Agresja

Agresja - zachowanie się
zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach.
Przyczyny:
Wydaje się w największym zarysie, że przyczyn agresji usiłuje się doszukać w trzech
rzutujących na nią płaszczyznach: genetycznej, biochemicznej i środowiskowej.
Agresję można rozpatrywać na wieloraki sposób. Agresywne jest dziecko wyrywające
koledze zabawkę, agresywny jest sprzedawca, który usilnie nakłania do zakupu swojego
towaru, agresywny jest mężczyzna dokonujący gwałtu na kobietach. Rozróżnianie agresji w
ten sposób uwzględnia jedynie wyniki, a nie intencje danej osoby.
E. Aronson dokonuje rozróżnienia w obrębie kategorii:
agresji zamierzonej - agresji stanowiącej cel sam w sobie,
instrumentalnej - służącej do osiągnięcia innego celu.
Przykładem agresji instrumentalnej może być piłkarz, który powoduje kontuzję obrońcy
drużyny przeciwnej, by w ten sposób eliminując go z gry, zwiększyć szansę wygranej swojej
drużyny. Natomiast, jeżeli zrobiłby to w ostatnich minutach meczu odpłacając za zniewagę,
byłaby to agresja stanowiąca cel sam w sobie.
W dalszym ciągu prowadzone są badania mające określić wpływ genów na poziom agresji i
być może ostatnie badania i sukcesy naukowców na drodze poznania ludzkiego DNA
przyniosą w tym zakresie bardziej precyzyjne rezultaty.
Na temat biochemii agresji wiemy stosunkowo niewiele, lecz istnieje już obecnie sporo
dowodów, że neuroprzekaźnikiem szczególnie istotnym dla regulacji zachowań agresywnych
jest serotonina – hormon tkankowy w naszych organizmach. Przeprowadzane licznie badania
wpierw na zwierzętach, zaś później na ludziach wskazują jednoznacznie, że niskie stężenie
metabolitu serotoniny w płynie mózgowo – rdzeniowym wyraźnie sprzyja zachowaniom
agresywnym. Badania wykazały na przykład, że niski poziom serotoniny występował u
dzieci, które torturują zwierzęta, u ludzi skłonnych do impulsywnych, niekontrolowanych
ataków, a także u samobójców, których działania uważane są za akty autoagresji. Badania
przeprowadzone na grupie żołnierzy amerykańskich wykazały również wyraźny związek
pomiędzy niskim poziomem serotoniny, a niekontrolowanym agresywnym zachowaniem.
Na poziom serotoniny wpływa wiele czynników zarówno czysto biologicznych, jak i
środowiskowych.
Poziom serotoniny jest statystycznie o 20 – 30% niższy u mężczyzn niż u kobiet, co zdaniem
wielu naukowców jest jedną z przyczyn, dla których mężczyźni niezależnie od kultury, rasy i
klasy społecznej są bardziej skłonni do działań i zachowań agresywnych niż kobiety.
Potwierdzają to dane statystyczne wykonywane na przestrzeni wielu lat i w wielu różnych
krajach, które wskazują, że 90 procent wszystkich przestępstw popełniają mężczyźni. Poziom
serotoniny jest również wysoki u noworodków, obniża się w okresie dojrzewania, by potem
znów wzrastać z upływem lat.
Wszystkie te prawidłowości korelują dobrze ze statystykami przestępczości. Na poziom
serotoniny mają też wpływ takie czynniki, jak dieta, stres, a także status społeczny.
Wielu naukowców ma odmienne zdania na temat źródeł pochodzenia agresji. Jedni z tych,
którzy sugerują, że agresja jest zjawiskiem wrodzonym mówią, iż człowiek w swym
naturalnym stanie jest istotą dobrą, łagodną, szczęśliwą i dopiero społeczeństwo przez swe
restrykcje deprawuje go i wyzwala w nim agresję. Natomiast inni, badający źródła
agresywnych zachowań uważają, że w swym naturalnym stanie człowiek to bestia i jedynie
dzięki zmuszaniu go do przestrzegania prawa i porządku społecznego, można albo zagłuszyć
jego pierwotne instynkty, albo wręcz przeciwnie - uwolnić je, popychając bestię do agresji.
W najwcześniejszym okresie rozwoju człowieka główną rolę w kształtowaniu zachowań –
agresywnych lub pro społecznych – odgrywają rodzice i rodzeństwo. W dużej mierze
nabywanie wzorców zachowania agresywnego odbywa się przez tzw. modelowanie, czyli
naśladowanie modeli agresywnych. Innymi słowy, przez zły przykład, a przykład rodziców,
ze względu na więź emocjonalną z nimi, działa niezwykle silnie.
