ROZDZIAŁ 35 ZMIANY STANU ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE

ROZDZIAŁ 35
ZMIANY STANU ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE
POMORSKIM W OSTATNICH LATACH
Andrzej Walkowiak
Pomorski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska
ul. Trakt Św. Wojciecha 293, 80-001 Gdańsk
STRESZCZENIE
W rozdziale opisano zmiany jakie zaobserwowano w ostatnich latach w województwie pomorskim na
podstawie badań monitoringowych prowadzonych głównie w powietrzu i w wodach powierzchniowych
rzek i jezior.
Jednym z podstawowych zadań Inspekcji Ochrony Środowiska jest realizacja
Państwowego Monitoringu Środowiska. Inspekcja wykonuje go na mocy ustawy
o Inspekcji, poprzez realizację badań w sieciach krajowych i regionalnych. Realizowane
są również badania lokalne.
Z uwagi na wykonywanie funkcji kontrolnych podmiotów gospodarczych
korzystających ze środowiska, Inspekcja Ochrony Środowiska posiada informacje, co
do skali zmian wpływu na środowisko przez te podmioty. Dysponując wzajemnie
dopełniającą się informacją, Inspekcja Ochrony Środowiska przedstawia dane o stanie
środowiska w materiałach szczegółowych, wydawanych raportach, informacjach
przygotowywanych dla jednostek samorządowych oraz informacjach wydawanych
wszystkim zainteresowanym stanem środowiska zgodnie z zasadą pełnego dostępu do
informacji określonego w ustawie Prawo Ochrony Środowiska.
Województwo pomorskie ma charakter przemysłowo-rolniczy. Realizacja założeń
Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego stwarza szansę dla naszego regionu, aby
stał się wiodącym w zachowaniu środowiska przyrodniczego i kulturowego, w zgodzie
z potencjałem gospodarczym. Potencjał gospodarczy województwa to branże
tradycyjne, takie jak przemysł stoczniowy, rafineryjny, spożywczy, maszynowy,
meblowy, transport i usługi portowe. Województwo pomorskie należy do najbardziej
zalesionych; powierzchnia zajmowana przez lasy wynosi 35.8 % i jest znacznie większa
od średniej lesistości krajowej (28.4 %). Największym kompleksem leśnym są Bory
Tucholskie. Zajmują one pod względem wielkości drugie miejsce w kraju, które po
Puszczy Białowieskiej są drugim kompleksem leśnym w kraju. Obszary prawnie
chronione zajmują 32.5 % powierzchni województwa.
Na terenie Pomorskiego znajdują się dwa parki narodowe: Słowiński Park
Narodowy (o powierzchni 18 619 ha) i Park Narodowy „Bory Tucholskie”
(o powierzchni 4 798 ha), które łącznie zajmują 1.28 % województwa. Ponadto na
terenie województwa pomorskiego zostało zatwierdzonych 110 rezerwatów przyrody o
ogólnej powierzchni 6 673 ha, utworzono też 9 parków krajobrazowych o łącznej
powierzchni 167 856 ha. Znaczącym elementem krajobrazu są liczne jeziora, głównie
pochodzenia polodowcowego, które uatrakcyjniają jego krajobraz. Są one bazą dla
gospodarki rybackiej, turystyki, rekreacji. Wiele z nich stanowi ostoję dla licznych i
rzadkich gatunków ptactwa wodnego.
Rozdział 35
Ważne jest dla województwa jego nadmorskie położenie. Długość morskiej linii
brzegowej wynosi 321 km. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego emisja
zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego kwalifikuje województwo do grupy,
gdzie emituje się stosunkowo niewielką ilość substancji gazowych (3 t/km2/rok). Dla
porównania w województwie śląskim emisja kształtuje się na poziomie 48 t/km2/rok,
w województwie łódzkim 21 t/ km2/rok Mniej niż województwo pomorskie emitują
tylko: lubuskie (1.9 t/km2/rok), podkarpackie (1.8 t/ km2/rok), lubelskie (1.8 t/ km2/rok),
podlaskie (0.8 t/km2/rok) i warmińsko-mazurskie (0.7 t/ km2/rok).
