PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI cz. 18

advertisement
Poziom tekstu: średnio trudny
SZKOŁA
Na warsztacie
PRAKTYCZNY
KURS
cz. 18
ELEKTRONIKI
To przeło
w naszym kursie. Zakończyliśmy
kurs układów analogowych
i teraz zaczynamy kurs układów
cyfrowych.
Oto osiemnasta część PRAKTYCZNEGO KURSU ELEKTRONIKI, który zainaugurowaliśmy w MT 2/2013 i będziemy
kontynuować w kolejnych wydaniach. Zainteresowanie kursem jest olbrzymie, dlatego zdecydowaliśmy się umożliwić Czytelnikom dołączenie do niego w dowolnym momencie. Wszystkie poprzednie części są dla wszystkich dostępne w formacie PDF na stronie www.mt.com.pl. Można z nich korzystać w komputerze lub sobie je wydrukować.
Można też kupić wszystkie archiwalne numery MT na www.ulubionykiosk.pl. Publikacja każdej kolejnej części jest
zawsze poprzedzona jedną stroną wstępnych informacji (jest to właśnie ta strona), żeby nowi Czytelnicy mogli zapoznać się z zasadami KURSU i dołączyć do kursantów. ZAPRASZAMY!
Jeśli nie masz bladego pojęcia o elektronice, ale chętnie
byś poznał jej podstawy, to nadarza Ci się niepowtarzalna
okazja. We współpracy z bratnią redakcją miesięcznika
„Elektronika dla Wszystkich” publikujemy w „Młodym
Techniku” cykl fascynujących lekcji dla zupełnie początkujących. Jest to Praktyczny Kurs Elektroniki (PKE) z akcentem na Praktyczny, gdyż każda lekcja składa się z projektu
i wykładu z ćwiczeniami, przy czym projekt to konkretny
układ elektroniczny samodzielnie montowany i uruchamiany przez „kursanta”. Pewnie myślisz sobie – pięknie,
ale jak ja mam montować układy, nie mając lutownicy
ani żadnych części elektronicznych. Otóż jest rozwiązanie!
Lutownicy nie będziesz w ogóle używać, gdyż wszystkie
układy będą montowane na płytce stykowej, do której
wkłada się „nóżki” elementów na wcisk.
I rzecz najważniejsza! Wydawnictwo AVT przygotowało zestaw EdW09, zawierający płytkę stykową
i wszystkie elementy, jakie będą potrzebne do wykonania
kilkunastu projektów zaplanowanych w PKE. Zestaw
EdW09 można kupić w sklepie internetowym
www.sklep.avt.pl lub w sklepie firmowym AVT
(Warszawa, ul. Leszczynowa 11) – cena brutto 47 zł.
Ale Ty nie musisz kupować! Dostaniesz ten zestaw
za darmo, jeśli jesteś prenumeratorem MT lub wykupisz
wkrótce prenumeratę. Wystarczy wysłać na adres:
[email protected] dwa zdania:
„Jestem prenumeratorem MT i zamawiam bezpłatny
zestaw EdW09. Mój numer prenumeraty: ......................”
Jeśli otrzymamy to zamówienie przed 28 lipca 2014 r.,
to zestaw EdW09 wyślemy Ci w połowie sierpnia 2014 r.,
wraz z wrześniowym numerem MT.
Uwaga uczniowie!
Szkoły prenumerujące MT otrzymują Pakiety Szkolne
PS EdW09, zawierające po 10 zestawów EdW09 (każdy
z nich zawiera komplet elementów z płytką stykową),
skalkulowane na zasadach non profit w promocyjnej
cenie 280 zł brutto za jeden pakiet PS EdW09 (tj. z rabatem 40% – 28 zł brutto za pojedynczy zestaw EdW09,
którego cena handlowa wynosi 47 zł). Upewnij się, czy
Twoja szkoła prenumeruje MT (niemal wszystkie szkoły
ponadpodstawowe i wiele podstawowych otrzymują
MT w prenumeracie sponsorowanej przez Ministerstwo
Nauki i Szkolnictwa Wyższego) i przekaż nauczycielom
informację o Praktycznym Kursie Elektroniki z promocyjnymi dostawami Pakietów Szkolnych PS EdW09
do ćwiczeń praktycznych.
90
P O C Z ĄT E K
WKI
C Y F RmoÓ
wy moment
m.technik - www.mt.com.pl
Zestaw EdW09 zawiera następujące
elementy (specyfikacja rodzajowa):
1. Diody prostownicze
4 szt.
2. Układy scalone
4 szt.
3. Tranzystory
8 szt.
4. Fotorezystor
1 szt.
5. Przekaźnik
1 szt.
6. Kondensatory
22 szt.
7. Mikrofon
1 szt.
8. Diody LED
11 szt.
9. Przewód
1m
10. Mikroswitch
2 szt.
11. Piezo z generatorem 1 szt.
12. Rezystory
64 szt.
13. Srebrzanka
1 odcinek
14. Zatrzask do baterii 9V
1 szt.
15. Płytka stykowa prototypowa
840 pól stykowych
1 szt.
Cena zestawu EdW09 – 47 zł brutto
(www.sklep.avt.pl)
Uwaga Szkoły
Tylko dla szkół prenumerujących
„Młodego Technika”
przygotowano Pakiety Szkolne
zawierające
10 zestawów EdW09
(PS EdW09) w promocyjnej
cenie 280 zł brutto,
tj. z rabatem 40%.
