Zaburzenia osobowości w wieku podeszłym
advertisement
PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2012;9(3):107-114 artykuł poglądowy opinion article Zaburzenia osobowości w wieku podeszłym – tendencje we współczesnych badaniach Personality disorders in the elderly – current studies tendencies Maja Kasprzak, Magdalena Ciałkowska-Kuźmińska Katedra Psychiatrii, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Słowa kluczowe: zaburzenia osobowości, osoby starsze, zaburzenia psychicznie, kryteria diagnostyczne Key words: personality disorders, elderly, mental disorders, diagnostic criteria Streszczenie Obecnie coraz więcej badań dotyczy zaburzeń osobowości. Podobnie – zaburzeń wieku podeszłego, zwłaszcza wobec zmian zachodzących w strukturze wiekowej populacji. Koncepcja zaburzeń osobowości w wieku podeszłym budzi jednak szereg wątpliwości, czego konsekwencją jest niewielkie jak dotąd zainteresowanie poświęcane tej grupie zaburzeń. Najważniejszymi czynnikami budzącymi kontrowersje są: kwestia naturalnych zmian zachodzących w osobowości pacjentów wraz z procesem starzenia, aspekt czasowy samych zaburzeń osobowości oraz nieadekwatność kryteriów diagnostycznych. Jednak badacze zajmujący się tym zagadnieniem szacują rozpowszechnienie zaburzeń osobowości w wieku podeszłym na 10-20%, podkreślając ich znaczenie kliniczne. Autorki artykułu przedstawiają współczesne badania w tym obszarze i na ich podstawie próbują odpowiedzieć na pytanie, czy jest to kategoria użyteczna w tej grupie wiekowej. Omawiają wskazówki wymieniane w literaturze naukowej jako pomocne w procesie diagnostycznym. Większość badaczy zajmujących się zagadnieniem zaburzeń osobowości w wieku podeszłym podkreśla konieczność pracy nad adekwatnymi kryteriami i kompatybilnymi z nimi narzędziami diagnostycznymi. PGP 161 Abstract Recently the number of research focused on personality disorders is growing. Similar situation is observed in the case of disorders of the elderly, particularly in face of the changes in the age structure of the population. The idea of personality disorders in the elderly arises a lot of doubts, what effects in small, as far, interest in this group of disorders. Most important controversial factors are: natural changes in patients personality, accompanying process of aging; temporal aspect of personality disorders themselves and inadequacy of diagnostic criteria. Thought researchers evaluate the prevalence Katedra Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu ul. Pasteura 10, 50-367 Wrocław e-mail: [email protected] Copyright © 2012 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego 108 Maja Kasprzak i wsp.: Zaburzenia osobowości w wieku podeszłym – tendencje we współczesnych badaniach of personality disorders in the elderly for 10-20%, underlining the clinical meaning of them. Authors of the article introduce present studies in that field and attempt to answer the question if this category is useful in that age group. They discuss indicators mentioned in the science literature as helpful in diagnostic process. Majority of researchers studying personality disorders in the elderly underline the need for preparing an adequate diagnostic criteria and compatible diagnostic instruments. Wstęp Specyficzne zaburzenia osobowości to „ciężkie zaburzenia struktury charakteru i sposobu zachowania się osoby, zazwyczaj obejmujące kilka wymiarów osobowości i prawie zawsze związane z dostrzegalnym zaburzeniem funkcjonowania indywidualnego i społecznego” [1]. Zawarte są one w rozdziale F60.0-F60.9 ICD-10 oraz na osi II w DSM-IV. Zainteresowanie badaczy zagadnieniem zaburzeń osobowości sięga co najmniej lat 70-tych, a więc momentu, w którym dyskutowano i wreszcie wprowadzono (w 1980 roku) klasyfikację DSM-III, a w niej – oś II. Umożliwiło to prowadzenie badań w oparciu o ogólnie przyjęte kryteria klasyfikacyjne i, przynajmniej w tym zakresie, ujednoliconą metodologię. Stosowane aktualnie kryteria specyficznych zaburzeń osobowości przedstawia Tab. 1. Tematyka zaburzeń osobowości jest przedmiotem rosnącej liczby badań [3]. Ważny obszar stanowi opisywanie wpływu zaburzeń osobowości na przebieg zaburzeń psychicznych i proces ich leczenia. Donosi się o wysokim rozpowszechnieniu zaburzeń osobowości, szczególnie w psychiatrycznej opiece zdrowotnej (sięgającym nawet 50% i więcej, na przykład wśród pacjentów leczonych z powodu zaburzeń lękowych) [4]. Tylko niewielka część z tych badań dotyczy pacjentów w wieku podeszłym. Tab. 1 Kryteria ogólne specyficznych zaburzeń osobowości wg ICD-10 i DSM-IV [1,2]. ICD-10 a. wyraźnie dysharmonijne postawy i zachowania, obejmujące zazwyczaj wiele zakresów funkcjonowania, np. uczuciowość, pobudliwość, kontrolę popędów, sposoby postrzeganie i myślenia oraz styl związków z innymi ludźmi; b. wzorzec nieprawidłowego zachowania jest długotrwały, nie ogranicza się do epizodów choroby psychicznej; c. wzorzec nieprawidłowego zachowania jest całościowy i wyraźnie niedostosowany w stosunku do rozmaitych sytuacji indywidualnych i społecznych; d. e. f. wymienione trudności zawsze pojawiają się w okresie dzieciństwa lub w okresie młodzieńczym i utrzymują się w wieku dojrzałym; zaburzenia prowadzą do wyraźnie złego samopoczucia (distresu), które może pojawić się dopiero w późniejszym okresie; zaburzenie zazwyczaj, ale nie zawsze, współwystępuje z istotnymi trudnościami w zakresie sprawności zawodowej i społecznej. DSM-IV A. trwałe wzorce wewnętrznego doświadczenia i zachowania, które znacząco różnią się od oczekiwań kulturowych; B. trwałe wzorce są nieelastyczne i utrzymujące się w wielu dziedzinach i sytuacjach indywidualnych i społecznych; C. wzorce zachowań prowadzą do istotnego klinicznie distresu i utrudniają funkcjonowanie społeczne, zawodowe oraz w innych ważnych dziedzinach życia; D. wzorce są stabilne, rozpoczynają się w okresie adolescencji lub wczesnej dorosłości; E; trwałe wzorce nie mogę być lepiej wyjaśnione jako manifestacja lub konsekwencja innego zaburzenia psychicznego. F. trwałe wzorce nie są bezpośrednim fizjologicznym wynikiem działania żadnych substancji ani określonego stanu fizycznego. 109 Maja Kasprzak i wsp.: Zaburzenia osobowości w wieku podeszłym – tendencje we współczesnych badaniach Szacuje się, że w 2030 roku wskaźnik udziału starszych osób w populacji polskiej wyniesie 23,8%, a w 2050 – 27,8%. Podobne prognozy przedstawia się dla całego europejskiego regionu WHO [5]. Starzenie się jest procesem, któremu towarzyszy zespół zmian fizjologicznych, obejmujących strukturę i funkcje organizmu oraz obszar adaptacji do wymagań otoczenia. Znaczącą rolę odgrywa tu zatem poziom biologiczny, wraz ze zmianami wstecznymi, dotyczącymi reprodukcyjnych i regeneracyjnych funkcji oraz zdolności komórek. U osób powyżej 60 r.ż. często pojawiają się dysfunkcje i choroby organizmu. Dotyczą one nawet 80% tej grupy [5]. Psychiatria wieku podeszłego inspiruje zatem coraz więcej badań, przyciągając uwagę badaczy także ze względu na organizacyjne i ekonomiczne aspekty opieki zdrowotnej [5]. Proces starzenia się stawia jednocześnie fundamentalne pytania co do natury zaburzeń osobowości. Ponadto sam konstrukt zaburzeń osobowości w wieku podeszłym budzi szereg wątpliwości. Autorki artykułu przedstawiają współczesne badania w tym obszarze i na ich podstawie spróbują odpowiedzieć na pytanie, czy jest to kategoria użyteczna w tej grupie wiekowej. Czasowy aspekt zaburzeń osobowości – badania i kryteria diagnostyczne Zaburzenia osobowości w wieku podeszłym są trudnym i skomplikowanym zagadnieniem i z tego powodu – często zapomnianym. Budzą wiele kontrowersji, przede wszystkim co do samego ich występowania. W rozwoju, a także diagnostyce zaburzeń osobowości, niezwykle ważny jest aspekt czasowy. Z jednej strony klasyfikacje wymagają osiągnięcia przez pacjenta konkretnego wieku, przed którym zaburzeń osobowości się nie diagnozuje. Z drugiej strony już w DSM-III zaznaczono, że zaburzenia te mogą słabnąć w później dorosłości, co oznaczało minimalizowanie możliwości diagnozowania tych zaburzeń w wieku podeszłym [6]. Wnioski te potwierdzały niektóre badania [7]. Jeszcze w latach 90-tych porównano 100 kolejno przyjmowanych do szpitali psychiatrycznych pacjentów powyżej 65 roku życia ze 100 kolejno przyjmowanymi pacjentami w wieku 18-65 lat pod kątem występowania zaburzeń osobowości. W pierwszej grupie pacjentów postawiono znacząco mniej diagnoz zaburzeń osobowości (otrzymało je 7% pacjentów). Występowały one raczej na poziomie cech (16%) niż kategorii diagnostycznych [8]. Podobnie wyniki uzyskano w badaniach prospektywnych, których przedmiotem była obserwacja (nawet do 16 lat) dorosłych pacjentów z zaburzeniami osobowości [9]. Choć badania te ograniczały się do zaburzeń osobowości z grupy B, stwierdzono, że pacjenci ci spełniali z wiekiem coraz mniej kryteriów. Jednocześnie jednak utrzymywały się problemy w ich życiu interpersonalnym [9]. Publikowano coraz więcej wyników wskazujących, że niektóre zaburzenia osobowości mogą łagodnieć wraz z wiekiem, a inne nie (na przykład zaburzenie osobowości obsesyjno – kompulsywnej czy schizoidalnej) [10]. Taką formułę przyjęto w DSM-IV. Aby obserwować zmiany w spełnianiu kryteriów specyficznych zaburzeń osobowości wraz z wiekiem, przeprowadzono badanie 938 osób w wieku 18-87, zarówno z populacji ogólnej, jak i w ramach opieki psychiatrycznej. Osoby te podzielono na 4 grupy wiekowe. Zauważono, że niektóre charakterystyki, zwłaszcza należące do osobowości schizoidalnej, nasilały się (wraz z wiekiem) [10]. Metaanalizy sugerują rozpowszechnienie zaburzeń osobowości na poziomie 10-20% w grupie osób powyżej 50-tego roku życia [6,11]. Najpowszechniejszymi kategoriami według różnych badań są: zaburzenie osobowości obsesyjno-kompulsywnej, zależnej oraz nie sklasyfikowanej gdzie indziej lub paranoidalnej, masochistycznej i schizoidalnej. Najbardziej rozpowszechnione według badań są zatem zaburzenia z grupy A oraz C (wg DSM). Takie wyniki rozbudziły dyskusję, dotyczącą trwałości oraz stabilności osobowości i jej korelatów w czasie – aż do starości. Zastanawiano się nad możliwością występowania zaburzeń osobowości o późnym początku, która nie byłyby związana z podłożem organicznym [6]. Zmiany osobowości będące wynikiem, na przykład, procesów demencyjnych nie oznaczają spełniania kryteriów żadnego ze specyficznych zaburzeń osobowości. Od 2004 roku drukowano na łamach „Journal of Geriatric Psychiatry” serię artykułów i listów do redakcji, które odnosiły się do tego tematu [12]. Stresory, pojawiające 110 Maja Kasprzak i wsp.: Zaburzenia osobowości w wieku podeszłym – tendencje we współczesnych badaniach się w okresie starości (takie jak doświadczenie straty) mogą zaostrzać występujące wcześniej cechy osobowości, prowadząc do spełniania kryteriów zaburzeń osobowości [12,13]. Zmiany, zwłaszcza w życiu społecznym, zachodzące wraz z wiekiem mogą odsłaniać patologię osobowościową. Dynamika w obrębie występowania zaburzeń osobowości czy spełniania kryteriów diagnostycznych może być związane z wpływem środowiska na ekspresję, sposób wyrażania się patologii osobowościowej [11]. Zaburzenia osobowości z grupy A i C mogą mieć tendencję do utrzymywania się ze względu na brak modyfikującego wpływu powtarzających się kontaktów z innymi ludźmi (co najwyraźniej widać w osobowości unikającej czy paranoidalnej). Kontakty