Dla wprowadzenia czytelnika w istotę rzeczy, przedstawiamy
advertisement
Na swoim 11 posiedzeniu w dniu 19 lutego 2008 r. Komisja Ochrony Środowiska, Rolnictwa, Leśnictwa, Porządku i Bezpieczeństwa Publicznego Rady Powiatu Łańcuckiego pod przewodnictwem Tadeusza Świątoniowskiego, z udziałem Prezesa Podkarpackiej Izby Rolniczej Stanisława Bartmana, oceniła działania na rzecz bezpieczeństwa żywności w Powiecie Łańcuckim. Problem bezpieczeństwa żywności pochodzenia zwierzęcego omówił lekarz weterynarii Mariusz Cyran, system ustalania miejsc pochodzenia zwierząt oraz wdrażanie programów rolno-środowiskowych zaprezentowali przedstawiciele Powiatowego Biura Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa – dr Rafał Kumek i Maciej Sekunda. Szczególnym tematem, z którym zapoznała się Komisja, była żywność genetycznie modyfikowana oraz to, w jakim stopniu problem może dotyczyć Powiatu Łańcuckiego. Dla wprowadzenia czytelnika w istotę rzeczy, przedstawiamy zainteresowanym skrót prezentacji jakiej dokonał Edward Krauz – Naczelnik Wydziału Środowiska i Rolnictwa w Starostwie Powiatowym w Łańcucie. Prezentacja została opracowana na podstawie materiałów szkoleniowych „Organizmy Genetycznie Zmodyfikowane”, wydanych przez Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski w ramach projektu Wzmocnienie systemu informacji o środowisku w szczególności z zakresu bezpieczeństwa biologicznego. Żywność genetycznie modyfikowana – szansą czy zagrożeniem dla ludności Biotechnologia ma ogromne znaczenie dla rozwoju przemysłu w Europie i stanowi zasadniczy komponent naszego rozwoju i konkurencyjności. Poprzez zapewnienie odpowiednio wysokiego poziomu badań w zakresie biotechnologii przyczyniamy się do bardziej generalnych celów jak tworzenie dobrze płatnych miejsc pracy dla kadry o wysokich kwalifikacjach, do wzrostu ekonomicznego oraz poprawy naszego bilansu handlowego. Szczególnie dynamiczny postęp w biotechnologii dokonuje się w dziedzinie inżynierii genetycznej, umożliwiającej zmianę materiału genetycznego dowolnego organizmu. W drodze modyfikacji genetycznych otrzymano rośliny uprawne odporne na herbicydy(soja, kukurydza, rzepak, bawełna, lucerna) i na szkodniki owadzie (kukurydza, bawełna, ziemniak z owadobójczym czynnikiem Bt). Uprawy roślin transgenicznych w 2006 r. objęły ponad 100 mln ha w 22 krajach świata. Ze zmodyfikowanych mikroorganizmów uzyskuje się na skalę przemysłową leki: insulinę, hormon wzrostu, interferon, szczepionki przeciwwirusowe, czynniki krzepliwości krwi. Gruczoły mleczne zwierząt transgenicznych (koza, krowa) są ważnym źródłem ludzkich białek o działaniu terapeutycznym. Prowadzone są prace nad uzyskaniem roślin transgenicznych o zmienionych walorach prozdrowotnych i smakowych, odpornych na choroby oraz na niekorzystne warunki środowiska (mróz, susza, zasolenie), pochłaniających zanieczyszczenia z gleby i wody. Poddawane są próbom klinicznym innowacyjne metody leczenia chorób, m.in. chorób szpiku kostnego oraz niektórych nowotworów. Prowadzi się badania nad wykorzystaniem zwierząt jako dawców narządów do ksenotransplantacji. Mimo licznych, widocznych sukcesów inżynierii genetycznej, wiele osób wyraża obawy wobec praktycznego wykorzystywania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO). W Polsce w ostatnich latach spadła akceptacja społeczna dla produktów opartych na roślinach transgenicznych. Jedną z przyczyn tego zjawiska jest brak rzeczowej informacji o korzyściach płynących z wykorzystania zdobyczy biotechnologii. Niewystarczająca jest również popularyzacja wiedzy o ewentualnych zagrożeniach związanych z użyciem organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz o środkach bezpieczeństwa, jakie są podejmowane przy wprowadzaniu do obrotu produktów GMO. Czym jest biotechnologia? Każdego dnia mamy do czynienia z wytworami biotechnologii, mającymi zastosowanie w przemyśle, ochronie środowiska, medycynie, czy w żywieniu i w produkcji żywności, a