Przeciwdziałanie komercyjnemu wykorzystywaniu seksualnemu
advertisement
Dorota Gajewska Fundacja Dzieci Niczyje Przeciwdziałanie komercyjnemu wykorzystywaniu seksualnemu młodzieży w Wielkiej Brytanii Artykuł przedstawia program prewencji komercyjnego wykorzystywania seksualnego opracowany na podstawie doświadczeń Barnado’s — jednej z wiodących brytyjskich organizacji zajmujących się ochroną dzieci. W atmosferze bezpieczeństwa i dyskrecji uczestnicy zajęć analizują sytuacje komercyjnego wykorzystywania, w jakich znaleźli się ich rówieśnicy, zdobywając wiedzę i umiejętności związane rozpoznawaniem czynników ryzyka, specyfiki bezpiecznych relacji i relacji opartych na przemocy. Uczą się podejmować decyzje, które zminimalizują ryzyko doświadczenia wykorzystywania. B rytyjska organizacja Barnardo’s od ponad stu lat pomaga krzywdzonym i zaniedbywanym dzieciom osiągnąć pełnię ich możliwości, kierując się przekonaniem, że każde dziecko ma prawo do życia wolnego od ubóstwa, przemocy i dyskryminacji. Na terenie Wielkiej Brytanii Barnardo’s realizuje około 415 różnorodnych projektów dotyczących niepełnosprawności, bezdomności, ubóstwa, edukacji, adopcji i rodzin zastępczych, przemocy domowej bądź wykorzystywania seksualnego. Każdy z nich ma za swój ostateczny cel wspieranie dzieci i zapewnienie im jak najlepszych warunków rozwoju. W ramach projektów pomoc bezpośrednią otrzymują dzieci i rodziny, prowadzone są działania lobbingowe i kampanie skierowane do opinii publicznej, a wszystkie działania oparte są na wynikach badań i analiz. Jednym z niezwykle istotnych obszarów pracy organizacji jest pomoc dzieciom i młodzieży doświadczającym komercyjnego wykorzystywania seksualnego lub zagrożonych tym problemem. W ramach projek- tów oferowana jest pomoc psychologiczna i socjalna, konsultacje dotyczące zdrowotnych aspektów aktywności seksualnej, uzależnień, wsparcie w kontaktach z wymiarem sprawiedliwości i innymi instytucjami. Bezpośredni kontakt z młodzieżą wpłynął na sposób rozumienia mechanizmów, jakimi rządzi się zjawisko komercyjnego wykorzystywania seksualnego i zaowocował potrzebą przekazywania młodym osobom informacji, które pozwolą im się ochronić. Komercyjne wykorzystywanie seksualne to wykorzystywanie dziecka w celach seksualnych wiążące się z korzyścią finansową lub inną korzyścią. Podstawowe formy to prostytucja, pornografia i handel w celu wykorzystywania seksualnego. Interesującym narzędziem opracowanym przez Barnardo’s, przeznaczonym do prowadzenia profilaktyki wśród młodzieży, jest program zajęć „Ochroń się przed Dziecko krzywdzone • nr 1 (34) 2011 83 Dorota Gajewska • Przeciwdziałanie komercyjnemu wykorzystywaniu seksualnemu... komercyjnym wykorzystywaniem seksualnym” (Bwise2 Sexual Exploitation). Zajęcia w ramach programu (6 godzinnych lekcji) mogą być prowadzone w szkołach lub placówkach pomocowych z młodzieżą w wieku od 12. do 17. r.ż. Podczas zajęć młodzież pracuje na autentycznych, dramatycznych historiach dzieci. Prezentowanie tak trudnych treści młodym osobom może budzić sprzeciw, jednak autorzy scenariusza zauważają, że tego typu reakcje cechują zazwyczaj doro- słych, a nie młodzież, która docenia, że program bez przekłamań odnosi się do otaczającej ją rzeczywistości. W związku z tematyką zajęć może zdarzyć się, że któryś z uczestników ujawni problem związany z komercyjnym wykorzystywaniem seksualnym lub innego rodzaju krzywdzeniem. Autorzy zalecają w takiej sytuacji zapewnienie dziecku możliwości dyskretnej rozmowy, a w razie realnego zagrożenia zawiadomienie odpowiednich służb. praktyka Czego uczy program? 