te mogą także wzmacniać istniejące cechy (na przykład środowisko zawodowe może promować zachowania obsesyjno-kompulsywne). Jednocześnie zaburzenia osobowości z grupy B słabłyby właśnie ze względu na kontakty interpersonalne – społeczeństwo w różnych formach może odrzucać wyraźne nienormatywne dramatyczne zachowania. Wraz z wiekiem zmniejsza się także poziom pobudzenia, który – przynajmniej częściowo – może te zachowania napędzać [11,13]. Coraz większe zainteresowanie, jakie budzi proces starzenia się jako taki, umożliwia opisywanie charakterystycznego sposobu przeżywania i jego związku ze zdolnością do adaptacji do zmian, zachodzących w tym okresie życia [9]. Dopiero specjalistyczna wiedza na temat funkcjonowania osób starszych umożliwia adekwatną ocenę klinicznego znaczenia pogorszenia funkcjonowania związanego z konkretnymi cechami – spełniającymi kryteria zaburzeń osobowości [9]. Przykładem może tu być zależność diagnozowanego pacjenta i konieczność rozstrzygnięcia, kiedy przybiera ona rozmiary, odzwierciedlające patologię osobowościową [14]. Trwa dyskusja, czy same cechy osobowości zmieniają się wraz z wiekiem. Większa zależność, obserwowana u pacjentów w wieku podeszłym, może wynikać jedynie z przekonań i nastawienia klinicystów [9]. Z drugiej strony zachodzące zmiany mogą być związane właśnie z dominującym wzorcem osobowości (na przykład osoby z zaburzeniem osobowości paranoidalnej, schizoidalnej, schizotypowej czy obsesyjno – kompulsywnej stawałyby się wraz z wiekiem bardziej nieelastyczne i podejrzliwe) [13]. W literaturze podejmuje się temat nieadekwatności kryteriów diagnostycznych. Zaburzenia osobowości z grupy B mogą przejawiać się w okresie starości po prostu w inny sposób – niespełnianie aktualnych kryteriów nie równałoby się w takiej sytuacji zmniejszającemu się wraz z wiekiem rozpowszechnieniu [13]. Na przykład impulsywność i agresja, które zanikają wraz z wiekiem oraz większa koncentracja na przeżywaniu (wewnętrznych stanach afektywnych), która się wtedy pojawia, mogą prowadzić do rozwijania się depresji u tych osób starszych, u których wcześniej występowały zaburzenia osobowości z grupy B (symptomy depresji „zastępowałyby” impulsywność) [13]. Innym przykładem są cechy osobowości histrionicznej. Przyciąganie uwagi poprzez strój lub wygląd (jedno z kryteriów osobowości histrionicznej) ustępuje miejsca koncentracji na symptomach chorób somatycznych [13]. Ta nieadekwatność kryteriów diagnostycznych może wyjaśniać nadreprezentację w wieku podeszłym zaburzeń osobowości nie sklasyfikowanych gdzie indziej [14]. Postulowano nawet stworzenie podkategorii zaburzeń osobowości w wieku podeszłym w DSM-V lub stosowanie podejścia dymensjonalnego [13]. Konieczne są jednak dalsze badania. Wśród istniejących propozycji, sugeruje się konieczność stworzenia kryteriów, które byłyby niezależne od zmian zachodzących z wiekiem. Oznaczałoby to zwrócenie większej uwagi na czynniki wewnątrzpsychiczne, takie jak słabo rozwinięte reprezentacje siebie i innych [15]. Podsumowując, większość autorów podkreśla konieczność przeprowadzenia badań (np. typu Delphi), które umożliwią stworzenie adekwatnych kryteriów rozpoznawania zaburzeń osobowości w wieku podeszłym. Aktualne klasyfikacje oparte są na założeniu o statyczności tej grupy zaburzeń [16]. Współwystępowanie Z perspektywy współwystępowania zaburzeń osobowości z zaburzeniami psychicznymi w wieku podeszłym, najwięcej miejsca poświęca się depresji. Kwestia ta od dawna przyciąga uwagę badaczy (podkreślających jednocześnie trudności w diagnozie różnicowej) [6]. Zaburzenia osobowości w tej grupie osób mogą występować znacznie częściej niż u pozostałych pacjentów i mieć znaczące kli- 111 Maja Kasprzak i wsp.: Zaburzenia osobowości w wieku podeszłym – tendencje