Autorem Praktycznego Kursu Elektroniki jest Piotr
Górecki, redaktor naczelny kultowego w świecie hobbystów – elektroników miesięcznika „Elektronika dla
Wszystkich”, autor legendarnych cykli artykułów i książek uczących elektroniki od podstaw.
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
Projekt 18
Cyfrowa tęcza świetlna
W wykładzie 18 zaczynamy badać i wykorzystywać cyfrowe układy scalone. Zaczynamy od układów
najprostszych. Fotografia tytułowa pokazuje cyfrową tęczę świetlną. Wszystkie diody świecące z zestawu
EdW09, czyli dziesięć pojedynczych diod LED i trójkolorowa dioda RGB, sterowane są przez kilka prostych
generatorów i kilka bramek logicznych. Diody migoczą w niepowtarzalnym rytmie, wytwarzając przy poruszaniu efekt świetlny, po części widoczny na fotografii A. Podobną tęczową wstęgę realizowaliśmy w wykładzie 3, ale miała ona tylko sześć diod LED, a układ sterujący zawierał zdecydowanie więcej elementów.
Teraz wykorzystaliśmy cyfrowe (logiczne) układy scalone, co znakomicie uprościło układ sterujący i dało
jeszcze lepszy, zdecydowanie bogatszy efekt. Schemat ideowy cyfrowej tęczy świetlnej pokazany jest na
rysunku B. Zwróć uwagę, że na schematach układów cyfrowych inaczej oznaczamy obwody zasilania.
Nie zapomnij o podłączeniu nóżek 14 obu układów scalonych do plusa zasilania (VDD), a nóżek 7
do masy (minusa zasilania – VSS).
W Elportalu (www.elportal/pke) można znaleźć filmiki, pokazujące pracę układu z fotografii tytułowej.
Opis układu
dla „zaawansowanych”
A
Tęczę świetlną tworzy
13 świecących struktur,
zawartych w 11 diodach
LED. Anody wszystkich diod są dołączone
wprost do dodatniej
szyny zasilania (VDD).
Rezystory szeregowe
R11...R25 ograniczają
ich prąd. Ja zastosowałem różne wartości rezystorów ograniczających,
ponieważ skuteczność
świetlna poszczególnych diod zawartych
w moim zestawie znacznie się różni. U mnie
91
Na warsztacie
+
SZKOŁA
VDD
VDD
R1 10k
8
13
11
12
9
U1D
U1A
R3 1M
A C
U1C
B G
B
12
D
U2F
C7 100nF
C5 1µF
R5 220k
E
5
U2D
C6
100nF
U2C
3
10
11
5
E
4
6
4
R6 1M
K
M
J
H
D
F
R10 22k
M
C
T2
BC548
L
K
F
G
A
H
R7 470k
6
J
L
R9 22k
C
U2B
VDD
U1B
E
R4 10k
13
VDD
8
10
VDD
C4
10µF
C3 1µF
9
D
+
C
3
2
+
Poziom tekstu: średnio trudny
1
U2E
C2 100nF
R2 1M
C1 10µF
F
1
C8
100nF
U2A
2
H
G
J
R11 47k
LED1
R12 2,2k
R13 1k
LED2
R14 1k
LED3
R15 2,2k
LED4
R16 10k
LED5
(RGB)
R17 10k
R18 10k
R19 47k
LED6
R20 2,2k
LED7
R21 1k
R22 1k
R23 47k
R24 2,2k
R25 47k
LED8
LED9
LED10
LED11
B
R8 2,2M
najmniej skuteczne były pojedyncze diody żółte, zielone i czerwone – dlatego współpracują z nimi rezystancje ograniczające o małej wartości 2...2,2 kΩ. Dużo jaśniej świecą struktury trójkolorowej diody LED
RGB – tu jako ograniczniki pracują rezystory 10-kiloomowe. Najskuteczniejsze są diody niebieskie i białe
– ich prąd ograniczają rezystory 47 kΩ.
W układzie tęczy świetlnej pracuje osiem generatorów, wyróżnionych różową podkładką. Mamy tu
najprostsze generatory, zbudowane z użyciem tylko jednego rezystora i kondensatora na bramkach (U1D,
U1A) i inwerterach (U2A, U2B, U2C, U2D, U2F). Generator na bramce U1C jest sterowany przez generator U1D. Częstotliwości poszczególnych generatorów nie są synchronizowane, przez co wytwarzana
sekwencja błysków jest niepowtarzalna.
Większość diod LED sterowana jest bezpośrednio z wyjść generatorów. Jednak niektóre diody
sterowane są za pośrednictwem bramek i inwertera, wyróżnionych jasnoniebieską podkładką.
Rozszerza to możliwości tworzenia specyficznych wzorów świetlnych. Na rysunku C pokazane
jest, że pojedynczy tranzystor z rezystorem w obwodzie bazy może pełnić funkcję podobną jak
połączenie bramki NAND i negatora.
Na rysunku B fioletowe litery wskazują, jak połączone są generatory, bramki i diody LED w moim
modelu. Ty też możesz je tak połączyć. Pomocą w montażu będzie wtedy fotografia tytułowa.
Jednak połączenia mogą być zupełnie inne. Możesz niemal dowolnie, według swojego uznania, połączyć diody LED do punktów A...M. Możesz też podać inne sygnały na wejścia bramek (wyróżnione ciemniejszym niebieskim paskiem).
