Święci w opinii dzieci

Święci w opinii dzieci w okresie młodszym szkolnym i wczesnej adolescencji.
I Pojęcie świętości w religioznawstwie1, w Biblii, w teologii i duchowości katolickiej.
a) Pojęcie świętości w religioznawstwie.
Na podstawie badań prowadzonych w religioznawstwie możemy stwierdzić, że religia jest
faktem uniwersalnym tak w aspekcie historycznym jak i geograficznym. Zawsze
towarzyszyła i towarzyszy istnieniu ludzkiemu i jest z nim związana. Jest odrębna od
wszelkich fenomenów kulturowych i psychicznych chociaż jest z nimi organicznie
związana.2
Nauki religioznawcze dowodzą, że człowiek od początku swych dziejów odczytywał siebie i
otaczającą go rzeczywistość zarówno w wymiarze tego co święte (sacrum), jak i tego co
świeckie (profanum). Święte było zawsze uważane za coś co przekraczało świeckie, było inne
niż świeckie. Święte : Bóg, bóstwa widziane było jako źródło i racja bytu tego co świeckie.
Święte mogło być uobecniane przez świeckie, ale zawsze było widziane jako inne,
tajemnicze, budzące trwogę i fascynację zarazem. Dlatego wszystkie fenomeny świata np.
błyskawice, burze, ogień i byty świata np. słońce, lasy, góry, rzeki, planety, gwiazdy i
zwierzęta mogły otrzymywać przymiot świętości, który miał swe źródło w Świętym.
Wszystko także co człowieka otaczało, jego dzieła, okoliczności życiowe mogły otrzymywać
przymiot świętości pod warunkiem, wyłączenia ich z użytku świeckiego i przeznaczenia do
służby Świętemu. W różnych religiach wyróżnić możemy : święte czasy, miejsca, liczby,
słowa, czynności, stany życia, społeczności i struktury społeczne.3 Według religioznawców
wrażliwość na wymiar świętości bytu i życia stanowił podstawę dla kształtowania kultury,
ładu życia ludzkiego zarówno jeśli chodzi o wymiar osobisty jaki i społeczny.
b) Pojecie świętości w Biblii.
1
Cały zespół nauk o religii nazwano religioznawstwem. Najczęściej tym terminem obejmowało się całość
empirycznych i humanistycznych badań nad religią. Bardzo wiele dyscyplin naukowych zajmuje się
poznawaniem i wyjaśnianiem zjawiska religii. Środowisko naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
proponuje, by całość naukowych badań nad religią określać nazwą religiologia (obok religioznawstwa fenomen
religii bada filozofia religii i teologia religii). Udział nauk religiologicznych w wyjaśnianiu i poznawaniu religii
jest znaczący. Każda z nauk religiologicznych bada właściwy sobie aspekt religii, całość zaś wyników nauk
religiologicznych wzajemnie się dopełnia. W ten sposób nie naraża się religii na zniekształcenie. Zob., Być
chrześcijaninem dziś, red. M. Rusecki, Lublin 1992, s. 44 - 47.
2
Por. tamże, s. 45.
3
Por. Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Lublin – Kraków 2002, s. 866-867.
-1-
Pismo święte to zbiór ksiąg, które wierzący Żydzi i chrześcijanie uważają za święte i
kanoniczne tzn. zobowiązujące, normatywne dla wiary i religijnego życia. Sobór Watykański
II przypomniał, że zajmuje ono w Kościele szczególne miejsce, jest „najwyższą regułą
wiary” (DV 21), utwierdzeniem jej, pokarmem duszy i czystym źródłem życia duchowego.
Wezwał do otwarcia się na skarb Pisma Świętego. „W świętych bowiem księgach Ojciec,
który jest w niebie, z wielką miłością wychodzi swoim dzieciom naprzeciw i rozmawia z
nimi” (DV 21).
Bóg w Starym Testamencie objawił się jako święty, absolutnie transcendentny, inny.
Świętość jako istotny przymiot Jahwe wyróżnia Go od bóstw i bogów narodów pogańskich.
W pieśni chwały jaką Izraelici uwielbiali Boga po cudownym przejściu przez morze tak
wyrażali swój zachwyt nad Jego wielkością i transcendencją : „Któż jest pośród bogów
równy Tobie, Panie, w blasku świętości, któż Ci jest podobny, straszliwy w czynach, cuda
działający !” (Wj 15, 11). Bóg jest „Świętym” Izraela, z tego względu, Jemu należy się cześć
i chwała.4 W psalmach niejednokrotnie brzmi hymn na cześć świętego Boga : „Wielki jest
Pan na Syjonie i wyniesiony ponad wszystkie ludy. Niech wielbią imię Twoje wielkie i
straszliwe : ono jest święte” (Ps 99, 3). Świętość czyni Jahwe nieporównywalnym z innymi
bóstwami : „Nikt tak święty jak Pan, prócz Ciebie nie ma nikogo, nikt taką Skałą jak Bóg
nasz” (1 Sm 2,2). Do Boga świat najwyższych bytów – aniołów zwraca się z trzykrotnym
wołaniem : „Święty, Święty, Święty jest Pan Zastępów. Cała ziemia pełna jest Jego chwały”
(Iż 6, 3). Z jednej strony świętość Jahwe budzi grozę, (kto Go zobaczy musi umrzeć)5 a z
drugiej strony uobecnia się pośród swojego ludu w swej niezmierzonej łaskawości, miłości i
miłosierdziu. „Miłowałem Izraela, gdy jeszcze był dzieckiem (...) Ja uczyłem chodzić
Efraima, na swe ramiona ich brałem; oni zaś nie rozumieli, że troszczyłem się o nich.
Pociągnąłem ich ludzkimi więzami a były to więzy miłości. Byłem dla nich jak ten, co
podnosi do swego policzka niemowlę – schyliłem się ku niemu i nakarmiłem go”. (Oz 11, 14). Możemy stwierdzić, że w swojej istocie świętość jest właściwa tylko Jahwe, ale wszystko
co ma związek z Nim również możemy nazywać świętym. W tym znaczeniu święte są
4
Por. H. Langkammer, Mały słownik biblijny, Wrocław 1993, s. 183.
5
Podczas wędrówki narodu wybranego przez pustynię, lud zatrzymał się pod górą Synaj a Mojżesz wstąpił na
szczyt góry, aby otrzymać 10 przykazań : „Pan zstąpił na górę Synaj, na jej szczyt. I wezwał Mojżesza na szczyt
góry, a Mojżesz wstąpił. Pan rzekł do Mojżesza : zstąp na dół i upomnij lud surowo, aby się nie zbliżali do Pana
chcąc Go zobaczyć, gdyż wielu z nich przepłaciłoby to życiem” (Wj 19, 20-21).
-2-
miejsca gdzie Jahwe się uobecnia i objawia.6 To co człowiek ofiaruje Bogu, staje się święte
np. ofiary lub inne dary, kapłani jako osoby, które Mu służą 7 a nawet cały Naród Wybrany
jako kapłański jest święty8 .
W Nowym Testamencie nadal świętość związana jest z Bogiem, ale zwraca szczególną
uwagę na uobecnienie się świętości Boga w Jezusie Chrystusie, w Jego Kościele i w ludziach
wierzących. Chrystus jest świętym Boga. Jego świętość związana jest z jego boskim
pochodzeniem, z obecnością w Nim Ducha Świętego. Dzięki Jezusowi Chrystusowi
jedynemu Pośrednikowi między Bogiem i człowiekiem oraz działaniu Ducha Świętego
świętość może stać się udziałem wierzących. Zostali oni uświęceni przez ofiarę na krzyżu i
mają udział w tej świętości poszczególni wierzący i cała wspólnota Kościoła (nowego Ludu
Bożego). Zgodnie z otrzymanym darem, wszyscy ochrzczeni powinni żyć święcie. Stali się
oni uczestnikami nowego życia w Chrystusie.
c) Świętość w duchowości i teologii katolickiej.
Teologia chrześcijańska a w szczególności katolicka na podstawie danych biblijnych i
Tradycji Kościoła, pojecie świętości wiąże z Trójjedynym Bogiem, który w stosunku do
stworzenia jest transcendentny, ale jednocześnie bliski i obecny szczególnie dzięki Jezusowi –
Słowu Wcielonemu. O świętości można mówić tylko wtedy, kiedy uznaje się Świętego Boga,
który w swojej transcendencji jest Inny niż całe stworzenie. Bóg jednak przez stworzenie i
zbawcze dzieło Chrystusa w mocy Ducha Świętego daje ludziom udział w swojej świętości
oraz powołuje do przyjęcia i rozwoju tego daru.
Do wszystkich swoich uczniów kieruje Jezus Chrystus te słowa : „Bądźcie doskonali, jak
doskonały jest Ojciec wasz Niebieski” (Mt 5,48). Chrześcijanin obdarzony wielką godnością
dziecięctwa Bożego i darem łaski Bożej powinien swoim postępowaniem świadczyć o
6
Gdy Bóg objawił się Mojżeszowi w pobliżu góry Horeb w głębi pustyni powiedział mu, że ziemia na której
stoi jest święta :„ukazał mu się Anioł Pański” w płomieniu ognia, ze środka krzewu. [Mojżesz] widział , jak
krzew płonął ogniem, a nie spłonął od niego. Wtedy Mojżesz powiedział do siebie :”Podejdę, żeby się przyjrzeć
temu niezwykłemu zjawisku. Dlaczego krzew się nie spala ?”. Gdy zaś Pan ujrzał, że Mojżesz podchodził (...)
rzekł mu [Bóg ] : „Nie zbliżaj się tu ! Zdejmij sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz jest ziemią
świętą”.(Wj 3, 2-5)
7
„Będą święci dla swojego Boga, nie będą bezcześcić imienia Bożego, bo oni składają Panu ofiary (...), a więc
będą świętością. (...) Będziesz go uważał za świętego, bo on ofiaruje pokarm Boży. Będzie święty dla ciebie, bo
Ja jestem święty, Ja Pan, który was uświęcam !” (Kpł 21, 6-8)
8
„Wy będziecie Mi królestwem kapłanów i ludem świętym” (Wj 19,6).
-3-
Chrystusie. Starać się poznać i umiłować Boga oraz szczerze i ofiarnie kochać bliźnich.
Chociaż każdy posiada w sobie skłonność do zła, to jednak ma możliwość dzięki
nadprzyrodzonej pomocy Ducha Świętego przezwyciężyć grzech i wytrwać w dobrym.
Różne są drogi realizowania tego powszechnego powołania do świętości zależnie od
otrzymanych uzdolnień i podjętych w życiu obowiązków. Wszyscy zarówno duchowni jak i
świeccy, małżonkowie i osoby samotne, zdolni do pracy i złożeni chorobą są w stanie
osiągnąć coraz większą miłość Boga i przyczynić się do zbawienia braci. Jeżeli podejmują z
wiarą i ufnością swoje codzienne obowiązki, modlą się, pracują, służą bliźnim, dają dobry
przykład, łączą swoje cierpienia z ofiarą Jezusa to realizują otrzymane od Boga powołanie do
świętości.9
Kościół jest wspólnotą łączącą wszystkich zjednoczonych w Chrystusie10 : żyjących na ziemi
stanowiących Kościół pielgrzymujący, zmarłych dopełniających pokuty w czyśćcu – Kościół
cierpiący oraz zbawionych w niebie czyli Kościół triumfujący. Wszyscy należący w różnej
mierze do Kościoła (pielgrzymującego, cierpiącego i triumfującego) stanowią w Bogu jedno.