nawet o tym nie wiemy. Takie hasła jak żywność transgeniczna [żywność GM], terapia genowa czy też najbardziej znane terminy: GMO – genetycznie zmodyfikowany organizm i LMO – żywy genetycznie zmodyfikowany organizm zarówno weszły do naszego codziennego i standardowego słownika, jak i nadal elektryzują oraz wzbudzają emocje w społeczeństwie. Różne kolory biotechnologii i ich rola. Zgodnie z przyjętą klasyfikacją wyróżnić można następujące umowne działy biotechnologii, często określane kolorami: , którą stanowią przede wszystkim biotechnologie związane z rolnictwem, wykorzystywane w celach spożywczych i nie spożywczych, , to biotechnologia wykorzystywana w ochronie zdrowia, , to biotechnologia przemysłowa wykorzystująca systemy biologiczne w produkcji przemysłowej i ochronie środowiska. Zasadnicze znaczenie mają również: zogniskowana wokół zagadnień społecznych i prawnych, jak akceptacja społeczna, legislacja, własność intelektualna czy też zagadnienia filozoficzne i etyczne; niebieska biotechnologia poświęcona problematyce biotechnologii wód W odniesieniu do czerwonej biotechnologii polscy eksperci charakteryzują sytuację następująco: – jest zgodny z koncepcją rozwoju i normami prawnymi Unii Europejskiej. Podkreślić należy, że dzięki zwiększonemu dostępowi do leków ma miejsce obniżenia kosztów leczenia powikłań schorzeń nieleczonych lub niedostatecznie leczonych innymi lekami. Skutki społeczne to powiększenie dostępu do leków, rozwój krajowego przemysłu oraz integracja środowiska biotechnologicznego i powiązanie go z przemysłem krajowym. Krajowa produkcja Gensulin ® zgodnie z kalkulacją opracowaną przez producenta, firmę Bioton, doprowadziła do oszczędności rzędu 300 mln zł Zielona biotechnologia, nazywana czasami „agrobiotechnologią”, jest tym fragmentem biotechnologii rolniczej, który dotyczy roślin, Można ten dział biotechnologii zdefiniować jako wykorzystanie najnowszej wiedzy o roślinach dla zaspokojenia potrzeb człowieka. Podstawowe rośliny transgeniczne uprawiane przemysłowo to: soja, kukurydza, bawełna , rzepak. Te cztery podstawowe rośliny mają wprowadzane dwie zasadnicze cechy determinujące ich przydatność produkcyjną: - odporność na herbicydy nieselektywne (totalne) - odporność na szkodniki owadzie. Dominuje cecha odporności na herbicyd uniwersalny – jest to 80% upraw roślin GM, następne w kolejności to odmiany z wprowadzonym genem odporności na gąsienice Lepidoptera czyli z tzw. genem Bt (z Bacillus thuringiensis) – 12% areału, następne 8% powierzchni zajmują odmiany zawierające jednocześnie geny odporności na herbicyd uniwersalny i geny Bt. Rozwój „zielonej” biotechnologii ma już obecnie korzystny wpływ na zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska poprzez obniżenie zużycia środków ochrony roślin. Sukcesem jest otrzymanie celulozy produkowanej przez wyselekcjonowany szczep bakterii; celuloza taka ma wiele niezmiernie cennych zastosowań w lecznictwie, m.in. do gojenia ran pooparzeniowych. Czym jest GMO – sposoby uzyskiwania organizmów genetycznie zmodyfikowanych Podstawowe zadania inżynierii genetycznej możemy określić w dwóch obszarach: po pierwsze - prace naukowe, a następnie komercjalizacja osiągnięć naukowych: Prace naukowe w odniesieniu do GMO najogólniej obejmują 3 etapy: � modyfikacja właściwości na poziomie genomu, � selekcja komórek (z nowym lub zmodyfikowanym genem), � regeneracja GMO. Postępując zgodnie z taką koncepcją otrzymano przykładowo „słodki ogórek”, czyli ogórek zawierający gen odpowiedzialny za ekspresję białka charakteryzującego się słodkim smakiem – taumatyny. Genetycznie zmodyfikowany organizm (GMO), to taki, w którym z zastosowaniem technik inżynierii genetycznej, w sposób reproduktywny, dokonano zmian w genomie. Modyfikacje mogą polegać zarówno na wstawieniu, jak i na usunięciu określonego genu, czy też całego konstruktu genowego, jak również mogą dotyczyć pojedynczego nukleotydu. Znaczenie nowoczesnej biotechnologii Przewiduje