Zwróć tylko uwagę na obciążenie wyjść generatorów – do jednego wyjścia (A...H, L, M) mogą być dołączone dwie diody LED, ale tylko jedna z nich może mieć rezystor ograniczający 2 kΩ...2,2 kΩ. Jeżeli do
jednego wyjścia dołączysz dwie diody z rezystorami o tak małej wartości, generator może nie pracować
prawidłowo z uwagi na nadmierne obciążenie.
Możesz też niemal dowolnie zmieniać wartości elementów RC w generatorach, by uzyskać inne częstotliwości pracy. Mój model podczas pracy przy zasilaniu napięciem 9 V pobiera średnio około 11 mA
prądu. Można zwiększyć wartości rezystorów ograniczających prąd diod LED (zamiast 1 kΩ i 2,2 kΩ zastoX
A
sować 2,2 kΩ i 4,7 kΩ), by układ pobierał mniej prądu.
X
NAND
Efekt uzyskiwany w ciemności też będzie dobry.
B
A
Zachęcam Cię, żebyś po zapoznaniu się z treścią
B
całego wykładu 18 wprowadził w układzie jeszcze
≈
92
m.technik - www.mt.com.pl
C
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
inne modyfikacje. Możesz zastosować generator dwubramkowy, możesz zmieniać współczynniki wypełnienia przebiegów, dodając diody. Możesz dodać inne bramki, zrealizowane na tranzystorach i diodach.
Możliwości jest mnóstwo! Zachęcam do eksperymentów!
Poznajemy elementy i układy elektroniczne
Do tej pory w ramach PKE zajmowaliśmy się tak zwaną techniką analogową. Począwszy od wykładu 18
zaczynamy zajmować się techniką cyfrową. Według powszechnej opinii technika cyfrowa jest znacznie łatwiejsza od analogowej. Wielu elektroników zaczyna od „cyfrówki” i pomija technikę analogową.
Okazuje się to dużym błędem – tacy „cyfrowi elektronicy” nie rozumieją ważnych zagadnień podstawowych i popełniają wiele błędów. Choć obecnie dominują układy cyfrowe, nieprzypadkowo zaczęliśmy
kurs PKE od techniki analogowej. A teraz w wielkim skrócie omówimy podstawowe zagadnienia techniki cyfrowej. Ponieważ jest to ogromna dziedzina elektroniki, z konieczności nie omówimy wszystkiego.
Zrealizujemy dwa wątki: jeden praktyczny, w którym będziemy realizować ćwiczenia oraz budować
interesujące i pożyteczne układy. Natomiast w drugim wątku zapoznam Cię z grubsza z techniką cyfrową. Będzie to ogólny obraz kluczowych zagadnień i problemów. Dojdziemy do układów PLD i mikroprocesorów, ale w ramach PKE eksperymentować z nimi nie będziemy (jeżeli odpowiednio duża liczba
Czytelników wyrazi takie życzenie, możemy też przedstawić w „EdW” i „Młodym Techniku” oddzielny
kurs, dotyczący mikroprocesorów). W ramach najbliższych kilku wykładów PKE możesz w praktyczny
sposób, solidnie poznać podstawy techniki cyfrowej. Wyposażony w taką wiedzę i umiejętności będziesz
mógł samodzielnie budować
rozmaite układy cyfrowe i zdo+UZAS
a)
b)
NOT
bywać dalsze informacje.
X
stan
A
wysoki
– jedynka
logiczna
H (1)
1
2
3
R2
1k
X
+
1 0 1
0
1
0
Zaczynamy!
Już na początku wykładu 3 rozważaliśmy pracę tranzystora jako
10k
T1
przełącznika, gdy wykorzystuje1
0
0
npn
my tylko stan zatkania i nasycenia, a zakres pracy liniowej nas
praktycznie nie interesuje. Już
A
tam wspomnieliśmy, że w takich układach „przełącznikowych”
A
napięcie bliskie pełnemu napięciu zasilania to stan logiczny
X
B
X
wysoki, oznaczany zwykle literą H (High), ale często też cyfrą
B
C
1 (jedynka logiczna – jest napięcie). Natomiast napięcie bliskie
R
zeru, czyli potencjałowi masy, to stan logiczny niski, oznaczany
D
albo literą L (Low), albo cyfrą 0 (zero logiczne – brak napięcia).
OR
Powiedzieliśmy, że tranzystor pracujący według rysunku 1a
R
A
X
jest inwerterem, czyli układem odwracającym (stan logiczny).
Symbol inwertera pokazany jest na rysunku 1b. Inwerter realiB
OR
zuje bodaj najprostszą funkcję logiczną: negację (zaprzeczenie),
ABX
A
czyli zmienia stan logiczny na przeciwny, dlatego jest też często
0 0 0
B
0 1 1
nazywany negatorem. W literaturze inwertery nazywane są
C
1 0 1
D
funktorami NOT (od angielskiego NIE). Kółeczko na graficznym
1 1 1
symbolu oznacza negację.
