SPITPortBizn01

Polsko-Japońska Wyższa Szkoła
Technik Komputerowych,
Warszawa
Studia Podyplomowe IT w Biznesie
Tworzenie Portali Biznesowych
Wykład 1
Systemy zarządzania treścią
Wykładowca:
dr hab. inż. Kazimierz Subieta
profesor PJWSTK
[email protected]
http://www.ipipan.waw.pl/~subieta
Co to jest "zarządzanie treścią"?




content management
Komercyjny buzzword związany z ekspansją zastosowań Internetu
(WWW) oraz rozwojem narzędzi służących do budowy aplikacji
internetowych.
Istnieją w tej chwili dziesiątki (a może już i setki) systemów
określanych jako "systemy zarządzania treścią" (Content Management
Systems, CMS).
Nie istnieje wyróżnik określający, co CMS ma zawierać. Poszczególne
systemy różnią się zarówno oferowaną funkcjonalnością, jak i ceną
(0$  kilku mln.$).
Istnieje duży chaos w zakresie terminologii, standardów, technologii i
biznesowej retoryki związanej z systemami CMS oraz ich
zastosowaniami.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 2
maj 2002
Co to jest "treść"?

content
Termin "treść" nie ma jednej definicji. Niektóre rodzaje:
 Treść ukazująca się na ekranie przeglądarki: tekst, grafika, tło, dźwięk,
animacja, video, przyciski, pola do zapełnienia, menu do wybrania,
wykonywane na ekranie skrypty,...;
 Odpowiedniki, elementy składowe lub generatory tej treści przechowywane
po stronie serwera (np. w bazie danych);
 Procesy, programy, reguły, metody, algorytmy pozwalające na generowanie
treści z określonych źródeł, np. z bazy danych serwera lub z innych stron
Web.
 Różne formy opisu treści lub metadanych dotyczących treści, formaty,
schematy, opisy dotyczące autorów treści, daty utworzenia, daty
obowiązywania, własności, itd.
 Różne formy kontroli i organizacji treści oraz usprawnienia dostępu: katalogi,
klasyfikacje, indeksy, słowniki, ...
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 3
maj 2002
Treść vs. dane, informacja, wiedza
content, data, information, knowledge

Jest dość trudno podać definicje różnicujące te terminy.
 Są często używane jako synonimy.
 Niekiedy odzwierciedlają emocjonalny stosunek do przedmiotu, np. dla
ludzi AI "wiedza" lepiej pasuje do "inteligencji".
 Niekiedy odzwierciedlają specyfikę celu przetwarzania i jakąś jego nową
jakość: np: "wydobywanie wiedzy", a nie "wydobywanie danych"; "baza
wiedzy", a nie "baza danych".
 Niekiedy odzwierciedlają stosunek do procesów decyzyjnych zachodzących
w ludzkim umyśle (dane muszą zamienić się w informację, ta zaś w wiedzę,
aby mogła być podjęta decyzja).

Treść jest rozumiana jako informacja, dane lub wiedza:
 przekazywana do końcowego użytkownika przeglądarki,
 zawarta w repozytorium serwera aplikacji internetowej.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 4
maj 2002
Formaty i standardy treści

Setki formatów i standardów obowiązujących w zakresie
reprezentacji, przechowywania, przetwarzania i udostępniania
treści.
 Klasycznym standardem jest HTML, z licznymi rozszerzeniami w kierunku
dynamizacji stron (JavaScript, aplety, ASP, JSP, ...)
 Najnowszym buzzwordem jest XML oraz związane z nim technologie lub
standardy (DTD, RDF, XSL, XSLT, XQL, SOAP, ...)
 Wiele formatów reprezentacji tekstu: .txt, .doc, .rtf, .pdf, .ppt,...
 Dziesiątki formatów graficznych (grafiki wektorowej i pikselowej),
formatów animacji, audio i video.
 Formaty, modele i standardy baz danych.
 Formaty i standardy języków programowania stron Webu (Java, SQL,
ODBC, JDBC, PHP, Perl, Python, ...).
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 5
maj 2002
Twórczy chaos w dziedzinie CMS

Nowość technologiczna i rynkowa oraz możliwość zarobienia wielkich
pieniędzy rodzi na początku chaos.
 Jeżeli dla danego typu treści są popularne formaty A, B, C, to potrzebne będą
odwzorowania A  B, B  A, A  C, ... Liczba odwzorowań rośnie w
kwadracie do liczby formatów.
 Brak standardów i niekompatybilne rozwiązania implikuje oprogramowanie
pośredniczące (middleware), bazujące najczęściej na nowym formacie (patrz
CORBA, również XML).
 Syndrom "dwóch programistów w garażu": sukces rozwiązania dla mikroskali powoduje rozszerzanie bottom-up tego rozwiązania dla makro-skali
(patrz HTML, XML, PHP, ...). Skutek: 1000-stronicowe podręczniki
"prostego" języka XML.

Twórczy chaos był już w innych dziedzinach (np. w językach
programowania). Zwykle po pewnym czasie ustępuje.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 6
maj 2002
Techniczna architektura CMS
Content Management System
klient
interakcja
poprzez
HTTP
zapytania
SQL i ich
wyniki
Serwer Web:
klient
klient
generacja dynamicznych
stron HTML dla klienta,
zlecenia do bazy danych
Serwer bazy
danych
zapytania
SQL i ich
wyniki
pracownik
Zaplecze (back office):
pracownik
klient
Wewnętrzne procesy
podtrzymywania i obsługi
aplikacji internetowej
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 7
pracownik
maj 2002
Tematy związane z zarządzaniem treścią
Mobilni
agenci
Technologie
agentowe
Techniki
markup
Mobilne i rozproszone
przetwarzanie
Rozproszona
sztuczna
inteligencja
Semantyczny
Web i
ontologie
Odkrywanie
wiedzy
Zarządzanie
treścią na Webie
Zarządzanie
wiedzą
Maszynowe
uczenie się
Klasyfikacja
Metamodelowanie
wiedzy
Inteligentna
integracja
informacji
Budowa
profili
Eksploracja
danych
Zarządzanie
wierzeniami
Personalizacja
Handel Elektroniczny
Zarządzanie
treścią
Filtrowanie
Zarzadzanie
profilami i
lokacjami
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 8
E-serwisy
Mobilny
Handel
Zarządzanie
transakcjami
maj 2002
Główne komponenty CMS
SYSTEM TWORZENIA I
GROMADZENIA
Procesy pozyskiwania i
rozkładania pierwotnej
informacji na składowe treści
SYSTEM ZARZĄDZANIA
Odpowiedzialny za
automatyzację manipulacji
treścią przez użytkowników
biznesowych
SYSTEM STEROWANIA PROCESAMI
PRACY
Koordynacja, planowania i
wprowadzanie w życie pracowniczych
harmonogramów oraz zadań systemu
SYSTEM PUBLIKOWANIA
Zautomatyzowany proces
wyciągania treści i
zasobów z repozytorium do
publikacji
REPOZYTORIUM TREŚCI
Treść, dane biznesowe,
metainformacje
SYSTEM ADMINISTRACYJNY
Proces podtrzymywania eksploatacji,
ustawiania i utrzymywania
parametrów i struktury systemu
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 9
maj 2002
System tworzenia i gromadzenia treści

Składa się z narzędzi, procedur oraz personelu, który jest
zatrudniony w celu tworzenia i zbierania treści oraz wykonywania
czynności redakcyjnych. Zadania:
 Wytwarzanie treści "od zera": autorzy projektują, tworzą i poprawiają
treść w wybranych przez siebie narzędziach.
 Pozyskiwanie: dostosowywanie i redakcja treści z zewnętrznych źródeł.
 Agregacja: formatowanie stylistyki informacji i ustalanie jej
przeznaczenia: użyteczne składowe, meta-dane.
 Konwersja: zmiany formatu i struktury informacji tak, aby spełniała ona
wymagane standardy przechowywania treści; oddzielanie niepotrzebnych
informacji np., nagłówków i stopek; odwzorowania tego formatu na
wymagany standard, np. XML, który może być wprowadzony do systemu.
 Usługi: są częścią logiki aplikacji oraz usług biznesowych dostarczonych
przez CMS, wspomagających gromadzenie informacji oraz jej
transformację. Usługi wspierają tworzenie, aktualizację i usuwanie
składowych treści.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 10
maj 2002
System zarządzania





Odpowiada za gromadzenie, przechowywanie, udostępnianie, pielęgnację
i administrację składowych treści i innych zasobów informacji.
Jest oparty na bazie danych treści, meta-informacji oraz danych
biznesowych.
Obejmuje procesy i narzędzia umożliwiające dostęp, aktualizację i
administrowanie zgromadzoną informacją.
Jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo i autoryzację dostępu do treści.
Jest odpowiedzialny za połączenia z innymi systemami.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 11
maj 2002
System sterowania procesami pracy





Realizuje koordynację, planowanie i wprowadzanie w życie
harmonogramów oraz zadań pracowników.
Obejmuje narzędzia, procedury i ludzi zatrudnionych w celu zapewnienia
skutecznych procesów zbierania, przechowywania i publikacji treści.
System sterowania procesami pracy ma wpływ na system gromadzenia
treści, system zarządzania oraz system publikowania.
Każdy krok procesu, od wytwarzania po ostateczną publikację, powinien
być możliwy do zamodelowania i śledzenia w obrębie tego samego
systemu.
Aspekty procesów pracy włączają: pracowników, zadania, czynności,
standardowe procesy, narzędzia, czas, przepływ danych i dokumentów.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 12
maj 2002
System publikowania

Jest odpowiedzialny za wyciąganie składowych treści i innych
zasobów z repozytorium, formatowanie ich i automatyczne tworzenie
z nich publikacji.

Składa się z narzędzi, procedur i ludzi pobierających treść z
repozytorium i tworzących publikacje.

Powinien zawierać:
 Szablony publikacji,
 Kompletny język programowania,
 Zależności pomiędzy treścią,
 Dobrze zorganizowany system plików i katalogów,
 Mechanizm ostatecznej publikacji.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 13
maj 2002
Procesy zarządzania treścią

Włączają projektowanie, tworzenie, pozyskiwanie, recenzowanie,
zatwierdzanie, konwersję, składowanie, testowanie i wdrożenie treści we
wszystkich wymaganych miejscach Webu.
 Włączają pielęgnowanie, monitorowani, uaktualnianie, wycofywanie i
archiwizowanie treści.
 Włączają komponenty raportujące i analityczne, celem świadomego
usprawniania i poszerzania procesów zarządzania treścią.


