Więcej na ten temat TUTAJ - Śląska Kawiarnia Naukowa
advertisement
38 grudzień 2009 ☻ mały Gość Niedzielny Co można zobaczyć na nocnym niebie? Niebo dostępne dla wszystkich siężyc zna każdy. Ale ilu z Was przyglądało się jego powierzchni przez lornetkę? Tak, tak nocne niebo można odkrywać patrząc przez zwykłą lornetkę. Oczywiście im mocniejsza, tym lepiej, ale nawet taka rekreacyjna może nam … „otworzyć oczy”. Obserwacja nocnego nieba nie wymaga żadnych drogich urządzeń. Ba, czasami nie wymaga żadnych urządzeń. Tzw. gołym, albo inaczej nieuzbrojonym okiem można obserwować roje meteorytów, niektóre planety i gwiazdozbiory. Gwiazdozbiory, którymi się dzisiaj posługujemy, wymyślili i skatalogowali ludzie setki lat temu. Nie mieli z tym nic wspólnego naukowcy z NASA, supernowoczesne teleskopy kosmiczne, nawet nie teleskopy naziemne. W czasach, gdy gwiazdozbiory zostały spisane (a właściwie wyrysowane), nikt nie posługiwał się ani lornetką, ani teleskopem. A więc wszystko przed nami. Niebo na północnej i południowej półkuli jest zupełnie inne. Jadąc np. do Australii czy Ameryki Południowej można zaobserwować konstelacje, których na nas, w Europie nie sposób znaleźć. Dobra mapa wikipedia/Joopr Planisphari coleste, 17th century Frederi(c)k de Wit K wikipedia/United States Library of Congress's Co można oglądać na niebie bez kupowania drogiego sprzętu? Wbrew pozorom bardzo wiele. Gwiazdozbiory, komety, roje meteorytów, planety i Księżyc. Na nocnym niebie dzieje się tak wiele, że zajęcie można mieć przez cały rok. 39 www.malygosc.pl Do obserwacji gwiazdozbiorów niezbędna jest mapa. Mapa nieba. Różni się od mapy miasta tym, że ta ostatnia zawsze wygląda tak samo. W styczniu, w czerwcu i listopadzie. Mapa nieba to zupełnie inna historia. Niebo ciągle się zmienia. Każdego miesiąca wygląda inaczej. Zmienia się z dnia na dzień, z godziny na godzinę. Co więcej, nieco inaczej wygląda niebo w Gdańsku i w Katowicach. Dobre mapy nieba to uwzględniają. Ale sprawa tylko z pozoru jest skomplikowana. W sieci można znaleźć wiele, także darmowych, programów, które po podaniu daty, godziny i miejsca przebywania wyrysowują obraz nieba. wikipedia/Gh5046 Wielka Niedźwiedzica ( łac. Ursa Maior) to jeden z najbardziej znanych gwiazdozbiorów północnego nieba. W Polsce można go oglądać przez cały rok. Siedem najjaśniejszych gwiazd wchodzących w skład konstelacji tworzy inny gwiazdozbiór – Wielki Wóz. Dyszel wozu jest ogonem niedźwiedzicy. Można go później wydrukować i… sprawdzić w praktyce. W niektórych czasopismach (np. „Wiedzy i Życiu”) drukowane są mapy nieba dla Polski na każdy miesiąc. W końcu uniwersalną mapę nieba można kupić. To krążek z obrotowymi tarczami, na których nastawia się datę i godzinę. Z takim wyposażeniem jesteś przygotowany do obserwacji. Teraz trzeba tylko dobrze się wyspać i liczyć na dobrą pogodę. Niebo powinno być prawie bez chmur. Prawie, bo lepiej obserwuje się niebo, gdy chmury przysłaniają jasny Księżyc. Teatr nieba Gw iazdozbiór to grupa gwiazd. Bardzo rzadko powiązanych ze sobą. Z Ziemi widzimy je blisko siebie, ale w rzeczywistości dzielą je bardzo duże odległości. Nocne niebo dla ludzi (szczególnie tych, którzy o mechanice nieba nie mieli zielonego pojęcia) zawsze było teatrem. Sceną, na której pojawiali się bohaterowie i groźne kreatury. Starożytni z wielką uwagą obserwowali ten teatr. Łączyli gwiazdy ze sobą i nadawali tym wyobrażonym postaciom imiona czy nazwy, bardzo często pochodzące z mitologii. To trochę jak zabawa