+UZAS
+UZAS
Oprócz inwerterów, czyli negatorów, bardzo pożyteczne
okazują się też układy elektroniczne, realizujące inne funkcje
R
logiczne. Rysunek 2 pokazuje bardzo prostą realizację funkcji
R
sumy logicznej OR (angielskie LUB) w wersji z dwoma i czteX
rema wejściami oraz odpowiadające im symbole. Idea jest
A
A
X
dziecinnie prosta: wystarczy, by stan wysoki H pojawił się przyB
B
najmniej na jednym wejściu, a na wyjściu też pojawi się stan
wysoki. Rysunek 3 pokazuje podobnie prostą realizację funkcji
C
AND
iloczynu logicznego AND (angielskie I) – aby na wyjściu pojawił
A
X
D
się stan wysoki, stany wysokie muszą pojawić się na wszystkich
B
wejściach. Bardziej pożyteczne okazują się układy, realizujące
AND
ABX
dodatkowo funkcję negacji NOR (NOT+OR), a w praktyce jeszA
0 0 0
B
cze bardziej NAND (NOT + AND), co można byłoby zrealizo0 1 0
C
1 0 0
wać na przykład według rysunku 4. Tak zwane tabele prawdy
D
1 1 1
podstawowych bramek pokazane są w tabeli 1.
A
L (0)
stan niski 1 0 1
– zero
logiczne
R1
B
tabela prawdy
A X
0 1
1 0
93
Poziom tekstu: średnio trudny
SZKOŁA
Na warsztacie
Układy takie nazywamy bramkami, a nazwa związana jest z tym, że bramka może być otwarta lub
zamknięta, czyli przepuszczać (sygnały) lub nie przepuszczać. W zasadzie bramkowanie realizują elementy
AND i NAND. Ale co istotne (i dziwne dla początkujących), każda z bramek OR, NOR oraz AND, NAND
w praktyce może realizować funkcję iloczynu logicznego (bramkowania), ewentualnie sumy logicznej.
Na przykładzie bramek AND i OR pokazuje to rysunek 5.
Podobnie jest z bramkami NOR i NAND. Ta sama bramka
może pełnić funkcję OR oraz AND (NOR oraz NAND), co
też sygnalizuje rysunek 5. Bramki z negacją (NOR, NAND)
są zdecydowanie bardziej uniwersalne: mając wystarczająco
dużą liczbę tylko jednego rodzaju bramek NOR albo NAND,
moglibyśmy zrealizować dowolnie skomplikowany układ
logiczny, na przykład potężny superkomputer.
W praktyce inwertery, bramki i inne układy logiczne
realizuje się inaczej niż na dotychczasowych rysunkach.
Wszystkie współczesne układy logiczne są realizowane
jako układy CMOS (Complementary MOS), to znaczy zbudowane są z komplementarnych tranzystorów MOSFET
według idei z rysunku 6. NMOS, czyli MOSFET N, działa
podobnie jak tranzystor NPN: otwierany jest dodatnim napięciem sterującym, natomiast PMOS – jak tranzystor PNP.
Co istotne, obwód wejściowy tych tranzystorów i bramek
CMOS jest w sumie kondensatorem o maleńkiej pojemności i w spoczynku nie pobiera prądu. Gdy na wejściu A jest
stan wysoki H, dolny tranzystor T2 typu NMOS jest otA
B
Wyjście
AND NAND OR
0
0
1
0
1
1
0
1
1
1
0
1
Wejścia
A
B
0
0
1
0
1
0
1
1
+UZAS
A
NOR
1
0
0
0
+UZAS
X
B
X
NAND
NOR
A
A
X
AND
ABX
0 0 1
0 1 1
1 0 1
1 1 0
ABX
0 0 1
0 1 0
1 0 0
1 1 0
X
B
A
A
bramka
B zamknięta
bramka
otwarta
bramka
zamknięta
bramka
otwarta
nie przepuszcza
przepuszcza
ujemne
impulsy
B
X
X
nie przepuszcza
przepuszcza
dodatnie
impulsy
realizowana jest funkcja
iloczynu logicznego
bramka AND
sumuje ujemne impulsy
realizowana jest funkcja
sumy logicznej
realizowana jest funkcja
iloczynu logicznego
bramka OR
sumuje ujemne impulsy
realizowana jest funkcja
sumy logicznej
m.technik - www.mt.com.pl
5
stan niski
stan wysoki
warty i wyjście jest dołączone do masy przez rezystancję otwartego tranzystora T2. Górny tranzystor
T1 typu PMOS jest zatkany. Gdy na wejściu jest stan niski, tranzystor T2 jest zatkany, T1 – otwarty
i wyjście jest dołączone do dodatniej szyny zasilania przez rezystancję otwartego tranzystora T1. Co
ważne, w obu „czystych” stanach logicznych sam inwerter nie pobiera prądu ze źródła zasilania, bo
jeden z tranzystorów jest zatkany.
b)
c)
a)
d)
e) +UZAS
Przez inwerter
+UZAS
+UZAS
+UZAS
VDD +UZAS
RH
płynie prąd podT1
T1
R
A
T1
czas przełączania,
PMOS
X
zatkany
przewodzi
H
gdy napięcie wejX
1
A
X
X
X
ściowe przyjmuje
H 1
L 0
0
pośrednie wartoT2
T2
T2
L
RH <RH
ści, „w okolicach”
NMOS
przewodzi A
zatkany
połowy napięcia
zasilania.