się, że produkty wytworzone dzięki biotechnologii zdominują rynki światowe. Dla społeczeństwa zasadnicze znaczenie ma informacja, że nawet do 70% artykułów żywnościowych zawiera jakąś (choćby minimalną) frakcję produktów nowoczesnej biotechnologii; jednakże nie więcej niż jedna trzecia konsumentów wie o tym, a znacznie mniejszy odsetek konsumentów rozumie co to znaczy. Wszyscy się zgadzamy ze stwierdzeniem, że jedynie świadomy konsument jest w stanie podjąć decyzję. WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI Dzisiejsza praktyka rolnicza radzi sobie z tym rutynowo, pozwalając np. na uprawę rzepaku o dużej zawartości kwasu erukowego, w celu wykorzystywania go jako oleju do smarowania (mimo jego toksycznego oddziaływania na ssaki) obok rzepaku o niskiej zawartości tegoż kwasu, wykorzystywanego na pasze zwierzęce, tudzież jako źródło oleju roślinnego w żywieniu człowieka. Niepomyślną okolicznością jest fakt, że sprawy te, o technicznym i praktycznym charakterze, są niekiedy przedmiotem intensywnej debaty politycznej. Uregulowania prawne, gwarantujące równoprawność różnych form rolnictwa: tradycyjnego=intensywnego, ekologicznego, zrównoważonego, dynamicznego, jak również wykorzystującego możliwości inżynierii genetycznej w postaci odmian transgenicznych stanowią podstawę do ich koegzystencji. Odpowiednie środki w zakresie współistnienia upraw zależą od wielu czynników, które różnią się od siebie w zależności od regionu, takich jak warunki klimatyczne i glebowe, wielkość i rozłożenie pól, struktura upraw oraz płodozmian, etc. Organem administracji rządowej właściwym w zakresie upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych będzie minister właściwy do spraw rolnictwa i rozwoju wsi, który będzie wydawał decyzję w tej sprawie w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw środowiska oraz po zasięgnięciu opinii rady gminy. Rolnik zamierzający utworzyć strefę, w której będzie prowadził uprawę roślin genetycznie zmodyfikowanych będzie ponosił odpowiedzialność cywilną za swoją działalność w związku z ewentualnym przekrzyżowaniem lub mechanicznym wymieszaniem materiału rozmnożeniowego. Rolnik obowiązany będzie do przestrzegania przepisów rozporządzenia ministra właściwego do spraw rolnictwa, w którym określona będzie izolacja przestrzenna i zasady zmianowania. Zobowiązany będzie również do prowadzenia monitorowania działek rolnych, na których były uprawiane rośliny genetycznie zmodyfikowane oraz do niszczenia samosiewów roślin genetycznie zmodyfikowanych. Jednocześnie użytkownik (rolnik) zobowiązany będzie do poinformowania o utworzeniu strefy, w której będzie prowadzona uprawa roślin genetycznie zmodyfikowanych Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Rejestr użytkowników uprawiających rośliny genetycznie zmodyfikowane prowadzony będzie przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Koegzystencja w Unii Europejskiej Z uwagi na fakt, że uprawa odmian transgenicznych przynosi często korzyści ekonomiczne oraz poprawę w zakresie bezpieczeństwa i korzyści dla środowiska naturalnego, strategia Komisji charakteryzuje się pozytywnym nastawieniem do tej technologii. Równocześnie Komisja zdaje sobie sprawę z tego, że istnieją konsumenci zainteresowani organicznymi metodami produkcji, (w skali UE stanowi to 2-3% rolnictwa). Ponadto niektórzy konsumenci domagają się pełnej informacji o sposobie produkowania żywności, toteż UE wprowadziła rygorystyczne przepisy dotyczące sprawdzalności (tj. zdolności odtworzenia historii) i oznakowania produktów. Poza tym wyznaczono ogólny limit 0,9% określający maksymalny poziom materiału genetycznie zmodyfikowanego, jaki może występować w składzie produktów pojawiających się w handlu jako produkty „konwencjonalne” czyli nie zawierające GMO. Jest to zasadniczo decyzja o charakterze politycznym, wychodząca naprzeciw potrzebie poczucia bezpieczeństwa konsumenta, nie zaś kwestia związana z bezpieczeństwem, gdyż występujące na rynku produkty genetycznie modyfikowane są gruntownie przebadane przez sieć laboratoriów i są tak samo bezpieczne jak konwencjonalne, lub nawet – pod pewnymi względami – bezpieczniejsze. Współistnienie jest możliwe, pożyteczne, konieczne – i nie jest jakoś szczególnie trudno nim zawiadywać, o ile nie nałożymy na nie nieosiągalnych standardów jako wymyślonego sposobu dyskryminowania technologii, która się nam nie podoba. Prowadzona w wymiarze publicznym polityka powinna mieć za przedmiot długofalowy publiczny interes. ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE Można powiedzieć, że wszystkie uprawiane dziś rośliny są „genetycznie zmodyfikowane”, ponieważ ich cechy były zmieniane przez tysiące lat w celu polepszenia ich właściwości użytkowych. Dzięki temu uzyskano rośliny wyżej plonujące, odporne na choroby, odporne na szkodniki, a także poprawiono ich jakość w stosunku do poprzednich odmian. Inżynieria genetyczna roślin – sposoby wprowadzania genów do roślin Z wielu zaproponowanych metod transformacji genetycznej roślin dwie znalazły szerokie zastosowanie w praktyce: - wykorzystanie bakterii glebowej Agrobacterium tumefaciens do wprowadzania genów do roślin. (Często słyszymy, że to człowiek wymyślił transformację genetyczną - nic bardziej błędnego. Proces ten zachodził w naturze od dawna, a człowiek tylko wykorzystał naturalne zdolności wprowadzania DNA do jądra komórkowego zainfekowanych przez Agrobacterium komórek). - wprowadzanie genów przy użyciu strzelby genowej, czyli mikrowstrzeliwanie DNA znajdującego się na np. na opiłkach złota pełniących role nośników DNA. Pierwszymi transgenicznymi roślinami, które trafiły do obrotu były pomidory. Zastosowanie roślin GM w praktyce Najbardziej powszechne genetyczne modyfikacje roślin dotyczą następujących cech: - odporności na szkodniki owadzie, - tolerancyjności na herbicydy, - przywracania płodności/ -sterylności, - odporności na wirusy, - odporności na grzyby - zmiany biosyntezy skrobi. Warto pamiętać, że roślina jest w stanie wyprodukować prawie każde białko, jeśli tylko informacja o nim zostanie do niej wprowadzona. Stwarza to ogromne możliwości wykorzystania genetycznie zmodyfikowanych roślin. Tolerancja na herbicydy Tolerancja na herbicydy to jedna z najbardziej powszechnych modyfikacji. Wprowadzenie do rośliny cechy odporności na działanie herbicydu o działaniu totalnym pozwala na łatwą kontrolę chwastów na polu uprawnym. Odporność na szkodniki Jednym z naturalnych biopestycydów, który jest stosowany od lat trzydziestych ubiegłego wieku (także przez rolników ekologicznych) jest bakteria Bacillus thuringiensis występująca w glebie. Bakterie te produkują szkodliwe dla określonych owadów toksyny (białka Cry) i są wykorzystywane do opryskiwania roślin, co pozwala zrezygnować z chemicznego zwalczania niektórych szkodników. Dzięki możliwościom biotechnologii możemy dziś przenieść geny Cry z bakterii do roślin co powoduje, że stają się toksyczne dla wybranych szkodników owadzich. Rośliny uprawne z wprowadzoną taką cechą to między innym kukurydza Bt odporna na omacnicę prosowiankę. W uprawach roślin Bt nie trzeba stosować insektycydów, ponieważ rośliny same chronią się przed szkodnikami z rzędu Lepidoptera produkując toksyczne dla nich białka. Odporność typu Bt wprowadzono też do innych roślin uprawnych, takich jak ziemniak (odporny na stonkę ziemniaczaną), bawełna, kapusta czy pomidory. Odporność na choroby Choroby roślin mogą być powodowane przez: -grzyby, - wirusy - bakterie. Są one dużym zagrożeniem nie tylko dla plonów, ale także dla zdrowia człowieka. Porażające zboża grzyby z rodzaju Fusarium produkują szkodliwe mykotoksyny, które są przyczyną przewlekłych zatruć. Ulepszanie cech jakościowych Genetyczne modyfikacje umożliwiają zmianę cech jakościowych roślin uprawnych. Przykładem zablokowania naturalnie występującego genu jest kawa zawierającą do 70% mniej kofeiny. Jednym z najbardziej znanych przykładów