polegająca na łączeniu punktów liniami prostymi. Tak właśnie powstał np. Centaur. W greckiej mitologii to dzika istota, pół człowiek, pół koń. Na nocnym niebie to dziewięć gwiazd, które – patrząc z Ziemi – mogą przypominać mitologicznego Czy to przypomina nocne niebo? Tak właśnie nieboskłon wyobrażali sobie ludzie setki lat przed wynalezieniem pierwszego teleskopu. Po lewej stronie niebo północne z Niedźwiedzicą, Lwem i Wagą. Po prawej stronie niebo, jakie widzą w nocy mieszkańcy południowej półkuli. Strzelec, Skorpion i Centaur są wyraźnie widoczne stwora. Najbliższa z tych gwiazd to α (zwana α Centauri lub Tolimanem) oddalona od Ziemi o 4,3 lata świetlne. Najdalsza to ε oddalona aż o 490 lat świetlnych. Niestety gwiazdozbioru Centaura na niebie północnym (a więc w Polsce) nie da się zaobserwować. Ale na półkuli południowej jest jednym z okazalszych gwiazdozbiorów. Patrz w niebo! Niebo jest dla każdego. Nie tylko w sensie religijnym czy filozoficznym. Rozsypane gwiazdy, to, co na pierwszy rzut oka wydaje się bałaganem, jest bardzo uporządkowaną, choć skomplikowaną strukturą. Wystarczy nieco cierpliwości, by ten porządek zauważyć. A wtedy naszym (nieuzbrojonym) oczom ukaże się teatr, na którego scenie znajdą się rodzice Andromedy – Cefeusz i Kasjopeja, Żyrafa, Smok i dwie – Mała i Duża – Niedźwiedzice. A to dopiero sam początek. Tomasz Rożek 40 grudzień 2009 ☻ mały Gość Niedzielny 41 www.malygosc.pl Niezbędnik uczestnika spotkań w Śląskiej Kawiarni Naukowej: 1. Formularz zgłoszeniowy (wysyła opiekun lub dyrektor placówki opiekuńczo-wychowawczej), wszystkie dodatkowe szczegóły i aktualności: www.kawiarnianaukowa.pl w zakładce Kawiarnia Naukowa Dzieciom. O przyjęciu decyduje kolejność zgłoszeń (miejsc jest tylko 120) 2. Co miesiąc w „Małym Gościu” niezbędne informacje i opisy doświadczeń, do samodzielnego wykonania w domu. 3. Dzięki finansowaniu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich, miesięcznika „Mały Gość Niedzielny” i inicjatywy Partnerstwo dla Przyszłości udział w projekcie jest darmowy. Woda w Kawiarni STOWARZYSZENIE ŚLĄSKA KAWIARNIA NAUKOWA yło to drugie z czterech spotkań o żywiołach. Na pierwszym królowało powietrze, na drugim woda, a pod koniec listopada i w grudniu młodzi naukowcy poznają żywioły ognia i ziemi. Jaka woda jest – każdy widzi. Czy aby na pewno? Wywoływanie wirów, suche nurkowanie, produkcja sztucznych gór lodowych czy sprawdzanie ciśnienia na dnie akwarium. Większość z tych rzeczy można zrobić w domu, pod okiem dorosłych. Bez drogiego sprzętu. A jak to wyglądało w Kawiarni Naukowej Dzieciom? konkurs m o ż e s z m i e ć tak ą ks i ą żk ę Ciro Cabala ⊳ ⊳ Woda w naszym otoczeniu zwykle jest płynna. No chyba, że temperatura spadnie poniżej zera stopni Celsjusza. Ale lód lodowi nierówny. Gdy woda zamarza wolno – lód jest przezroczysty. Gdy szybko – biały jak mleko. A wszystko dlatego, że pęcherzyki powietrza zanim zostaną na zawsze uwięzione, nie zdążą się z niego wydostać Anna Leszczyńska Nurek Kartezjusza. To doświadczenie może w domu zrobić każdy. Plastelina, kawałek plastikowej rurki i butelka z wodą. Każdy, kto choć raz je wykona, na długo zapamięta, co to wyporność Najpiękniejsze bańki powstają wtedy, gdy samemu zrobi się urządzenie do ich puszczania. A co z płynem? Można w wodzie (ciepłej) rozpuścić płyn do mycia naczyń lub szampon. Jeżeli chcemy, by bańki były trwalsze i kolorowe, można do płynu dolać nieco gliceryny (do kupienia w aptece). Jeżeli nie ma gliceryny, do płynu