Wymagają jasnego zdefiniowania ról personelu oraz udokumentowanych
procesów pracy dla wszystkich form treści.
Mogą lecz nie muszą być wspomagane komputerowo.
 Dla małych zastosowań wspomaganie jest często niepotrzebne.
 Dla dużych zastosowań wspomaganie jest zazwyczaj niezbędne.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 14
maj 2002
Scenariusze i formy aplikacji zarządzania treścią
 Udostępnianie wiadomości (portale), np. internetowe gazety,
 w tym wortale (vortals), czyli wiadomości ukierunkowane branżowo.
 Wyszukiwarki stron WWW (Yahoo, Altavista, Google, ...)
 Techniczne wspomaganie produktów danej firmy.
 B2C (Business-To-Customer): e-handel - sklepy internetowe.
 Portale wymiany informacji w danej dziedzinie, portale edukacyjne.
 B2B (Business-To-Business): e-biznes (portale biznesowe): transakcje,
sprzedaż lub wymiana towarów i usług, w skali hurtowej.
 B2E (Business-To-Employee): wewnętrzne systemy internetowe lub
intranetowe do obsługi procesów biznesowych wewnątrz firmy.
 C2C (Customer-To-Customer): ogłoszenia drobne, aukcje, ...
 Portale korporacyjne (corporate portals) - organizują rozproszone i
heterogeniczne zasoby i usługi informacyjne danej organizacji.
 Praca grupowa rozproszonych zespołów, wirtualne biura projektowe.
 .... wiele innych możliwości ....
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 15
maj 2002
Funkcje wspólne dla wielu form i scenariuszy
zarządzania treścią (1)




Projektowanie. Zasadniczo nie odbiega od metod projektowania baz
danych np. poprzez diagramy encja-związek lub UML.
Tworzenie. Rola wykonywana przez autorów tekstu, fotografów,
artystów grafików, producentów video, producentów dźwięku,
specjalistów od reklamy i marketingu, prawników, lub kogokolwiek
innego, kto produkuje oryginalny materiał przeznaczony dla użytkownika
WWW.
Pozyskiwanie lub adoptowanie treści z istniejących źródeł.
Klasyfikacja, indeksowanie. Treść musi mieć przypisane cechy formalne
(np. datę utworzenia, autora, itd.) oraz cechy klasyfikacji przedmiotowej
(np. kategorię przedmiotową lub słowa kluczowe). Funkcja jest często
określana jako wiązanie treści i metadanych.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 16
maj 2002
Funkcje wspólne dla wielu form i scenariuszy
zarządzania treścią (2)




Recenzje i przeglądy. Są wymagane dla wszystkich rodzajów
udostępnianej treści.
Zatwierdzenie. Formalne zatwierdzenie publikowanej treści jest
niezbędnym składnikiem prawnej odpowiedzialności za treść.
Konwersja. Tekst, grafika, dźwięk, i inne formy treści musza być
przystosowane do formatu najwygodniejszego lub obowiązującego w
danym CMS, np. do formatu HTML lub XML.
Przechowywanie. Treść jest zwykle przechowywana w plikach lub w
bazie danych.
 Dla większych zastosowań treść musi podlegać zarządzaniu konfiguracji
(Software Configuration Management, SCM), w szczególności musi
podlegać zarządzaniu wersjami oraz śledzeniu i kontrolowaniu zmian.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 17
maj 2002
Funkcje wspólne dla wielu form i scenariuszy
zarządzania treścią (3)

Testowanie. Może dotyczyć różnych aspektów:
 błędnych lub nieaktualnych linek,
 stron wolno ładujących się,
 błędów w skryptach lub apletach, np. pętli,
 błędów w komunikacji od klienta do serwera



Dojrzewanie. Rodzaj testowania, polegający na weryfikacji
kompletności i spójności większego zespołu treści, np. informacji o
różnych aspektach nowej usługi.
Wdrożenie. Obejmuje wszelkie fizyczne aspekty udostępnienia treści
dla jej użytkowników, w tym replikacje treści na różnych serwerach.
Pielęgnacja, aktualizacja, zmiany. Obserwowanie udostępnianej treści
i reakcja na wszelkie sygnały i potrzeby zmian.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 18
maj 2002
Funkcje wspólne dla wielu form i scenariuszy
zarządzania treścią (4)



Wycofywanie i archiwizacja. Wycofanie może nastąpić z wielu
powodów, np. utraty aktualności, utraty praw do treści, uatrakcyjnienie
portalu nowszą treścią, niską frekwencją odwiedzania, itd. Przyjmuje się,
że dowolna wycofywana treść podlega archiwizacji a/a.
Raporty i analizy. Obejmuje różne formy raportów i analiz mających na
celu lepszą obsługę użytkowników, zwiększenia atrakcyjności portalu,
zbadania efektywności biznesowej, itd.
Ponowne użycie. Wyodrębnienie i generalizacja pewnych elementów
treści, metadanych, procesów, funkcji, szablonów formularzy, itd. jako
udokumentowanych aktywów ponownego użycia w ramach danego
repozytorium; opisywanie i propagowanie aktywów ponownego użycia
wśród personelu.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 19
maj 2002
Klasyfikacja i przegląd CMS (1)

Duże pakiety obejmujące funkcjonalnością wszystkie etapy i aspekty
tworzenia systemów internetowych.
 Przykłady: V/6 Content Management Suite (Vignette), One-To-One
Publishing (Broadvision), Content Server (Divine).

Produkty o cechach podobnych jw., o mniejszych możliwościach
integracji z istniejącymi systemami produkcyjnymi
 Przykłady: Content Management Server (Microsoft), PVCS Content
Manager(Merant), RedDot Solutions(RedDot), Mediasurface 3.5
(Mediasurface))

Narzędzia, w których główny nacisk położono na zarządzanie dużymi
repozytoriami dokumentów i wspomaganie pracy grupowej
 Przykłady: Xpedio Content Management Suite (Stellent), 4I WCM Edition
(Documentum), Panagon (FileNET)
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 20
maj 2002
Klasyfikacja i przegląd CMS (2)

Systemy, które służą do zarządzania cyklem wytwarzania elementów
stanowiących treść serwisu (zagadnienia związane z rolami
użytkowników, procesem prac)
 Przykłady: TeamSite (Interwoven), CommonSpot Content Server
(PaperThin)

Narzędzia wspierające końcową fazę powstawania serwisu internetowego
czyli jego publikację, personalizację itp.
 Przykłady: WebLogic E-Business Platform (BEA), Dynamo e-business
Platform (ATG), Oracle9iAS(Oracle)

Systemy tworzone w ramach projektów „open-source”:
 Przykłady: Content Management Framework (Zope), Arsdigita Community
System (ArsDigita)
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 21
maj 2002
Rodzaje rozwiązań CMS
Typ rozwiązania
System zarządzania dokumentami (DMS)
Systemy do publikowania w sieci gazet
on-line, magazynów itp.
E-business / E-Commerce
Systemy do zarządzania wersjami
Warstwa pośrednia (generowanie
zawartości)
„Wzorcowe” narzędzia zarządzania
treścią
Procesory języka XML
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 22
Przykłady
Documentum, Panagon 2000, ChangingPages
Eroom, Expressroom, Conversant, SlashDot,
Frontier
Vignette, Broadvision, ATG Dynamo, Open
Market
Content Management Studio, Interwoven
TeamSite
Enhydra, Midgard (PHP), Dmind DSM
(ColdFusion), SiteGenesis, Obtree.
ACS, eGrail, Engenda, Mediasurface,
WebSphere, NetObjects Fusion, Spectra,
Xpedio, Zope
Cocoon, Interwoven TeamSite Templating,
Lychee, Rhythmix, Tamino, POET
maj 2002
Polsko-Japońska Wyższa Szkoła
Technik Komputerowych,
Warszawa
Studia Podyplomowe IT w Biznesie
Tworzenie Portali Biznesowych
Wykład 2
Systemy zarządzania treścią
Wykładowca:
dr hab. inż. Kazimierz Subieta
profesor PJWSTK
[email protected]
http://www.ipipan.waw.pl/~subieta
CMS jako katalizator rozwoju

Dla wspomagania funkcji zarządzania treścią dostawcy oprogramowania
wytworzyli ogromną liczbę różnych narzędzi, zintegrowanych systemów,
oraz rozszerzeń istniejących systemów.
 Tradycyjna dziedzina zarządzania dokumentami została w dużym stopniu
zdominowana przez funkcje CMS.
 Pojawiły się obiektowe repozytoria do przechowywania treści dowolnego
typu, w szczególności repozytoria XML.
 Dostawcy systemów zarządzania bazami danych, tacy jak Oracle, CA,
Sybase, Informix, IBM, przesunęli punkt ciężkości oferowanych SZBD z
tradycyjnego zarządzania danymi na zarządzanie treścią, ze wspomaganiem
tworzenia i podtrzymywania aplikacji internetowych.
 Znaczenia nabrały różnorodne formy procesów pracy (workflows) jako
środka kontroli funkcji CMS.
 Pojawiły się kompleksowe narzędzia typu "wszystko w jednym".
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 24
maj 2002
Cechy CMS: procesy pracy i automatyzacja
procesów biznesowych Workflow Managementworkflow
System



Zarządzanie treścią wymaga rutynowych usług znanych z procesów pracy
(workflows), takich jak: śledzenie, przypisywanie ról i odpowiedzialności,
zintegrowane bezpieczeństwo, zautomatyzowane zawiadamianie,
monitorowanie populacji procesów.
Systemy zarządzania procesami prac umożliwiają zdefiniowanie wielokrokowych procesów włączających różnorodną treść, personel, oraz akcje
takie jak wysłanie, recenzja, zatwierdzenie, itd.
Systemy zarządzania procesami prac zapewniają automatyzację takich
zadań jak:
 ustalenie zespołów ludzkich i ról osób w zespołach
 projektowanie procesów pracy
 tworzenie i podtrzymywanie działania instancji procesów pracy.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 25
maj 2002
Cechy CMS: personalizacja

personalization
Istotą personalizacji jest:
 Rejestracja i autentyfikacja użytkowników aplikacji internetowej.
 Dostosowanie się serwisu internetowego do indywidualnych preferencji
użytkownika; np. jego preferencje tematyczne.
 Przechowywanie i udostępnianie spersonifikowanych treści wprowadzanych
przez użytkownika lub sparametryzowanych przez użytkownika; np. jego
notatki, zakładki, kalendarz, terminarz zdarzeń, terminarz przypomnień, itd.
 Przechowywanie historii odwiedzin serwisu przez użytkowników oraz
transakcji lub zakupów, które oni dokonali.
 Syntetyczne analizy i raporty dotyczące użytkowników mające na celu
zwiększenie jakości i efektywności treści i usług oferowanych przez
aplikację internetową.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 26
maj 2002
Podejścia do personalizacji

Środki techniczne:
 Informacja dokładna o zarejestrowanych użytkownikach zgromadzona w
bazie danych po stronie serwera
 Informacja o konkretnym koncie i konkretnym komputerze na którym pracuje
użytkownik, na podstawie tzw. ciasteczek (cookies).
 Ciasteczka są plikami pamiętanymi przez komputer klienta, w których serwer
może zapisać dowolną (niezbyt długą) informację.
 Konkretny użytkownik jest nieznany, znana jest tylko jego "tożsamość" z
dokładnością do konta i komputera.
 Ciasteczka nie są dzielone pomiędzy różne portale, każdy portal ma swoje.

Środki dostosowywania treści do profilu użytkownika:
 Określanie profilu zainteresowań explicite przez użytkownika.
 Wadą jest to, że on zwykle tego nie robi, a jeżeli robi, to niezbyt dokładnie.
 Kolaboracyjne filtrowanie (collaborative filtering): tworzenie kategorii
użytkowników i przypisywanie użytkownika do określonej kategorii na
podstawie historii jego zachowania się na portalu (klikologii)..
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 27
maj 2002
Cechy CMS: wyszukiwanie




search
Sprawny mechanizm wyszukiwania informacji przez końcowych
użytkowników jest czynnikiem powodzenia aplikacji internetowej.
Wyszukiwanie oznacza konieczność klasyfikacji treści i inteligentnego
jej zaindeksowania.
Wyszukiwanie często odbywać się po cechach formalnych (data
publikacji, autor, kategoria tematyczna, słowa kluczowe), które są
niekiedy określane (w RDF) jako "metadane".
Częściej wyszukiwanie odbywa się:
 w pełnym tekście przechowywanych składników treści
 poprzez asocjacje elementów treści z innymi elementami treści


Klasyczne formy wyszukiwania (znane) z bibliotek są mało użyteczne.
Konieczne są nowe paradygmaty, z reguły oparte o metafory graficzne.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 28
maj 2002
Cechy CMS: ontologia


ontology
W filozofii: nauka o bytach, teoria bytu, opis charakteru i struktury
rzeczywistości, specyfikacja konceptualizacji.
W sztucznej inteligencji: formalna specyfikacja (przy użyciu logiki
matematycznej) obiektów, pojęć i innych bytów, które istnieją w pewnej
dziedzinie, oraz formalna specyfikacja związków, które pomiędzy tymi
bytami zachodzą.
 Podejście sztucznej inteligencji jest naiwne. Np. Giełda Papierów Wartościowych:
wiele tysięcy stron aktów prawnych, zarządzeń, regulacji, itd. Kto to zapisze przy
użyciu formuł rachunku predykatów?