wykorzystania biotechnologii było zmodyfikowanie ryżu w celu produkcji β-karotenu - prekursora witaminy A. Dzięki wprowadzeniu genu z żonkila „złoty ryż” miał uchronić miliony azjatyckich dzieci przed ślepotą wywołaną niedoborem tej witaminy. Dwa lata temu pracownicy firmy Syngenta ulepszyli „złoty ryż”, tak aby produkował 20 razy więcej β-karotenu. Inną modyfikacją jest wyprodukowanie tytoniu (Vector 21-40), który zawiera 20 razy mniej nikotyny (dawka poniżej progu uzależnienia) i 15 razy mniej substancji rakotwórczych niż odmiany tradycyjne. Inżynierię genetyczną wykorzystano również do zmodyfikowania traw dla celów sportowych i rekreacyjnych. Genetycznie zmodyfikowane trawy mogą pomóc w ograniczeniu kosztów takiej uprawy oraz zagrożeń środowiskowych. Możliwe jest to poprzez wprowadzenie do traw genów tolerancyjności na herbicydy, odporności na choroby i szkodniki, tolerancyjności na suszę, wysoką temperaturę. Praktyczne zastosowanie w tradycyjnej hodowli roślin Modyfikacje genetyczne roślin wykorzystuje się także w hodowli mieszańcowej roślin uprawnych. Tolerancja stresów środowiskowych Stresy abiotyczne powodują coraz większe straty plonów roślin uprawnych, a także niemożliwość ich uprawy w wielu rejonach świata. Rośliny narażone są na negatywne działanie: wysokich temperatur, zasolenia, zalewania, suszy, stresów oksydacyjnych i substancji chemicznych. Stresy te będą odpowiedzialne za 30% spadek plonów przez najbliższe 25 lat. Wytworzono genetycznie zmodyfikowane rośliny ze zwiększoną tolerancją na suszę, niską i wysoką temperaturę. Takie modyfikacje uzyskano poprzez zwiększenie produkcji w roślinach proliny, mannitolu, betainy czy mio-inozytolu - substancji osmotycznie czynnych, które są naturalnie produkowane w obronie na różne stresy. Biodegradowalne plastiki i Biopaliwa Rośliny transgeniczne mogą brać udział w produkcji biodegradowalnych plastików i biopaliw. Rośliny jako biofabryki - substancje wykorzystywane w medycynie (biofarmaceutyki) Rośliny genetycznie zmodyfikowane mogą wytwarzać szczepionki, przeciwciała chroniące przed różnymi chorobami, a także substancje dla potrzeb przemysłu. Usuwanie zanieczyszczeń ze środowiska - fitoremediacja Bioremediacja jest jednym z najważniejszych działów białej biotechnologii, ponieważ usuwanie zanieczyszczeń z wody i gleby jest konieczne dla zrównoważonego rozwoju. W większości wypadków do tego celu wykorzystuje się mikroorganizmy zarówno tlenowe jak i beztlenowe, które są w stanie akumulować metale ciężkie lub rozkładać zanieczyszczenia pochodzenia organicznego np. ropę naftową czy bardzo szkodliwe dla życia i środowiska polichlorowane bifenyle (PCB). Zastosowanie roślin do tych celów nazywamy fitoremediacją. Rośliny wyższe mogą być wykorzystane do oczyszczania gleby z metali ciężkich i innych zanieczyszczeń, a także rekultywacji terenów po-kopalnianych. Gorczyca sarepska (Brassica juncea) wykorzystywana jest do usuwania ołowiu. Tobołki polne (Thlaspi arvense) mogą akumulować cynk i nikiel. Największy obszar wśród upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych zajmują rośliny z wprowadzoną cechą tolerancji na herbicydy (63,7 mln ha w 2005 r.) . Znacznie mniej uprawia się roślin z wprowadzoną odpornością na owady (16,2 mln ha w 2005 r.). Rośliny do których wprowadzono obydwie te cechy stanowiły w roku 2005 12,5% areału upraw GM. Wpływ na środowisko Najważniejszymi korzyściami dla środowiska płynącymi z uprawy roślin GM jest ich potencjalny wpływ na redukcję emisji gazów cieplarnianych i zmian klimatu. Wpływ ten dotyczy trzech aspektów: 1. Stałego zmniejszenia emisji dwutlenku węgla poprzez oszczędności zużycia paliw kopalnych. (Zmniejszenie liczby oprysków herbicydami i insektycydami w 2005 spowodowało zmniejszenie emisji CO2 o 962 mln kg, co odpowiada zmniejszeniu liczby samochodów na drogach o 430 tys). 