Pomagają sobie wzajemnie w sprawach zbawienia. Właśnie to oznacza tajemnicę „świętych
obcowania” – żywą łączność i wzajemną pomoc wszystkich uświęconych przez łaskę Bożą.
Ci, którzy są jeszcze na ziemi w Kościele pielgrzymującym – podtrzymują i pogłębiają
wzajemną jedność poprzez uczestnictwo we Mszy świętej, modlitwę i dobre uczynki. Tego
obcowania, tej niezwykłej jedności nie przerywa nawet śmierć. Osoby, które zmarły a były
nam na ziemi w jakikolwiek sposób bliskimi, po śmierci nie przestają nas kochać. Jeżeli już
doszli do Boga ich miłość jest doskonalsza, mocniejsza, wierniejsza, bardziej nam pomocna.
Jeśli nie osiągnęli jeszcze celu i oczyszczają się ze swoich win w czyśćcu oczekują od nas
pomocy. Możemy ich wspierać modlitwami i dobrymi uczynkami, ofiarowywanymi za nich
odpustami. Modląc się za siebie nawzajem żyjących na ziemi, za zmarłych oraz uciekając się
do wstawiennictwa świętych ożywiamy w sobie wiarę w świętych obcowanie. Szczególną i
niezastąpioną rolę w świętych obcowaniu ma Najświętsza Maryja Panna, Matka Zbawiciela.
9
Uwierzyć sercem, red. Katechetyczny Zespół Warszawski, Paryż 1987, s. 61-62.
10
W Katechizmie Kościoła Katolickiego znajdujemy stwierdzenie, że Kościół jest matką i wychowawczynią
wszystkich należących do niego. „W Kościele, wspólnocie wszystkich ochrzczonych, chrześcijanin wypełnia
swoje powołanie. Od Kościoła przyjmuje słowo Boże, które zawiera pouczenia „Prawa Chrystusowego”(Ga
6,2). Od Kościoła otrzymuje łaskę sakramentów, która podtrzymuje go „w drodze”. Od Kościoła uczy się
przykładu świętości; rozpoznaje jej wzór i źródło w Najświętszej Maryi Dziewicy; zauważa ją w autentycznym
świadectwie tych, którzy nią żyją; odkrywa ją w duchowej tradycji i długiej historii świętych, którzy nas
poprzedzili, a którą liturgia celebruje we wspomnieniach świętych.” (KKK 2030).
-4-
Wierzymy, że jest Ona Pośredniczką wszelkich łask. Przez Jej ręce przechodzą na ludzkość
wszelkie łaski spływające z zasług Chrystusa. Maryja będąc Matką Jezusa jest także Matką
Kościoła. Współdziałała najpełniej ze Zbawicielem. Pierwsza w Niego uwierzyła jako w
Syna Bożego, najdoskonalej z ludzi składała wraz ze swoim Synem ofiarę cierpienia na górze
Kalwarii. Można powiedzieć, że poprzez łaskę, rodzi nas do życia dzieci Bożych.
Nieustannie spełnia wobec nas swoje macierzyńskie orędownictwo.11
Sługa Boży Ojciec święty Jan Paweł II, jeden z największych świętych współczesności, w
ciągu 27 lat swojego pontyfikatu wyniósł do chwały ołtarzy wielkie grupy męczenników i
wyznawców z wszystkich kontynentów. Ubiegły wiek zapisał wielką martyrologię. 12
W Bydgoszczy podczas pielgrzymki do Polski w 1999 r. papież mówił : „Oni wszyscy
[męczennicy XX wieku – przyp. A.S.] dali świadectwo wierności Chrystusowi pomimo
przerażających swoim okrucieństwem cierpień. Krew ich spłynęła na naszą ziemię i użyźniła
ją na wzrost i na żniwo. Wydaje ona owoc stokrotny w naszym narodzie, który wiernie stoi
przy Chrystusie i Ewangelii. Trwajmy nieustannie w jedności z nimi. Dziękujmy Bogu, że
zwycięsko przeszli przez trudy : „Bóg (...) doświadczył ich jak złoto w tyglu i przyjął ich jak
całopalną ofiarę” (Mdr 3,6). Oni stanowią dla nas wzór do naśladowania, z ich krwi
winniśmy czerpać moce do codziennej ofiary, jaką mamy składać Bogu z naszego życia. Są
dla nas przykładem, byśmy tak jak oni odważnie dawali świadectwo wierności Krzyżowi
Chrystusa.13 W innym dniu, tej samej pielgrzymki podczas Mszy świętej kanonizacyjnej bł.
Kingi w Starym Sączu wołał : „Święci nie przemijają, święci wołają o świętość”14.
Jan Paweł II wyrażał wówczas konieczność tworzenia takich środowisk, które sprzyjałyby
dążeniu do świętości – „Co zrobić, – pytał papież - aby dom rodzinny, szkoła, zakład pracy,
biuro, wioski i miasta, w końcu cały kraj stawały się mieszkaniem ludzi świętych, którzy
oddziałują dobrocią, wiernością nauce Chrystusa, świadectwem codziennego życia,
sprawiając duchowy wzrost każdego człowieka ?”15 Aby odpowiedzieć na to pytanie należy
wpatrywać się w przykłady życia świętych i błogosławionych. Ci wszyscy niezwykli ludzie
dawali świadectwo, byli odważni i nie ukrywali „pod korcem światła swojej wiary”, w ich
11
12
Uwierzyć sercem, dz. cyt., s. 63.
Por. Jan Paweł II Polska 1999, Michalineum 1999, s. 48.
13
Tamże, s. 48.
14
Tamże, s. 236.
15
Tamże, s. 232.
-5-
sercach zagościło i rozwijało się pragnienie świętości, które kształtowało ich prywatne życie
i wpływało na kształt całych społeczności, narodów.16
Papież Jan Paweł II pisał w Liście do Rodzin o niezastąpionej w tym względzie roli rodziny,
która „znajduje się pośrodku wielkiego zmagania między dobrem a złem, między życiem a
śmiercią, między miłością a wszystkim, co jest jej przeciwieństwem”17. Rodzina ma być
Bogiem silna, powinna wyzwolić siły dobra, których źródło znajduje w Chrystusie. Ta Boża
moc ma stać się „własnością wszystkich rodzin”. Gdy tak się stanie, rodzina jako wspólnota
życia i miłości będzie kolebką ludzi świętych. Jan Paweł II zwracał uwagę na potrzebę
wielkiej troski o rodzinę i umiłowania życia rodzinnego nawet za cenę wyrzeczeń i ofiar.
„Proszę – wołał Ojciec Święty – wszystkich moich Rodaków : niech polska rodzina dochowa
wiary Chrystusowi ! Trwajcie mocno przy Chrystusie, aby On trwał w was ! Nie pozwólcie,
aby w waszych sercach, w sercach ojców i matek, synów i córek zagasło światło Jego
świętości. Niech blask tego światła kształtuje przyszłe pokolenia świętych, na chwałę imienia
Bożego !(...) Bracia i siostry nie lękajcie się chcieć świętości ! Nie lękajcie się być świętymi !
Uczyńcie kończący się wiek i nowe tysiąclecie erą ludzi świętych”18. Dalej papież naucza,
że świętość można realizować na drodze zarówno dziewictwa jak i małżeństwa
przeżywanego w jedności z Chrystusem. (por. FC 27) Wskazuje na niezastąpioną wartość
macierzyństwa i ojcostwa biologicznego jak i duchowego.(FC 23, 25) Należy jednak
nieustannie starać się o „sprawy Pana na tym świecie” (por. 1 Kor. 7, 32), o zachowanie
harmonii między wyznawaną wiarą a własnym życiem : „dzisiejszy świat potrzebuje
świętości chrześcijan, którzy w zwyczajnych warunkach życia rodzinnego i zawodowego
podejmują swoje codzienne obowiązki; którzy pragnąc spełniać wolę Stwórcy i na co dzień
służyć ludziom, dają odpowiedź na Jego przedwieczną miłość. Dotyczy to również takich
dziedzin życia jak polityka, działalność gospodarcza, społeczna i prawodawcza (por. CHL
42) . Święci nie przemijają a to co stanowi siłę, która opiera się przemijaniu to miłość Boga i
bliźnich.
Przekazywanie tej zachęty wielkiego papieża Jana Pawła II młodemu pokoleniu, aby
pragnęli świętości, nie lękali się jej oraz wskazywanie wspaniałych wzorów świętości
uważam za ważne zadanie wychowawcze rodziny, szkoły, Kościoła. Wciąż rosnąca
przestępczość wśród młodzieży a nawet dzieci budzi refleksje, że brakuje im atrakcyjnych,
wartościowych ludzi, którzy dla młodych byliby wzorami postępowania. A przecież Kościół
16
Por., tamże. 232.
17
Tamże.
18
Tamże, s. 233.
-6-
to rodzina niezliczonych świętych i błogosławionych. Trzeba jednak zadawać sobie trud
przedstawiania świętych jako istot z „krwi i kości”, którzy tak jak zwyczajni ludzie
przeżywali swoje słabości, trudności życiowe a nawet kryzysy i upadki moralne. Potrafili
jednak otworzyć się na moc Boga i kochać Go nade wszystko. Dzięki Niemu umieli
zwyciężyć samych siebie, stać się darem dla bliźnich. Młodzi ludzie nierzadko nie chcą być
święci, bo święty kojarzy im się z kimś, kto jest nudny, staroświecki, nie ma energii.
Wówczas należy otworzyć się na szczery dialog i pozwolić młodzieży na wypowiedzenie
krytycznych uwag. Z serdecznością, w sposób atrakcyjny ukazywać żywe, nadal aktualne
wzorce świętych, aby mogli się z nimi zaprzyjaźnić. Wydaje się ważne wykorzystanie
zaciekawienia dziecka czy młodego człowieka osobą swojego patrona. Szkoda, że rodzice,
którzy nadali imię świętego swojemu dziecku bardzo rzadko próbują je z nim zaprzyjaźnić.19
Poznawanie życiorysów świętych, ich zmagań na drodze świętości ma niezastąpione zadanie
zwrócenia każdego człowieka ku Bogu. Święci zachęcają nas, wstawiają się za nami i
wspierają nas oraz uczą zwyciężać zło, abyśmy doszli wraz z nimi do celu wędrówki
życiowej - szczęśliwej wieczności.
II
Opis próbki badanej grupy dzieci.
Badania przeprowadzałam w 300 tys. mieście wojewódzkim, wśród uczniów szkoły
podstawowej będących w młodszym wieku szkolnym – klasa III oraz wczesnej adolescencji –
klasa V. Wśród badanych dzieci z klas III 25 to chłopcy a 26 dziewczynki. W klasach V nieco
więcej badanych dzieci to dziewczynki. Dzieci w klasach trzecich w zdecydowanej
większości odznaczają się kulturą osobistą. Wychowawcy klas jedynie u niewielkiej grupy
dzieci stwierdzają trudności w nauce i zachowaniu. Wyróżniające i zadowalające jest u
większości dzieci przygotowanie do zajęć i aktywność na zajęciach. W klasach V
wychowawcy zauważyli powiększające się grono rodzin zaniedbujących edukację i
wychowanie dzieci. Zjawisko to wcale nie dotyczy tylko i wyłącznie rodzin patologicznych, o
niskim poziomie intelektualnym. Wręcz przeciwnie – rodzice są wykształceni i dobrze
sytuowani. Z drugiej strony częściej niż w latach poprzednich – pojawiają się rodziny, w
których dba się o właściwy i wszechstronny rozwój dziecka między innymi poprzez
kształcenie zainteresowań i zdolności. Wielu uczniów uczęszcza na różnorodne zajęcia
dodatkowe kształcące w zakresie języków obcych, w dziedzinach artystycznych – muzyka,
plastyka, sportowych. Uczniowie pochodzą z różnych rodzin, bardzo dobrze i średnio
19
Por. A. Podgórska, Mój przyjaciel patron, Warszawa 1997, s. 3-5.