W biznesie (ontologia biznesowa, business ontology): wszystko to, co
projektanci systemów informatycznych powinni wiedzieć o biznesie, aby
poprawnie napisać aplikacje wspomagające ten biznes.
Wiedza ta powinna być formalnie zapisana. "Formalnie" oznacza zwykle
pewien standardowy i uzgodniony język, np. XML/RDF.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 29
maj 2002
Cechy CMS: metadane




metadata
Ogólna definicja: są to dane o danych - co dane zawierają, jaką mają
budowę, jakie jest ich znaczenie, jakim podlegają ograniczeniom, jak są
zorganizowane, przechowywane, zabezpieczane, udostępniane, itd.
Metadane są pewnym rozszerzeniem pojęcia schematu bazy danych,
albo też pewną implementacją tego schematu w postaci katalogów.
Metadane przykrywają także informację niezależną od treści samych
danych, np. kiedy pewna dana została utworzona, w jakim jest formacie,
kto jest jej autorem, do kiedy jest ważna, itd.
Opisy danych zawarte w metadanych mają dwie podstawowe zalety:
 Zawierają wspólne abstrakcje dotyczące reprezentacji danych, takie jak format;
ogólnie "wyciągają przed nawias" wszystkie wspólne informacje, co redukuje
znacznie objętość samych danych;
 Reprezentują wiedzę dziedzinową (ontologię); umożliwiają wnioskowanie o danych,
mogą być przez to użyte do redukowania dostępu do samych danych.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 30
maj 2002
Ontologia i metadane

Głównym celem prac na biznesową ontologią jest standardyzacja
następujących elementów:
 Gramatyki opisów poszczególnych bytów,
 Nazw i znaczeń nazw obowiązujących w ramach danego biznesu (np. co
oznaczają słowa "autor", "klient", "instrument", "akcja", itd.),
 Ograniczeń związanych z opisywanymi bytami,
 Metadanych związanych z bytami (autor opisu, data stworzenia opisu, data
ostatniej aktualizacji, itd.),
 Dopuszczalnych operacji na bytach.

W tym zakresie zapis ontologii jest pewną meta-bazą danych, w które
ustala się zarówno strukturę samej bazy danych, jak i pewne dodatkowe
informacje (meta-atrybuty) będące podstawą przetwarzania bazy danych.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 31
maj 2002
Cechy CMS: zarządzanie wiedzą
knowledge management


Obejmuje wszystkie aspekty związane z rejestrowaniem,
dokumentowaniem oraz wykorzystaniem wiedzy pracowników firmy.
Wiedza dzieli się na:
 Wiedzę jawną, bezpośrednio zapisaną w dokumentach, plikach i bazach
danych;
 Wiedzę cichą, będącą własnością ludzi - pracowników firmy
 Wiedza cicha jest zdobywana w praktyce, jest kwintesencją doświadczenia,
wyczucia, asocjacji, uświadomionych lub nieuświadomionych poglądów,
trenowanych umiejętności rozpoznawania spraw i sytuacji, itd.

Wiedza cicha jest kluczowym strategicznym czynnikiem decydującym o
konkurencyjności organizacji na rynku.
 Wiedza cicha, mimo że tkwiąca w umysłach poszczególnych osób, jest
wiedzą obiektywną - może być sprawdzana, testowana i badana empirycznie
ze względu na jej jakość i skuteczność.
 Z punktu widzenia organizacji jest więc istotne, aby wprząc tę indywidualną
wiedzę pracowników w ogólną kulturę organizacyjną, do której oni należą.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 32
maj 2002
Zalecenia w zakresie zarządzania wiedzą







Skupienie się na wiedzy cichej. Niedocenianie, ignorowanie tej wiedzy
może mieć negatywne konsekwencje dla konkurencyjności organizacji.
Nacisk na kolektywną bazę wiedzy całej organizacji. Wiedza ta jest sumą
wiedzy jawnej i cichej. Oba rodzaje są istotne dla sukcesu biznesowego.
Skupienie się na procesach innowacyjnych, które tworzą przewagę
organizacji na rynku.
Skupienie się na ciągłych procesach usprawniania funkcjonowania
organizacji, które w zasadniczy sposób są uzależnione od cichej wiedzy.
Skupienie się na procesach kształcenia, ponieważ wiedza, zarówno jawna
jak i cicha, jest bezpośrednią ich konsekwencją.
Skupienie się na kompetencji kolektywnej (społecznej), czyli
uzupełnianie się wiedzy różnych osób wewnątrz organizacji i jej części.
Rozwój myślenia systemowego: rozumienie relacji pomiędzy częścią i
całością systemu, relacji wewnątrz systemu, wzorców zachowania się
wewnątrz systemu oraz związków systemu z jego otoczeniem.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 33
maj 2002
Cechy CMS: Zarządzanie konfiguracją
Celem zarządzania konfiguracją (treści, oprogramowania) jest planowanie,
organizowanie, sterowanie i koordynowanie działań mających na celu
identyfikację, przechowywanie i zmiany oprogramowania w trakcie jego
rozwoju, integracji i przekazania do użycia.
Każdy projekt musi podlegać konfiguracji oprogramowania. Ma ono
krytyczny wpływ na jakość końcowego produktu. Jest niezbędne dla
efektywnego rozwoju oprogramowania i jego późniejszej pielęgnacyjności.
Zarządzanie konfiguracją jest szczególnie ważne, jeżeli projekt może toczyć się
przez wiele lat, jeżeli cel lub wymagania na oprogramowanie są niestabilne, jeżeli
oprogramowanie może mieć wielu użytkowników, i/lub jeżeli oprogramowanie
jest przewidziane na wiele platform sprzętowo-programowych.
W takich sytuacjach złe zarządzanie konfiguracją oprogramowania może
całkowicie sparaliżować projekt lub doprowadzić do chaosu w zakresie
ewidencji i organizacji treści.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 34
maj 2002
Cechy CMS: integracja z istniejącymi aplikacjami

Obecne systemy CMS muszą współdziałać z:
 Popularnym oprogramowaniem: Word, Excell, Acrobat, PowerPoint, formaty
graficzne, formaty multimedialne;
 Mogą lub nawet powinny integrować oprogramowanie, które dotychczas
działało w organizacji niezależnie od powstałego systemu CMS, np.
systemem finansowo-ksiegowym, systemem bibliotecznym:

Współdziałanie oznacza, że:
 Praktycznie dowolne aplikacje mogą być wywołane w środowisku CMS
 Rezultat tych aplikacji nie jest zakłócony przez to, że jednocześnie działa
CMS
 Rezultaty tych aplikacji są przejmowane przez CMS
 Rezultaty są opakowane w kontekst HTML i przekazywane do klienta jako
strony HTML.

W praktyce osiągnięcie takiej integracji nie jest łatwe,
 szczególnie przy założeniu, że klient jest "chudy" i nie ma zainstalowanych
odpowiednich programów.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 35
maj 2002
Wizja architektury ICONS
Tekst
Systemy
biznesowej
inteligencji
Mapy wiedzy
Bazy
danych
Modele
semantyczne
Strony Web
Spadkowe
systemy
informacyjne
Integracja
informacji
Własności
Wyszukiwanie
Pliki
Sieci
semantyczne
Wnioskowanie
Drzewa
koncepcyjne
Sieci
semantyczne
Mapy wiedzy
Reprezentacja
czasu
Reprezentacja
wiedzy
Hiper-tekst
Zarzadzanie
dokumentami
Modele
semantyczne
System
zarządzania
wiedzą
XML
Grafy
procesów
RDF
Szyfrowanie
Pliki
Bezpieczeństwo
Forum
dyskusyjne
Podpis
elektroniczny
Kontrola
dostępu
Autentyfikacja
Inżynieria
wiedzy
Zarządzanie
procesami pracy
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 36
Zarządzanie
wersjami
Repozytorium
Współpraca
HSM
Internet
Intranet
SZBD
Wymiana
komunikatów
maj 2002
Wstępna architektura prototypu ICONS
Poziom
prezentacji
wiedzy
Strona XML/
DHTML
Definicja modelu
treści
(DTD, RDF)
Odwzorowanie obiektów informacyjnych
(XSL, SVG)
Odwzorowanie struktury treści
HTTP/
WebDav
Serwer
Poziom
manipulacji
wiedzą
Rama
zarządzania
wiedzą
Baza treści
(XML)
Ekstrakcja i
asocjacja
wiedzy
Definicja reguł
wnioskowania
Mapa wiedzy
Odwzorowanie regyuł wnioskowania
Silnik inferencyjny
dyzjunktywnego Datalogu
Baza ontologii
(RDF)
Zarządca hierarchicznej pamięci (Hierarchical Storage Manager, HSM)
Wielo-formatowy mechanizm odwzorowania informacji
Poziom
integracji
Istniejące heterogeniczne bazy danych
Systemy spadkowe
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 37
Źródła informacji na WWW
maj 2002
Inna wizja architektury projektu ICONS

Przedstawiona poprzednio architektura wydaje się zbyt eklektyczna i
odzwierciedla bardziej stan obecnego chaosu w zakresie CMS niż
docelową architekturę o logicznych i konsekwentnych założeniach.
Peryferia
systemu
XML,
RDF
i inne
technologie
Web
API oparte na
obiektowym języku zapytań a la SQL
Repozytorium aktywnej
obiektowej bazy danych z
dynamicznymi rolami obiektów
Repozytorium
metadanych zintegrowane
z zarządzaniem
konfiguracją
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 38
Peryferia
systemu
Relacyjne
bazy
danych
i inne
spadkowe
technologie
maj 2002
Architektura oparta na XML
Przeglądarka
WWW
Narzędzia
wspomagające XML :
system autorski, itd.
Warstwa klienta
Przeglądarka
WWW
XML
XML
Serwer Web
Serwer aplikacji
Interakcja z aplikacjami poprzez
protokoły oparte na XML
Logiczna warstwa pośrednia
Baza danych w XML
(strukturalizowana)
Serwer integrujący XML,
serwer zapytań,
serwer hurtowni danych
XML
XML
XML
XML
Translatory formatów
z/do XML, pomosty
Zasoby danych
Obiektowo-relacyjna
baza danych
wspomagająca XML
Obiektowa baza
danych
wspomagająca XML
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 39
Dokumenty
Dokumenty
XML
XML
nana
Webie
Webie
Inne
Inne
dokumenty
dokumentynana
Webie:
Webie:HTML
HTML
Word,...
Word,...
Zasoby danych
pod OLE/DB
maj 2002
Architektura z modelem kanonicznym
Użytkownik
HTML
Program aplikacyjny
API graficzne
parametryzacja
Moduł GUI
język zapytań
Procesor języka zapytań
dla modelu kanonicznego
API komunikacyjne
Osłona dla bazy danych 1
Osłona dla XML/RDF
API 1
BD 1
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 40
XML/RDF API
pliki XML/RDF
inna osłona
inne API
inna BD/plik
maj 2002
Projektowanie Portalu Biznesowego
Tak może wyglądać portal....
Ale co dzieje się zanim on powstanie?
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 42
maj 2002
Definicja projektu portalu

Projekt portalu powinien być dobrze zdefiniowany zanim
przystąpimy do jego realizacji.