Podobna sytuacja występuje w gospodarce ściekowej. Województwo pomorskie
wytwarza ścieki w ilości ok. 170 hm3/rok. Dla porównania, w województwie śląskim
liczba ta wynosi 480 hm3/rok, zaś w małopolskim 350 hm3/rok. Najmniej jest
w województwie podlaskim (45 hm3/rok). Ścieki wprowadzone do wód
powierzchniowych w województwie pomorskim niemal w całości poddawane są
oczyszczaniu. Nie oczyszczone stanowiły zaledwie 0.6% ich wielkości.
Korzystne zmiany w środowisku wyraźnie widać w jakości powietrza
atmosferycznego. Najbardziej powszechnie występującymi zanieczyszczeniami są
zanieczyszczenia związane z energetycznym spalaniem paliw. Powstają one w wyniku
spalania paliw, a głównym ich źródłem są elektrociepłownie i ciepłownie.
Do zanieczyszczeń tych należą przede wszystkim ditlenek siarki, ditlenek azotu i pył
zawieszony. Ditlenek azotu należy również do zanieczyszczeń „komunikacyjnych” –
jest emitowany przez silniki spalinowe.
Sulphur siarki
dioxide
Ditlenek
Nitrogen azotu
dioxide
Ditlenek
Pył
Dustzawieszony
G d a ń sk *
S o p o t*
m iejsc o w oś ć
u zd ro w isko w a * *
G d y n ia *
P uck
W ejh ero w o
Tczew *
S ta ro g a rd G d .
K o ścierzy n a
S łu p sk *
C h o jn ice
0
20 4 0 60 8 0 1 0 0
Da
15 0 %
0
2 0 4 0 6 0 8 0 1 0 0
Da
1 4 0 % 0
20 40 60 80 100
Da
150 %
* średnia z kilku stacji pomiarowych
rok * - average
2001 year
from few control stations
rok
2000 year ** - Sopot
** has
Sopot
miejscowością
od 1993 r.
beenjest
a health-resort
after uzdrowiskową
1993 year
1999 yearrok
1993 yearrok
1997 yearrok
Rys. 1. Zmiany stanu czystości powietrza atmosferycznego w latach 1993-2001 na
podstawie średniorocznego stężenia ditlenku siarki, ditlenku azotu oraz pyłu
zawieszonego
747
Rozdział 35
W dekadzie lat 90-tych wystąpiła wyraźna poprawa czystości powietrza
atmosferycznego. Zawdzięczać to można głównie spalaniu lepszej jakości paliw
(zawierających mniejsze ilości siarki), modernizacji lokalnych, małych kotłowni
polegającej na zmianie medium grzewczego na olej opałowy lub gaz. Likwidacja
małych ciepłowni z przyłączeniem dotychczasowych użytkowników do dużych
elektrociepłowni miejskich. Poprawę widać na przykładzie redukcji zanieczyszczeń
powietrza ditlenkiem siarki, czy zapylenia w monitorowanych ważniejszych miastach
województwa (rys 1). Podobnej redukcji nie odnotowano w przypadku ditlenku azotu,
co jest spowodowane gwałtownym wzrostem liczby pojazdów na drogach, będących
głównym źródłem emisji tego zanieczyszczenia.
Kolejny, ważny komponent środowiska to rzeki. Monitoring wód rzecznych
pokazuje pozytywne zmiany, z jakimi mamy do czynienia w naszym regionie
w ostatnim dziesięcioleciu (rysunek2). Działania inwestycyjne zmierzające do poprawy
efektywności oczyszczania i eliminacji ścieków nie oczyszczonych, odprowadzanych
do wód powierzchniowych przyczyniają się do poprawy ich jakości. Na przestrzeni
ostatnich lat korzystnie wzrasta w rzekach udział wód w drugiej klasie czystości
(w trzystopniowej skali). Dotyczy to przede wszystkim ich jakości fizyko-chemicznej.