2. Oszczędności płynących z uprawy nie wymagającej orki (w przypadku upraw z cechą tolerancji na herbicyd) doprowadziło do pozostawienia w glebie dodatkowych 8,053 mln kg CO2, co odpowiada redukcji samochodów o 3,6 mln sztuk. 3. W przyszłości dodatkowe biotechnologiczne uprawy roślin dla celów energetycznych (produkcja etanolu i biodiesla) spowodują zastąpienie paliw uzyskiwanych z zasobów nieodnawialnych, a także ograniczą dodatkową emisję CO2 Korzyści ekonomiczne W 2005 roku rolnicy uprawiający rośliny GM odnieśli korzyści netto sięgające 5,6 miliarda USD. Na przestrzeni lat 1996-2005 suma korzyści wyniosła 27 miliardów USD z czego 14 miliardów przypada na kraje rozwijające się i 13 - na kraje rozwinięte. Obawy związane z uprawą genetycznie zmodyfikowanych roślin Mimo zwiększającego się na świecie z roku na rok areału upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych, wiele osób zwraca uwagę na obawy związane z ich uprawą. Obawy te odnoszą się do bezpieczeństwa żywności, bezpieczeństwa środowiska naturalnego, a także aspektów socjo-ekonomicznych. Potencjalny negatywny wpływ na środowisko. Mimo wysokiej selektywności roślin Bt najbardziej narażone mogą być owady niedocelowe,blisko spokrewnione ze szkodnikiem. Presja selekcyjna - pojawienie się „super chwastów” i „super patogenów” Monokultura upraw Bt może, poprzez silną presję selekcyjną doprowadzić do wyselekcjonowania owadów odpornych na toksyny Cry. Jest to naturalny proces ewolucyjny przystosowania się do zmieniającego się środowiska. Mutacje i dobór naturalny powodują pozostanie najlepiej przystosowanych osobników. Uprawa roślin odpornych na choroby może również spowodować powstanie odpornych grzybów czy wirusów. Podobny efekt może wystąpić przy nadmiernym stosowaniu herbicydu, który zawiera tę samą substancję aktywną. Czy nowe geny mogą być przenoszone na inne rośliny? Wprowadzone do roślin uprawnych nowe geny mogą przenosić się przez krzyżowanie na inne rośliny uprawne i gatunki blisko spokrewnione występujące w przyrodzie. W takim wypadku mogą powstać w przyrodzie rośliny (często nazywane super chwastami) tolerujące np. herbicydy. Należy jednak pamiętać, że takie rośliny mogą być łatwo zniszczone poprzez zastosowanie innego herbicydu, ponieważ nowo nabyta cecha związana jest z odpornością na konkretną substancję aktywną. Fakt, że wiele roślin uprawnych jest samopylnych (jęczmień, pszenica) w dużym stopniu ogranicza możliwość przeniesienia nowych genów nawet na inne odmiany uprawne. Rzepak (Brassica napus) jest rośliną obco i owadopylną mającą w przyrodzie Polski naturalnie występujące pokrewne gatunki (B. campestris i B. oleracea), istnieje więc prawdopodobieństwo przekrzyżowania się z nim rzepaku GM. Większe problemy z uprawą zmodyfikowanego rzepaku wynikają jednak z faktu, że produkuje on bardzo dużo małych nasion, które pozostałe na polu łatwo zimują i mogą kiełkować jeszcze przez wiele lat po zbiorze. Niekontrolowane wprowadzenie produktów genetycznie zmodyfikowanych do łańcucha żywieniowego Stało się tak w przypadku odmiany kukurydzy typu Starlink (z cechą tolerancyjności na herbicyd), która przeznaczona jest do produkcji pasz, a znalazła się w produkcji żywności. Mimo, że nie było żadnych dowodów, że odmiana ta może być szkodliwa dla ludzi, należy przestrzegać zasad segregacji, aby zapobiegać podobnym sytuacjom w przyszłości. Pewne niebezpieczeństwo niesie zdominowanie rynku przez duże koncerny biotechnologiczne – globalizacja Komercyjnie dostępne genetycznie zmodyfikowane organizmy produkowane są przez duże międzynarodowe koncerny biotechnologiczne. Dotyczy to głównie roślin, które uprawiane są na ogromną skalę (102 mln ha w 2006). Tylko kilka firm kontroluje dystrybucję materiału nasiennego tych roślin. Na pewno globalizacja utrudnia racjonalną dyskusję o GMO. Podsumowanie Genetycznie zmodyfikowane rośliny budzą wiele kontrowersji i są przedmiotem międzynarodowej debaty. Nie rozwiążą one jednak problemów żywieniowych czy ekonomicznych świata. Nie ma bowiem jednego rozwiązania wszystkich problemów cywilizacyjnych. Genetycznie zmodyfikowane rośliny są tylko jednym z narzędzi, którymi dysponuje dziś człowiek. Mogą one przy odpowiednim wykorzystaniu pomóc w walce zarówno z biedą w krajach rozwijających się, jak i zanieczyszczeniem środowiska w krajach rozwiniętych. To od nas zależy, jak wykorzystamy te możliwości. ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE Wprowadzenie Postęp jaki się dokonał w biotechnologii molekularnej i technikach rekombinacji DNA na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, umożliwił rozwinięcie prac, które doprowadziły do otrzymania transgenicznych organizmów, w tym zwierząt. Wykorzystanie transgenicznych zwierząt nie tylko ma na celu przyspieszenie klasycznych programów hodowlanych, ale przede wszystkim stanowi podstawę dla ekonomicznej produkcji ratujących życie ludzkie biofarmaceutyków. W jakim celu tworzy się transgeniczne zwierzęta? Pierwszymi transgenicznymi zwierzętami były myszy wytworzone w 1980 r. Od tego czasu, z każdym rokiem liczba transgenicznych zwierząt zwiększa się. Prace nad transgenicznymi zwierzętami prowadzi się w celach naukowych (poznawczych) oraz w celach praktycznych. Wykorzystanie naukowe W medycynie, transgeniczne myszy służą jako modele chorób człowieka, takich jak np. otyłość, karłowatość, przyspieszone starzenie, choroby układu krążenia, cukrzyca, i in. oraz jako obiekty do testowania nowych, obiecujących metod leczenia. Wykorzystanie praktyczne Mówiąc o praktycznym wykorzystaniu transgenicznych zwierząt mamy na myśli: a) zmiany jakościowe produktów zwierzęcych, w tym: � wydajność i jakość mleka, � przyrost tuszy i polepszenie jakości mięsa � przyrost i jakość wełny, b) zmiany w odporności zwierząt na choroby i pasożyty ( kury odporne na wirus ptasiej grypy – prace prowadzone w Chinach; krowy odporne na choroby powodowane przez priony np. BSE zwaną "chorobą szalonych krów"), c) polepszenie trawienia i metabolizmu d) szybsze lub kontrolowane rozmnażanie, e) wykorzystanie zwierząt do celów biomedycznych: � uzyskiwanie białek o znaczeniu farmaceutycznym, � wykorzystanie ksenogenicznych komórek i tkanek, � ksenotransplantacja organów. Zastosowanie transgenicznych zwierząt w biomedycynie Zwierzęta jako bioreaktory (molecular pharming) Gruczoł mlekowy zwierząt transgenicznych jest obecnie i będzie w przyszłości najważniejszym źródłem ludzkich białek o działaniu leczniczym. Zwierzęta jako dawcy organów do ksenotransplantacji Przykłady genetycznych modyfikacji zwierząt Ssaki Zintegrowany w genomie transgenicznego zwierzęcia obcy gen powinien teoretycznie dziedziczyć się zgodnie z prawami Mendla, jak pozostałe geny. Niewiele jednak mamy jeszcze danych pozwalających przewidzieć, jak transgeny będą się zachowywały w większych populacjach zwierząt gospodarskich i czy łatwo z jednego transgenicznego zwierzęcia będzie można w odpowiednim czasie uzyskać stado transgenicznego potomstwa. Bezpieczeństwo człowieka, konsumenta Uważa się, że zagrożenie wynikające ze stosowania produktów żywnościowych pochodzących od transgenicznych zwierząt jest nie większe, niż w przypadku produktów pochodzących od zwierząt nietransgenicznych. Jeżeli transgeniczne zwierzę będzie wytwarzało produkt występujący naturalnie w przyrodzie, to nie ma powodu przypuszczać, że będzie on niebezpieczny dla konsumenta. Podobnie rzecz się ma ze spożywaniem genów. Z każdym pożywieniem, czy to zwierzęcym czy roślinnym zjadamy DNA, a zatem i geny. Dodatkowo warto pamiętać, że wszelkie nowe produkty np. białka, przechodzą przed dopuszczeniem ich na rynek serię testów i sprawdzeń przeprowadzanych przez niezależne komisje i organy (patrz prawo UE i zasady wprowadzenia do obrotu). Do wykorzystywania ksenotransplantacji jest jeszcze daleka droga. Jeśli przeszczepiane organy nie będą odrzucane, istnieje wiele innych problemów, które naukowcy muszą przezwyciężyć, m.in. ryzyko transfekcji wirusami świni, czyli przeniesienia do organizmu człowieka wirusów naturalnie