Definicja projektu obejmuje
 Analizę strategicznych uwarunkowań portalu w misji danej organizacji;
 Nakłady niezbędne dla realizacji, wdrożenia i utrzymania portalu;
 Realistyczny harmonogram realizacji i wdrożenia portalu;
 Założenia odnośnie zawartości treściowej portalu;
 Założenia odnośnie usług dostarczanych przez portal
 Założenia odnośnie transakcji biznesowych realizowanych przez portal
 Cel portalu z punktu widzenia biznesu, który będzie realizował;
 Podstawowe, strategiczne wymagania w stosunku do portalu
 Model biznesowy (biznes plan) zwrotu nakładów na stworzenie i utrzymanie
portalu;
 Analizę zagrożeń podczas realizacji i funkcjonowania portalu.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 43
maj 2002
Studium osiągalności (1)






Rozmiar projektu (w punktach funkcyjnych) w stosunku do rozmiaru
zespołu projektowego, realizacyjnego i wdrożeniowego.
Dostępność podstawowych zasobów (budżet, ludzie, osobomiesiące)
Ograniczenia czasowe (dostępność czasu, w przekroju poszczególnych
zadań i etapów projektu).
Warunki wstępne niezbędne do realizacji projektu (aktywności lub
inwestycje, które muszą być wykonane przed przystąpieniem do realizacji
projektu).
Dostępność sprzętu i sieci do realizacji projektu i do działania portalu.
Dostępność oprogramowania na którym będzie zrealizowany i na którym
będzie działał portal, dostępność narzędzi rozwoju oprogramowania
(narzędzi CASE).
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 44
maj 2002
Studium osiągalności (2)





Dostępność infrastruktury organizacyjnej i technicznej niezbędnej dla
realizacji projektu (obsługa administracyjna, kadrowa, księgowa,
zaopatrzeniowa, magazynowa, marketingowa, itd.)
Dostępność infrastruktury organizacyjnej i technicznej niezbędnej dla
funkcjonowania portalu; realistyczna ocena możliwości stworzenia takiej
infrastruktury o ile ona nie istnieje.
Dostępność technologii i know-how.
Dostępność specjalistów wewnątrz organizacji tworzącej portal oraz
zewnętrznych ekspertów (np. specjalistów grafików, programistów,
stylistów, redaktorów, doradców, itd.)
Dostępność zewnętrznych usług (outsourcing), kooperantów i dostawców.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 45
maj 2002
Zarządzanie ryzykiem

Na ryzyko projektu składają się wszystkie okoliczności, które mogą:
 Spowodować opóźnienie realizacji portalu,
 Zwiększenie kosztów tej realizacji,
 Nie spełnienie oczekiwań klientów.


Wszystkie projekty są obarczone ryzykiem.
Zarządzanie ryzykiem polega na:
 Zredukowaniu prawdopodobieństwa wystąpienia okoliczności zagrożeń,
 Zminimalizowaniu skutków zagrożeń, które wystąpiły.

Aktywności niezbędne dla uniknięcia ryzyka:
 Ciągłe śledzenie okoliczności, które mogą stać się zagrożeniami projektu,
 Poprawianie planu celem zminimalizowania prawdopodobieństwa
zagrożenia,
 Określenie planu awaryjnego na wypadek okoliczności zagrożenia,
 Wdrożenie planu w wypadku wystąpienia okoliczności zagrażającej.
 Zarządzanie ryzykiem nigdy nie powinno zaczynać się od optymistycznego
założenia „wszystko pójdzie dobrze” („jakoś to będzie”), ale raczej od pytania
„co najprawdopodobniej może pójść źle?”. Nie jest to pesymizm, ale realizm.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 46
maj 2002
Czynniki ryzyka (1)

Czynniki doświadczenia
 brak doświadczenia i/lub kwalifikacji kierownika projektu (niedoświadczony
kierownik jest poważnym zagrożeniem dla projektu),
 brak doświadczenia i/lub kwalifikacji personelu (personel powinien być
sprawdzony pod względem kwalifikacji)
 niedojrzałość dostawców (brak sukcesów w rozwijaniu podobnych projektów,
brak standardów, brak certyfikatu ISO 9000, ...).

Czynniki planowania
 niedokładność metod szacowania czasu, kosztów, zasobów,
 zbyt krótka skala czasowa (niemożliwość zrównoleglenia pewnych prac),
 zbyt długa skala czasowa (zmiany wymagań, personelu, technologii),
 zależność od awarii losowych, wandalizmu i sabotażu (zniszczenie sprzętu,
zniszczenie danych, itd.),
 zła lokalizacja personelu (utrudnienia w komunikacji),
 zła definicja odpowiedzialności (brak odpowiedzialnych za kluczowe
zadania, wykonywanie niepotrzebnych lub drugorzędnych zadań, ...),
 częste zmiany personelu.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 47
maj 2002
Czynniki ryzyka (2)

Czynniki technologiczne
 nowość technologiczna (brak doświadczeń, konieczność dodatkowego
wysiłku na rozpoznanie, ...),
 niedojrzałość lub nieodpowiedniość stosowanych metod (nowe metody są
często niesprawdzone, konieczne jest praktyczne doświadczenie, ...),
 niedojrzałość lub nieodpowiedniość narzędzi (personel powinien umieć je
używać, mogą być nieodpowiednie w stosunku do metod, są zmieniane w
trakcie projektu, ...),
 niska jakość użytego komercyjnego oprogramowania (może być zawodne,
słabo pielęgnowalne, niebezpieczne, nie stabilne, ...),

Czynniki zewnętrzne
 niska jakość lub niestabilność wymagań użytkownika,
 słabo zdefiniowane, niestabilne lub niestandardowe interfejsy zewnętrzne,
 niska jakość lub słaba dostępność systemów zewnętrznych (od których
zależy powodzenie projektu; może być konieczne rozwijanie możliwości
symulujących systemy zewnętrzne).
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 48
maj 2002
Opis i charakterystyki ryzyka (1)

Opis: krótki opis wyjaśniający charakter ryzyka

Prawdopodobieństwo subiektywne wystąpienia ryzyka (małe, średnie,
duże, lub w przedziale 0..1).

Wpływ ryzyka na projekt: (mały, średni, duży, lub w przedziale 0..1).

Mitygacja (łagodzenie ryzyka): opis metod, akcji, reguł, zarządzeń,
zapisów w kontrakcie które mają na celu zminimalizowanie
prawdopodobieństwa wystąpienia ryzyka.

Akcje ratunkowe: zminimalizowanie negatywnych skutków ryzyka.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 49
maj 2002
Opis i charakterystyki ryzyka (2)

Data decyzji: data kiedy podane wyżej informacje zostały wprowadzone
lub zmodyfikowane (dla ewentualnej identyfikacji spraw nieaktualnych).

Odpowiedzialność: osoba personalnie odpowiedzialna za monitorowanie
ryzyka, jego mitygację oraz uruchomienie akcji ratunkowych.

Oczekiwane zwiększenie kosztów projektu w razie wystąpienia ryzyka.

Oczekiwane zwiększenie czasu projektu w razie wystąpienia ryzyka.

Oczekiwane straty cech produktu w razie wystąpienia ryzyka: brak
funkcji, osłabienie wymagań niefunkcjonalnych, obniżenie jakości.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 50
maj 2002
Polsko-Japońska Wyższa Szkoła
Technik Komputerowych,
Warszawa
Studia Podyplomowe IT w Biznesie
Tworzenie Portali Biznesowych
Wykład 3
Projektowanie Portalu Biznesowego
Wykładowca:
dr hab. inż. Kazimierz Subieta
profesor PJWSTK
[email protected]
http://www.ipipan.waw.pl/~subieta
Planowanie zasobów

Zasoby niezbędne do realizacji projektu portalu (podobnie dla
wdrożenia i funkcjonowania portalu)
 Budżet: źródła finansowania, dostępność środków finansowych w
poszczególnych kieszeniach i w poszczególnych fazach projektu.
 Personel: szacunkowa liczba personelu w poszczególnych specjalnościach
i/lub stanowiskach; założenia odnośnie personelu zewnętrznego lub
zatrudnionego na umowy o dzieło.
 Nakłady ludzkie: wyrażone w terminach osobo-dni (lub osobo-godzin) w
poszczególnych specjalnościach i/lub stanowiskach;
 Materiały: dowolne materiały (papier, tonery, dyski, teczki, segregatory, itd.)
niezbędne do realizacji projektu.
 Inwestycje niezbędne dla realizacji projektu (inne niż inwestycje w
infrastrukturą komputerową): biurka, krzesła, szafy, itd.
 Przestrzeń biurowa (dodatkowa) niezbędna dla projektu;
 Wstępny plan projektu, ograniczenia czasowe, fazy projektu, diagram
Gantta, diagram sieci zależności pomiędzy zadaniami (PERT), analiza ścieżki
krytycznej diagramu PERT.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 52
maj 2002
Planowanie systemu

Sprzęt, oprogramowania i sieć niezbędne do realizacji projektu
portalu (podobnie dla wdrożenia i funkcjonowania portalu)
 Dostępność
i
możliwości
wykorzystania
istniejącego
sprzętu,
oprogramowania i sieci.
 Konieczność wzmocnienia (upgrading) istniejącego sprzętu, oprogramowania
i sieci; estymacja kosztów i czasu tego wzmocnienia.
 Nowe inwestycje w zakresie sprzętu, oprogramowania i sieci; estymacja
kosztów i czasu tych inwestycji.
 Nowy personel pomocniczy związany z (nowym lub wzmocnionym)
sprzętem, oprogramowaniem i siecią; oszacowanie możliwości pozyskania
tego personelu i dodatkowego budżetu na ten personel.
 Nowa infrastruktura biurowa (powierzchnia) niezbędna dla nowego sprzętu,
przy zapewnieniu niezbędnych wymagań dotyczących warunków
technicznych (temperatura, wilgotność, wentylacja, zabezpieczenia pożarowe,
zabezpieczenia antywłamaniowe, itd.)
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 53
maj 2002
Założenia odnośnie dostępności i bezpieczeństwa

Dostępność: czas w jakim portal będzie dostępny dla klientów.
 Regułą jest 24 godziny przez 7 dni w tygodniu (24/7).
 Dodatkowe założenia: np. 97% czasu dostępności, maksymalna przerwa w
działaniu nie większa niż 2 godziny, restart po awarii najwyżej 12 godzin.

Bezpieczeństwo: stopień ochrony biznesu organizacji podtrzymującej
portal od ataku ze strony portalu.
 Np. poprzez nieprawidłowe wyliczenie danych, poprzez awarie powodujące
złamanie umów lub zapisów prawnych, itd.

Ochrona: stopień zabezpieczenia oprogramowania portalu przed błędnym
działaniem, utratą lub niespójnością danych, atakiem z zewnątrz.
 hakerzy, wirusy, konie trojańskie, przypadkowe błędy obsługi, wandalizm,
sabotaż, odmowa płatności za usługę.