W wielu rzekach badanych przez WIOŚ obserwuje się poprawę jakości wód- spadek
średniego poziomu zanieczyszczenia i zmniejszanie udziału wyników w trzeciej klasie
czystości i wyników pozaklasowych. Spada poziom zanieczyszczenia przez substancje
organiczne i mineralne oraz przez związki biogenne. Wyraźną poprawę stanu czystości
wód odnotowano po oddaniu do użytku nowych, bądź zmodernizowaniu istniejących
oczyszczalni komunalnych. Przykładem mogą tu być np. zlewnia rzeki Raduni czy
Wierzycy (rysunek3).
Parametry
fizyko-chemiczne
Physico-chemical
state
Stan sanitarny
Sanitary
state
year:
Słupia
1993
W ieprza
1992
1998
1997
I klasa
I class
klasa
II IIclass
klasa
IIIIIIclass
out
of klasyfikacją
class
poza
Brda
Łeba
1995
2000
W da
R eda
1994
2001
Radunia
1993
2002
W ierzyca
1994/95
2002
M otława
1995
2000
W isła
1993
2002
N ogat
1996
2002
Liwa
1996
1999
Rys. 2. Stan czystości ważniejszych rzek woj. pomorskiego, badanych w latach 19922002, wyrażony w odsetkach długości kontrolowanego odcinka
748
Rozdział 35
Znaczną część rzek województwa charakteryzują wody dobrej jakości. Do
najbardziej czystych należą rzeka Wda i Brda. Wody ich spełniają wymogi drugiej
klasy czystości, praktycznie na całej badanej długości.
RADUNIA
]
0 ,6
0 ,5
0 ,4
0 ,7
0 ,6
3
TotalFosfor
phosphorus
całkowity
0 ,7
P /d m
0 ,8
0 ,5
[m g
]
3
P /d m
[m g
0 ,8
0 ,9
0 ,4
0 ,3
0 ,3
0 ,2
0 ,2
0 ,1
0 ,1
0
0
1 4
4
3
5
N /d m
Total Azot
całkowity
nitrogen
6
[m g
3
N /d m
]
]
7
[m g
WIERZYCA
0 ,9
1
3
1 2
1 0
8
6
2
4
1
2
0
0
3 ,5
0 ,6
]
0 ,4
3
AmmoniaAzot
nitrogen
amonowy
1
N /d m
1995 r.
2002 r.
3
2 ,5
2
1 ,5
1
0 ,5
0 ,2
G n ie w
P e lp lin
Jaro sze w y
p o n .
z b io r n .
S tr a s z y n
p o n .
S tr z e le n k i
S tr z e le n k a
p o n . M a łe j
S u p in y
M a ła
S u p in a
B o rk o w o
O s tr z y c e
S ta ro g a rd I I
0
0
S ta ro g a rd I
0 ,8
1992 r.
2002 r.
[m g
]
N /d m
1 ,2
3
1 ,4
[m g
1 ,6
Rys. 3. Zmiany stanu czystości wód rzeki Raduni i Wierzycy na podstawie średnich
stężeń rocznych
Mniej czyste są wody cieków wschodniej części województwa. W większości badanych
punktów spełniają one już tylko wymogi trzeciej klasy czystości (Motława, Szkarpawa,
Tuga). Pozaklasową jakość wód na całej badanej długości stwierdza się na Liwie
i częściowo na Nogacie (rysunek 2). Warto dodać, że w przypadku wód Żuław i rzek
usytuowanych we wschodniej części województwa przez znaczną część roku są one
dobrej jakości fizyko-chemicznej, a większość wskaźników spełnia wymogi stawiane
pierwszej klasie czystości. O ostatecznej klasyfikacji decyduje jednak okres letni,
w którym jakość wód ulega nieznacznemu pogorszeniu. Ma tu bardzo często znaczenie
zastoiskowy charakter tych wód, a także, większe niż gdzie indziej, rolne wykorzystanie
tej części województwa, co nie pozostaje bez znaczenia na podwyższenie zawartości
substancji biogennych w tych rzekach.