można dodać odrobinę cukru Przeklęta moneta Znakomita powieść sensacyjna dla młodzieży Legenda głosi, że monety, jakie otrzymał Judasz za wydanie Jezusa, mają magiczną moc. Ten, kto je posiada, ma ogromne powodzenie. Ostatni z zachowanych do naszych czasów Judaszowych srebrników trafia w ręce chłopca, który z wujostwem podróżuje po Turcji. Wszystko zaczyna się komplikować, a egzotyczna podróż na Wschód przemienia się nieoczekiwanie w pełną niebezpieczeństw ucieczkę na Zachód… Wydawnictwo WAM Księgarnia Wysyłkowa ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 62 93 260-261, 12 62 93 447, faks 12 62 93 261 zdjęcia ROMEK KOSZOWSKI Życiodajna i niebezpieczna. Tajemnicza, choć spotykana na co dzień. Może być zagrożeniem, ale też dostarczać dobrej zabawy. Kolejne spotkanie Kawiarni Naukowej Dzieciom dotyczyło wody. B ⊳ ⊳ Kawiarnia Naukowa Dzieciom Czym głębiej, tym wyższe ciśnienie. Dlaczego? Bo większy słup wody naciska z góry. Jeżeli ktoś jeszcze miał wątpliwości, mógł spróbować nurkowania „na sucho”. Żeby wydmuchać bąbel powietrza na głębokości dwóch metrów, trzeba mieć niezły „power” www.wydawnictwowam.pl [email protected] Jak zrobić wir? Wystarczą dwie plastikowe butelki i taśma klejąca. Świetna zabawa. W przyrodzie wirami (raczej powietrza, a nie wody) są np. trąby powietrzne. Lepiej z bliska im się nie przyglądać. Wiry w plastikowych butelkach są w stu procentach bezpieczne Odpowiedz tylko na jedno pytanie: Za ile srebrników Judasz wydał Jezusa? Wśród tych, którzy nadeślą prawidłową odpowiedź, rozlosujemy 10 książek „Przeklęta moneta”. Odpowiedzi przysyłajcie na adres: „Mały Gość Niedzielny” ul. W. Stwosza 11 40-042 Katowice lub [email protected] Na rozwiązania czekamy do 8 grudnia 42 mały Gość Niedzielny grudzień 2009 ☻ ⊲⊲⊲ Ogień Elektroskop Potrzebne materiały: ■ Plastikowa butelka po wodzie mineralnej o pojemności 0,5 – 1 l ■ Drewniana deseczka ■ Folia aluminiowa ■ Arkusz bibuły ■ Mały gwóźdź ■ Taśma klejąca Człowiek zaprzyjaźnił się z ogniem bardzo dawno temu. Od ośmiuset tysięcy lat ogień płonie w domowych ogniskach, ogrzewa i rozprasza ciemności. Ogień ujarzmiony Płomień ma dziwną naturę. Można go zaliczyć do czwartego stanu skupienia materii. To znaczy takiego stanu, w którym materia złożona jest z cząsteczek obojętnych i zjonizowanych, atomów i jonów oraz z wolnych elektronów. Taki stan nazywamy plazmą. Przyczyną przejścia materii w stan plazmy może być wysoka temperatura towarzysząca spalaniu. Ale plazma powstaje też podczas przeskoku iskry elektrycznej, albo, na większą skalę, podczas wyładowań atmosferycznych. We wszechświecie plazma jest bardzo powszechnym stanem materii. Na przykład Słońce i wszystkie inne gwiazdy są ogromną kulą plazmy skupiającą ponad 99 proc. całej materii wszechświata. W dzisiejszym świecie to właśnie ogień jest głównym źródłem wykorzystywanej codziennie energii. Jej najważniejszym dostawcą wciąż pozostają elektrownie EAST NEWS/PETER MENZEL Z konwencjonalne, czyli cieplne, spalające paliwa kopalne, takie jak węgiel, ropa naftowa czy gaz ziemny. Co ciekawe, elektrownie wodne, wiatrowe i słoneczne też korzystają z energii ognia. Żadne z tych źródeł nie mogłoby działać bez energii dostarczanej na Ziemię ze Słońca! Nowoczesne ognisko Przyszłość energetyki też należy do ognia. Już potrafimy budować reaktory, w których wnętrzu „płonie” plazma o temperaturze sięgającej stu pięćdziesięciu milionów stopni Celsjusza! Umożliwiają to urządzenia zwane tokamakami, w których pole magnetyczne