94
4
OR
A
X
X
B
B
6
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
a)
VDD
P
b)
VDD
c)
NOT
P
A
X
A
B
N
A
A
B
B
X
X
NAND
VSS
A
A
X
B
VSS
X
B
NAND
NOR
NOR
A
X
B
NOT
X
NAND
B
AND
NOT
X
B
A
=
A
X
B
N
7
d)
AND
NOT
=
A
NOT
X
B
OR
NOT
NOR
+5V
Wejście bramki CMOS w spoczynku nie pobiera prądu, ale występuje
tam niewielka pojemność wejściowa obu tranzystorów, rzędu 5...10 pF.
Można też przyjąć w pierwszym uproszczeniu, że wyjście bramki CMOS to
A
przełącznik i rezystor według uproszczonego rysunku 6d (w rzeczywistości
rezystancje otwartych kanałów nie są równe – dolny ma mniejszą rezystanB
cję – rysunek 6e).
schemat
X
zastępczy
Dziś można kupić układy logiczne (ogólnie: układy cyfrowe), w tym
bramki NAND
bramki, produkowane w postaci układów scalonych. Istnieje wiele rodzin
7400
układów scalonych, a my wykorzystujemy układy rodziny CMOS 4000,
R4
NAND
pierwszej rodziny CMOS, jaka pojawiła się na rynku (firma RCA rok 1968).
A
X
1k
Według rysunku 6a zbudowane są tylko układy 4069U, zawierające sześć
B
takich dwutranzystorowych inwerterów. Inwertery w układach 4069B mają
nieco bardziej skomplikowaną budowę, bowiem każdy składa się z trzech
takich samych stopni, czyli z sześciu tranzystorów. W naszym zestawie EdW09 mamy układ scalony
40106, który też zawiera sześć inwerterów, ale o jeszcze bardziej skomplikowanej budowie wewnętrznej,
zapewniającej histerezę.
Jeśli chodzi o bramki, to rysunki 7a i 7b pokazują budowę dwuwejściowych bramek NAND i NOR
najprostszych, niebuforowanych, które dziś są rzadkością. Obecnie wykorzystujemy bramki buforowane.
Rysunek 7c pokazuje budowę buforowanej bramki NOR – na wejściach i wyjściu umieszczone są stopnie
buforujące (inwertery). Zwróć uwagę, że bramki NAND i NOR z rysunków 7a i 7b są bardzo podobne,
w pewnym sensie „odwrotne”. Nie jest przypadkiem, że bramka NOR z rysunku 7c zawiera w sobie
bramkę NAND z rysunku 7a. Już rysunek 5 zasygnalizował, że ta sama bramka może realizować logiczną
funkcję OR bądź AND (NOR/NAND).
Nie będziemy komplikować sprawy pojęciem omawianej w podręcznikach logiki ujemnej i praw de
Morgana. Rysunek 7d jest ilustracją praw de Morgana i wyjaśnia związek rysunków 7b i 7c – dociekliwi szczegóły mogą znaleźć w podręcznikach i w Internecie. A my pozostajemy przy zagadnieniach
praktycznych.
Otóż trzeba koniecznie wiedzieć, że oprócz wykorzystywanej przez nas rodziny CMOS4000 istnieje inna, wcześniejsza i potężniejsza rodzina 74 cyfrowych układów scalonych, zapoczątkowana
przez koncern Texas Instruments w połowie lat 60. XX wieku układem 7400. Rysunek 8 pokazuje
nieco dziwny schemat wewnętrzny bramki NAND z kostki 7400 pierwotnej rodziny TTL (Transistor
Transistor Logic), zasilanej napięciem +5 V. Wadą układów z tej podstawowej rodziny 74 był duży
pobór prądu, także w spoczynku. Z czasem powstało wiele rodzin pokrewnych, między innymi mniej
prądożerne 74L, szybsze 74H, 74S i wreszcie ulepszone 74LS i 74ALS. Wszystkie były zrealizowane
z tranzystorów bipolarnych. Potem opracowano znacznie lepsze odpowiedniki o tych samych funkcjach, zbudowane z tranzystorów CMOS, mające ten sam układ wyprowadzeń, między innymi rodziny 74C, 74HC, 74HCT i szybsze 74AC, 74ACT oraz wiele innych. Do dziś popularne i powszechnie
dostępne są układy 74HC, przeznaczone do zasilania napięciem 3...6 V. Na marginesie można wspomnieć, że od lat dostępna była też rodzina bardzo szybkich bipolarnych układów cyfrowych ECL,
bardzo rzadko wykorzystywana przez hobbystów.
Dziś bezwzględnie dominują układy cyfrowe CMOS, ale nie rodziny CMOS4000. Oprócz
CMOS4000 i wielu rodzin CMOS wywodzących się od TTL 74, dostępne są też inne układy cyfrowe, w szczególności wiele grup mikroprocesorów od licznych producentów. Praktycznie wszystkie
R1
4k
8
R2
1k6
R3
130
95
40106, 4584, 7414, 74HC14
4069, 4069U, 7404, 74HC04
mikroprocesory to też układy
inwertery z wejściem Schmitta
inwertery „zwykłe”
CMOS, czyli zbudowane z komVDD
VDD
plementarnych tranzystorów
VCC
VCC
9
9
8
8
14 13 12 11 10
14 13 12 11 10
MOSFET według rysunku 6a.