we współczesnych badaniach niczne implikacje [6]. Starsze osoby, u których diagnozuje się depresję, mają zatem – według badań – znacznie częściej zaburzenia osobowości (24-61%), zwłaszcza z grupy C [11]. Związki te nie są jednak jednoznaczne [6]. Zaburzenia osobowości mogą być kluczowe podczas remisji objawów depresji [6], mieć związek z wcześniejszym wiekiem jej rozwoju, gorszą odpowiedzią na leczenie (farmakoterapię i psychoterapię), chronicznością (pogorszeniami, ponownym pojawianiem się objawów) i utrzymywaniem się objawów [11]. Zaburzenia osobowości mogą wpływać także na poziom funkcjonowania (mierzony na przykład w ramach Instrumental Activities of Daily Living [IADL] – zaburzenia osobowości unikającej czy zależnej są związane z wyolbrzymianiem codziennych trudności) [11,14], funkcjonowanie interpersonalne [6], a także występowanie samobójstw [6,11].W tym kontekście nie wyróżnia się konkretnych cech czy kategorii zaburzeń osobowości. Jednak niektóre korelaty psychologiczne, takie jak brak nadziei czy ambiwalencja (w ekspresji emocjonalnej), związane są według badań z cechami: (1) osobowości borderline i unikającej (brak nadziei), (2) paranoidalnej, narcystycznej, obsesyjno – kompulsywnej (ambiwalencja). Takim pacjentom proponowane powinny być formy terapii, biorące pod uwagę zarówno depresję, jak i towarzyszące zaburzenia osobowości [11]. Jaki może być mechanizm relacji depresji i zaburzeń osobowości w wieku podeszłym? Zaburzenia osobowości mogą predysponować do depresji (jak w przypadku omówionej wyżej zależności między symptomami depresyjnymi a impulsywnością w borderline), mogą także utrudniać radzenie sobie na przykład ze śmiercią bliskiej osoby (prowadząc do depresji). Depresja i zaburzenia osobowości mogą także wpływać na siebie wzajemnie, powodując nasilanie się przejawów obu [14]. I w tym miejscu wyniki badań nie są jednoznaczne. Metaanalizy sugerują rozpowszechnienie zaburzeń osobowości na poziomie 60% wśród pacjentów w wieku podeszłym, leczonych z powodu depresji, a 33% wśród pacjentów, u których objawy ustąpiły [17]. Z drugiej strony część badań wskazuje na dużo niższe rozpowszechnienie zaburzeń osobowości (na przykład 16% wśród hospitalizowanych pacjentów, n=2322) i na spadek jego wskaźników po 65-tym roku życia [18]. W Stanach Zjednoczonych przeanalizowano przyjęcia do szpitali psychiatrycznych w pierwszej połowie 2002 roku (prawie 42 tysiące przypadków). W badaniu tym nie ograniczano się do konkretnych diagnoz. W oparciu o zgromadzone dane, wyróżniono czynniki, związane ze zwiększonym ryzykiem ponownego przyjęcia do placówek (22% pacjentów zostało ponownie przyjętych do szpitala w ciągu kolejnych 6 miesięcy od wypisu). Jednym z czynników zwiększonego ryzyka okazały się być właśnie zaburzenia osobowości [19]. W obszarze współwystępowania zaburzeń osobowości i zaburzeń psychicznych podkreśla się niewystarczającą ilość prowadzonych badań. Zwłaszcza, że zaburzenia osobowości mogą wpływać na korzystanie z psychiatrycznej opieki zdrowotnej i leczenie zaburzeń towarzyszących, także wśród osób starszych. Trudności metodologiczne Zaburzenia osobowości są zaburzeniami egosyntonicznymi, co oznacza, że większość pacjentów szuka pomocy w momencie pojawienia się współwystępującego zaburzenia psychicznego. Najczęściej wówczas dopiero dochodzi do działań diagnostycznych. Są one zatem utrudnione przez konieczność odróżnienia symptomów obu zaburzeń. Osobną kategorią są ujęte w klasyfikacjach zmiany osobowości, na przykład wtórne do chorób czy uszkodzeń mózgu [6], co również może utrudniać diagnozę różnicową. Trudności diagnostyczne pojawiają się także w kontekście konieczności retrospektywnego ustalenia występowania zaburzeń osobowości, zgodnie z klasyfikacją, od adolescencji czy wczesnej dorosłości. W wieku podeszłym występują dodatkowe zmiany, chociażby na poziomie funkcji poznawczych, które mogą komplikować zbieranie wywiadu. Znajduje to swe odzwierciedlenie w badaniach naukowych, których słabością metodologiczną jest opieranie się na danych zebranych od samych pacjentów [11]. Brakuje badań prospektywnych. Inne źródła informacji umożliwiłyby dopełnienie obrazu wcześniejszych wzorców funkcjonowania i zachowania pacjentów. 