-7-
sytuowanych oraz mających wyraźne trudności materialne gdzie jedno lub oboje rodziców nie
pracuje. Zdarzają się dzieci, które wzrastają w rodzinach patologicznych. ( 2 rodziny
patologiczne w klasach III i także 2 w klasach V). O ubożeniu wielu rodzin świadczy fakt
pobierania stypendiów finansowych przez znaczny odsetek rodzin. (12 rodzin w klasach III
oraz 8 rodzin w klasach V). Ponadto wzrasta odsetek uczniów z rodzin niepełnych i rozbitych,
które nie wypełniają prawidłowo swojej funkcji wychowawczej. ( W klasach III 8 rodzin
niepełnych oraz 5 w klasach V).
Prawie 100 % uczniów objętych jest katechizacją. Jedynie kilkoro dzieci pochodzących z
rodzin należących do sekty Świadków Jehowy nie uczęszcza na religię. W klasach trzecich
prowadzono w ramach katechezy autorski program o osobach świętych kanonizowanych
przez Kościół. W klasach piątych w obowiązującym programie katechetycznym
ukazywanych jest wiele postaci świętych będących wzorem do naśladowania.. Spora grupa
badanych uczniów zaangażowana jest w grupach działających przy parafii np. w dziewczęta
w grupie różańcowo-misyjnej, chłopcy w kole ministrantów, a także w organizacji harcerskiej
– Związek Harcerstwa Rzeczpospolitej. Dzieci te mają możliwość pogłębienia swojej wiary i
wiedzy religijnej w środowisku rówieśników, w otoczeniu przyjaznym, sprzyjającym
właściwemu i harmonijnemu rozwojowi oraz podlegają właściwemu oddziaływaniu
wychowawczemu we wspólnocie Kościoła. Uczniowie mają kontakt z wychowawcami –
kapłanami, osobami świeckimi stanowiącymi dla nich wartościowe wzory osobowe. Można
stwierdzić, że wychowawca o zintegrowanej osobowości będzie najlepszym argumentem dla
wychowanka, że warto podjąć wysiłek samowychowania, by osiągnąć to co widzi u swego
wychowawcy.
W wychowaniu wzór osobowy ma znaczenie ogromne. Współczesny człowiek a szczególnie
dzieci i młodzież bardzo poszukuje pociągającego i urzekającego wzoru osobowego.
Znakomity pedagog W. Foetster stwierdza, że w obecności człowieka wysoce kulturalnego
stajemy obiektywnie wobec siebie samych i potrafimy uświadomić sobie ile w nas jest jeszcze
pierwiastków surowych i grubych. W zetknięciu natomiast natury ludzkiej z osobowością
Jezusa Chrystusa dzieje się to w nieskończenie wyższym stopniu.20 Należy zdawać sobie
sprawę z ogromnego wpływu, jaki mają na cały proces wychowawczy łaski nadprzyrodzone.
Człowiek potrzebuje jakichś sił wyższych, aby żyć w pełni i przeciwstawić się wszystkim
zagrożeniom wewnętrznym i zewnętrznym. Pomoc tę otrzymuje od Boga – Twórcy natury
20
Por. J. Rozwadowski, Integralny związek czynnika nadprzyrodzonego i naturalnego w wychowaniu
chrześcijańskim” w : Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej, red. F. Adamski, Kraków 1982, s. 62-63.
-8-
ludzkiej w postaci łaski. Przy jej pomocy dokonuje się wewnętrzna jedność człowieka
scalenie tego co Boże i tego co ludzkie, następuje integracja osobowości. Momentem
decydującym jest chrzest święty, kiedy następuje wszczepienie w Chrystusa i człowiek
zyskuje nową naturę. Wielkie jest zatem działanie łaski dla naturalnych dyspozycji człowieka.
Przykładów na potwierdzenie znajdujemy ogromnie dużo, przykładem jest każdy święty,
każda osoba żyjąca autentycznie Ewangelią.21 Kościół kształtuje więc osobowość człowieka
w różnoraki sposób. Korzysta także z działania wielkich i dojrzałych osobowości
chrześcijańskich : mówi nam lękasz się, wahasz się czy podołasz wspiąć się na szczyty –
popatrz na innych, którzy byli takimi jak ty i osiągnęli świętość.22 Należy zatem tworzyć przy
parafiach sprzyjające środowisko dla dzieci i młodzieży gdzie będą mogli wzrastać jako
osoby do szczytów świętości.
Dom rodzinny, pełni rolę pierwszego i naturalnego środowiska wychowawczego. Jest on
miejscem zaspokajania potrzeb, kształtowania wzorów postępowania oraz tworzenia
zasadniczych elementów osobowości. Przyjęcie przez rodziców pewnych typów postaw
dotyczących wychowania, odgrywa wielką rolę w kształtowaniu osobowości dziecka. 23 Aby
zrozumieć istotę postaw rodzicielskich należy najpierw zdefiniować postawę.
Dzisiaj postawę rozumie się jako „względnie stałą i zgodną organizację poznawczą,
uczuciowo-motywacyjną i behawioralną podmiotu związaną z określonym przedmiotem lub
klasą przedmiotów”.24 Na podstawie tej definicji można więc postawę rodzicielską ująć jako
względnie trwałe ustosunkowanie się, w pewien specyficzny sposób rodzica do dziecka w
płaszczyźnie emocjonalnej, poznawczej i behawioralnej. Rodzice ustosunkowują się do
dziecka w tych trzech wymiarach – zdobywają wiedzę, żywią określone uczucia, poznają,
działają. Powstawanie postaw rodzicielskich jest uzależnione od pewnych czynników.
Według R. W. Tylera, postawy powstają przez przyswojenie wzorów od otoczenia,
emocjonalny wpływ pewnego rodzaju doświadczeń, traumatyczne doświadczenia, procesy
intelektualne.
21
Por. tamże s. 65.
22
Por. tamże s. 66.
23
J. Wilk, Pedagogika rodziny, Lublin 2002, s. 90.
24
T. Mądrzycki, Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw, Warszawa 1970; M. Ziemska,
Postawy rodzicielskie, Warszawa 1974, s. 33.
-9-
III Charakterystyka dziecka w młodszym wieku szkolnym oraz w okresie wczesnej
adolescencji.
Wiek młodszy szkolny
Badania prowadzone w różnych krajach pozwalają stwierdzić, że istotny wpływ na rozwój
ogólny dzieci , a zwłaszcza na sferę społeczno-moralną i intelektualną a także na sukcesy w
szkole ma najpierw środowisko rodzinne (opiekuńcze) później czynniki dydaktycznopedagogiczne takie jak : programy, treści i metody nauczania w szkole, nauczyciel jako osoba
znacząca dla młodych a na końcu grupy rówieśnicze. W rozwiniętych społeczeństwach
rodziny wykształcone i dobrze sprawujące swoje funkcje opiekuńczo-wychowawcze osiągają
przyspieszenie rozwoju intelektualnego, społecznego, moralnego swoich dzieci. Poziom
rozwoju dzieci z takich rodzin różni się znacząco od poziomu tych dzieci, które wzrastają w
rodzinach o słabej kulturze ogólnej i pedagogicznej.25 Można wyróżnić kilka czynników
wywierających znaczenie dla optymalizacji intelektualnego rozwoju dzieci : a)
zainteresowanie rodziców dziećmi, nastawienie na kontakty, rozmowy z nimi, odpowiadanie
na zadawane przez nie pytania znacznie pobudzają rozwój; b) miłość, akceptacja, spójność
rodziny wywierają wpływ nie tylko na sferę uczuciową ale także intelektualną; c) rodzice
wytwarzający w stosunku do swoich dzieci zbyt silną zależność emocjonalną opóźniają ich
intelektualny rozwój. Pojawiają się wówczas takie negatywne cechy osobowości dziecka jak
agresywność, dążenie do rywalizacji i samostanowienia d) na rozwój mowy i sprawność
czytania będące wskaźnikami intelektualnego rozwoju pozytywny wpływ wywiera
zainteresowanie dorosłych dla czytelnictwa, istnienie w domu biblioteki; e) utrzymywanie
przez rodzinę kontaktów z szerszym otoczeniem również sprzyja rozwojowi intelektualnemu
(odwiedzanie teatrów, muzeów, filharmonii, bibliotek, ogrodów zoologicznych itp.)26 Wiek
młodszy szkolny to czas występowania szeregu przeobrażeń, które dają się ująć w typowe
właściwości rozwojowe tego wieku. Wyróżniamy dwie fazy – fazę pierwszą obejmującą wiek
7- 8 lat i drugą lata 9-10. Faza pierwsza charakteryzuje się złożonymi zjawiskami
związanymi z przekraczaniem przez dziecko progu szkoły, adaptacją do środowiska
szkolnego, jego wymagań, do nauczycieli i rówieśników. Okres ten wymaga od dziecka
dużego wysiłku fizycznego i psychicznego. W końcowej fazie wieku przedszkolnego
organizm dziecka zyskał równowagę i odporność jest więc w stanie podjąć te zadania. Należy
25
Por. L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny w :Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red M.
Żebrowskiej, Warszawa 1980, s. 525
26
Por. tamże, s. 527-528.
- 10 -
jednak zdawać sobie sprawę, że kościec dziecka jest dość słaby i nie znosi przeciążeń.
Ogromnie intensywne są w tej fazie przeżycia dziecka natury społecznej. Szuka ono oparcia
w osobach dorosłych i szczególne znaczenie ma dla niego nauczyciel-wychowawca, którego
autorytet w sprawach szkolnych ceni sobie wyżej niż autorytet rodziców. Życie społeczne
dzieci w gronie rówieśników przebiega pod okiem i kierunkiem nauczyciela. Między sobą
dzieci funkcjonują na zasadzie kontaktów indywidualnych, uczą się coraz bardziej
współdziałania, współpracy i gier zespołowych. Dzieci podejmując naukę w szkole podlegają
kształceniu, które nadaje nowy kierunek ich procesom poznawczym. Uczą się kierowania
tymi procesami, stają się coraz bardziej zdolne do koncentracji uwagi, do spostrzegania i
obserwacji zjawisk. Rozwijają się podstawowe funkcje sfery intelektualnej : analiza i synteza
wzrokowa, słuchowa i kinestetyczno-ruchowa. Osiągnięcie odpowiedniego ich poziomu jest
warunkiem opanowania umiejętności czytania i pisania co stanowi podstawę dwu pierwszych
lat nauczania. W tym okresie dzieci przyswajają podstawowe działania arytmetyczne i pojęcie
liczby naturalnej. Jeżeli dziecko ma odpowiednie warunki, to nawet w sytuacji niedojrzałości
społecznej czy obniżonego poziomu rozwoju w zakresie podstawowych funkcji
intelektualnych, jest w stanie wyrównać niedobory w okresie dwu pierwszych lat nauczania.