Jedną z kluczowych różnic,
przynajmniej dla początkujących,
między rozmaitymi rodzinami
układów cyfrowych, jest zakres
5
6
5
6
3
3
1
2
4
7
1
2
4
7
napięć zasilania. Wykorzystywane
VSS
VSS
przez nas stare i nadal popularne
GND
GND
układy rodziny CMOS 4000 mają
4093 – NAND
74132, 74HC132 – NAND
bardzo szeroki zakres napięć
z wejściami Schmitta
z wejściami Schmitta
VDD
VCC
zasilania: 3...15 V. W praktyce
9
9
8
8
14 13 12 11 10
14 13 12 11 10
pracują też przy napięciu zasilania
poniżej 3 V, a układy niektórych
producentów mają maksymalne napięcie zasilania aż 20 V.
Natomiast cyfrowe układy TTL
5
6
5
6
3
3
1
2
4
7
1
2
4
7
serii 74 i pokrewnych zasilane
VSS
GND
były „standardowym” napięciem
7400, 74HC00
4011 – NAND „zwykłe”
5 V±10%, czyli 4,5...5,5 V. Dla
NAND „zwykłe”
VDD
VCC
popularnej do dziś serii 74HC
9
9
8
8
14 13 12 11 10
14 13 12 11 10
zalecany zakres napięć zasilania
to 3...6 V. Obecnie obserwujemy
tendencję zmniejszania wartości napięcia zasilania, nawet do
1,5 V i niżej. Na przykład rodzi5
6
5
6
3
3
1
2
4
7
1
2
4
7
ny 74AUC i 74AUP mają zakres
VSS
GND
napięć zasilania 0,8 V...2,7 V,
a 74AXP 0,7 V...2,75 V.
Układy scalone wykorzystywanej przez nas rodziny 4000 o identycznych funkcjach jak rodziny
74, oprócz innego zakresu napięć zasilania, zwykle mają odmienny rozkład wyprowadzeń. Tylko
nieliczne układy rodzin 4000 i 74 mają identyczne funkcje i taki sam rozkład wyprowadzeń, na
przykład inwertery 4069
i 7404 oraz 40106, 4584
NC = Not Connected – końcówka niepodłączona
i 74HC14. Przykłady na
NC
NC
NC
NC
rysunku 9.
16 15 14 13 12 11 10
16 15 14 13 12 11 10
9
9
Warto dodać, że produkowane są też tak zwane
bufory, podobne do negatorów. W zasadzie nie
pełnią one żadnej funkcji
5
6
5
6
3
3
1
2
4
7
1
2
4
7
8
8
logicznej (powtarzają na
VSS
VSS
VDD
VDD
wyjściu logiczny sygnał
4049 – „zwykłe” negatory
4050 – „zwykłe” bufory
wejściowy), ale bywają
o zwiększonym prądzie wyjść
przydatne w praktyce, jak
a) 15
b) 15
na przykład kostka 4050.
VCC
VCC
Bufory 4050 oraz negatory
= 15V
= 15V
4049 nie mają na wejściach
obwodów histerezy i choć
10
10
pochodzą z rodziny 4000,
mają znacznie zwiększoną
wydajność prądową wyjść
5
5
oraz inny rozkład wyprowadzeń, w tym końcówek
zasilania, niż negatory
4069 i 40106 – rysunek 10.
5
15
0
10
W układach CMOS4000,
5
15
0
10
Napięcie wejściowe [V]
Napięcie wejściowe [V]
w większości układów
Napięcie wyjściowe [V]
+
96
m.technik - www.mt.com.pl
+
+
+
+
+
+
9
+
-
Napięcie wyjściowe [V]
Poziom tekstu: średnio trudny
SZKOŁA
Na warsztacie
!
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
Napięcie wyjściowe [V]
15
VCC
= 15V
10
@
5
0
a)
5
15
10
Napięcie wejściowe [V]
rodziny 74 oraz w wielu innych układach scalonych wyprowadzenia zasilania umieszczone są „po przekątnej”, a końcówka
o najwyższym numerze to „plus zasilania”.
Można przyjąć, że typowe wejście CMOS traktuje napięcia
mniejsze od połowy napięcia zasilania jako stan niski, a większe – jako stan wysoki. Z uwagi na niedoskonałość technologii
występują rozrzuty między egzemplarzami, w praktyce próg
przełączania wynosi 40...60% napięcia zasilania, a teoretycznie
może nawet wynosić 30...70% Uzas. W idealnym przypadku
charakterystyka przełączania „zwykłego” inwertera, np. z kostki
4069B, byłaby taka, jak na rysunku 11a. Z uwagi na rozrzut parametrów, charakterystyka zmieści się w obszarze pokazanym na
rysunku 11b. My w zestawie EdW09 mamy inwertery z wejściami
b)
VCC
VCC
#
$
%
R1
*
czułość
+
+
FR
C1
D1
100µF 1N4148
1/6
40106
R2
4,7k
C1
100µF
REL
T1
BC548
FR
R1
*
czułość
R2 1M
C1
1µF
1
D1
1N4148
2
U1A
40106
R3
4,7k
REL
T1
BC548
Schmitta z kostki 40106, gdzie
występuje histereza, czyli mamy
dwa progi przełączania: górny
przy wzroście napięcia i dolny
przy zmniejszaniu się napięcia.
Ilustruje to w uproszczeniu
rysunek 12.