Na odrębne omówienie zasługuje Wisła. Mamy tu do czynienia z zagadnieniami
dotyczącymi całego kraju, a działania ochronne w naszym regionie tylko częściowo
rozwiązują problemy jakości wód tej rzeki.
749
Rozdział 35
Jakość wód Wisły uległa zdecydowanej poprawie w ostatnim dziesięcioleciu.
Zdecydowanej poprawie uległ również jej stan sanitarny. Wiele wskaźników jest
w pierwszej, drugiej i trzeciej klasie czystości. Podkreślić trzeba, że zawartość metali
ciężkich odpowiada pierwszej klasie czystości, związki biogenne w pierwszej i drugiej
klasie, a zawartość tlenu rozpuszczonego w pierwszej klasie czystości.
Dobra pod względem fizyko-chemicznym jest jakość wód Wieprzy, Słupi, Łeby i
Redy (druga klasa), jednak ich stan sanitarny jest niezadowalający. Stan sanitarny
głównie decyduje o gorszej jakości wód rzek. Pomimo że nastąpiła tu pewna poprawa,
to jednak nie osiągnięto jeszcze stanu zadowalającego. Statystycznie złą jakość wód pod
względem bakteriologicznym (wody trzecioklasowe i pozaklasowe) notowano na ok.
70% długości przebadanych rzek województwa. Gorszą jakością odznaczały się dolne
odcinki rzek płynących przez tereny zamieszkane. W znacznej ilości cieków, udział
wyników wykraczających poza drugą klasę czystości kształtował się na poziomie 60100%. Do bardzo zanieczyszczonych pod względem sanitarnym rzek, gdzie notuje się
wysoki udział wyników pozaklasowych, zaliczyć należy dolny odcinek Łeby poniżej
Lęborka i Wierzycy poniżej Starogardu Gd.
Nie najlepiej pod względem bakteriologicznym prezentują się dolne odcinki rzek
Kłodawy, Słupi, górnej Łeby, Klasztornej Strugi, Trzech Rzek, górnej Wierzycy
i Wieprzy. Tutaj, w większości punktów, występują przekroczenia wartości
dopuszczalnej dla bakterii coli typu fekalnego, jednak nie tak często jak w przypadku
wspomnianej Łeby i Wierzycy.
Wody o najwyższej jakości, odpowiadające pierwszej klasie czystości, posiadały
krótkie odcinki rzek, stanowiące odpływy z jezior. Najwyższą jakość wód stwierdzano
między innymi w Raduni, wypływającej z Jeziora Ostrzyckiego, w Klasztornej Strudze
na wypływie z Jeziora Klasztornego Dużego, Brdzie odpływającej z Jeziora
Karsińskiego i Węgorzy odpływającej z Jeziora Lubowidzkiego.
Systematyczna, wyraźna poprawa stanu wód morskich w rejonie kąpielisk,
odnotowywana w latach 90-tych, stanowi efekt konsekwentnych działań ochronnych.
Wybudowano między innymi oczyszczalnie i kanalizacje sanitarne w miejscowościach
nadmorskich, wykonano prace porządkowe na ciekach, uruchomiono instalacje
podczyszczania wód deszczowych, a także zmodernizowano oczyszczalnię ścieków dla
Gdyni „Dębogórze” oraz zakończono budowę części biologicznej oczyszczalni
„Wschód” dla rejonu Gdańska. Działania te przyniosły znaczące efekty. Na przestrzeni
lat 1990-2002, ilość kąpielisk dopuszczonych do użytku przez Państwową Inspekcję
Sanitarną wzrosła o 32 (z 19 do 51). Dotyczy to przede wszystkim plaż Zatoki
Gdańskiej i Mierzei Wiślanej.