Prywatność: stopień w jakim system będzie chronił własność
intelektualną
oraz
własność
i
prywatność
danych
przed
nieautoryzowanym lub nielegalnym dostępem;
Środki techniczne: ściany ogniowe, szyfrowanie, składowanie (back-up),
odtwarzanie, hasła użytkowników, prawa dostępu, podpis elektroniczny,...
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 54
maj 2002
Dalsze wymagania niefunkcjonalne do portalu (1)

Zakładany czas i tryb konserwacji (jak wiele godzin na tydzień,
dostępność pomieszczeń i personelu obsługi, itd.)

Rozmiar systemu: ile operacji w tym samym czasie, ilu użytkowników w
tym samym czasie, ile obsłużonych klików na sekundę, rozmiar bazy
danych, przyrost bazy danych w czasie, liczba dokumentów, liczba
serwerów i stacji klienckich, itd.

Objętość pamięci operacyjnej, dyskowej, taśmowej, optycznej, szybkość
komputerów, specjalne wyposażenie (drukarki, skanery, tablety, plotery,
itd.)

Szybkość oprogramowania: liczba operacji na sekundę, maksymalny
czas odpowiedzi na zapytanie, liczba transakcji na sekundę, itd.

Dokładność systemu, precyzja obliczeń.

Niezawodność systemu: średni czas między awariami, maksymalny czas
odtwarzania po awarii.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 55
maj 2002
Dalsze wymagania niefunkcjonalne do portalu (2)

Przenaszalność i interoperacyjność: platformy sprzętowe/operacyjne
wspomagane przez oprogramowanie, wykorzystywane zewnętrzne bazy
danych, protokoły, interfejsy i języki do wspomagania interoperacyjności
(HTTP, ODBC, JDBC, XML, CORBA/IIOP, RMI, Java Beens/EJB, etc.)

Standardy: w zakresie rozwoju oprogramowania (metodologie, języki
programowania), standardy kodowania (strony kodowe, formaty plików,
formaty multimediów), standardy interfejsów użytkownika, protokoły
komunikacyjne, standardy zapewnienia jakości.

Interakcja człowiek-maszyna: styl interfejsu (komendy, menu), formaty i
szablony ekranów, komunikaty, sygnały błędów, języki zapytań.

Adaptowalność i modularność systemu: łatwość zmiany wymagań,
ponowne użycie modułów systemu, dokumentowanie modułów
ponownego użycia.

Dostęp do Internetu: rodzaj sieci, szybkość sieci, serwer Internetu,
ograniczenia odnośnie dostępu do Internetu.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 56
maj 2002
Oszacowanie dochodowości portalu

Główne źródła przychodów:
 opłaty za reklamy,
 zmniejszenie kosztów transakcji (sprzedaży, kupna, pośrednictwa), które
dotąd odbywały się w tradycyjny sposób,
 prowizje za oferowanie towarów lub transakcji dokonywanych poprzez portal
z zewnętrznymi dostawcami usług, towarów i produktów,
 opłaty subskrypcyjne za korzystanie z poszczególnych serwisów,
 zmniejszenie kosztów marketingu.

Zyski pośrednie
 Budowa dobrego wizerunku firmy poprzez jej obecność w Internecie,
 Szybsze dotarcie z ofertą do klienta, zmniejszenie dystansu pomiędzy
klientem i firmą
 Uzyskanie bazy użytkowników i wspomaganie lojalności użytkowników,
 zmniejszenie wewnętrznych kosztów firmy poprzez wspomaganie organizacji
procesów biznesowych firmy poprzez zintegrowaną informację znajdującą się
wewnątrz portalu.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 57
maj 2002
Negatywne aspekty budowy portali biznesowych

Istnieją obiektywne czynniki, które mogą zmniejszyć efektywność
biznesową portalu. E-biznes w Polsce jest obarczony dużym ryzykiem.
 Polska jest krajem o bardzo wysokim koszcie dostępu do Internetu,
 Kilkakrotnie wyższym niż w USA, znaczenie wyższym niż w Europie zachodniej.
Jest to negatywny skutek monopolu TPSA, oraz agresywnej polityki fiskalnej
obecnych rządów w odniesieniu do nowości technologicznych i cywilizacyjnych.
 W porównaniu z krajami Europy Zachodniej i USA z Internetu korzysta w
Polsce mała część populacji.
 Szacuje się, że w maju 2000 liczba użytkowników osiągnęła 7.4% ludności w
wieku powyżej 15 lat. Są to szacunki bardzo optymistyczne, nie uwzględniające
czasu i jakości tego dostępu.
 Wykorzystanie Internetu jest ograniczone poprzez niedorozwój infrastruktury
telefonicznej i jej niską sprawność techniczną.
 Występuje silny niedorozwój form płatności za usługi, towary i informacje
oferowane w Internecie.
 Z usług sklepów internetowych korzysta 3% Polaków. Średnia europejska 10% - 14%. Średnia USA - 27%. Dane: 2000 r., a teraz jest jeszcze gorzej.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 58
maj 2002
Przykładowy personel niezbędny do stworzenia portalu
Firma budująca portal :
Generalny nadzór nad przebiegiem projektu.
Kierownik Projektu
Wykonawca:
Kierownik Projektu
Wykonawca:
Generalny nadzór nad przebiegiem projektu, koordynacja
działań.
Zarządzanie techniczną częścią projektu, programowanie.
Techniczny Kierownik
Projektu
Wykonawca:
Analityk Oprogramowania
Wykonawca:
Nadzór nad koncepcją portalu, jego konstrukcją i strukturą baz
danych.
Przygotowanie szczegółów konstrukcji, programowanie.
Inżynier Oprogramowania
Wykonawca:
Przygotowanie skryptów dla obsługi stron WWW.
2-3 Programistów Javy ze
znajomością JSP/EJB
Wykonawca:
Programista Baz Danych
Wykonawca:
1-2 Programistów Witryn
WWW
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 59
Konstrukcja bazy danych i programowanie generatora stron
HTML.
Przygotowanie
wyglądu
poszczególnych serwisów.
zewnętrznego
portalu
i
maj 2002
Przykładowy personel niezbędny do utrzymania i
rozwijania portalu (1)
Firma budująca portal: Generalny nadzór nad przebiegiem projektu, który zawiera realizację
polityki dotyczącej zawartości ukazującej się w portalu, pozyskiwanie
Kierownik Projektu i
partnerów dostarczających treść do portalu oraz koordynację działań
Menadżer ds. treści /
partnerów przygotowujących poszczególne informacje/treści dla
Koordynator strony
portalu.
Firma budująca portal: Sporządzanie szczegółowego rocznego planu reklamy dla portalu wraz
ze określaniem budżetu, wybór agencji reklamowych, określanie
Menadżer ds.
założeń współpracy z zewnętrznymi agencjami reklamowymi, inicjacja
marketingu i reklamy
kampanii reklamowych we współpracy z zewnętrznymi agencjami
reklamowymi, planowanie promocji w mediach oraz przeprowadzanie
okresowych ocen kampanii reklamowych.
Firma budująca portal: Sporządzanie szczegółowego planu badań rynku wraz ze określaniem
budżetu, wybór agencji badań rynku, kierowanie badaniami rynku we
Specjalista ds. badania
współpracy z wybranymi agencjami badania rynku, tworzenie założeń
rynku i użytkowników
badań, odbieranie i ocena wyników, analizy statystyczne i estymacje
rynkowe, analiza statystyk zarejestrowanych użytkowników portalu
oraz analiza konkurencji.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 60
maj 2002
Przykładowy personel niezbędny do utrzymania i
rozwijania portalu (2)
Firma budująca portal: Określanie założeń sprzedaży reklam, współpraca z zewnętrznymi
agencjami reklamowymi/ medialnymi/ brokerami reklamy internetowej
Specjalista ds.
w zakresie sprzedaży reklam w Internecie oraz analiza statystyk
sprzedaży reklam
oglądalności reklamy w portalu.
Firma budująca portal: Pozyskiwanie i obsługa klientów portalu, określenie zasad/wymagań
dot. obsługi klienta dokonywanej przez firmy zewnętrzne, odpowiedzi
Menadżer ds.
na pytania klientów, kontakt z ważniejszymi klientami portalu oraz
pozyskania i obsługi
propozycje ulepszeń w portalu na podstawie uwag/problemów
klienta
klientów.
Firma budująca portal: Współpraca z partnerami przygotowującymi poszczególne informacje
dla portalu, kontrola treści portalu przygotowanej przez partnerów
Redaktor ds. treści
przed jej publikacją, kontrola uaktualniania i poszerzania informacji w
portalu.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 61
maj 2002
Przykładowy personel niezbędny do utrzymania i
rozwijania portalu (3)
Firma budująca portal: Opracowanie założeń technicznych portalu, wdrożenie i zapewnienie
bezpiecznej pracy wszystkich elementów portalu, wdrożenie i sprawne
Kierownik techniczny
funkcjonowanie wszystkich wspólnych narzędzi w portalu (takich jak
wyszukiwarka, forum dyskusyjne oraz funkcje personalizacji) oraz
określanie założeń konfiguracji wszystkich narzędzi i komponentów
portalu.
Firma budująca portal: Określanie założeń funkcjonowania platformy transakcyjnej w portalu
(sprzedaży katalogowej, aukcji, zapytań ofertowych), współpraca z
Specjalista ds.
innymi podmiotami w zakresie stworzenia platformy i jej sprawnego
platformy
funkcjonowania oraz umożliwienie uczestnictwa innych firm w
transakcyjnej
platformie transakcyjnej.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 62
maj 2002
Przykładowy personel niezbędny do utrzymania i
rozwijania portalu (4)
Wykonawca:
Kierownik Projektu
Wykonawca:
Techniczny Kierownik
Projektu
Wykonawca:
Analityk
Oprogramowania
Wykonawca:
Inżynier
Oprogramowania
Wykonawca:
Programista Javy ze
znajomością JSP/EJB
Wykonawca:
Programista Baz
Danych
Wykonawca:
Programista Witryn
WWW
Generalny nadzór nad rozwijaniem portalu, koordynacja działań.
Zarządzanie techniczną częścią projektu, programowanie.
Nadzór nad koncepcją rozwoju portalu, jego konstrukcją i strukturą baz
danych.
Przygotowanie szczegółów konstrukcji, programowanie.
Uaktualnianie skryptów dla obsługi stron WWW.
Uaktualnianie konstrukcji bazy danych i programowanie generatora
stron HTML.
Uaktualnianie wyglądu zewnętrznego portalu
serwisów.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 63
i poszczególnych
maj 2002
Zarządzanie konfiguracją oprogramowania
powinno zapewniać, że ...
Każdy komponent oprogramowania będzie jednoznacznie identyfikowany;
Oprogramowanie będzie zbudowane ze spójnego zestawu komponentów;
Zawsze będzie wiadomo, która wersja komponentu oprogramowania jest
najnowsza;
Zawsze będzie wiadomo, która wersja dokumentacji pasuje do której wersji
komponentu oprogramowania;
Komponenty oprogramowania będą zawsze łatwo dostępne;
Komponenty oprogramowania nigdy nie zostaną stracone (np. wskutek awarii
nośnika lub błędu operatora);
Każda zmiana oprogramowania będzie zatwierdzona i udokumentowana;
Zmiany oprogramowania nie zaginą (np. wskutek jednoczesnych aktualizacji);
Zawsze będzie istniała możliwość powrotu do poprzedniej wersji;
Historia zmian będzie przechowywana, co umożliwi odtworzenie kto i kiedy
zrobił zmianę, i jaką zmianę.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 64
maj 2002
Pozycja konfiguracji oprogramowania
configuration item
Wszystkie elementy projektu i oprogramowania muszą być przedmiotem
ZKO, w szczególności:
dokumentacja: wymagań, analityczna, projektowa, testowania, użytkownika, itd.
moduły z kodem źródłowym, kody do konsolidowania, kody binarne,
ekrany interfejsu użytkownika,
pliki z danymi tekstowymi (np. komunikatami systemu), bazy danych, słowniki,
itd.
kompilatory, konsolidatory, interpretery, biblioteki, protokoły, narzędzia CASE,
konfiguracje sprzętowe, itd.
oprogramowanie testujące, dane testujące,
serwery WWW wraz z odpowiednimi stronami HTML i oprogramowaniem,
...
Wyróżnialny element uczestniczący w projekcie lub produkcie będzie określany
jako „pozycja konfiguracji”. Jest ona traktowana jako pojedynczy, możliwy do
odseparowania komponent projektu lub produktu programistycznego.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 65
maj 2002
Przechowywanie pozycji konfiguracji
Wszystkie pozycje konfiguracji muszą być przechowywane w sposób
bezpieczny, systematyczny i dobrze zorganizowany - jak książki w bibliotece.
System przechowywania PK musi dotyczyć wszystkich mediów - elektronicznych,
papierowych i innych.
Powinien istnieć system ewidencji i rejestracji zależności pomiędzy pozycjami
konfiguracji. Dobrze zorganizowany system powinien być oparty na bazie danych
oraz integrować informacje o PK z samymi (elektronicznymi) PK.
System powinien także rejestrować i przechowywać wszelkie dokumenty
administracyjne związane z projektami oprogramowania, takie jak raporty etapowe
i końcowe, zlecenia, raporty zaistniałych problemów, raporty z testów, itd.
Dokumenty administracyjne powinny być powiązane z pozycjami konfiguracji w
taki sposób, aby można było prześledzić ich historię oraz związki przyczynowoskutkowe pomiędzy dokumentami i pozycjami konfiguracji.
Rodzaje bibliotek konfiguracji oprogramowania:
• biblioteki związane z bieżącym rozwojem oprogramowania;
• biblioteki ukończonych (bazowych) produktów programistycznych;
• archiwa (przechowywanie nieaktualnych kodów i dokumentów)
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 66
maj 2002
Biblioteki/repozytoria pozycji konfiguracji
Dobrze zorganizowana biblioteka/repozytorium PK jest cechą fundamentalną dla
zarządzania konfiguracjami oprogramowania.
Biblioteka powinna umożliwiać łatwe odszukanie, odczytanie, wstawienie,
zastąpienie i usuwanie dowolnych pozycji konfiguracji.
Kluczową cechą biblioteki jest bezpieczeństwo i autoryzowany dostęp:
• zminimalizowanie prawdopodobieństwa nieautoryzowanego dostępu;
• precyzyjne określenie praw dostępu poszczególnych uczestników projektów;
• uniemożliwienie jednoczesnej aktualizacji tej samej PK przez dwie osoby;
• uniemożliwienie zmiany pozycji konfiguracji będących produktami bazowymi;
• minimum możliwości zniszczenia biblioteki poprzez awarię, błąd lub sabotaż;
• kwestie bezpieczeństwa nie powinny powodować: niewygody w pracy
użytkowników, zwiększenia czasów dostępu, istotnych nakładów, itd.
Wszystkie PK, elektroniczne i papierowe, muszą mieć etykietę zawierającą:
• nazwę projektu;
• identyfikator pozycji konfiguracji;
• datę wprowadzenia do repozytorium;
• krótki opis lub charakterystykę zawartości PK.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 67
maj 2002
Analiza - kluczowa faza budowy portalu