Faza druga charakteryzuje się wyraźnymi zmianami w sferze intelektualnej i całej osobowości
dziecka. Intensywnie rozwija się mowa i myślenie. Wzrasta sprawność posługiwania się
językiem ojczystym, który dziecko głębiej i systematyczniej poznaje. Bogaci się mowa i
zasób słownictwa, dzięki kontaktowi z literaturą i różnymi dziedzinami wiedzy, doskonali się
umiejętność porozumiewanie się z innymi. Poprzez opanowanie umiejętności czytania i
pisania rozszerzają się możliwości poznawania, pogłębia wiedza o świecie, orientacja w
otoczeniu. Myślenie dziecka rozwija się w kierunku zwiększonej aktywności i
samodzielności. Wielkie jest w tym względzie znaczenie stosowanych metod nauczania oraz
podjęcie przez rodzinę właściwego kierunku wychowania. W końcu tego okresu dzieci
swobodnie dokonują operacji logicznych na podstawie rzeczywistego lub wyobrażonego
manipulowania przedmiotami. Wielkim osiągnięciem jest opanowanie pierwszego zespołu
operacji myślowych, które nazywamy „operacjami konkretnymi”. Występuje wzrost
samoświadomości i powoduje coraz większą interioryzację (uwewnętrznianie się motywacji
do uczenia się i zgodnego z przepisami zachowania się w szkole i w innych środowiskach
życia dziecka). Zachodzą przemiany w relacjach dzieci z dorosłymi i rówieśnikami. Chociaż
dzieci czują jeszcze wyraźnie potrzebę kontaktu z dorosłymi i szukają u nich życzliwego
oparcia i pomocy to jednak nie uznają już ich autorytetu za bezwarunkowy. Zaczynają już
oceniać ich racjonalnie i rzeczowo a także ujawniają się pierwsze objawy krytyki. Narastająca
- 11 -
potrzeba przebywania i współdziałania z rówieśnikami skłania do stosowania się do norm
współżycia wytworzonych i obowiązujących w grupie. Zdanie rówieśników w początkach tej
fazy jest zrównoważone ze zdaniem dorosłych, ale w końcowym etapie zaczyna zyskiwać
przewagę. Następuje wzrost aktywności społecznej i rozwój umiejętności współżycia i
współpracy w zespole, co znajduje wyraz między innymi w zamiłowaniu dzieci tego wieku
do gier ruchowych podporządkowanych określonym zasadom. Na tym etapie młodszego
wieku szkolnego zachodzą już liczne zjawiska zbliżające dziecko do następnego progu
rozwoju. Trzeba podkreślić, że objawy dorastania (dojrzewanie biologiczne i przeobrażenia
psychiczne) występują już około 10 – 11 roku życia u dziewcząt, co także należy do
specyficznych zjawisk tego okresu.27
1.Rozwój fizyczny i motoryczny. W okresie młodszego wieku szkolnego zostaje prawie
zakończony rozrost mózgu w sensie zwiększania jego ciężaru. Dokonuje się jednak dalszy,
stały i długotrwały proces dojrzewania komórek mózgowych, co warunkuje rozwój
różnorodnych funkcji mózgu (np. trwałość związków warunkowych i szybkość
automatyzacji). Między 8 a 14 rokiem życia zapis prądów czynnościowych staje się podobny
do zapisu prądów u osób dorosłych. Mięśnie dzieci 7 letnich są jeszcze słabo rozwinięte.
Mięśnie duże rozwijają się wcześniej niż drobne, dlatego dzieci wykonują dużo ruchów
zbytecznych i szybkich, nie dostosowanych do tempa pracy. W tym okresie są pobudliwe i
zdolne do ruchów silnych, zamaszystych bardziej niż do drobnych i wymagających
dokładności. Męczą się szybko przy wykonywaniu czynności wymagających precyzji.
Zadaniem wychowawczym tego okresu będzie więc ćwiczenie mięśni z uwzględnieniem
zespołu mięśni drobnych. Właściwemu rozwojowi ruchowemu i zwiększeniu zdolności
uczniów do wysiłku sprzyjają w największej mierze ćwiczenia i zabawy ruchowe na świeżym
powietrzu, które ulepszają koordynację ruchową, zręczność i precyzję oraz zmniejszają
podatność na zmęczenie. Potrzeba ruchu w tym okresie jest tak wielka, że w literaturze
przedmiotu mówi się o zręczności ruchowej jako jednej z podstawowych i najbardziej
charakterystycznych cech wieku między 8 a 12 rokiem życia. (Łazowski, Tomaszewska
1966). Układ kostny dziecka zawiera jeszcze znaczną ilość tkanek chrzęstnych, co umożliwia
dalsze wzrastanie organizmu. Kościec jako całość jest miękki i plastyczny dlatego wskutek
nieprawidłowej postawy przy siedzeniu kościec i stawy łatwo ulegają deformacjom. Różne
części kośćca krzepną, rosną i zmieniają się. Między 9 a 11 rokiem życia, kostnieje znacznie
kościec przegubu, co zwiększa zdolność dziecka do pracy i większego obciążenia zarówno
27
Por. tamże, s. 530-531.
- 12 -
pracami piśmiennymi jak i pewnymi pracami fizycznymi. Nie należy jednak czynić tego w
klasie I i II.
Młodszy wiek szkolny odznacza się przewagą wewnętrznego rozrastania się i dojrzewania
organizmu nad powiększaniem się wysokości ciała. Jednakże między 6 a 8 rokiem życia
zachodzi zjawisko wczesnego skoku wzrostowego, zwanego skokiem „szkolnym”. Zwiększa
się ponadto ogólna ruchliwość dzieci, ulepsza się praca układu oddechowego, wzrasta
pojemność płuc, objętość klatki piersiowej. Serce rozwija się wolniej niż całe ciało, płuca nie
są jeszcze w pełni rozwinięte, ale analizatory zwłaszcza wzrokowy funkcjonują już tak
sprawnie jak u dorosłych.
Normalny rozwój fizyczny i psychiczny dziecka zależy od wielu czynników. Najbardziej
charakterystyczne z nich to : a) wrodzone możliwości rozrostu i typ reakcji na wpływy
środowiska; b) stan morfologiczny i czynnościowy narządów uczestniczących w przemianie
materii; c) wpływy środowiska zewnętrznego (odżywianie, racjonalne wychowanie fizyczne,
świeże powietrze, właściwa higiena). Duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju fizycznego
ma również psychiczne samopoczucie dziecka. Dzieci nieszczęśliwe źle rosną. (Por.
Łazowski, Tomaszewska, s. 101). Jeżeli dostrzega się nieprawidłowości postawy ciała u
dziecka w tym wieku, należy wykryć przyczyny tego stanu takie jak : zły sprzęt szkolny,
słabość kośćca i mięśni, zły ogólny stan zdrowia, zbytnia podatność na zmęczenie, złe
samopoczucie uczuciowe. Usunięcie negatywnych przyczyn wadliwej postawy zdecydowanie
może wpłynąć na wyprostowanie sylwetki. Jako ważne wskazania dla rozwoju fizycznego
należą : wykorzystywanie zabawy i wprowadzanie coraz bardziej zróżnicowanych ćwiczeń
gimnastycznych. Nie należy przeciążać zbyt trudnymi ćwiczeniami i nie przetrenować, ale i
nie hamować rozwoju ćwiczeniami zbyt łatwymi do wieku.28
Główne formy działalności dziecka w tym wieku to : nauka, zabawa, twórczość artystyczna,
praca szkolna.29
2.Rozwój procesów poznawczych w młodszym wieku szkolnym charakteryzuje dynamiczny
rozwój, który dokonuje się w kierunku wyodrębniania się i usamodzielniania czynności
umysłowych. Zadania stawiane dziecku przez szkołę warunkują te procesy. Dzieci uczą się
kierowania swoją uwagą, spostrzeganiem, pamięcią i uczeniem się. Rozwija się motywacja
dziecka, która w coraz większej mierze staje się motywacją własną. Przeobrażenia ważne dla
ogólnego rozwoju zachodzą w myśleniu. W tym okresie kształtują się i doskonalą operacje
28
Por. tamże, s. 536-539.
29
Zob. tamże, s. 544-562.
- 13 -
konkretne co dotyczy zwłaszcza pierwszej fazy. W fazie pierwszej dziecko operuje jeszcze
wyobrażeniami w sposób przedoperacyjny natomiast poziom czynności umysłowych jest w
bardzo znacznym stopniu uzależniony od ich konkretnej treści. W drugiej fazie młodszego
wieku szkolnego dziecko operuje coraz bardziej złożonymi pojęciami. Potrafi przeprowadzić
rozumowanie, ale i wrócić do punktu wyjścia. Odwracalność operacji myślowych – ujęcie
konkretnego materiału z różnych punktów widzenia, stanowi kryterium osiągnięcia poziomu
operacyjności. Dokonywanie operacji myślowych za pomocą manipulacji przedmiotami lub
wyobrażeniami konkretnych przedmiotów jest zasadniczą formą poznawania, ale pojawiają
się też próby wyższych form myślenia tzw. operacji formalnych. Dziecko próbuje odrywać
się w myśleniu od konkretnej treści przedmiotów i operowania symbolami. Na wyższy
poziom wznoszą się dokonywane przez dzieci operacje porównywania, klasyfikowania,
abstrahowania i uogólniania, analizy i syntezy. Rozumowanie staje się coraz bardziej zgodne
z zasadami logiki, rozwija się umiejętność wykrywania i ustalania związków przyczynowo skutkowych. Zachodzi proces odrywania się od zewnętrznych manipulacji przedmiotami, od
działania i wyobrażeń konkretnych do posługiwania się symbolami. Niektóre dzieci pod
koniec drugiej fazy wchodzą w zaczątkowy etap krytycznego myślenia formalnego,
oderwanego od treści materiału. Rozumieją, wykrywają i ustalają pewne podstawowe
zależności i prawa oraz sprawdzają i kontrolują własne rozumowanie.30
3.Rozwój uczuciowy
Sfera emocjonalna ulega wielkim przemianom w kierunku intelektualizacji emocji i rozwoju
uczuć wyższych, co pozostaje w związku z rozwojem całej osobowości dziecka. W
pierwszych latach szkolnych dziecko wyraża jeszcze w sposób burzliwy swoje emocje ( w
sytuacjach zabawy szczególnie ruchowej, w czasie oglądanych na żywo widowisk, w
sytuacjach rodzinnych, gdy mocno się z czegoś cieszą, smucą czy gniewają. Emocje
pozytywne czy negatywne wybuchają w pewnych sytuacjach, mają wyraźną przyczynę i są
skierowane ku określonemu przedmiotowi. Dziecko szkolne jednak w porównaniu z
dzieckiem przedszkolnym stara się emocje pohamować i zapanować nad nimi zwłaszcza w
sytuacjach szkolnych, wobec rówieśników i obcych osób dorosłych. Udaje mu się to tylko
częściowo, gdyż reakcje emocjonalne bywają w tym wieku bardzo czytelne i wyraziste. W
drugim okresie tego etapu zachodzą zmiany i dochodzi do niwelacji labilności uczuć, do
panowania nad reakcjami emocjonalnymi pod wpływem życia w zespole klasowym, grupach
rówieśniczych. Staje się zdolne do przeżywania dłużej trwających stanów emocjonalnych i
30
Por. tamże, s. 563.