utrzymuje plazmę z dala od ścian reaktora. Energia wytwarzana jest tutaj w procesie łączenia jąder lekkich pierwiastków tzw. fuzji jądrowej. To ten sam proces, z którego czerpią energię gwiazdy. Paliwem potrzebnym w takiej elektrowni są niewielkie ilości deuteru, który pod dostatkiem występuje w wodzie morskiej, i łatwo dostępny metal – lit. Zwykła elektrownia o mocy 1GW zużywa rocznie około półtora miliona ton węgla, podczas gdy elektrownia wykorzystująca fuzję jądrową będzie potrzebowała jedynie sto kilogramów deuteru i trzy tony litu! Wystarczy więc raz w roku dostarczyć paliwo małą Płonący szyb naftowy w Iraku furgonetką. Co więcej, jedynym ostatecznym produktem reakcji jest hel, który jest nieszkodliwy dla środowiska. Pożary Nie zawsze jednak i nie do końca potrafimy nad ogniem zapanować. Potrafimy, co prawda, gasić każdy rodzaj ognia, nawet taki, który żywi się tlenem pochodzącym z utleniaczy ciekłych lub stałych i nie wymaga wcale dostępu powietrza, ale często nie potrafimy zdążyć na czas. Reakcja spalania przebiega bardzo szybko i gwałtownie. Często, zanim rozpocznie się akcja ratunkowa, właściwie nie ma już co gasić. Bywa też tak, że przed pożarem trudno jest uciec – pożar lasu może rozprzestrzeniać się z prędkością nawet kilkunastu kilometrów na godzinę. Skala pożaru może osiągnąć wówczas rozmiary kataklizmu i zdarza się, że setki tysięcy hektarów lasu zamieniają się w pogorzeliska. Ogień pozostaje dla nas jednak przede wszystkim synonimem ciepła, światła i bezpieczeństwa. No, może z wyjątkiem ognia piekielnego… ;). Jerzy Jarosz www.kawiarnianaukowa.pl 1. 3. Przybij gwoździem nakrętkę do drewnianej deseczki, tworząc podstawkę i wkręć w nią przygotowaną połówkę butelki. 4. Na brzegu butelki umocuj cienkie paski bibuły, tak by zwisały na zewnątrz, i przymocuj je oklejając, brzeg taśmą klejącą. 5. Elektroskop gotowy. Potrzyj mocno plastikową linijkę lub rurkę o kawałek wełny i włóż ją do wnętrza butelki. Obserwuj reakcję elektroskopu! 4. 2. 4a. Sposób wykonania: 1. Obetnij butelkę nożyczkami w połowie wysokości. 2. Górną połówkę butelki wyłóż wewnątrz i na zewnątrz folią aluminiową. Camera obscura Potrzebne materiały: ■ Kartonowe pudełko; może być po butach ■ Arkusz kalki technicznej lub kawałek białej folii ■ Taśma klejąca Sposób wykonania: 1. Na środku jednej ze ścianek pudełka wykonaj starannie niewielki otwór o średnicy około 3 mm. 3. 2. W przeciwległej ściance wytnij nożyczkami jak największy, prostokątny otwór i wklej w to miejsce kalkę techniczną lub folię, tworząc ekran. 3. Kamera gotowa. Skieruj ją otworkiem w stronę jasno świecącego przedmiotu, na przykład żarówki lub świeczki, i obserwuj obraz powstający na ekranie kamery. Czy jest w nim coś dziwnego? Uwaga. Kamera działa najlepiej w ciemnym pomieszczeniu. Aby ją udoskonalić, można dodatkowo pomalować jej wnętrze na czarno. 3a. 4b. 5. 3. 2. 2b. 2c. 1. 2a. 3a. zdjęcia romek koszowski Doświadczenia do wykonania w domu Trzeci żywioł dolność rozniecania i podtrzymywania ognia umożliwiła naszym przodkom przetrwanie strasznych, plejstoceńskich zlodowaceń i stała się pierwszym krokiem na drodze do początków cywilizacji. Ogień kojarzy się z reakcją spalania w powietrzu. Cząsteczki spalanej substancji łączą się z tlenem, którego w powietrzu jest pod dostatkiem, a w czasie reakcji wydziela się duża ilość ciepła. Powstaje wtedy wysoka temperatura i w rezultacie emitowane jest promieniowanie – głównie podczerwone i widzialne. Płomień grzeje i świeci. 43 www.malygosc.pl