84 Język i stereotypy Prostytucja dziecięca — prostytutka — klient — to słownictwo, którym powszechnie posługuje się młodzież, a także dorośli, kiedy mówią o zjawisku, którego dotyczy program. Jednak to nazewnictwo utrwala szkodliwe stereotypy, dotyczące zarówno dzieci — postrzeganych jako pracownicy seksbiznesu dobrowolnie wybierający taki styl życia, jak i dorosłych — uważanych za klientów po prostu kupujących określoną usługę. Taki sposób myślenia usprawiedliwia wykorzystywanie dzieci. Przesuwając się w kierunku określeń pochodzących z obszaru ochrony dzieci, pokazujemy młodzieży inny sposób rozumienia problemu. Zamiast prostytutki widzimy dziecko doświadczające komercyjnego wykorzystywania — w rzeczywistości młode osoby świadczące usługi seksualne mają ograniczone możliwości wyboru, są podatne na wykorzystanie i mają prawo do ochrony. Klient to sprawca wykorzystywania, osoba ponosząca za nie odpowiedzialność i popełniająca przestępstwo. Mówiąc „komercyjne wykorzystywanie dzieci” zamiast „dziecięca prostytucja” wskazujemy na odpowiedzialność dorosłych krzywdzących dzieci. Otwarcie młodzieży na ten sposób myślenia w konsekwencji pomaga skonfronto- wać się z często obecnymi w ich myśleniu mitami: • mnie nigdy by się to nie przydarzyło, • jeśli jej/jemu się to przydarzyło to pewnie sam/a tego chciał/a, • niemożliwe, żeby ktoś tak miły i atrakcyjny chciał mnie wykorzystać, • tylko pedofile chcą uprawiać seks z dziećmi, • problem komercyjnego wykorzystywania seksualnego nie dotyczy chłopców. Pozbycie się błędnych przekonań jest pierwszym krokiem w kierunku zrozumienia realności zagrożenia komercyjnym wykorzystywaniem i potrzeby dbania od swoje bezpieczeństwo. Każda młoda osoba może stać się ofiarą sprawcy wykorzystywania, a pewne czynniki mogą sprawić, że będzie bardziej podatna. Mechanizmy działania sprawców są subtelne, a oni sami mogą zupełnie nie przypominać bezwzględnych przestępców. W trakcie zajęć okazją do poznania przekonań uczestników i zaproponowania im alternatywnego, nastawionego na ochronę dzieci spojrzenia jest dyskusja o losach dzieci, których relacje z dorosłymi znalazły swój finał w wykorzystywaniu do prostytucji. Dziecko krzywdzone • nr 1 (34) 2011 Dorota Gajewska • Przeciwdziałanie komercyjnemu wykorzystywaniu seksualnemu... Na czym polega grooming i jak go rozpoznać? Proces groomingu, podczas którego dorosły buduje relację z dzieckiem w celu wykorzystania go według autorów programu składa się z czterech kolejnych etapów — namierzania, przyjaźni, zakocha- nia i przemocy. Granice pomiędzy fazami są umowne, ponieważ sprawcy często zmieniają swoje zachowanie, szczególnie jeśli wykorzystywanie dziecka trwa już dłuższy czas. Schemat: Etapy groomingu Etap budowania przyjaźni Etap zakochania • obserwowanie dziecka • wybór dziecka • zaprzyjaźnianie się – sprawca jest miły, opiekuńczy, wykazuje zainteresowanie sprawami dziecka, obdarza prezentami i komplementami • stopniowe zdobywanie zaufania dziecka • dzielenie się informacjami na temat dziecka z innymi potencjalnymi sprawcami Sprawca: • sprawia, że dziecko czuje się wyjątkowe • daje prezenty i nagrody • spędza z dzieckiem czas • słucha i zapamiętuje • nakazuje dziecku zachowanie w tajemnicy ich relacji • jest przy dziecku wtedy, kiedy go potrzebuje • jest najlepszym przyjacielem („Nikt nie rozumie cię tak jak ja”) • dotyka w przypadkowy sposób, aby sprawdzić reakcję na kontakt fizyczny • daje opiekę i ochronę Sprawca: • zostaje chłopakiem/ dziewczyną dziecka (w komercyjne wykorzystywanie seksualne mogą być zaangażowane również kobiety) • nawiązuje kontakty seksualne z dzieckiem • zmniejsza zahamowania dziecka, np. pokazując mu pornografię • wciąga dziecko w nielegalne działania, np. zabiera do klubów dla dorosłych, podaje alkohol, narkotyki • zachowuje się niekonsekwentnie – na przemian jest miły, daje nadzieję/ karze i odrzuca Dla młodzieży szczególnie trudne jest zdanie sobie sprawy z zagrożenia w pierwszej fazie znajomości — iluzja przyjaźni lub miłości, którą stwarza sprawca, sprawia, że dziecko łatwo poddaje się kontroli i nie umie obiektywnie ocenić sytuacji. W tej części zajęć uczestnicy zastanawiają się, czym powinni się kierować obdarzając dorosłego zaufaniem, co powinno wzbudzić ich czujność oraz jakie intencje mogą kryć się za pozornie przyjaznym zachowaniem. Analizują techniki manipulacji stosowane przez Etap relacji opartej na przemocy Relacje seksualne już nie wiążą się z okazywaniem uczucia Sprawca: • wycofuje się z zachowań świadczących o miłości i przyjaźni • wzmacnia zależność dziecka poprzez deprecjonowanie • izoluje od rodziny i przyjaciół • manipuluje dzieckiem, aby uwierzyło, że jest mu coś winne • zmusza dziecko do kontaktów seksualnych z innymi osobami • podaje dziecku narkotyki • manipuluje poczuciem winy, wstydem i lękiem dziecka • grozi • stosuje przemoc fizyczną i seksualną praktyka Etap namierzania sprawców — czemu mogą służyć kolejne etapy groomingu i jakie reakcje u młodych osób wywołują określone zachowania sprawców (np. kiedy sprawca słucha uważnie i zapamiętuje szczegóły wypowiedzi dziecko czuje się zrozumiane i docenione, z kolei zmiany zachowania dorosłego od przejawów miłości do przemocy powodują, że dziecko jest zdezorientowane, obawia się utraty relacji i w konsekwencji staje się bardziej zależne). Przedstawione uczestnikom historie dzieci pokazują, jak różnie może przebiegać proces Dziecko krzywdzone • nr 1 (34) 2011 85 dorota gaJEwska • Przeciwdziałanie koMercyjneMu wykorzystywaniu seksualneMu... groomingu — może trwać kilka miesięcy lub kilka dni, dotyczyć zarówno dziewcząt, jak i chłopców, zaangażowany może być więcej niż jeden sprawca. Młode osoby zachęcane są do zastanowienia się nad potencjalnymi konsekwencjami swoich decyzji, obiektywnej oceny wydarzeń, w których biorą udział oraz analizowania motywacji dorosłych, z którymi nawiązują znajomości. Mają prawo spojrzeć krytycznie i z dystansem na za- chowania również tych dorosłych osób, które darzą szacunkiem i zaufaniem. Dla niektórych osób fakt, że sprawcami często są osoby uważane za bliskie, podziwiane i obdarzane zaufaniem może być trudny do przyjęcia. Podejmując temat groomingu z młodzieżą należy podkreślać, że — pomimo iż tego typu relacje mają miejsce — większość dorosłych nie ma złych zamiarów wobec dzieci. praktyka Ryc. 1. Instrukcja dla uczestników zajęć: Odpowiedzcie na pytanie, czy coś Was niepokoi w przedstawionej scence i przyporządkujcie ją do odpowiedniego etapu groomingu. Dziecko krzywdzone • nr 1 (34) 2011 dorota gaJEwska • Przeciwdziałanie koMercyjneMu wykorzystywaniu seksualneMu... Na czym polegają relacje oparte na przemocy i relacje bezpieczne? ostrożność, posłuchać swojej intuicji i poszukać pomocy u innego dorosłego. W czasie zajęć młodzież poznaje model pozytywnych, nacechowanych równością, wzajemnością i szacunkiem związków intymnych. Jednym z elementów takiej relacji jest obopólna zgoda co do