- 14 -
nastrojów uczuciowych. Zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym, kostnym i
mięśniowym, w czynnościach organów wewnętrznych powodują zwiększenie dynamiki
motorycznej dziecka. Jeżeli stwarza się warunki do prawidłowej aktywności ruchowej,
zajęcia wymagające spokojnego, zrównoważonego działania przeplata zabawami ruchowymi,
ćwiczeniami fizycznymi wyrabiającymi opanowanie ruchów, zręczność i celowość pojawia
się u dziecka dobry nastrój, samopoczucie a zachowanie bywa pozytywne i zrównoważone.
Oczywiście przyczyny negatywnego samopoczucia mogą wywoływać nieprawidłowości w
życiu rodzinnym a także niepowodzenia w nauce szkolnej. Najwyższą formą życia
emocjonalnego dostępną na poziomie tego wieku są rozwijające się uczucia wyższe (trwały,
określony oraz w znacznym stopniu uświadomiony przez dziecko stosunek emocjonalny do
ludzi, przedmiotów, zjawisk, różnych form otaczającej je rzeczywistości).31
4. Rozwój moralny
Piaget wyróżnia dwie fazy rozwoju moralnego dziecka okres heteronomii (tzw. moralność
przymusu, realizm moralny) i okres autonomii (okres moralności współdziałania i
współpracy). Dzieci w pierwszej fazie wieku młodszego szkolnego znajdują się w
heteronomicznym stadium rozwoju moralnego, który charakteryzuje się tym, że dziecko
uznaje za sprawiedliwe wszelkie nakazy i zakazy formułowane i wysuwane przez dorosłych.
Autorytet rodziców, nauczycieli w szkole jest ogromny i postawa dziecka wobec
prezentowanych przez nich norm jest określana jako realizm moralny bądź konformizm
społeczno-moralny. Oznaką heteronomii jest także traktowanie groźby, kary i sankcji
zewnętrznych jako głównego powodu, dla którego należy przestrzegać reguł moralnego
postępowania. Faza druga zawiera pierwsze przejawy autonomii moralnej wyrażającej się w
szacunku dla reguł wynikających ze wzajemnego porozumienia, zasady wzajemności, brania
pod uwagę przy ocenie moralnej nie tylko samego czynu, ale i intencji sprawcy. Fazę tę
należy traktować jako okres przejściowy od heteronomii do autonomii. Przemiany nie
dokonują się jednocześnie we wszystkich sądach moralnych i w wielu wypadkach istnieje
chwiejność w postawach dzieci.32
Wiek wczesnej adolescencji
Wobec obniżenia się granicy dojrzewania płciowego E. B. Hurlock wyróżnia następujące fazy
wieku dorastania : preadolescencja (u dziewcząt od 10 do 11 roku życia, u chłopców 11 do 13
roku życia), wczesna adolescencja ( u dziewcząt od 12 do 16 roku życia, u chłopców od 14 do
31
Zob. tamże, s. 624-626.
32
Zob. tamże, s.652-658.
- 15 -
17 roku życia), późna adolescencja ( u dziewcząt 17 do 20-21 roku życia, u chłopców od 18
do 21 roku życia). Termin adolescence oznacza wzrastanie w dziedzinie fizycznej i
psychicznej oraz stopniowe osiąganie pełnej dorosłości.33 Trzeba również odróżnić pojęcie
„dojrzewanie” i „dorastanie”. Dorosłość jest kategorią społeczną a dojrzałość biologiczną.
Oba procesy dojrzewania i dorastania nie przebiegają równocześnie. Proces dorastania trwa
dłużej i jego przebieg uwarunkowany jest czynnikami społecznymi, kulturowymi, systemem
wychowawczym. Ogólnie można stwierdzić, że okres od 12 do 18 roku życia nazywamy
wiekiem dorastania (w tej nazwie zawiera się zarówno dojrzewanie biologiczne oraz ściśle z
nim związany rozwój psychiczny i społeczny, który jest akcentowany w nazwie dorastanie).
W literaturze polskiej występuje także termin „pokwitanie” w odniesieniu do początków
okresu dorastania ze względu na charakteryzujące je zjawisko gwałtownie zwiększonego
tempa rozwoju, tzw. skoku pokwitaniowego, związanego między innymi z dojrzewaniem
płciowym.34
Zjawisko akceleracji – przyspieszenia rozwoju fizycznego i umysłowego dzieci i młodzieży z
pokolenia na pokolenie uwidacznia się szczególnie wyraźnie w okresie dorastania i jest
związane ze skokiem pokwitaniowym.35 Rodzice, nauczyciele i wychowawcy powinni się
liczyć z indywidualizacją tempa rozwoju oraz różnicami związanymi z płcią. Dziewczęta
osiągają ostateczną dojrzałość fizyczną znacznie wcześniej niż chłopcy. Jednakże krzywe
rozwoju indywidualnego wskazują na różnice pomiędzy tempem rozwoju poprzednich
pokoleń, a obecnym. Akceleracji fizycznej towarzyszy również akceleracja umysłowa.
Dlatego współczesne dzieci i młodzież zadziwiają nieraz rodziców i dziadków swoją
inteligencją, zainteresowaniami, zasobem wiadomości. Jednakże przyspieszonemu rozwojowi
fizycznemu, z którym idzie w parze przyspieszone dojrzewanie płciowe oraz akceleracji
umysłowej najczęściej nie towarzyszy proporcjonalny rozwój emocjonalny, społeczny,
moralny. Mamy do czynienia z niedojrzałością charakterologiczną, z infantylizmem
psychicznym. Zafascynowanie wyrośniętej i dojrzałej młodzieży techniką, filozofią nie idzie
w parze z odpowiedzialnością. Często występuje brak przekonań, beztroska i lekkomyślność,
33
Por. R. Łapińska, M. Żebrowska, Wiek dorastania, w : Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, dz. cyt., s.
667-668.
34
Por. tamże, s. 668
35
Skok pokwitaniowy polega na wzmożonym tempie przyrostu długości ciała i jego ciężaru w przeciągu
stosunkowo krótkiego czasu (2 – 3 lata). Jest to zjawisko stałe, występuje u wszystkich dzieci, istniejące różnice
indywidualne i środowiskowe tj. wieś, miasto, różne kraje dotyczą jedynie intensywności i czasy występowania i
trwania tego procesu. – por. tamże, s. 685.
- 16 -
która charakteryzuje dzieci a nie osoby dorosłe. Zjawisko akceleracji, któremu towarzyszy
niedojrzałość osobowościowa wymaga interwencji pedagogicznej – położenia nacisku na
wpajanie zasad etycznych i hartowaniu woli zdolnej do opanowania popędów, celowego
działania i odpowiedzialności za swoje czyny.36
1. Rozwój fizyczny obejmuje zmiany anatomiczne i fizjologiczne – zwiększenie się
wysokości i ciężaru ciała, zmiany w proporcjach organów i ogólnym kształcie ciała oraz
dojrzewanie fizjologiczne wyrażające się w dojrzewaniu płciowym. Dla wieku dorastania,
zwłaszcza jego początków, znamienne jest ogólne przyspieszenie tempa rozwoju w
porównaniu z okresem poprzednim. Skok pokwitaniowy dotyczy nie tylko wysokości i
ciężaru ciała, ale także długości kończyn, obwodu głowy, szerokości miednicy itp.
Pojawiają się przejściowe dysproporcje w sylwetkach młodzieży np. zbyt długie
kończyny, co odbija się niekorzystnie na ogólnej zręczności. Zmieniają się kształty ciała,
ujawniają się drugorzędne i trzeciorzędne cechy płciowe. U dziewcząt rozszerzają się
kości miednicowe, formują się piersi. U chłopców rozrastają się kości barkowe, pojawia
się zarost na twarzy, następuje mutacja głosu. U obu płci pojawia się owłosienie w
okolicach narządów płciowych i pod pachami. Zmieniają się proporcje twarzy, zwiększa
się jej dolna część, co powoduje w ciągu krótkiego czasu całkowitą zmianę wyglądu
twarzy. Obok zmian zewnętrznych w budowie i proporcjach ciała towarzyszą zmiany w
budowie i działalności organów wewnętrznych. Skłonność do pocenia się, przetłuszczania
włosów, łojotoku skóry jest wynikiem wzmagającej się działalności gruczołów
wydzielniczych skóry – łojowych i potowych. Rozwijają się układy kostny i mięśniowy
co powoduje często bóle mięśniowe i wpływa negatywnie na koordynację ruchową.
Przeobrażeniom ulega układ sercowo-naczyniowy (wzrost ciężaru i objętości serca,
pogłębienie i zwolnienie częstotliwości jego skurczów, zwiększenie ciśnienia w
naczyniach krwionośnych). Pobudliwość nerwowa jest znamienna dla tego wieku co
wpływa na wahania w ciśnieniu. Naczynia krwionośne wykazują wielką nadwrażliwość,
co uwidacznia się w zmianach ukrwienia skóry pod wpływem bodźców psychicznych –
nagła bladość, czerwienienie się. Zmiany anatomiczne pojawiają się także w układzie
nerwowym – przeobrażenia dotyczą struktury mózgu, zwiększa się rozmiar komórek
mózgowych, różnicują się ich funkcje, następuje wzrost rozgałęzień końcowych dendrytów i neurytów, powstają nowe włókna nerwowe i następuje coraz większa ich
36
Por. Z. Sękowska, Współzależność wychowania i rozwoju dziecka, w : Wychowanie w rodzinie
chrześcijańskiej, dz. cyt., s.108.
- 17 -
specjalizacja. Zmiany w układzie nerwowym objawiają się w nadmiernej wrażliwości i
pobudliwości oraz zachwianiu równowagi podstawowych procesów pobudzenia i
hamowania, z przewagą procesów pobudzenia nad hamowaniem. Młodzież na tym etapie
staje się, nerwowa, drażliwa, przeczulona, nieopanowana, niespokojna. Zdarza się, że
następuje u niej szybkie zmęczenie każdą pracą i większa podatność na choroby.
Fizjologicznym podłożem powyższych przeobrażeń są wzmożone procesy wydzielania
gruczołów dokrewnych (przysadki mózgowej, szyszynki, tarczycy, grasicy, trzustki,
nadnercza, gruczołów płciowych). Wydzielają one do krwi hormony – substancje czynne
– wywierające wpływ na przemianę materii, na szybszy lub powolniejszy rozwój
poszczególnych tkanek organizmu.37 Dziewczęta wyprzedzają chłopców pod względem
dojrzewania płciowego o około 2 lata. Tak więc tempo dojrzewania jest niejednakowe i
różnice indywidualne są duże.38 Jako moment dojrzałości u dziewcząt przyjmuje się
pierwszą menstruację a u chłopców pierwszy wytrysk nasienia oraz zmianę głosu,
owłosienie części rodnych, owłosienie pod pachami. Niejednokrotnie wiek dojrzewania
jest okresem burzliwym, w którym człowiek czuje niechęć do swojego zmieniającego się
ciała. Musi nastąpić ukształtowanie młodego człowieka jakby na nowo.39 Zdarzają się
także sytuacje kiedy nastolatki odczuwają do swojego ciała prawdziwą nienawiść. Nie
potrafią zaakceptować części ciała wyraźnie związanych z płciowością : piersi,
pośladków, bioder. Wzrost i waga, wygląd zewnętrzny stają się przedmiotem krytyki
skierowanej przeciwko sobie a niekiedy nabierają charakteru obsesji. Atakują wówczas
własne ciało przez anoreksję, bulimię, tatuaże, piercing, niechlujny ubiór.40
2. Rozwój funkcji poznawczych Intensywny rozwój umysłowy wyraża się w doskonaleniu
wszystkich funkcji poznawczych. Podstawowe znaczenie w rozwoju umysłowym
dorastającej młodzieży odgrywają procesy myślenia. Pogłębia się zdolność analizy i
syntezy, rozwija się myślenie abstrakcyjne i logiczno-dedukcyjne. Od 12 roku życia
rozumowanie zaczyna się przemieniać z płaszczyzny konkretnej manipulacji na
37
Zob. R. Łapińska, M. Żebrowska, Wiek dorastania, dz. cyt., s. 682-692.