Celem fazy analizy jest ustalenie wszystkich tych czynników lub
warunków w dziedzinie przedmiotowej, w otoczeniu realizatorów, w
istniejących lub planowanych systemach komputerowych, które mogą
wpłynąć na decyzje projektowe, na przebieg procesu projektowego, na
realizację wymagań, na końcowe wdrożenie i funkcjonowanie portalu.
 Nie uwzględnienie w analizie jakiegokolwiek, nawet pozornie drobnego
aspektu krytycznego może prowadzić do nierealności projektu lub
ograniczenia możliwości wdrożenia produktu.

Wynikiem jest logiczny model systemu, opisujący sposób realizacji
przez system postawionych wymagań, lecz abstrahujących od szczegółów
implementacyjnych.
 Końcowy dokument analityczny jest jednocześnie pierwszym dokumentem
projektowym.

Model analityczny wykracza poza zakres odpowiedzialności systemu.
 Przyczyny: Lepsze zrozumienie funkcji, uwzględnienie funkcji
wykonywanych tradycyjnie, brak jasności co do zakresu komputeryzacji.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 68
maj 2002
Pytania, które wykonawca powinien zadać... (1)






Model biznesowy - struktura przychodów z portalu w funkcji usług
oferowanych przez portal oraz czasu.
Jakie będą informacyjne funkcje portalu (informacje, które klient będzie
mógł wyszukać)?
Jakie będą transakcyjne funkcje portalu (operacje, które klient będzie
mógł wykonać)?
Stosunek do konkurencji oferującej lub planującej podobny portal. Na
czym miałaby polegać przewaga tego portalu w stosunku do portali
budowanych przez inne firmy?
Stan rozpoznania potrzeb potencjalnych użytkowników, typowy model
pracy użytkowników (kiedy i po co będą korzystać z portalu), w
powiązaniu ze źródłami przychodów.
Czy przewiduje się opłaty użytkowników za informacje uzyskane z
portalu, za jakie informacje, jakie może być zapotrzebowanie na te
informacje?
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 69
maj 2002
Pytania, które wykonawca powinien zadać... (2)





Podstawowe działy zawartości treściowej portalu. Jaka jest szacunkowa
objętość treści w poszczególnych działach?
Czy były przeprowadzane analizy potrzeb użytkowników w tym zakresie,
jaka była metoda stosowana w tych analizach?
Dostawcy treści - czy przewiduje się outsourcing, czy też firma będzie
zajmować się produkcją i pielęgnacją treści we własnym zakresie?
Jakie kategorie treści będą wykonywane we własnym zakresie? Czy
przewiduje się zatrudnienie programistów dla bieżącej dynamizacji stron?
Zagadnienia prawne:
 Prawo autorskie w zakresie treści, licencje, znaki handlowe i patenty kontrola treści w tym zakresie, ryzyko naruszenia tych dóbr poprzez portal.
 Ustawa o ochronie danych osobowych - czy istnieje problem z jej złamaniem
przez dostawców treści lub przez niekontrolowane informacje wprowadzane
przez użytkowników portalu?
 Ustawa o języku polskim - czy istnieje problem z jej złamaniem - j.w.?
 Podpis elektroniczny.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 70
maj 2002
Pytania, które wykonawca powinien zadać... (3)







Reklamowa część portalu - czy przewiduje się taką część, jakie formy tej
reklamy są rozważane, jaki jest przewidywany udział zysków z reklam w
stosunku do całości zysków?
Oferowanie poprzez portal usług innych firm (bankowych, budowlanych,
medycznych, zaopatrzeniowych, sklepów), usług indywidualnych osób czy przewiduje się taką formę działalności portalu?
Czy portal będzie podzielony na część poziomą i specjalizowane vortale
tematyczne lub branżowe? Jakie vortale są rozważane?
Formy płatności ze strony odbiorców za informacje, usługi i towary
sprzedawane za pośrednictwem portalu. Formy płatności ze strony
dostawców usług i reklam udostępnianych na portalu.
Dla sklepów internetowych: logistyka zaopatrzenia i dostawy towarów.
Ramowa struktura organizacyjna części firmy wspomagającej portal.
Czy przewiduje się system wspomagający pracę grupową, czy będzie
oparty o Intranet, portal korporacyjny lub inne założenia?
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 71
maj 2002
Pytania, które wykonawca powinien zadać... (4)

Założenia sprzętowe i założenia w zakresie oprogramowania - obecny
sprzęt i oprogramowanie, przewidywany sprzęt i oprogramowanie.
 Łącza z Internetem - stan obecny, plany.

Wydajność, liczba jednocześnie działających użytkowników.
 Ile klików na sekundę powinien obsługiwać portal? Jaki jest rozważany
przyrost ilości klików w czasie?
 Typowo: 5-10 klików/sec. Popularny portal: 50-100 klików/sec.


System zarządzania bazą danych - stan obecny, plany. Jaka będzie
objętość bazy danych i przyrost tej objętości w czasie?
Technologia XML i WAP:
 Jakie składniki technologii, czy planuje się dostosowanie się do branżowego
lub tematycznego standardu ontologii bazującej na XML? Integracja ze
standardami w zakresie poszczególnych typów informacji.

Standardy w zakresie sprzętu, oprogramowania, sieci, kodowania,
formatów informacji, nośników.
 Współdziałanie z istniejącymi autonomicznymi i/lub obcymi bazami danych.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 72
maj 2002
Pytania, które wykonawca powinien zadać...
(5)8.06.03




Wyszukiwanie treści - jakie oprogramowanie, metoda wyszukiwania,
kategorie tematyczne, słowa kluczowe.
W jaki sposób treść będzie strukturalizowana, klasyfikowana i
indeksowana?
Jaka będzie pracochłonność strukturalizacji, klasyfikacji i indeksacji, kto
będzie to robił?
Przewidywana precyzja i głębokość indeksowania.
 Precyzja: minimalizacja szumu informacyjnego przy wyszukiwaniu.
 Głębokość: jak szczegółowo będzie opisywana treść.


Polska fleksja przy wyszukiwaniu pełno-tekstowym - czy przewiduje się
automatyczne rozpoznawanie form fleksyjnych wyrazów? Czy
przewiduje się normalizację fleksji?
Nośnik przygotowywania danych - Word, RTF, HTML, inny. Standardy
kodowania treści, czcionki i style.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 73
maj 2002
Pytania, które wykonawca powinien zadać... (6)






Personalizacja - czy portal będzie oferował użytkownikom personalne
strony i usługi (np. e-mail, kalendarz), czy użytkownicy będą mogli
przystosować swoje strony do ich zainteresowań, w jaki sposób?
Rejestracja użytkowników - jakie typy użytkowników będą rozróżniane?
Programy pomocnicze: kalkulatory, kalendarze, automatyczne
powiadamianie, algorytmy (np. komputerowa diagnostyka medyczna),
inne tego typu udogodnienia?
Rozliczenia ze źródłami finansowania i przychodów - czy portal będzie
bezpośrednio współdziałać z systemem finansowo-księgowym, jaki
będzie tryb (techniczny, organizacyjny) tego współdziałania?
Dostępność portala - czas serwisowy przy dostępności 24x7.
Wymogi ochrony - jakie zabezpieczenia będą wymagane przed
nieautoryzowanym dostępem, hakerami, wirusami, trojanami, sabotażem,
odmową płatności, itd.?
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 74
maj 2002
Pytania, które wykonawca powinien zadać... (7)



Wymogi bezpieczeństwa - wymagane zabezpieczenia przed awariami
systemu, nieprawidłową pracą, niespójnościami w bazie danych,
przeciążeniem systemu.
Ryzyko - podstawowe zagrożenia dla budowy i działania portalu.
Tryb współpracy z wykonawcą:
 Budżet i ograniczenia czasowe dla faz budowy i wdrożenia portalu.
 Interfejs ze strony firmy umożliwiający rozstrzyganie decyzji związanych z
konstrukcją portalu.
 Stopień poufności informacji analityczno-projektowych oraz ustaleń z
wykonawcy z firmą.
 Formy zarządzania projektem i kontroli jakości ze strony firmy.
 Formy dokumentacji projektu i oprogramowania, zarządzanie konfiguracją.
 Formy szkolenia personelu firmy w zakresie wykonanego oprogramowania.
 Wspomaganie ze strony wykonawcy po zainstalowaniu portalu: konserwacja
i pielęgnacja oprogramowania, rozwój oprogramowania po wdrożeniu.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 75
maj 2002
Przykładowe elementy treści portalu MSP (ok. 50%)