112 Maja Kasprzak i wsp.: Zaburzenia osobowości w wieku podeszłym – tendencje we współczesnych badaniach Ponadto – zgodnie z tym, co autorki omówiły wyżej – istotną słabościa metodologiczną prowadzonych badań jest także nieadekwatność kryteriów stworzonych przecież do oceny występowania zaburzeń osobowości w dorosłości (18-65 lat). Istnieją jednak czynniki, które mogą ułatwić klinicystom diagnozę zaburzeń osobowości w wieku podeszłym. W diagnozie różnicowej zaburzeń osobowości i objawów innych zaburzeń, także neurologicznych, sugeruje się przede wszystkim koncentrację na istniejących kryteriach ogólnych zaburzeń osobowości (Tab. 1) [14,9]. Niezbędna jest również znajomość psychopatologii wieku podeszłego. Bez tego istnieje spore ryzyko błędnej diagnozy zaburzeń osobowości tam, gdzie pojawiają się inne, charakterystyczne dla tego wieku problemy [9]. Zaburzenia osobowości, pojawiające się w wyniku na przykład zmian neurologicznych, zostały dokładnie opisane w klasyfikacji i należą do innej kategorii diagnostycznej [9]. Czynniki, które mogą stanowić obiektywne źródła informacji dotyczących funkcjonowania pacjenta, obejmują dane socjodemograficzne, które mogą sugerować występowanie specyficznych zaburzeń osobowości. Wiążą się one na przykład ze statystycznie większą ilością zawieranych małżeństw. Pacjenci ci zwykle mają trudności w pozostawaniu w stałym, długoterminowym związku. Według badań mają także mniejsze osiągnięcia zawodowe i częściej zmieniają pracę [9]. Wskaźniki te są naturalną konsekwencją trudności w utrzymaniu długoterminowych satysfakcjonujących relacji z innymi. Podsumowanie Zaburzenia osobowości są stosunkowo nowym obszarem zainteresowań na polu psychiatrii wieku podeszłego. Ich diagnoza stanowi wyzwanie dla klinicystów i badaczy. Konieczna jest praca zmierzająca do opracowania adekwatnych kryteriów i kompatybilnych z nimi narzędzi diagnostycznych. Zaburzenia osobowości mogą stanowić źródło dodatkowych hipotez badawczych, dotyczących współwystępowania i leczenia m.in. depresji wieku podeszłego. Także w tej grupie wiekowej komplikują one stosowanie farmakoterapii [14]. Zidentyfikowanie pacjentów, których leczenie może być mniej efektywne lub nieefektywne, umożliwi opracowanie odpowiednich kroków postępowania. W 2012 roku opublikowano wyniki badania typu Delphi, które przeprowadzono wśród 35 belgijskich i holenderskich ekspertów, zajmujących się zaburzeniami osobowości w wieku podeszłym [20]. Przede wszystkim uznali oni tę kategorię zaburzeń za konstrukt użyteczny. Zgodzili się co do tego, że starzenie się może wpływać na inną ekspresję tej grupy zaburzeń. Konieczne jest według nich badanie, adekwatne diagnozowanie i leczenie pacjentów, u których występują zaburzenia osobowości w wieku podeszłym, skoro nasilają one często czy nakładają się na zaburzenia adaptacyjne, dystymiczne czy lękowe. Należy je włączyć do badań i tworzyć adekwatne wskazówki postępowania [20]. Aktualnie, w związku z brakiem konkretnych danych dotyczących tej grupy wiekowej, zaleca się postępowanie zgodnie z ogólnymi rekomendacjami diagnostyki i terapii zaburzeń osobowości. Przy czym podkreśla się konieczność nie tylko dokładnej znajomości psychopatologii wieku podeszłego, ale także charakterystycznych dla procesu starzenia zmian i sposobów adaptacji do nich. 113 Maja Kasprzak i wsp.: Zaburzenia osobowości w wieku podeszłym – tendencje we współczesnych badaniach Piśmiennictwo [1] Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesiąta – ICD-10. Kraków-Warszawa: UWM „Vesalius”; 2000. [2] Wciórka J (red.). Kryteria Diagnostyczne według DSM-IV-TR (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders). Wrocław: Elsevier Urban & Partner, 2008. [3] Boschen M.J., Warner J.C Publication trends in individual DSM personality disorders: 1971-2015. Australian Psychologist. 