aktywności seksualnej, rozumiana jako wolny wybór dokonany przez osobę zdolną do podjęcia świadomej decyzji. Doradzając innym nastolatkom — autorom listów stanowiących materiał do zajęć — uczestnicy uczą się w niezagrażający sposób, jak można uzgadniać ważne sprawy w związku, wyrażać swoje zdanie, a także dbać o swoje granice i bezpieczeństwo. To, czy są traktowani z szacunkiem i mają w relacji równe prawa, jest wyznacznikiem, który ułatwi im ocenę relacji w jakie się zaangażują lub jakie obserwują wokół siebie. W tym miejscu autorzy programu zalecają podkreślanie, że skoro mówimy o równości i wzajemności, to podane przez młodzież w trakcie zajęć cechy idealnego partnera powinny również przejawiać się w zachowaniu ich samych wobec bliskiej osoby. Jak zarządzać ryzykiem? Choć każde dziecko może doświadczyć komercyjnego wykorzystywania seksualnego, to szczególnie zagrożone są osoby pozbawione odpowiedniej opieki i uwagi ze strony dorosłych. Wiąże się z tym wiele czynników, takich jak: przemoc domowa, pobyt w placówkach lub rodzinach zastępczych, problemy w szkole, które sprawiają, że dziecko szuka poczucia bezpieczeństwa, akceptacji i ochrony poza swoim otoczeniem. Determinuje to jego postępowanie i naraża na wykorzystanie. Trudności doświadczane przez dziecko, niezaspokojona potrzeba akceptacji i bycia ważnym, stają się punktem zaczepienia dla technik manipulacji stosowanych przez dorosłych sprawców wykorzystania. Te czynniki, wcią- gające w potencjalnie niebezpieczne sytuacje, to z perspektywy dziecka obietnice zabawy, wolności lub poczucia przynależności do grupy. Im więcej czynników ryzyka w otoczeniu dziecka i w działaniu sprawcy, tym bardziej dziecko jest podatne na krzywdzenie. Jednak świadomość obecności i oddziaływania czynników ryzyka wpływa na decyzje podejmowane przez młodzież. Uczestnicy, odwołując się do wiedzy o groomingu zdobytej w trakcie programu zajęć, zastanawiają się, w jaki sposób podejmować bezpieczne decyzje i rozpoznawać zagrożenia w kontaktach z interesującymi się nimi osobami. Nie ma sytuacji zupełnie pozbawionych zagrożeń, jednak ryzyko dla Dziecko krzywdzone • nr 1 (34) 2011 praktyka Celem wprowadzenia tej tematyki jest zrozumienie przez uczestników mechanizmów przemocy i metod stosowanych przez sprawców, które skutecznie utrzymują ofiary w zależności i powstrzymują je od wycofania się ze związku lub szukania pomocy. Działania sprawcy wzbudzają lęk i spadek poczucia własnej wartości. Po raz kolejny pojawia się okazja skonfrontowania przekonań młodych osób twierdzących, że nigdy nie mogliby znaleźć się w takim położeniu. Nacisk położony jest jednak na poszukiwanie przez uczestników zajęć sposobów wyzwolenia się z przemocy. Bardzo ważne jest uświadomienie młodzieży obecności w ich otoczeniu bezpiecznych dorosłych, od których mogą dostać wsparcie w trudnych momentach i warunków, jakie w ich odczuciu ci dorośli powinni spełniać. Jednak nawet fakt wykonywania zawodu cieszącego się zaufaniem społecznym, takiego jak nauczyciel czy lekarz, lub bycie przyjacielem rodziny nie daje całkowitej pewności co do intencji tej osoby. W razie wątpliwości warto zachować dorota gaJEwska • Przeciwdziałanie koMercyjneMu wykorzystywaniu seksualneMu... siebie i innych można ograniczać na wiele prostych sposobów, takich jak pamiętanie o zabraniu na imprezę pieniędzy, telefonu, numeru taksówki, a także zostawienie zaufanym osobom adresu i nazwiska osoby, z którą się spotkamy. Uczestnicy uczą się, jak planując i przewidując zwiększyć swoje