Między innymi, ponownie otwarte zostały kąpieliska w Gdańsku-Jelitkowie,
Gdańsku-Przymorzu i Gdańsku-Brzeźnie, w Sopocie, kąpielisko w Gdyni-Oksywiu,
Rewie, kąpieliska zlokalizowane w sąsiedztwie ujścia Wisły-Przekop (GdańskSobieszewo, Jantar, Stegna, Gdańsk-Sobieszewo-Orle, Gdańsk-Świbno, Mikoszewo).
Wody jezior są przedmiotem odrębnych programów badawczych. W latach 19902002 Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska przebadał 200 zbiorników
województwa pomorskiego, o łącznej powierzchni 39335 ha. Badania prowadzi się
w cyklach pięcioletnich, które obejmują zbiorniki o powierzchni powyżej 50 ha. Wyniki
badań pokazują, że przewagę stanowią zbiorniki w drugiej i trzeciej klasie czystości
(rysunek 4). Do drugiej klasy czystości zaliczonych zostało 97 zbiorników o łącznej
powierzchni 18 425 ha (46.8 %), trzeciej klasie odpowiadały wody 67 zbiorników o
powierzchni 18 055 ha (55.4 %).
750
Rozdział 35
3.5% 3.7%
46%
I klasa
46.8%
II klasa
III klasa
poza klasyfikacją
non
Rys. 4. Stan czystości jezior województwa pomorskiego przebadanych w latach 19902002 (wg powierzchni)
Pewna ilość jezior, głównie w zachodniej części województwa, posiada wody
pierwszej klasy czystości. Wymienić tu trzeba (Bobięcińskie, Kamień, Smołowe /gm.
Miastko/, Ostrowite, Gardliczno /gm. Chojnice/, Piaszno, Długie /gm.Lipnica/, Jeleń,
Głęboczko /gm. Bytów/, Białe /gm. Sierakowice/).
Ważne dla naszego regionu jest jezioro Ostrzyckie. Tu bierze swój początek rzeka
Radunia, która jest źródłem wody pitnej na potrzeby Gdańska. Jezioro to jest
zbiornikiem intensywnie wykorzystywanym do celów rekreacyjnych. Jego położenie
w zagłębieniu otoczonym wzgórzami morenowymi sprzyja spływowi zanieczyszczeń
z przyległych terenów. Obecnie jezioro zaliczane jest do drugiej klasy czystości. Jego
stan czystości ulegał na przestrzeni lat systematycznie zmianom, głównie ze względu na
zawartość w jego wodach biogenów: z pierwszej klasy w latach 80-tych do drugiej
i trzeciej w latach 90-tych aby osiągnąć na powrót drugą klasę czystości. Stan sanitarny
wód zmienił się z pierwszej klasy czystości na drugą.
Wody trzeciej klasy czystości ma między innymi jezioro Łebsko. Jezioro to jest
największym w województwie i trzecim pod względem zajmowanej powierzchni
w kraju (7 140 ha). Jest przymorskim, przepływowym zbiornikiem. Znajduje się on
w granicach Słowińskiego Parku Narodowego. Będąc stosunkowo płytkim ulega
przyśpieszonemu procesowi eutrofizacji. Jest to skutek zasilania jeziora
zanieczyszczonymi wodami rzeki Łeby. Z tego powodu również stan sanitarny tego
jeziora jest niezadowalający i odpowiada trzeciej klasie czystości.
Wody podziemne na terenie województwa są generalnie dobrej jakości. Wyjątek
stanowią rejony anomalii geogenicznych, przede wszystkim Żuławy i okolice
Żarnowca.
Zdecydowana większość zasobów wód nadaje się bezpośrednio lub po prostym
uzdatnieniu do wykorzystania do picia i na potrzeby gospodarcze. Około 61 %
badanych wód podziemnych spełniało wymogi pierwszej klasy czystości.
Jakość wód podziemnych jest zróżnicowana w zależności od piętra wodonośnego.
Wody bardzo dobrej jakości stanowiły 62.7% w czwartorzędzie, w trzeciorzędzie 72.2% oraz 42.1% - w kredzie.