Zakładanie firmy
Formy prowadzenia działalności
gospodarczej
Wokół biura: nieruchomości,
wyposażenie, materiały
Likwidacja firmy
Personel, pozyskiwanie pracowników
Prawa i obowiązki pracodawcy i
pracownika
Bezpieczeństwo i Higiena Pracy
Umowy o pracę
Prawo pracy
Agencje doradztwa personalnego
Delegacje, podróże
Pomoc dla MSP
Zamówienia publiczne
Zasady rachunkowości, księgowość,
sprawozdawczość
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 76
















Agencje celne
Podatki i opłaty
Agencje pośrednictwa pracy
Akcje, inwestowanie
Centralna Tabela Ofert
Marketing, promocja, reklama, badania
marketingowe
Zasady dbałości o klienta
Współpraca gospodarcza
Programy pomocowe UE
Biura Radców Handlowych
Biznes plan dla MSP
Budżet i proces budżetowania
Zarządzanie przedsiębiorstwem
Systemy informacji gospodarczej
System Ubezpieczeń Społecznych
Ochrona środowiska
maj 2002
Projekt wyglądu strony głównej dla portalu SME
Nasze
logo
Mój
profil
Baner
Kalendarz
Komunikacja
Data i godzina
Forum
Pomoc
Szukaj
Ścieżka dostępu
Rejestracjaaa
Użytkownika
Handel/Usługi
Serwisy
Hasło o
Założenie firmy
Internet i komp.
Nowy
Użytkownik
Prawo
Finanse
Rachunkowo ść
Startuj z...
Podatki
Wyślij do
znajomych
Marketing
Zasoby ludzkie
Wokó ł biura
Baner
Podróże
Pomoc dla MSP
Poszukiwacz
Rozrywka
Info gospodarcze
Portale branżowe
O firmie
Reklama u nas
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 77
Napisz do nas
Praca u nas
Prywatność
Wycieczka
maj 2002
Polsko-Japońska Wyższa Szkoła
Technik Komputerowych,
Warszawa
Studia Podyplomowe IT w Biznesie
Tworzenie Portali Biznesowych
Wykład 4
Procesy pracy (workflows)
Wykładowca:
dr hab. inż. Kazimierz Subieta
profesor PJWSTK
[email protected]
http://www.ipipan.waw.pl/~subieta
Co to są “procesy pracy” (PP)?

Nie istnieje definicja, która byłaby satysfakcjonująca dla wszystkich.
“Procesy pracy” integrują wiele pojęć. Jedna z wielu definicji:
 Komputerowe wspomaganie pracy zespołów ludzkich poprzez
porządkowanie, organizowanie, automatyzowanie, przekazywanie i
śledzenie prac wykonywanych przez te zespoły.
Zarządzanie procesami prac
Zarządzanie procesami biznesowymi
Specyfikacja procesów pracy
Specyfikacja i odwzorowanie
procesów biznesowych
Implementacja procesów pracy
Reinżynieria procesów biznesowych
(BPR)
Zarządzanie procesami pracy, systemy
Automatyzacja procesów
biznesowych
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 79
Automatyzacja procesów pracy
Metodyki analizy i projektowania
procesów pracy
maj 2002
Geneza tematyki procesów pracy








Wizualizacja dokumentów (dokumenty elektroniczne)
Automatyzacja biur
Obieg dokumentów, automatyzacja manualnego
obiegu “teczek spraw” z “obiegówką”
Systemy rejestracji i przetwarzania dokumentów
Wzmocniona poczta elektroniczna
Komputerowe wspomaganie pracy grupowej
Rozproszone, wielo-systemowe aplikacje w
architekturze klient-serwer
Systemy zarządzania i informowania kierownictwa
Głównym katalizatorem tematyki jest reinżynieria procesów biznesowych
(BPR), czyli fundamentalne przemyślenie i radykalne przeprojektowanie
procesów biznesowych dla uzyskania istotnego usprawnienia wg
krytycznych miar wydajności, takich jak koszt, jakość i szybkość.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 80
maj 2002
Definicje procesów pracy



Sterowanie i ulepszanie procesów biznesowych, automatyzacja, śledzenie,
sterowanie, oraz umożliwienie/usprawnienie współpracy zespołów.
Organizacja operacyjnych aspektów biznesu - sekwencji zadań oraz
organizacja podmiotów je wykonujących. Sterowanie procesem
informacji wspomagającej realizację tych zadań; mechanizmy śledzenia i
raportowania, pomiary i kontrola wykonania zadań.
Oprogramowanie procesów pracy ma za zadanie usprawnić procesy
biznesu poprzez automatyzację następujących aspektów:
 przekazywanie czynności do wykonania przez personel w ramach danego
procesu, zgodnie z określoną ich sekwencją;
 zapewnienie dostępu do danych i dokumentów wymaganych przez te
czynności;
 śledzenie wszystkich aspektów związanych z wykonaniem procesu.

Głównym celem narzędzi do zarządzania procesem pracy jest
wyodrębnienie logiki procesów wykonywanych w przedsiębiorstwie z
wszystkich funkcji realizowanych w ramach aplikacji użytkowych.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 81
maj 2002
Tematy związane z procesem pracy











Reinżynieria/przeprojektowanie procesów biznesu (BPR)
Modelowanie procesów zachodzących w przedsiębiorstwie
Systemy wizualizacji dokumentów (Document Imaging Systems)
Komputerowe wspomaganie pracy zespołowej (groupware, Computer
Supported Collaborative Work)
Interakcja człowieka z komputerem (Human-Computer Interaction)
Technologie związane z sieciami komputerowymi (LAN, Internet,...)
Wsparcie logistyczne procesów biznesowych
Analiza, symulacja, monitorowanie procesów i zadań
Inteligentni/mobilni agenci
Teoria zachowań w grupie
Implikacje finansowe, socjologiczne i inne
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 82
maj 2002
PP: Problemy badawczo-rozwojowe (1)





Opracowanie uniwersalnego, standardowego języka umożliwiającego
odwzorowanie procesów pracy i dowolnych zależności w procesach
pracy.
Środki dla użytkowników końcowych, umożliwiające sprawne
definiowanie, modyfikowanie, symulowanie, śledzenie, sterowanie
procesami pracy.
Współdziałanie: dostęp do federacyjnych baz danych, integracja
schematów, hurtownie danych, standardy współdziałania, standardyzacja
współdziałania.
Dostępność i skalowalność: możliwość budowy efektywnych aplikacji
dla tysięcy użytkowników rozproszonych geograficznie.
Współbieżność: tradycyjne pojęcie transakcji (ACID) nie wystarcza,
gdyż transakcje w systemach procesów pracy mogą trwać dni i
obejmować wiele miejsc oddalonych geograficznie. Mogą być transakcje,
których nie da się cofnąć.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 83
maj 2002
PP: Problemy badawczo-rozwojowe (2)





Obsługa wyjątków: należy przyjąć jako regułę, że zaprojektowany
proces PP będzie podlegał zakłóceniom. Systemy PP powinny zapewniać
deklarowanie wyjątków oraz ich obsługę.
Odporność na błędy: przy dużej liczbie komponentów jest dość
prawdopodobne, że niektóre z nich ulegną awarii. System powinien być
na takie sytuacje w maksymalnym stopniu niewrażliwy.
Wydajność: sprawne metody optymalizacji wykonania przebiegów PP.
Skalowalność: niewrażliwość na znaczące rozszerzenia objętości bazy
danych, liczby równolegle działających procesów, liczby użytkowników i
uczestników.
Metodyki projektowania: sprawne metody i techniki przejścia od
wymagań, do analizy, projektu i konstrukcji.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 84
maj 2002
Zastosowanie systemów procesów pracy

Proste


Złożone
Administracyjne procesy pracy: obejmują powtarzalne,
przewidywalne procesy, z prostymi regułami koordynacji zadań, np.:
 przesyłanie komunikatów pomiędzy działami
 obieg i akceptacja zestawienia wydatków
 obsługa i akceptacja delegacji służbowych
Procesy pracy ad hoc: procesy włączające elementy bieżącej
koordynacji i zarządzania, np.:
 koordynacja działalności osób
 wspólne podejmowanie decyzji
 dokumentowanie produktu
 przetwarzanie ofert sprzedaży
Procesy pracy w zarządzaniu produkcją: obejmują powtarzalne,
przewidywalne procesy biznesowe. Wymagają współdziałania z
rozproszonymi, heterogenicznymi, autonomicznymi syst. inform.
 obsługa procesu udzielania kredytu
 obsługa żądania wypłaty ubezpieczenia
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 85
maj 2002
Przykłady dość wymagających procesów pracy
Analiza i akceptacja wniosku kredytowego w banku:
wymaga skoordynowanie zadań wykonywanych przez
poszczególnych pracowników banku, takich jak przyjęcie
wniosku, analiza ryzyka, kontrola zabezpieczeń,
planowanie, sporządzanie i analiza zestawień, raportów,
bilansów, statystyk, tendencji.
Wspomaganie dla obsługi pacjenta w ośrodku
zdrowotnym: wymaga koordynacji zadań takich jak
rejestracja pacjenta, ustalenie wizyt u lekarzy, rejestracji
wyników badań, planowanie zabiegów, planowanie badań
laboratoryjnych i użycia aparatury, rozliczenia finansowe,
sporządzanie i analiza zestawień, statystyk, itd.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 86
maj 2002
Przykład: model dynamiczny (UML)
Wniosek o zakup
Startuj
wystąpienie
procesu
Przygotuj info o
zakupie
Pracownik
Kierownik
dekretuj_na
utwórz
Info o odrzuceniu
Info o zakupie
Formularz wniosku
utwórz
Przygotuj info o odrzuceniu
[odrzucony]
Akceptacja
[odrzucony]
Pracownik
Kierownik
[zaakceptowany]
[odrzucony]
Akceptacja (przez prezesa)
Rejestruj akcept. prezesa
Przygotuj info o akceptacji
Pracownik
[koszt >= 1000ECU]
Pracownik
[zaakceptowany]
[koszt < 1000ECU]
utwórz
[wątpliwości]
Akceptacja (przez dział finansowy)
Rejestruj akcept. dzialu finansowego
Pracownik
Zakup
[zaakceptowany]
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 87
Info o
akceptacji
AND
maj 2002
Przykład: graf procesu (FlowMark, IBM)
Decyzja = “odrzucony”
Decyzja = “odrzucony”
koszt >= 1000
Info o odrzuceniu
Akcept Prezesa
Akcept
kierownika
Wypełnienie
wniosku
o zakup
koszt < 1000
Decyzja = “zaakcept”
Decyzja = “odrzucony”
Decyzja = “zaakcept”
Zakup
Akcept Działu Finans
Decyzja = “zaakcept”
Info o akceptacji
Decyzja = “wątpliwości”
Akcept Działu Finans
Akcept Prezesa
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 88
maj 2002
Modelowanie procesów pracy
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 89
maj 2002
Koncepcje techniczne procesów pracy (1)

Obieg pracy
 Zdefiniowanie z góry kolejności czynności niezbędnych do wykonania
danego zadania.
 Automatyczne przekazywanie sterowania i dokumentów do następnej
czynności po zakończeniu poprzedniej.