bezpieczeństwo, także jeśli decydują się podjąć działania, które mogą wiązać się zagrożeniem, np. picie alkoholu. praktyka Ryc. 2. Co zabrać ze sobą wychodząc na imprezę, a co lepiej zostawić w domu? W ćwiczeniach dotyczących zarządzania ryzykiem dużo uwagi poświęcono dzieciom na ucieczkach lub rozważającym ucieczkę z domu jako sposób na rozwiązanie swoich problemów. To szczególnie naraża dzieci na kontakt z sprawcami komercyjnego wykorzystywania seksualnego. Wielu młodych ludzi sądzi, że poradziliby sobie żyjąc na ulicy. Niektórzy z kolei mieszkają z osobami stwarzającymi dla nich realne zagrożenie. Należy pokazać młodym osobom możliwości uzyskania takiej pomocy, która sprawi, że ucieczka nie będzie już konieczna. Prawo i profesjonaliści – jak mogą ochronić młodzież przed komercyjnym wykorzystywaniem seksualnym? Wiedza o tym, że istnieją przepisy prawa, które chronią dzieci i pociągają do od- powiedzialności krzywdzących je dorosłych wzmacnia młode osoby. Świadomość tego, Dziecko krzywdzone • nr 1 (34) 2011 Dorota Gajewska • Przeciwdziałanie komercyjnemu wykorzystywaniu seksualnemu... jakie zachowania seksualne są niezgodnie z prawem pomaga im chronić się i odpowiednio wcześnie rozpoznawać zagrożenia. Na zakończenie programu uczestnicy dowiadują się o instytucjach pomagających dzieciom, które doświadczyły krzywdzenia i pomocy jaką oferują. Rozważają też wybór miejsca i osoby, które mogą pomóc zapobiec komercyjnemu wykorzystywaniu poprzez zminimalizowanie czynników ryzyka. Podsumowanie •Dziecko nie wybiera komercyjnego wykorzystywania seksualnego — jest to przestępstwo za które odpowiedzialność ponoszą dorośli sprawcy. •Intencje dorosłych wobec młodych osób mogą być inne niż to, co demonstrują na początku znajomości. •Motywacja sprawców wykorzystywania to nie tylko kontakt seksualny z dzieckiem, ale także poczucie władzy nad drugą osobą i korzyści finansowe. The paper outlines a program of preventing commercial sexual exploitation, developed on the basis of experiences gathered by Barnardo’s — one of Britain’s leading charities supporting children. In a safe and discrete environment program participants analyze various situations of commercial exploitation their peers were exposed to; they gain knowledge and develop skills useful in identifying risk factors; they learn about secure and abusive relationships; and find out how to make decisions that minimize the risk of being exploited. Literatura Kork L., King S., Ogilvy–Webb K., Barnes K. (2010), Bwise2 Sexual Exploitation. A preventative educational pack for use with 12 to 17-year-olds in pupil referral units, residential units and schools, Barnardo’s: www.barnardos.org.uk praktyka Jakkolwiek trudnym zagadnieniem wydaje się przemoc seksualna, należy dać dzieciom możliwość bezpiecznej i nieoceniającej dyskusji na temat tego szczególnego zagrożenia. Podstawowe treści przekazywane młodzieży podczas przedstawionego powyżej programu prewencyjnego można streścić poniższymi zdaniami: •Każde dziecko może być zagrożone komercyjnym wykorzystywaniem, jednak zawsze może zrobić coś, aby ochronić siebie i inne dzieci. O Autorze Dorota Gajewska — absolwentka psychologii i stosunków międzynarodowych. Od 2008 r. pracuje przy Programie na rzecz dzieci–ofiar handlu i dzieci cudzoziemskich bez opieki w Fundacji Dzieci Niczyje. Współpracuje przy realizacji kampanii przeciwko komercyjnemu wykorzystywaniu seksualnemu dzieci i młodzieży podczas mistrzostw EURO 2012. Dziecko krzywdzone • nr 1 (34) 2011 89