38
Olbrzymie różnice indywidualne występujące w procesie dojrzewania płciowego wynikają z różnych przyczyn
genetycznych i środowiskowych. Możemy wymienić : typ budowy fizycznej, rasa, klimat, stan zdrowotny
organizmu, odżywianie, ogólne warunki bytowe, środowisko społeczne, liczebność rodziny, warunki
ekonomiczne i wychowawcze. Podkreśla się zwłaszcza tzw. dobre warunki – należyta organizacja dnia,
regularność posiłków, należyta opieka rodziców, ich poziom kulturalny i pedagogiczny gwarantujący
zaspokojenie wszystkich potrzeb rozwojowych dziecka.- por., tamże, s. 694.
39
Por., E. Antier, Agresja u dziecka i nastolatka, Kraków 2003, s. 145.
40
Por., tamże, s. 148-149.
- 18 -
płaszczyznę idei, pozbawionych oparcia w percepcji, doświadczeniu, czy nawet
przeświadczeniu. Dzieci w wieku 8 – 11 lat w stadium operacji konkretnych, zestawiają
spostrzeżenia i odwołują się przy rozwiązywaniu zadań do czynności wykonywanych na
przedmiotach. Młodzież potrafi zestawiać sądy, wyprowadzać wnioski i dokonywać ich
kombinacji. Myślenie staje się myśleniem hipotetyczno-dedykcyjnym – zdolnym do
wyprowadzania wniosków z czystych hipotez a nie tylko z realnych obserwacji. Istnieje
na tym etapie zdolność stosowania zwartego systemu operacji, w którym zachowany jest
charakterystyczny wzajemny stosunek między poszczególnymi operacjami. W okresie
dorastania wielką rolę odgrywa wyobraźnia, która znajduje wyraz w marzeniach i
twórczości młodzieży. Wiąże się to ze wzmożoną emocjonalnością oraz rozwojem
myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego, które umożliwia oderwanie się od aktualnej
rzeczywistości i snucie przypuszczeń i przewidywań. Marzenia u młodych mają charakter
kompensacyjno-życzeniowy (o sławie, miłości, podróżach, o lepszej własnej sytuacji
rodzinnej czy społecznej). Dorastający młodzi posiadając żywą wyobraźnię i czując
potrzebę wypowiadania się, chętnie próbują swych sił w twórczości literackiej pisząc
wiersze, pamiętniki, nowele itp.41
3. Rozwój uczuciowy charakteryzują zasadnicze zmiany między życiem uczuciowym w
okresie dorastania i w innych fazach rozwoju dziecka. Różnice widoczne są w treści
przeżyć emocjonalnych, przebiegu, intensywności i dynamice. Wzmożona
emocjonalność, tzw. czas burzy i naporu przyjmowany jest jako charakterystyczna
właściwość adolescencji. Doświadczenia emocjonalne odgrywają u młodzieży szczególną
rolę. Jako źródła wzmożonej emocjonalności można wskazać fizjologię -przemiany w
funkcjach hormonalnych organizmu oraz doświadczenia społeczne – coraz bardziej
aktywny udział w życiu społecznym. Cechy charakterystyczne życia emocjonalnego
stanowią : a) wielka intensywność i żywość przeżyć uczuciowych – smutek bywa
przeżywany bardzo głęboko i nieraz ma charakter „tragedii”, radość osiąga szczyty
uniesienia; b) łatwość oscylacji między nastrojami krańcowymi – łatwo przerzucają się od
radości do smutku, od entuzjazmu do zniechęcenia itp.; c) chwiejność emocjonalna – ta
sama osoba przejawia krańcowo różne skłonności i upodobania np. raz poszukuje
towarzystwa ludzi innym razem stroni od nich, raz jest litościwa, innym razem okrutna,
przesadna pewność siebie ustępuje stanom rezygnacji i brakowi wiary we własne siły; d)
ruchliwość – nietrwałość polegająca na łatwym przechodzeniu od jednych stanów
41
Zob., R. Łapińska, M. Żebrowska, Wiek dorastania, dz. cyt.,s. 698-713.
- 19 -
uczuciowych do innych; e) bezprzedmiotowość uczuć – doznawane uczucia często nie
wiążą się z określonym bodźcem. Adolescent nie wie dlaczego jest mu w danej chwili
smutno lub wesoło, występują stany nieokreślonych smutków i tęsknot,
bezprzedmiotowych pragnień. Jeżeli chodzi o jakościowe stany uczuciowe występujące w
okresie dorastania należy wyróżnić : a) stany obronne – strach, lęk, niepokój, nieśmiałość,
zakłopotanie, smutek, niesmak; b) stany agresywne – gniew, zazdrość, nienawiść,
wrogość; c) uczucia pozytywne – miłość, wzruszenie, podniecenie, przyjemność, radość.
Najczęstszym źródłem lęków u młodzieży polskiej i nasilających się z wiekiem są
niepowodzenia w nauce i różne sytuacje szkolne oraz obawa przed konkretnymi osobami i
grupami ludzi. Wzrost nieśmiałości (bojaźliwości) we wczesnym okresie dorastania
związany jest z rozwojem świadomości społecznej i oczekiwaniem pozytywnej oceny
własnego postępowania ze strony otoczenia. Dla adolescenta aprobata społeczna jest
sprawą ogromnie ważną. Jeżeli w środowisku spotyka się z nieakceptacją, upokorzeniami
to konsekwencją tego są postawy agresywne bądź ucieczka. Wiele niepokojów i lęków
spowodowanych jest nie sytuacją rzeczywistą lecz wyimaginowaną, przewidywaną.
Niepokoje są stanami charakterystycznymi dla tego wieku i dotyczą często wyglądu
zewnętrznego, związane są z dojrzewaniem płciowym i wysiłkami zmierzającymi do
zwracania uwagi na siebie osób płci odmiennej. Stanem uczuciowym często
przeżywanym przez młodzież jest gniew stanowiący reakcję na frustrację. Pod wpływem
gniewu nastolatki reagują agresją, ale już w sposób bardziej pośredni niż dzieci (krzyk,
kopanie). Krytykowanie, ponure milczenie, przekleństwa, złośliwą ironię, przekleństwa to
sposoby wyrażania agresji. Młodzi popadają w zły humor zwłaszcza wtedy gdy mają
wrażenie, że dorośli ograniczają ich prawa a ich plany zostają zmienione pod wpływem
nacisku, gdy czują, że dorośli ich nie chcą zrozumieć. U chłopców w okresie wczesnej
adolescencji przyczyną złości i irytacji jest poczucie własnej nieudolności,
nieumiejętności, brak sukcesu w działaniu, porażki odniesione w grach, zawodach
sportowych, we współzawodnictwie a także zachowanie agresywne ze strony rodzeństwa,
kolegów – fizyczne bądź słowne takie jak dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie się z
kogoś. Dziewczęta natomiast irytuje niewłaściwe zachowanie się chłopców – zaczepki,
chuligaństwo, „wygłupianie się” – głupie żarty, psoty, docinki. Przeżycia przyjemne są
także bardzo intensywne i różnorodne. Nastolatki czują się często zadowolone, pełne
werwy, radości, humoru. Uczucia zachwytu, podziwu, entuzjazmu pojawiają się w
związku z pozytywną sytuacją osobistą, osiągnięciami. Przyczyny radości i zadowolenia
są różne u chłopców i u dziewcząt. Najczęstszą przyczyną zadowolenia u chłopców w
- 20 -
etapie wczesnej adolescencji są aktywność fizyczna i sport, u dziewcząt wakacje, podróże,
wyjazdy. Ponadto stosunkowo częstą przyczyną radości zarówno u chłopców jak i u
dziewcząt są podarunki, posiadanie na własność ulubionych przedmiotów, osiągnięcia w
nauce. Przeżycia przyjemne wiążą się także wyraźnie z zaspokojeniem potrzeby oparcia,
miłości, czułości. Dorastający młody człowiek potrzebuje poczucia bezpieczeństwa,
świadomości, że jest potrzebny i kochany.42
4. Rozwój woli. W procesie kształtowania się woli zjawiskiem powszechnym jest przekora,
która jest typowa dla wczesnej adolescencji. Przejawia się ona jako nieposłuszeństwo
wobec rodziców i wychowawców. Nastolatek przeciwstawia swoją wolę woli
wychowawców, nie chce wykonywać ich poleceń, zacina się w uporze. Zachowanie
nabiera cech arogancji, bezczelności i zbytniej pewności siebie. Prowadzi to do częstych
konfliktów z otoczeniem. Zdarza się, że pozornie odrzuca swoich rodziców, używając
niezwykle ostrych słów lub okazuje sprzeciw swoim trudnym do zaakceptowania
postępowaniem. Jeżeli młodzież w okresie dzieciństwa doświadczała braku szacunku czy
wzrastała w atmosferze przemocy, ujawnią się w okresie dorastania jej ekstremalne
postawy.43 Jeżeli w stosunku do młodzieży dorośli zachowują postawy pełne szacunku i
uznają ich prawo do samodzielności w sądach i działaniu, doceniają ich „dorosłość” to
sprzyjają rozwojowi pozytywnych reakcji społecznych. Tak więc tendencja do przekory
może szybko rozładować się lub przeobrazić w trwałą negatywną postawę wobec
dorosłych w postaci buntu.44 Jeszcze innym przejawem aktywności wolicjonalnej
młodzieży jest potrzeba czynu nieprzeciętnego, o charakterze niezwykłości, sprzyjającego
wyładowaniu energii i wykazaniu odwagi, dzielności, bohaterstwa. Świadczy to o
napięciu emocjonalnym młodzieży, które domaga się silnych wrażeń i mocnych przeżyć.
Ważnym zadaniem wychowawczym jest wykorzystanie zapału młodzieży do zajęć i
działalności społecznie użytecznej. Wysiłki młodzieży powinny iść także w kierunku
świadomego kształtowania charakteru i ćwiczenia woli. Chodzi o wyrabianie umiejętności
odmawiania sobie przyjemności, opanowywania zachcianek, wyrabiania odporności na
ból. Aktywność wychowawców powinna iść w kierunku zwracania aktywności
samowychowawczej młodzieży ku zwalczaniu niepożądanych form zachowania i
nawyków oraz wskazywania możliwości pozytywnego działania.45
42
Por. tamże, s. 713- 719.