2009; 44(2): 136-142. [4] Tyrer P., Mulder R Management of complex and severe personality disorders in community mental health services. Curr Opin Psychiatry. 2006, 19:400–404. [5] Ciałkowska-Kuźmińzka M, Kasprzak M Obciążenie opiekunów jako czynnik delegowania opieki do instytucji psychogeriatrycznych. Psychoger Pol 2012; 9(2): 69-76. [6] Abrams RC. Personality Disorders in the Elderly. International Journal of Geriatric Psychiatry. 1996; 11: 759-763. [7] Ames A et al. Prevalence of personality disorders in community-living elderly. Journal of Geriatric Psychiatry and Neurology; 1994; 7(3): 189-194. [8] Casey, David A et al. Axis II diagnoses in geriatric inpatients. J Geriatr Psychiatry Neurol. 1989; 2(2): 87-88 (abstract). [9] Zweig RA Personality Disorder in Older Adults: Assessment Challenges and Strategies. Proffesional Psychology: Research and Practice; 2008; 39 (3): 298-305. [10] Engels, Gemma I et al. Personality disorders in the elderly compared to four younger age groups: A cross-sectional study of community residents and mental health patients. Journal of Personality Disorders; 2003; 17(5): 447-459. [11] Morse JQ A preliminary investigation of self-reported personality disorders in late life: prevalence, predictors of depressive severity, and clinical correlates. Aging & Mental Health; 2004; 8 (4): 307-315. [12] Greve KW Ersponse to van Alphen and Engelen regarding the diagnosis of personality disorder in the elderly. Int J Geriatr Psychiatry; 2005; 20: 189-190. [13] Van Alphen SPJ The relevance of a geriatric sub-classification of personality disorders in the DSM-V. Int J Geriatr Psychiatry; 2006; 21: 205-209. [14] Abrams RC. Personality disorders in the elderly: a flagging field of inquiry. Int J Geriatr Psychiatry 2006; 21: 1013-1017. [15] van Alphen, S. P. J. et al. Features and challenges of personality disorders in late life.Aging & Mental Health; 2012; 16(7): 805-810. [16] van Alphen SP Personality disorders in the elderly: diagnostic aspects. TijdschrGerontolGeriatr. 2006 Jul; Vol. 37 (3), 96-102 (abstract). [17] Abrams RC et al. Personality disorders after age 50: A meta-analysis. Journal of Personality Disorders; 1996; 10(3): 271-281. [18] Fogel BS et al. Personality disorder diagnoses and age in inpatients with major depression. J Clin Psychiatry; 1990; 51 (6): 232-5. [19] Prince JD Psychiatric rehospitalization among elderly persons in the United States.PsychiatrServ; 2008; 59 (9), 1038-45. [20] van Alphen, S. P. J. et al. Age-Related Aspects and Clinical Implications of Diagnosis and Treatment of Personality Disorders in Older Adults. Clinical Gerontologist; 2012; 35 (1): 27-41. Revieved/Zrecenzowano 10.08.2012 r. Accepted/Zatwierdzono do druku 20.11.2012 r. KOMUNIKAT REDAKCJI Zaproszenie do publikacji Redakcja uprzejmie zaprasza do nadsyłania pełnotekstowych artykułów oryginalnych i krótkich doniesień badawczych mieszczących się w tematyce czasopisma, wcześniej niepublikowanych oraz nieprzedłożonych do innych wydawnictw, celem rozważenia Publikacji w Psychogeriatrii Polskiej Wszystkie przedłożone artykuły zostaną niezależnie zrecenzowane. Wydawca Psychogeriatrii Polskiej Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego 50-119 Wrocław, ul. Nożownicza 4/8 http://www.fozp.org.pl e-mail: [email protected]