Dynamiczny podział pracy
 Przypisanie prac do wykonania w elastyczny sposób, np. w zależności od
obciążenia pracowników.
 Pracę przypisuje się do ról, a nie do konkretnych osób.
 Przypisanie osób do ról może zmieniać się dynamicznie.

Ustalanie priorytetów prac
 Jeżeli od wykonania konkretnych prac zależy uruchomienie innych prac,
dotrzymanie terminu, lub ocena, to konieczne jest bieżące nadawanie
priorytetów dla poszczególnych prac.

Dynamiczna zmiana procesu/procesów pracy dla uwzględnienia
nieprzewidzianych wcześniej okoliczności przy ich realizacji.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 90
maj 2002
Koncepcje techniczne procesów pracy (2)

Śledzenie pracy
 Sprawne uzyskiwanie informacji o przebiegu i aktualnym stanie wykonania
zadania lub zadań: przestojach, opóźnieniach, braku obciążenia pracowników,
zbyt długich kolejkach prac do wykonania.
 Umożliwienie dynamicznej reakcji na w/w zakłócenia w przebiegu pracy.

Raporty dla administracji i kierownictwa
 Rejestracja zdarzeń następujących w czasie wykonania pracy, sporządzanie
zestawień, ocena efektywności, rozliczenia pracy, badania statystyczne,
ustalanie wąskich gardeł.
 Monitorowanie wykonywanych zadań:
 ustalanie i rozstrzyganie nieprawidłowości (np. zakleszczeń),
 stanu zużycia czasu i innych zasobów; stanu obciążeń infrastruktury biurowej i
komputerowej;
 prognozy, wspomaganie planowania zasobów niezbędnych w przyszłości;

Symulacja procesów pracy, np. celem zbadania ich poprawności przed
uruchomieniem.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 91
maj 2002
Charakterystyka obecnych systemów PP




Nacisk na procesy biurowe: wizualizacja dokumentów, obieg
dokumentów, wzmocniona poczta elektroniczna.
Wiele produktów oferuje niewiele więcej niż przyjemne graficzne
środki kodowania programów (procesów). Obejmują one wspomaganie
do rysowania diagramów, dostęp do bazy danych, arkusze kalkulacyjne,
narzędzia do symulacji.
Niektóre z nich są wyspecjalizowanymi systemami zarządzania
danymi: poczta elektroniczna, wizualizacja dokumentów, bazy danych,
elektroniczne formularze, przechowywanie i przetwarzanie tekstów,
kreślenie inżynierskie
Powszechne jest powiązanie w jeden system:
 zarządzania dokumentami i ich obrazami,
 środków budowy interfejsów graficznych,
 niektórych wyspecjalizowanych narzędzi (np. symulacji)
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 92
maj 2002
Koncepcyjna architektura SPP
Narzędzia
do modelowania
procesów
biznesowych
• perspektywa procesów
• perspektywa organizacji
• perspektywa danych
• re-inżynieria
•...
Narzędzia do
rozwoju
aplikacji PP
System i narzędzia
realizacji
procesów pracy
• narzędzie projektowania
grafiki
• warsztat projektanta:
- narzędzia testowania
- narzędzia symulacji
• ...
• program do planowania
• zarządca zadań/interfejsów
• narzędzie do monitorowania
• narzędzie do śledzenia
• narzędzie do raportowania
• ...
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 93
maj 2002
Narzędzia dla użytkownika końcowego

Reprezentacja procesu w postaci graficznej, gdzie ikony symbolizujące
czynności są powiązane w sieć odwzorowującą sterowanie i przepływ
dokumentów.
 Możliwość dynamicznej zmiany grafu procesu.




Definiowanie w postaci tabelarycznej przez nie-programistów logiki
procesu, priorytetów, reguł poprawności i innych warunków określających
proces.
Możliwość odzyskania w czytelnej tabelarycznej lub graficznej formie
danych o aktualnym stanie przebiegu procesu.
Możliwość zasymulowania procesu, pozwalająca na łatwe wykrycie
wąskich gardeł i błędów w definicji procesu. Dzięki temu, alokacja zadań
i logika procesu może być szybko sprawdzona i zmodyfikowana.
Zintegrowany dostęp do zewnętrznych aplikacji, np. edytorów, arkuszy
kalkulacyjnych, baz danych, serwisów Internetu, itd., z możliwością
wzajemnego przekazywania danych.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 94
maj 2002
Systemy PP: narzędzia dla programisty

Skryptowy język programowania umożliwiający zapis złożonej logiki
przetwarzania i posiadający specjalne funkcje dla PP:
 izolujący programistę od złożoności manipulowania grafiką i formularzami,
 umożliwiający definicje kolejek, baz danych, dokumentów, zdarzeń, ...
 unikający programowania w C/C++ lub innym tego rodzaju języku

Umożliwienie wyjścia z języka skryptów do kodu w języku typu C++
 z przekazaniem danych do tego kodu i odwrotnie.



Powiązania do narzędzi użytkownika końcowego, umożliwiające sprawne
zakodowanie typowych zadań.
API do oprogramowania zewnętrznego, w szczególności do baz danych,
serwisów Internetu, GUI, systemów przetwarzania rozproszonego,
systemów eksperckich, itp.
Narzędzia do usuwania błędów (debugging): kontrola składni, śledzenie
komend, wykonanie krok-po-kroku, punkty kontrolne, odzyskiwanie
bieżącej wartości zmiennych.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 95
maj 2002
Moduły systemu ZPP
Moduł definiowania i
dynamicznych zmian
procesów pracy
Moduł zarządzania
zadaniami i
wykonawcami
Moduł wykonywczy
procesów pracy
Repozytorium
dokumentów i
procesów pracy
Moduł administrowania
procesami pracy
Moduł śledzenia procesów pracy i
monitorowania ich populacji
Moduł symulacji procesów pracy i
predykcji ich zachowania
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 96
maj 2002
Modelowanie organizacji


Modelowanie zależności służbowych i jednostek organizacyjnych
Statyczne i dynamiczne definiowanie ról; przyporządkowanie ról do osób
 Statyczne: role są z góry przypisane do osób
 Dynamiczne: kierownik może przypisać daną rolę do osoby; przypisanie
następuje automatycznie na podstawie kryterium (np. obciążenia osób).




Planowanie: przyporządkowanie zadań/aktywności do ról i/lub do osób
Planowanie: przyporządkowanie odpowiedzialności
Planowanie operacyjne: zmiana przydziałów zadań, oddelegowanie
zadań, czasowe zmiany w rolach, odpowiedzialności, lub planach.
Planowanie zasobów: budżetu, czasu, pracochłonności, infrastruktury
biurowej, infrastruktury komputerowej
 Zasoby zużyte (rozkład w czasie, w przekroju zadań, itd.)
 Zasoby planowane (rozkład w czasie, w przekroju zadań, itd.)
 Zasoby niewykorzystane (poprawa procesów celem ich wykorzystania)
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 97
maj 2002
Procesy pracy i zadania wykonawców
PP1
PP2
PP3
PP4
PP5
Lista
zadań 1
Lista
zadań 2
Lista
zadań 3
Wykonawca 1
Wykonawca 2
Wykonawca 3
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 98
maj 2002
Śledzenie i monitorowanie procesów pracy
PP1
PP2
PP3
PP4
PP5
W jakim stanie
znajduje się PP2?
Który proces przetwarza
teraz dokument D459?
Które procesy uległy
zakleszczeniu?
Jaki procent budżetu został
zużyty w tym miesiącu?
Kierownik
Kierownik
Administrator
Analityk
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 99
maj 2002
Pojęcia procesów pracy, terminologia
Proces biznesowy
(tj. to co ma się zdarzyć)
jest zarządzany przez
jest zdefiniowany przez
Definicja procesu
(reprezentacja tego,co ma się zdarzyć)
System Zarządzania Procesami Pracy
(steruje automatycznymi aspektami proc.biznesowego)
poprzez
Pod-procesy
składa się z
używany do
tworzenia i zarządzania
Aktywności
Wystąpienia procesu
(reprezentacja tego, co aktualnie zachodzi)
włączają jedną
lub więcej
które mogą być:
lub
Aktywności
manualne
która nie jest
zarządzana jako
część Systemu
Procesów Pracy
Aktywności
automatyczne
podczas wykonania są
reprezentowane przez
Wystąpienia aktywności
które włączają:
i/lub
Składowe pracy
(zadania przypisane
uczestnikom procesów pracy)
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 100
Wołane aplikacje
(narzędzia lub aplikacje komputerowe
używane dla wspomagania procesów pracy)
maj 2002
Standardyzacja: Workflow Management Coalition
http://www.aiim.org/wfmc/




Ciało założone w sierpniu 1993, ok. 200 członków.
5 grup roboczych (związanych z pięcioma interfejsami).
Powiązania z innymi grupami: Black Forest, OMG, Document
Management Alliance; obecnie zintegrowana z OMG (CORBA)
Opracowanie standardów:
 Interface 1 - Process Definition Interchange V 1.0 Beta (WfMC-TC-1016-P)
 Interface 2 - Workflow Client Application Application Programming
Interface (Interface 2 & 3) Specification (WFMC-TC-1009 - Specification)
V 2.0 (WFMC-TC-1013 - Naming Conventions) V 1.4.
 Interface 3 - Invoked Applications now amalgamated into Interface 2, TC1009.
 Interface 4 - Interoperability Abstract Specification (WFMC-TC-1012, 1.0)
 Interface 4 - Interoperability Internet e-mail MIME Binding (WFMC-TC1018, 1.1)
 Interface 5 - Audit Data Specification (WFMC-TC-1015, 1-Nov-96, 1.0)
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 101
maj 2002
Workflow Management Coalition (WFMC) Model
Narzedzia do
definicji procesów
Interfejs 5
Narzędzia do
administrowania
i monitoriowania
API dla Procesów Pracy,
wymienne formaty
Mechanizm(y)
Mechanizm(y)
Mechanizm(y)
procesów
pracy
procesów
procesu pracy
pracy
Środki realizacji PP
Interfejs 2
Aplikacje
klienta PP
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 102
Interfejs 4
Interfejs 1
Mechanizm(y)
Mechanizm(y)
Mechanizm(y)
procesów
pracy
procesów
procesówpracy
pracy
Inne środki
realizacji PP
Interfejs 3
Wołane
aplikacje
maj 2002
Podsumowanie

Technologia procesów pracy jest stosunkowo młoda.
 Technologia ta kombinuje pojęcia odnoszące się do dziedzin aplikacyjnych
związanych z biznesem z pojęciami odnoszącymi się do narzędzi, technik,
metod, języków, interfejsów komputerowych.

Produkty tej technologii integrują wiele technik:
 języki programowania, bazy danych, systemy rozproszone, współbieżność,
wspołdziałanie, GUI, programowanie wizyjne, przetwarzanie dokumentów,
transakcje, Internet, aktywnych/mobilnych agentów.

Granice tej technologii są na razie rozmyte.
 Technologia integruje wiele znanych technologii, w różnych proporcjach w
zależności od systemu.

Nowa jakość polega na automatyzacji uciążliwych prac manualnych
 m.in. związanych z planowaniem, dokumentowaniem, śledzeniem,
monitorowaniem, etc. procesów biurowych, administracyjnych, oraz
produkcyjnych.
K.Subieta. SPIT, Tworzenie portali biznesowych, Wykład 1, Folia 103
maj 2002