43
Por. E. Antier, Agresja u dziecka i nastolatka, dz. cyt., s. 145.
44
Por. R. Łapińska, M. Żebrowska, dz. cyt., s. 722-726.
45
Por., tamże, s. 726.
- 21 -
5. Kontakty społeczne. W okresie dorastania rodzina ciągle zaspokaja podstawowe potrzeby
dziecka, kształtuje osobowość dorastających, ich upodobania, nawyki, postawy społeczne
i moralne, przekonania i światopogląd. Wpływ rodziny stopniowo maleje a stosunek
młodzieży do rodziny zaczyna ulegać stopniowym przeobrażeniom : a) występuje kryzys
autorytetu rodziców, wzrost krytycyzmu wobec nich, b) konflikty z rodzicami, c)
osłabienie więzi emocjonalnej, d) dążność do swobody i niezależności. Powstają wśród
młodzieży nieformalne grupy na terenie klas szkolnych i w życiu pozaszkolnym.
Najczęściej wyróżnianymi typami małych nieformalnych grup rówieśniczych są : najbliżsi
przyjaciele, małe paczki, szersze grupy koleżeńskie oraz bandy. Zagadnienie ujęcia
aktywności społecznej młodzieży w ramy organizacji o określonym, wartościowym
programie wychowawczym nabiera specjalnego znaczenia. Organizacje młodzieżowe
zaspokajają bardzo silną w tym wieku potrzebę przynależności do grupy rówieśniczej i
potrzebę odgrywania w społeczeństwie określonej roli. Poza tym zaspokajają potrzebę
poznawczą, aktywności społecznej młodzieży, kontaktów społecznych, usamodzielnienia,
są źródłem intensywnych przeżyć emocjonalnych.
Wiek wczesnej adolescencji charakteryzuje się wzrostem zainteresowań związanych ze
sferą płci. Budzi się ciekawość płciowa , zmierzająca do poznania budowy anatomicznej
organów płciowych, ich funkcji. Jest to okres wzmożonej wrażliwości na bodźce natury
seksualnej. Rozwój zainteresowań seksualnych jest zróżnicowany i zależy nie tylko od
funkcji hormonalnych organizmu, ale także od bodźców dostarczanych przez otoczenie
np. obserwacja życia dorosłych, wpływ mediów, niewłaściwe, podsycające zaciekawienie
postępowanie rodziców i wychowawców.46
46
Zob. tamże, s. 752-767.
- 22 -
V Opis metod zastosowanych do badań.
Badanie ankietowe, które zastosowałam, ze względu na ogólny sposób pozyskiwania
informacji, należy do grupy technik polegających na zadawaniu pytań. Zgromadzone dane
mają charakter werbalnych deklaracji respondenta, uzyskiwanych drogą pisemną. Chodzi o
gromadzenie danych polegające na samodzielnym wypełnianiu przez respondentów
odpowiednich, specjalnych kwestionariuszy oraz na pisemnym udzielaniu odpowiedzi na
pisemnie postawione pytania. (Pilch, Bauman 2001; Łobocki 2003; Sztumski 1995).47
Technika ankietowa, ma swoiste zastosowanie, gdyż służy do badań masowych, pozwalając
w krótkim czasie przebadać dużą liczbę osób. Pozwala na uzyskanie niezbyt pogłębionych
danych ilościowych na temat opinii, postaw i wiedzy respondentów, deklarowanych
zachowań, faktów, które najczęściej są przedmiotem analizy statystycznej (analiza ilościowa,
zależności pomiędzy zmiennymi). „Podstawowym warunkiem rzetelności danych
uzyskiwanych w badaniach ankietowych jest gwarancja anonimowości respondentów.
Ponadto jest to technika, która umożliwia brak obecności badacza w trakcie udzielania
odpowiedzi, gdyż kontakt nie musi tu być osobisty (co nakłada dodatkowe rygory
konstrukcyjne na charakter narzędzia – kwestionariusz ankiety)”.48 Zastosowanie ankiety
ogranicza się głównie do diagnostycznych badań o charakterze poznawczym. Klasyfikacje
ankiet dokonywane są na podstawie dwóch głównych kryteriów – sposobu ich
rozprowadzania : audytoryjna – środowiskowa, pocztowa i prasowa i sposobu motywowania
respondentów do szczerych odpowiedzi : jawna i anonimowa.49 W badaniach zastosowałam
ankietę anonimową, środowiskową (audytoryjną) wśród uczniów klas III oraz V szkoły
podstawowej. Ten typ ankiety [środowiskowej- audytoryjnej] jest bezpośrednio
rozprowadzany przez ankietera w środowisku stanowiącym podmiot zainteresowania badacza
(np. wśród wychowanków określonej placówki opiekuńczej, uczniów danej klasy, czy
pracowników określonego zakładu) wówczas, gdy osoby badane skupione są w jednym
miejscu. Ankieta prasowa – zamieszczana jest na łamach gazety lub czasopisma bądź też do
nich dołączona, z prośbą o jej wypełnienie i odesłanie. Dotyczy badań, w których respondenci
stanowiący podmiot badań są rozproszeni na rozległym terenie. Ankieta pocztowa jest
wysyłana do respondentów przez pocztę ( Internet lub pocztę e-mailową) na adres
poszczególnych osób wybranych do badań. Ankieta jawna – dotyczy tych sytuacji, w których
47
Por. E. Jarosz, E. Wysocka, Diagnoza psychopedagogiczna, Warszawa 2006, s. 64.
48
Tamże, s. 65.
49
Por. tamże, s. 65.
- 23 -
możliwe jest rozpoznanie respondenta na podstawie pewnych jego cech lub jest on
wskazywany imiennie (np. dyrektor szkoły, w określonym miejscu jej lokalizacji czy
określonego jej typu). Ankieta anonimowa nie jest podpisywana imiennie oraz pytania w niej
zawarte nie pozwalają dokonać konkretnego usytuowania osoby badanej. Związana jest z
brakiem możliwości identyfikacji osobowej respondenta.50
Można wymienić kilka warunków poprawności stosowania badań ankietowych, które są
bardzo rygorystyczne i ściśle konkretyzowane : właściwe i umiejętne zmotywowanie
respondentów do udzielania szczerych odpowiedzi za pomocą instrukcji zastępującej wstępną
rozmowę w wywiadzie. Następnie bardzo ważne jest poprawnie skonstruowane narzędzie do
badań czyli kwestionariusz. Obowiązuje duża precyzja, poprawność sformułowania i
kolejności pytań, odpowiedni język, rozmiary i estetyka kwestionariusza. Struktura ankiety
związana jest z konstrukcją kwestionariusza, który powinien składać się z trzech części :
instrukcji, części zasadniczej oraz metryczki (zawarte są tutaj pytania o dane osobowe najczęściej są to cechy społeczno-demograficzne, zamieszczone w oddzielnym bloku na
końcu kwestionariusza bądź umieszczone na początku pewnego bloku tematycznego,
przeznaczonego dla określonych respondentów np. bezrobotni, reprezentanci określonych
zawodów). W sytuacji braku osobistego kontaktu diagnosty z badanym narzędzie powinno
być sprawdzone w badaniach pilotażowych. W kontekście zakresu uzyskiwanych informacji
ankieta jest techniką tzw. „zamkniętą”, gdyż wiąże się z uzyskaniem takich danych, jakie
badacz jest w stanie przewidzieć. Dlatego nieraz stosuje się w ankiecie pytanie o dodatkowe
informacje, które nie zostały uwzględnione przez badacza, a które respondent uważa za
istotne dla danej tematyki.
Pytanie zawarte w kwestionariuszu stanowi określony bodziec, na który respondent reaguje w
określony sposób czyli formułuje odpowiedź. Najczęściej ma ono formę pytającą chociaż
nieraz stosuje się w pewnych określonych celach formy oznajmujące i rozkazujące. Niekiedy
używa się równoważnika zdania czy nawet pojedynczego słowa albo historyjek, dialogów,
twierdzeń. Zadaniem tych bodźców – pytań jest spowodowanie u respondenta określonych
reakcji słownych. (Babiński 1984). Wyróżnia się w literaturze przedmiotu liczne podziały
pytań kwestionariuszowych dokonywanych na podstawie różnych kryteriów.
Jeżeli weźmiemy pod uwagę kryterium charakteru oczekiwanych od respondenta odpowiedzi
wyróżnia się : pytania o fakty –dotyczą one wydarzeń spoza świadomości badanych (fakty
obiektywne), choć ich poznanie dokonuje się przez świadomość; ważne jest tu zagadnienie
50
Por. tamże, s. 65-66.
- 24 -
zgodności faktów postrzeganych przez respondenta z rzeczywistością (prawda materialna);
pytania o oceny faktów i wydarzeń – gdzie chodzi o prawdę psychologiczną czyli zgodność
odpowiedzi z rzeczywistą oceną problemów przez osobę badaną; pytania o opinie, postulaty,
wnioski, które wynikają z poprzednich pytań i dotyczą działań wynikających z dokonanej
oceny.
Według kryterium typu możliwych odpowiedzi udzielonych przez badanego wyróżnia się :
Pytania dopełnienia domagające się wyboru jednej lub kilku odpowiedzi spośród wielu
odpowiedzi logicznie możliwych, zaczynające się najczęściej od słowa „który”, „jaki”;
pytania rozstrzygnięcia mające na celu rozstrzygnięcie czy dane zdarzenie, fakt miały miejsce
lub jaka jest ocena czy postulaty dotyczące określonych faktów. Stąd logicznie możliwe jest
udzielenie odpowiedzi ze zbioru alternatyw np. dwóch „tak”, „nie” co dotyczy głównie
faktów ewentualnie więcej ze stopniem ukierunkowania odpowiedzi w sytuacji pytania o
oceny).
3
V Wyniki przeprowadzonych badań.
Uczniowie klas trzecich i piątych odpowiadali na pytania, zawarte w ankiecie, które miały
zdiagnozować ich opinie o osobach świętych, o znaczeniu w ich życiu ludzi, którzy odeszli z
tego świata, ale ich piękne życie, wspaniałe osobowości promieniują do dziś.