751
Rozdział 35
Warto zwrócić uwagę, że gorsza jakość- spowodowana antropopresją- notowana
jest w utworach czwartorzędowych i dotyczy głównie południowo-wschodnich rejonów
województwa. W przypadku kredy spowodowana jest ona anomaliami geogenicznymi.
Wraz z gwałtownym rozwojem motoryzacji, w konsekwencji następuje wzrost
uciążliwości związanych z transportem drogowym, w tym przede wszystkim z hałasem.
Hałas drogowy objęty jest badaniami monitoringowymi, w ramach których
wykonuje się badania jego poziomu przy drogach krajowych oraz głównych ciągach
komunikacyjnych miast województwa pomorskiego. W większości punktów
pomiarowych równoważny poziom hałasu jest wysoki i przekracza 70dB, stanowiąc
źródło dużej uciążliwości. Stan klimatu akustycznego w miastach ulega postępującemu
pogorszeniu - znaczący wzrost liczby pojazdów. To powoduje, że powiększają się
obszary pozostające w zasięgu niekorzystnego oddziaływania hałasu komunikacyjnego
w miastach przy głównych drogach.
Wyniki przeprowadzanych kontroli zakładów, poparte wynikami pomiarów
hałasu, świadczą o zdecydowanej poprawie - obniżenie emisji hałasu z zakładów
przemysłowych, a więc zmniejszenie ich uciążliwości, głównie dzięki stosowaniu coraz
bardziej nowoczesnych urządzeń o ograniczonym stopniu hałaśliwości a także
wprowadzaniu nowych technologii. Ponadto, w coraz większym stopniu w przemyśle
i innych zakładach wytwórczych obserwuje się podejmowanie działań ograniczających
emisję hałasu do środowiska w obiektach już istniejących.
Reasumując można stwierdzić, że w ciągu ostatnich lat w województwie
pomorskim utrzymuje się korzystna tendencja poprawy jakości środowiska, co wynika
przede wszystkim z likwidacji znaczących źródeł zanieczyszczeń i coraz bardziej
powszechnego zrozumienia konieczności przestrzegania prawa ochrony środowiska.
LITERATURA
[1.]
[2.]
[3.]
[4.]
[5.]
[6.]
[7.]
Praca zbiorowa pod kierunkiem A.Walkowiaka, Raport o stanie środowiska województwa
pomorskiego według badań przeprowadzonych w 2001 roku, Biblioteka Monitoringu
Środowiska, Gdańsk 2002
Praca zbiorowa pod kierunkiem A.Walkowiaka, Raport o stanie środowiska województwa
pomorskiego według badań przeprowadzonych w 1999 roku, Biblioteka Monitoringu
Środowiska, Gdańsk 2000
A. Walkowiak, E. Korzec, J. Stańczyk, K.Gazda, Stan czystości wód Wierzycy i jej dopływów na
podstawie badań wykonanych w 2002 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w
Gdańsku – opracowanie własne, Gdańsk 2003
A. Walkowiak, E. Korzec, J. Stańczyk, K.Gazda, Stan czystości wód Raduni i jej dopływów na
podstawie badań wykonanych w 2002 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w
Gdańsku – opracowanie własne, Gdańsk 2003
A. Walkowiak, E. Korzec, M. Sawicka, A.Zarembski, Stan zanieczyszczenia rzeki Raduni i jej
dopływów w 1992 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Gdańsku –
opracowanie własne, Gdańsk 1993
A. Walkowiak, E. Korzec, A. Zarembski, K.Gazda, J. Zielonka, Stan czystości rzek Wisły,
Wierzycy, Motławy, Raduni i ich wybranych dopływów w 1995 roku, Wojewódzki Inspektorat
Ochrony Środowiska w Gdańsku – opracowanie własne, Gdańsk 1996
Praca zbiorowa pod kierunkiem A.Walkowiaka, Raport o stanie środowiska województwa
pomorskiego według badań przeprowadzonych w 2002 roku, Biblioteka Monitoringu
Środowiska, Gdańsk 2003
752