Jeżeli chodzi o praktyczne
realizacje, to na początek możemy wykorzystać bodaj najprostszy wyłącznik zmierzchowy
według rysunku 13a. Inwertery
kostki 40106 mają wbudowane
na wejściu obwody zapewniające
histerezę, dlatego nie boją się
„śmieci na wejściu” i wyłącznik
zmierzchowy może być aż tak
bardzo prosty – próg zadziałania
wyznacza wartość rezystora R1
(większa rezystancja powoduje, że przekaźnik zadziała przy
słabszym świetle). Jeżeli potrzebne byłoby zmniejszenie wrażliwości na silne zakłócenia impulsowe lub
szybkie zmiany jasności (np. błyskawice podczas burzy), na wejściu można dodać obwód filtrujący R2,
C1 według rysunku 13b.
Uwaga 1. Na schematach z reguły nie zaznacza się w ogóle końcówek zasilania układów cyfrowych.
Trzeba jednak pamiętać, żeby zawsze podłączać te końcówki.
R1 100k (2,2k...1M)
Uwaga 2. Niewykorzystane wejścia układów CMOS nie mogą pozostać
niepodłączone – należy je podłączyć albo do masy, albo do plusa zasilania,
ewentualnie do jakiegoś wyjścia. Pozostawienie wejść niepodłączonych, czyli
A
X
„wiszących w powietrzu” grozi w najlepszym przypadku zwiększeniem poboru prądu, w najgorszym – błędnym działaniem układu; do tej kwestii jeszcze
C1
będziemy wracać.
100nF
Fotografia 14 pokazuje mój model – zwróć uwagę, że wszystkie nieużywane
(0nF...100µF)
wejścia zostały podłączone albo do masy, albo do plusa zasilana.
97
Poziom tekstu: średnio trudny
SZKOŁA
Na warsztacie
Ponieważ inwertery kostki 40106
i bramki 4093 mają na wejściach
wbudowane obwody zapewniające
histerezę, można na nich zrealizować
najprostsze generatory według rysunku 15. Po włączeniu zasilania kondensator C1 jest rozładowany, napięcie na
nim i na wejściu A jest równe zeru.
Jest to stan niski, więc na wyjściu
X panuje stan wysoki i kondensator
ładuje się prądem płynącym przez rezystor R1. Gdy napięcie na kondensatorze dojdzie do górnego progu przełączania wejścia A, stan wyjścia zmieni
się na niski i kondensator zacznie się
rozładowywać. Gdy napięcie spadnie
do dolnego progu przełączania, stan
wyjścia zmieni się na wysoki, kondensator znów zacznie się ładować
i zacznie się kolejny cykl. Rysunek 16,
zrzut z ekranu oscyloskopu, pokazuje
przebiegi w punktach A (czerwony),
X (niebieski) zmontowanego przeze
mnie modelu z elementami R=100 kΩ
i C=100 nF – fotografia 17.
Co ciekawe, taki generator może
z powodzeniem pracować także bez
^
&
*
a)
a)
H – praca A 4093
R1
L – spoczynek
B
zwykły inwerter
b)
zwykły inwerter
R1
R2
+
98
we
G=
wzmacniacz
operacyjny
C1
R2
wy
dwa zwykłe inwertery
R1
R2
b)
A
R1
4093
X
wy
B
R1
wy
we
(
R1
G≈
R2
wy
R1
we
c)
R1
R2
X wy
R1
)
we
m.technik - www.mt.com.pl
R2
wy
bufor nieodwracający (np. 4050)
R2
C1
q
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
kondensatora C1! Rysunek 18 pokazuje przebieg na wyjściu
(niebieski) i w punkcie A (czerwony) przy C1=0, gdy R1 wynosi
100 kΩ oraz 2,2 kΩ. Wytwarzany wtedy przebieg ma dużą częstotliwość, nawet ponad 5 MHz. W rzeczywistości pojemność nie
jest równa zeru, tylko jest sumą pojemności montażowych oraz
wewnętrznej pojemności wejścia inwertera (około 5...10 pF),
a dodatkowe znaczenie mają opóźnienia wewnątrz inwertera
– do tych zagadnień jeszcze wrócimy.
Praca w roli generatora jest możliwa z uwagi na histerezę
na wejściu. Nie da się natomiast w ten sposób zrealizować
w
e
a)
R2
10...100k
R1=2,2k...1M
b)
NAND
H - praca
R1
C1
1nF...1µF
NAND
L - spoczynek
R2
c)
NOR
L - praca
R1
C1
NOR
H - spoczynek
R2
r
R1
C1
t
y
99
Na warsztacie
VCC
Poziom tekstu: średnio trudny
SZKOŁA
+
11
10
generatorów na jednym zwykłym inwerterze
C2
z kostki 4069, 4049 czy 7404. W takich układach
100µF
U1E
U1F
U1A
włączenie rezystora między wejściem a wyj12 9
R2 R1
8
13
1
2
ściem oznacza wprowadzenie ujemnego sprzężenia zwrotnego. W układzie z rysunku 19a
U1D
D1
na wejściu i wyjściu ustawi się napięcie stałe
D2
5
6
RS
zbliżone do połowy napięcia zasilania, równe
10...100k
U1C
wy
napięciu progowemu (przełączania) tej bramki.
R2
R1
Dodanie jeszcze jednego rezystora według ryC1 3
4
sunku 19b pozwala zrealizować... wzmacniacz
R1, R2 = 2,2k...1MΩ
U1B
odwracający, niedosko1nF...1µF
nały odpowiednik znanego nam już wzmacniacza odwracającego
według rysunku 19c.