Trzecioklasiści (w 43 % ) uznają za świętych ludzi, którzy w swoim życiu kochają Boga,
dają przykład swojej wiary a nawet potrafią całe swoje życie poświęcić dla Jezusa i być Mu
posłuszni. Ktoś, kto kocha Najświętszą Maryję Pannę i świętych , jest pobożny, daje dobry
przykład innym, unika grzechów, jest dla dzieci osobą świętą. Można o nim powiedzieć, że
to bardzo dobry człowiek, który pomaga innym, potrafiłby oddać życie za bliźniego. Wiele
dzieci jako świętych uznaje osoby kanonizowane przez Kościół (25, 5 %), które osiągnęły
niebo dlatego, że czyniły niesamowite rzeczy dla Boga. To, Ci którzy kochali Pana Jezusa nad
życie, modlili się i byli dobrymi chrześcijanami. Stosunkowo dużo dzieci (19, 6 % )nie
potrafiło podać odpowiedzi na zadane pytanie. Święci w oczach młodzieży z klas V ( tak
uważa 35,6 % badanych) to przede wszystkim dobrzy ludzie, żyjący w ich środowisku osoby wrażliwe, życzliwe, bezinteresowne. Wyróżniają się spośród innych, szczególną
miłością i wiernością wobec Boga. Cieszą się stałą Jego bliskością, poprzez poświęcenie
życia dla Niego i nieustanną modlitwę. Osoby święte, idą drogą Jezusa i starają się kochać
wszystkich ludzi tak jak Bóg. Wyrażają to w konkretnej pomocy osobom potrzebującym, w
umiejętności cieszenia się z czyjegoś szczęścia, przebaczaniu, szczerości. Święci w
- 25 -
codziennym życiu to ci, którzy mają czyste serce, przejrzyste sumienie, wypełniają Boże
przykazania i starają się, aby świat był lepszy. Nieco mniej nastolatków z klas V (23, 7 %) za
święte uważa osoby, które po śmierci poszły do nieba a za życia ziemskiego uczyniły wiele
dobra. Byli i są to ludzie ważni dla Kościoła, trwający w miłości do Boga, będący wzorem do
naśladowania. Inni młodzi objęci badaniami, wymieniali jako święte osoby - Osobę Boga ,
Jezusa Chrystusa, Ducha Świętego oraz konkretnych ludzi żyjących w ich rodzinie czy
bliskim otoczeniu odznaczający się według nich świętością. Podobnie jak w klasach III sporo
- (19, 7 %) badanej młodzieży nie potrafi poradzić sobie z tym pytaniem i pozostawia je bez
odpowiedzi.
Najbardziej znani i popularni święci w klasach III to : św. Maksymilian Kolbe, św. Teresa od
Dzieciątka Jezus, św. Stanisław Kostka, św. Bernadetta, św. Dominik Savio, św. Tarsycjusz i
św. Faustyna Kowalska. Dzieci znają postacie świętych kanonizowanych przez Kościół wymieniają w odpowiedzi na pytanie : „Jakich znasz świętych ?” bardzo wiele postaci, które
poznali w rodzinie, na katechezie szkolnej i parafialnej (łącznie podali 26 osób świętych).
Wśród piątoklasistów największą popularnością cieszą się : św. Teresa od Dzieciątka Jezus,
św. Faustyna Kowalska, św. Maksymilian Kolbe, św. Antoni, S.B. Jan Paweł II, św. Piotr i
św. Jan. W ankiecie wymienili bardzo dużą liczbę osób kanonizowanych ( łącznie 51 postaci
), co świadczy o rozszerzeniu wiadomości młodzieży w okresie wczesnej adolescencji w
porównaniu z dziećmi z etapu wczesnoszkolnego.
Poprzez pytanie : „Jakiego świętego chciałbyś naśladować i dlaczego ?” próbowałam
zmobilizować dzieci do uświadomienia sobie jakie postawy, wartości, cechy osobowości
fascynują ich w poznanych świętych, które chcieliby realizować we własnym życiu. Duża
grupa dzieci klas III identyfikuje się z osobą św. Maksymiliana (21, 6 %), św. Dominika
Savio (17, 6 %) oraz św. Teresy (9, 8 %) i pragnie ich naśladować. Chcieliby realizować to
co dostrzegają w postaci S.B. Jana Pawła II, św. Bernadetty, św. Stanisława Kostki, św.
Faustyny i św. Franciszka z Asyżu. Jako szczególne dziedzictwo tych osób podkreślają ich
wierność i miłość do Boga, Matki Bożej angażującą całe serce, życie. Byli to ludzie zawsze
pogodni, gotowi do pomocy, aktywni w działaniu, odważni, wdzięczni, nadzwyczaj dobrzy i
mądrzy. Dzieci zachwyca to, że potrafili być twórczy dla Boga, wrażliwi na los innych ludzi,
niosący pojednanie wtedy gdy pojawiały się konflikty w grupie koleżeńskiej, cierpliwi dla
wszystkich, umiejący się dzielić z bliźnimi. Ofiarność, oddanie życia dla drugiego człowieka,
poświęcenie w kapłaństwie stanowią kolejne motywy do naśladowania świętych. W grupie
klas V najwięcej badanych pragnie naśladować S. B. Jana Pawła II (18, 6 %), św. Teresę od
Dzieciątka Jezus, św. Maksymiliana, św. Faustynę Kowalską. Podkreślają niektórzy młodzi,
- 26 -
że chcą być świętymi i dlatego pragną naśladować tych, którzy już ją osiągnęli. Chcą także
podążać duchowo za tymi patronami, których imiona noszą. Jako podstawowe motywy do
naśladowania świętości wybranych postaci podają podobnie jak trzecioklasiści : wierność i
miłość do Boga z całych sił, żarliwą modlitwę, trwanie w wierze do końca życia. Mówią o
wybranym świętym jako ich największym autorytecie, człowieku znającym miłość i
cierpienie, pokornym, oddanym służbie bliźnim, poświęcającym się dla innych, godnym
zaufania. Wskazują na takie wartości w życiu jak szacunek do wszystkich ludzi ( także innej
wiary), dla każdej kultury, miłość do Polski. Fascynuje młodzież u wybranych postaci ich
radość, wdzięczność, umiejętność przebaczania, pomoc osobom potrzebującym, ubogim i
chorym, niesienie nadziei tym, którym się nie powiodło, oddanie siebie bliźniemu aż do
ofiary ze swojego życia.
Dzieci z klas trzecich, które wypowiadały się na temat : „Jak możemy naśladować świętych w
życiu codziennym ?” zdecydowanie na pierwszym miejscu podają spełnianie dobrych
uczynków, pomoc niesioną innym ludziom. ( 54,9 %). Badani uczniowie wymieniają pomoc
świadczoną konkretnym osobom najpierw w rodzinie -rodzicom, rodzeństwu, a później
wszystkim ludziom. Świętych naśladuje się przez chętne spełnianie codziennych obowiązków
– solidną naukę, sprzątanie, odkurzanie, ścielenie łóżek, podlewanie kwiatów. Dzieci
wymieniają takie zajęcia jak : opieka nad młodszym rodzeństwem, pomoc w odrabianiu
lekcji, ustępowanie miejsca starszym ludziom. Na drugim miejscu w opinii badanych
wyrazem dążenia do świętości jest codzienna modlitwa – poranna i wieczorna, odmawianie
różańca, modlitwa za innych. Jej znaczenie podkreśla (35,3 %)dzieci. Kolejnym ważnym
zadaniem jest postawa miłości do ludzi (21,6 %), umiejętność ustępowania w różnych
sytuacjach oraz staranie się wyrobienia w sobie wrażliwości, uprzejmości, grzeczności. Inne
ważne cechy to bycie sympatycznym, miłym, uczynnym (9, 8 %). Uczestniczenie w życiu
Kościoła, Msza święta, spełnianie praktyk religijnych (przystępowanie do spowiedzi i
Komunii św.), wyznawanie wiary wobec innych to dla (11,8 %) dzieci ważne elementy na
drodze do świętości. Na to samo pytanie piątoklasiści odpowiadają nieco inaczej. Jako
pierwszy, najważniejszy element naśladowania świętych w życiu codziennym wymieniają
modlitwę poranną i wieczorną (37,3 %). Podkreślają potrzebę dłuższej i częstszej modlitwy
oraz ofiarowywania jej za grzeszników. Następnie służbę osobom starszym, biednym,
chorym, obronę słabszych kolegów (33,9 %). Na trzecim miejscu wymieniają uczestniczenie
we Mszy świętej, przyjmowanie sakramentów, chodzenie na nabożeństwa (32,2 %).
Czynienie dobra (18,6 %), spełnianie swoich obowiązków, przestrzeganie dekalogu, to
kolejne motywy naśladowania świętych. Trzeba starać się myśleć i przypominać sobie jak
- 27 -
żyli święci, patrzeć na osoby „święte” i próbować postępować jak oni – nikogo nie
krzywdzić, wybaczać, być uprzejmym, poświęcać się, wierzyć, kochać, unikać grzechu.
(10,2%).
„Od czego uzależnione jest działanie świętych w naszym życiu ?” – to pytanie sprawiło
badanym uczniom najwięcej trudności. W klasach trzecich dzieci odpowiadały, że wystarczy
do nich zwrócić się w modlitwie (35,3 %) i prosić ich o opiekę (7,8 %), wzbudzić w sobie
wiarę a otrzymamy potrzebną pomoc i wsparcie. Niektórzy stwierdzają, bardzo dojrzale, że
należy wybrać sobie patrona, duchowego przyjaciela, aby opiekował się i strzegł w życiowej
drodze. Trzeba postępować jak do tego wzywa nas Bóg, zgodnie z wymaganiami wiary, jak
prawdziwe dzieci Boże. (7,8 %) pozostawia to pytanie bez odpowiedzi. W klasach piątych aż
(54,2 %) uczniów nie podejmuje odpowiedzi na zadane pytanie. 10,2 % piątokolasistów
uzależnia działanie świętych od modlitwy codziennej. Pozostali stwierdzają potrzebę
przyjęcia właściwej postawy wiary, uciekania się do świętych po pomoc w trudnych
chwilach, w przeżywanych trudnościach.
Pozytywnie widzi możliwość zaprzyjaźnienia się ze świętymi 76,5 % badanych uczniów klas
III. W zdecydowanej większości twierdzą, że mogą to uczynić przez serdeczną modlitwę do
nich kierowaną, szczerą rozmowę o swoich kłopotach, smutkach, prośbę o pomoc, zwierzanie
się z sukcesów i radości oraz podjęcie próby ich naśladowania. Młodzież natomiast w 55,9 %
stwierdza możliwość zaprzyjaźnienia się ze świętymi i podaje podobną motywację : modlitwa
do nich zanoszona, szczera rozmowa z nimi, przestrzeganie przykazań, poznawanie ich życia
i naśladowanie postawy pełnej szlachetności. Zdecydowanie negatywną odpowiedź podaje
16,9 % uczniów, którzy twierdzą, że nie można zaprzyjaźnić się ze świętymi. Natomiast 27, 2
% nie wie lub pozostawia pytanie bez odpowiedzi.
Dzieci w zdecydowanej większości potrafią wymienić Uroczystość Wszystkich Świętych jako
dzień czci oddawanej niezliczonym rzeszom świętych przebywających z Bogiem w niebie na
zawsze (66,6 %). Brak wiadomości w tym zakresie występuje u 33,4 % dzieci. Młodzież
natomiast w 44,1 % rozpoznaje 1 listopada jako uroczystość świętych kanonizowanych oraz
cichych, nieznanych, którzy osiągnęli stan zjednoczenia z Bogiem. Jednak 42,4 % badanych
młodych nie umie takiej uroczystości wymienić a 13,5 % podaje nieprawidłowe odpowiedzi.
„Jakie cechy posiada święty ?” Jako najważniejsze cechy charakteryzujące świętych dzieci
podają najpierw służbę biednym, słabym, chorym, widzenie w każdym człowieku brata i
siostry Chrystusa
- 28 -
VI Wnioski , podsumowanie (Zakończenie)
Istota świętości jest jedna, choć może być realizowana w różnych stanach życia w Kościele
i w świecie, na różnych drogach powołania i zawodu. Jej jedność sprowadza się do miłości
Boga i bliźnich, choć ta miłość może przybierać różne oblicza. W tym sensie wszelkie
powołania zawody i stany życia mogą i winny stanowić szansę dla urzeczywistnienia
powołania do świętości, czyli szansę dla urzeczywistnienia powołania do doskonałej miłości
Boga i ludzi.
- 29 -
- 30 -