Badania wykazują, że znaczny procent agresywnych dzieci i późniejszych przestępców
pochodzi z rodzin, w których zwykłym sposobem porozumiewania się jest agresja. Dziecko
jest doskonałym obserwatorem, z łatwością naśladuje dorosłych. Dotyczy to nie tylko kar
fizycznych stosowanych wobec dzieci, ale i stosunków między rodzicami. Tendencje
agresywne nasilają się u dziecka - obserwatora, kiedy widzi ono jak rodzice przy użyciu siły
rozwiązują swoje problemy. Istnieje ścisła korelacja między tym, jak rozwiązuje się problemy
małżeńskie i utrzymuje dyscyplinę w rodzinie, a sposobem rozwiązywania konfliktów między
rodzeństwem. Rodzice, którzy często i gwałtownie kłócą się i jednocześnie mają tendencje do
bicia swych dzieci, dzieci z kolei biją się między sobą.
„Idealnym" modelem dla wpajania dzieciom agresywnych postaw są karzący rodzice. Bez
wątpienia są osobami ważnymi w życiu dziecka i jest ono od nich zależne, więc kara w
postaci np. bicia na pewno zostanie odebrana jako ważny sygnał, dodatkowo wzmocniony
przez to, że zwykle naśladowanie rodzicielskich wzorców w takich rodzinach jest nagradzane.
Właśnie, dlatego dzieci maltretowane fizycznie przez najbliższych są agresywne w stosunku
do kolegów i opiekunów. Taki karzący stosunek rodziców do dzieci daje też efekt
przemieszczania się agresji oraz odbija się jej pośrednich i ukrytych formach na zasadzie „nie
mogę uderzyć ojca to, chociaż dokopię kotu”. Ludzie, którzy maltretują swoje dzieci, mieli
zwykle rodziców, którzy ich maltretowali. Jest to barwny przykład przemocy, która rodzi
przemoc.
We współczesnych społeczeństwach niezwykle istotną rolę w procesie uczenia się agresji
przez modelowanie odgrywają telewizje i inne media, np. Internet. Naukowcy twierdzą, że
pokazywanie przemocy w telewizji stanowi potencjalne niebezpieczeństwo dla
uzewnętrznienia agresji, która drzemie w każdym z nas, ponieważ telewizja służy jako model
zachowania w szczególności dla dzieci. Dzieci uczą się reakcji agresywnych natychmiast, ale
stwierdzono, że ilość przemocy często związanej z erotyką, jaką chłopcy oglądają w telewizji,
jest w bardzo istotny sposób skorelowana z ich agresywnością po upływie 10 lat.
Duże znaczenie odgrywa również postępująca komputeryzacja i związany z nią rynek gier
komputerowych, często o charakterze walki, nasyconych niezwykłą brutalnością. W grach
tych uczestniczący wciela się niejako indywidualnie w postacie walczące ze sobą, w trakcie
jednej tylko gry wielokrotnie i bezkarnie „zabija”. Wyposażany jest w nieograniczoną
długość życia, dysponuje ogromną ilością narzędzi służących do zabijania, zaś realizm gier
jest wręcz porażający.
Normy prawne, obyczajowe i religijne oraz standardy moralne regulują zachowania społeczne
i nie dopuszczają do agresji. Jednak w pewnych grupach, podkulturach, a nawet kulturach
istnieją normy promujące agresywne i antyspołeczne zachowanie. Z licznych badań
przeprowadzanych w więzieniach wynika, że w tych zamkniętych grupach przestępczych
wysoki status osiąga się właśnie dzięki działaniom agresywnym. To samo dotyczy niektórych
podkultur młodzieżowych, np. skinheadów. Badania z pogranicza psychologii i etnografii w
wielu pierwotnych społecznościach, które tworzą odrębne kultury, wykazują, że podstawową
wciąż obowiązującą normą jest rewanż „ząb za ząb”.
Dla kształtowania się prospołecznych lub agresywnych zachowań niezwykle ważne są normy
i standardy etyczne funkcjonujące w rodzinie. We wszystkich społeczeństwach wyrosłych z
podobnego nam pnia kulturowego wciąż zróżnicowane są standardy dla płci – również z tego
powodu kobiety są mniej agresywne, że uważa się to za zgodne z ich życiową rolą i tak od
najmłodszych lat kształtuje.
Akceptacja ogólnie przyjętych norm i liczenie się z nimi wymagają oczywiście samokontroli,
ale tego można się też nauczyć. Nie rozwinie się w dostatecznym stopniu, jeśli działania
wychowawcze będą nieprawidłowe. Co więcej, nawet prawidłowo ukształtowana, w pewnych
okolicznościach osłabnie czy wręcz zaniknie.
Sprzyja temu np. poczucie anonimowości, niejasny podział odpowiedzialności, uczestnictwo
w grupie, której aktywność angażuje emocjonalnie, stan ogólnego pobudzenia, np. po
narkotykach czy alkoholu, intensywne, monotonne bodźce, choćby dźwiękowe, jak muzyka
techno. W takich sytuacjach pojawiają się tendencje do zachowań i postaw agresywnych.
Do najlepiej zbadanych poza społecznych czynników środowiskowych wyzwalających
agresywne relacje, należy wysoka temperatura. Jej wpływ na agresję potwierdzają nie tylko
potoczne obserwacje i badania eksperymentalne, ale także statystyki – najwięcej brutalnych
przestępstw popełnianych jest w tych stanach USA, w których lato jest długie i gorące.