występujących u tych zwierząt. Obawy natury etycznej W przypadku transgenezy zwierząt mamy do czynienia z dwoma podstawowymi wątpliwościami natury etycznej. Pierwsza dotyczy przełamywania barier międzygatunkowych, co postrzegane jest często jako „bawienie się w Pana Boga”. Podsumowanie Pomimo wyraźnej akceptacji społecznej dla medycznych zastosowań genetycznie zmodyfikowanych zwierząt, wykorzystanie tych organizmów w rolnictwie spotyka się ze znacznie gorszym odbiorem. W najbliższej przyszłości to rynek bardziej niż nauka zadecyduje o kierunku nowych technologii i wykorzystaniu płynących z nich zastosowań. Pamiętajmy o tym jednak, że preferencje i potrzeby konsumentów oraz wymagania rynku różnić się mogą w zależności od kraju oraz zmieniać się będą w czasie. MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE Termin genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy (genetically modified microorganisms, GMM) oznacza mikroorganizmy, w których materiał genetyczny został zmieniony w taki sposób, jaki nie zachodzi naturalnie w wyniku rozmnażania lub rekombinacji naturalnej. Techniki molekularne, w tym inżynieria genetyczna mogą przyspieszyć produkcję nowych szczepionek, jak również zwiększyć bezpieczeństwo stosowania już istniejących. Obawy i zagrożenia wynikające ze stosowania mikroorganizmów genetycznie modyfikowanych Ich wykorzystanie w nauce nie budzi kontrowersji, ponieważ dotyczy zawsze ściśle kontrolowanych warunków hodowli. Największe obawy związane są z mikroorganizmami, które zostały zmienione w celu wprowadzenia do środowiska np. do celów bioremediacji. Przepisy regulujące użycie GMO Żadna roślina uprawna lub produkt z niej otrzymany tradycyjnymi metodami nie jest tak szczegółowo przebadany jak organizmy GMO. Roślina lub zwierzę z wprowadzoną modyfikacją genetyczną podlega ścisłej kontroli, a ich produkty są dokładnie analizowane, dzięki regulacjom prawnym. Podstawową i nadrzędną rolę, jaką musi spełniać prawo w dziedzinie biotechnologii to ochrona zdrowia i życia ludzi oraz szeroko rozumiana ochrona środowiska. W Polsce kwestie dotyczące organizmów genetycznie modyfikowanych oraz bezpieczeństwa biologicznego reguluje Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 O organizmach genetycznie zmodyfikowanych Ustawa ta jest przystosowana do przepisów prawa unijnego i międzynarodowych umów w dziedzinie GMO. Prawdopodobnie wkrótce nastąpi jej nowelizacja w celu osiągnięcia pełnej zgodności z przepisami obowiązującymi w Unii Europejskiej. M.in. ustawa reguluje następujące kwestie: niż wprowadzanie do obrotu, Zamknięte użycie GMO Przez zamknięte użycie GMO rozumie się każde działanie, które ma na celu modyfikację genetyczną u organizmów oraz dokładny tok postępowania, czyli jak GMO są hodowane, przechowywane, transportowane, usuwane czy też użytkowane. Podczas wszystkich tych procesów muszą mieć miejsce specjalne zabezpieczenia dla ograniczenia i zminimalizowania kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem. Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzanie do obrotu Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska - to świadome działanie celowo wprowadzające GMO do środowiska, bez zabezpieczeń ograniczających ich rozprzestrzenianie, czyli bez barier fizycznych lub połączenia fizycznych z chemicznymi, które ograniczają kontakt GMO z ludźmi i środowiskiem. Wprowadzenie do obrotu produktów GMO Wprowadzenie do obrotu to zamierzone uwolnienie GMO do środowiska na obszarze Polski, polegające również na dostarczaniu lub udostępnieniu osobom trzecim. ZNAKOWANIE ŻYWNOŚCI GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANEJ Zgodnie z art. 13 rozporządzenia 1829/2003, na etykiecie produktu spożywczego, który zawiera lub składa się z GMO, jest wyprodukowany lub zawiera składniki wyprodukowane z GMO powinna być umieszczona jedna z następujących informacji: olej) wyprodukowany z genetycznie zmodyfikowanej (nazwa organizmu np. kukurydzy)’,