Proste wzmacniacze
według rysunku 19b są
wykorzystywane bardzo
rzadko. Nie zbadamy
ich zalet i wad, ponieważ w zestawie EdW09
mamy tylko bardziej
skomplikowane bramki
z histerezą na wejściu.
A na marginesie:
z dwóch „zwykłych”
inwerterów lub jednego
bufora można zbudować układ Schmitta
z histerezą według
rysunku 20, gdzie progi
przełączania są wyznaczone przez stosunek wartości rezystorów.
Wracamy do najprostszych generatorów, które często są realizowane w wersji z wejściem sterującym na bramce NAND z wejściami Schmitta według rysunku 21a. Gdy na wejściu sterującym A panuje stan niski, na wyjściu X i w punkcie B jest stan wysoki, generator nie pracuje i wcale nie pobiera prądu. Co istotne, kondensator C1 jest naładowany, co jest korzystne, gdy miałby to być kondensator elektrolityczny (pozostając pod napięciem, jest zaformowany, nie traci pojemności i ma
znikomy prąd upływu). Takie generatory można też realizować z diodami według rysunku 21b.
Dwie rezystancje niezależnie określają czasy ładowania i rozładowania kondensatora, co zmienia nachylenie zboczy
„trójkąta” w punkcie B
i wypełnienie przebieR6 2,2k
gu na wyjściu X.
R5
2,2k
Na pozór takie generatory z jednym inR4 2,2k
werterem „ze szmitem”
10
8
12
są bardzo atrakcyjne,
U1E
U1D
jednak ich poważną
U1F
wadą jest mała stabilU1B 11
U1A
ność częstotliwości.
9
13 R2
R1
Pochodzący z katalogu
3
1
4
2
kostki CD40106 rysu1M
1M
nek 22 przedstawia
C1 100n
możliwy rozrzut napięć
C2 100n
progowych i szerokości
5
6
histerezy tych inwerR3 1M
terów. Z uwagi na tak
U1C
C3 100n
duży rozrzut między
100
m.technik - www.mt.com.pl
u
i
o
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
p
egzemplarzami, nie sposób obliczyć częstotliwości pracy. Natomiast w pierwszym, zgrubnym przybliżeniu można przyjąć, że f ~ 1/RC.
Z uwagi na rozrzuty i różnice między egzemplarzami, po wymianie układu częstotliwość pracy będzie inna z uwagi na inne wartości napięć progowych i inną szerokość histerezy. Ale to nie
wszystko. Częstotliwość zależy też od temperatury, ponieważ temperatura zmienia wartość progów
przełączania. Zależy ponadto od wartości napięcia zasilania.
Rysunek 23 pokazuje zrzuty z ekranu oscyloskopu przebiegów w punktach A (czerwony), X (niebieski) układu z rysunku 15 i fotografii 17, zdjęte przy napięciach zasilania UZ równych 3 V, 7 V,
12 V. Jak widać, częstotliwość zmienia się od 39,68 Hz przy 3 V do 71,43 Hz przy 12 V, czyli prawie
dwukrotnie. Takie proste generatory mogą się sprawdzić wyłącznie w zastosowaniach niewymagających stabilności.
Dużo lepszą stabilność ma tak zwany klasyczny generator dwubramkowy według rysunku 24a.
Wersje z rysunku 24b i 24c mają dodatkowo wejście sterujące. W takim generatorze jak najbardziej
mogą, a nawet powinny, pracować zwykłe inwertery lub bramki, ale my wykorzystamy posiadane
inwertery 40106 i bramki 4093 „ze szmitem” .
Kondensator C1 musi być kondensatorem niebiegunowym (stałym). Nie można tu zastosować
pojedynczego „elektrolita”. Zbadałem stabilność „napięciową” takiego generatora z elementami
R1=100 kΩ, C1 = 100 nF, R2=100 kΩ (fotografia 25). Rysunek 26, zrzut ekranu oscyloskopu, pokazuje, że stabilność jest znacznie lepsza niż generatora badanego wcześniej – częstotliwość zmienia
się tylko o około 25%.
Możesz zbudować praktyczny generator warsztatowy według rysunku 27 i fotografii 28. Dwie diody pozwalają niezależnie i w szerokim zakresie ustawiać czas trwania dodatniego impulsu (R2) oraz
czas trwania przerwy (R1), czyli regulować współczynnik wypełnienia impulsów.
Na koniec zrealizujmy zaskakująco efektowny, a bardzo prosty efekt świetlny wirujące kółko, zbudowany na jednym układzie scalonym według rysunku 29 i fotografii 30. Wykorzystujemy tu bardzo
rzadko spotykany układ generatora z trzema ogniwami opóźniającymi RC. Diody warto rozmieścić na
obwodzie koła, co da efekt wirowania. Działanie mojego modelu można obejrzeć na filmiku, dostępnym w Elportalu.
Na koniec jeszcze raz przypominam, że na schematach układów cyfrowych z zasady nie zaznacza
się końcówek zasilania, które zawsze powinny być podłączone.
Oczywiście wszystkie przedstawione układy można modyfikować i dostosować do swoich potrzeb.
Można też zrealizować wiele pokrewnych układów z generatorami i bramkami.
Zachęcam do eksperymentów! 
Piotr Górecki
101
Download