Wiele badań wskazuje także niekorzystną rolę stłoczenia, na co zwrócono uwagę po raz
pierwszy, obserwując wybuchy agresji u szczurów zmuszonych do przebywania w
zatłoczonych klatkach. Podobnie można się odwołać do przykładu ludzi przebywających w
więzieniach i wywołujących bunty, w których najczęstszego ich powodu dopatruje się w
nadmiernym stłoczeniu, prowadzącym do niekontrolowanej agresji. Temat ten w odniesieniu
do naszego kraju wydaje się być szczególnie aktualny, ponieważ wskaźniki zagęszczenia w
krajowych więzieniach zostały ostatnio dość znacznie przekroczone i między innymi
Rzecznik Praw Obywatelskich profesor Andrzej Zol w niedawnym wystąpieniu do Ministra
Sprawiedliwości zwraca na to uwagę, sugerując groźbę wybuchów agresji wobec
współwięźniów i otwartych buntów.
Teorie
Jednym z głównych czynników, które wywołują agresję jest również frustracja. Przeszkody,
które pojawiają się na drodze do osiągnięcia jakiegoś celu, wywołują uczucie frustracji.
Wszyscy doświadczamy czasem frustracji, a różnicą odczuwania jest jej stopień nasilenia.
Badania wykazały, że doświadczenie frustracji może zwiększać prawdopodobieństwo
zachowania agresywnego. Teoria frustracji mówi, że przeszkody występujące na drodze do
osiągnięcia celu, zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji agresywnych. Istnieje
kilka czynników, które mogą uintensywnić doznania frustracji. Jednym z nich jest dystans
dzielący człowieka od osiągnięcia upragnionego celu lub obiektu. Mianowicie, im człowiek
bliższy jest realizacji celu, zamierzenia, tym odczuwana przez niego frustracja będzie
większa, gdy napotka przeszkody. Im większa jest odczuwana przez nas frustracja, tym
jesteśmy bardziej skłonni reagować agresją. Tendencje agresywne najczęściej dotykają nas,
gdy doznamy frustracji niespodziewanie lub, gdy uważamy, że doświadczamy ją niesłusznie.
Tak, więc frustracja nie zawsze prowadzi do zachowań agresywnych a na ogół wywołuje
złość czy irytację. Frustracji muszą towarzyszyć sprzyjające agresywnym zachowaniom
okoliczności. Jedną z nich jest wygląd i siła osoby, która ponosi odpowiedzialność za
odczuwaną przez nas frustrację oraz potencjalna zdolność tej osoby do rewanżu.
Inną z oczywistych przyczyn agresywnego zachowania jest pragnienie odwetu w momencie,
gdy spotkanie się z agresywnym zachowaniem ze strony drugiego człowieka. Podobnie jak
sama frustracja nie zawsze wywołuje agresję, tak i nie zawsze człowiek odpowie agresją na
prowokację. Jeżeli prowokacja jest przypadkowa i niezamierzona to w zasadzie człowiek
powstrzyma się przed odwetem.
Wszystkie czynniki psychospołeczne i środowiskowe związane z kształtowaniem i regulacją
zachowań agresywnych pozostają we wzajemnych zależnościach, a także w interakcjach z
czynnikami biologicznymi.
Reasumując - niektórzy uważają, że istota ludzka jest dobra, łagodna, szlachetna z natury,
tylko zepsuta przez cywilizację, społeczeństwo, inni zaś uważają ją za złą z natury i jedynie
przez nauki społeczne powstrzymywaną w ryzach.
Wydaje się, że wysiłki licznych naukowców, ukierunkowane na pełne wyjaśnienie przyczyn
agresji ma ogromne znaczenie i winny być kontynuowane. Już dzisiaj dzięki efektom tych
badań, możemy przewidywać w pewnym zakresie, zwłaszcza u ludzi młodych
prawdopodobieństwo pojawienia się antyspołecznych, agresywnych skłonności. Dzięki temu
możemy podejmować coraz skuteczniejsze interwencje w postaci doradztwa
psychologicznego dla rodzin i osób szczególnie zagrożonych, ponieważ te same zdolności,
które powodują cierpienie, jeżeli zostaną właściwie wykorzystane, pozwalają na naprawdę
duże osiągnięcia.
Bibliografia:
1. E. Aronson, Psychologia społeczna - umysł i serce, Wydawnictwo „Zysk i S–ka” sc,
Poznań 1994
2. R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 1996
3. K. Szymborski, W poszukiwaniu genu agresji, Wiedza i Życie 1999, nr 10
4. J. Zagrodzka, Skąd w nas tyle zła, Wiedza i Życie 1999, nr 11
5. P. Wernicki, Pogodni żyją dłużej, Wiedza i Życie 1999, nr 12
6. K. Fiałkowski, Normy moralne – luksus czy konieczność, Wiedza i Życie 2000, nr 1
7.
1980.x60
Słownik
Wyrazów
Obcych
PWN
W-
wa