Arkadiusz Urbanek WYKONYWANIE KARY WOBEC SKAZANYCH
advertisement
Vol. 18, Nr 1, 2017 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 37 Arkadiusz Urbanek Uniwersytet Wrocławski Wrocław WYKONYWANIE KARY WOBEC SKAZANYCH MUZUŁMANÓW – ANALIZA DECYZJI FUNKCJONARIUSZY WOBEC KONFLIKTÓW RELACJI PŁCI ABSTRAKT Artykuł podejmuje problematykę relacji mężczyzn i kobiet, etnicznie kreowanych przez kulturę muzułmańską. Analiza odmien− ności postrzegania ról społecznych jest przyczynkiem do dyskusji o kwestii postępowania z mężczyznami muzułmanami w pol− skich więzieniach. Zasygnalizowano pojawiające się trudności związane z nadrzędną pozycją kobiet funkcjonariuszek wobec skazanych muzułmanów. Postępowanie z więźniem odmiennym religijnie dodatkowo komplikuje system międzynarodowych rekomendacji, które zakładają, iż wykonywanie kary będzie przebiegało w inny sposób niż standardowy, właśnie z uwzględnie− niem odmienności religijnej i kulturowej osadzonych. W tym tyglu sprzecznych oczekiwań podjęto analizę poglądów funkcjona− riuszy Służby Więziennej na sytuację konfliktogennej relacji. Poddano analizie sytuację problemową, gdy muzułmanin odmawia współpracy z kobietą funkcjonariuszką Służby Więziennej. Zasadniczym celem było poszukiwanie odpowiedzi, czy taka sytua− cja wymaga rozwiązania i przerwania tej relacji czy nie? Dodatkowo poszukiwano motywacji, jakie uzasadniają podejmowane decyzje. W wynikach badań zaprezentowano analizę argumentacji 80 funkcjonariuszy więziennych, zarówno wychowawców, psychologów, jak i oficerów ochrony. SŁOWA KLUCZOWE: dyskryminacja; muzułmanie; więziennictwo; płeć MIGRANCI Z KRAJÓW ISLAMSKICH W POLSCE Problemy wynikające z różnicy kulturowej islamu nie są obce polskim służbom granicznym i socjalnym z racji fali migracji, jaka dotarła w latach 90. XX w. i w latach 2000., głównie w wyniku wojen na Bałkanach i Kaukazie. W okresie lat 90. XX w. do Polski docierali muzułmanie m.in. z Somalii, Libanu, Iraku, Syrii, Afganistanu, Pakistanu, Turcji i Sudanu. Jednaka dominującą falę stanowili uchodźcy z Bośni (1992−1993) oraz Kosowa (1999), uciekający przed wojną. Podobnie w 2003 r. do polskich ośrodków dla uchodźców aż w 90% docierali mu− zułmanie, którzy uciekali przed wojną rosyjsko−czeczeńską, głównie z Czeczenii, Inguszetii i Dagestanu1. Obecna fala mi− gracji muzułmanów z krajów Afryki i Azji nie dotyka Polski w tak dużym zakresie, jak innych krajów południowej Europy. Raport przygotowany przez BBC News pokazuje, że liczba ubiegających się o azyl w proporcji na 100 tys. mieszkańców wynosi w Polsce 32 osoby, przy średnim współczynniku dla całej Unii Europejskiej 255. Zdecydowanie większe natężenie migracji odnotowano na Węgrzech (1798) czy w Bułgarii (283)2. ____________ 1 M. Ząbek, Problemy integracji uchodźców muzułmańskich w Polsce, [w:] M. Widy−Behiesse (red.), Islam w Europie. Bogactwo różnorodności czy źródło konfliktów?, Warszawa 2012, s. 63. 2 www.bbc.com/news/world−europe−34131911 Taka sytuacja oczywiście może się zmienić, ponieważ kwoty relokacji migrantów, jakie proponuje Unia Europejska, plaso− wałyby Polskę na 4 miejscu w Europie, lokując około 6 tys. osób. Dotychczasowy pobyt muzułmanów na terenie Polski z jed− nej strony pozwalał na wypracowanie procedur migracyjnych, zwiększał zakres prawnych i organizacyjnych działań na rzecz legalizacji ich pobytu. W tym zakresie prawodawstwo polskie przewiduje: zezwolenia na czasowe zamieszkiwanie na tery− torium RP, zezwolenia na osiedlenie się, na pobyt rezydenta długoterminowego, także nadanie statusu uchodźcy, przyzna− nie ochrony uzupełniającej czy udzielnie zgody na pobyt tole− rowany (Ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na tery− torium RP, 13 czerwca 2003, Dz. U. 128/1176). Jednak z dru− giej strony pojawiły się kolizje interesów, akcentując odmien− ności kulturową, religijną i etniczną. Te kolizje również doty− kały rozważanej kwestii relacji z kobietami. Pojawiły się pró− by negocjowania określonych praw i ustępstw wynikających z odrębności tradycji etnicznych, także negocjowanie pewne− go porządku relacji społecznych. Z powodu odmiennych tradycji i obyczajów, jakie wywodzą muzułmanie z własnych krajów pochodzenia, w polskich in− stytucjach dla uchodźców pojawiły się problemy postrzegania 38 WYKONYWANIE KARY WOBEC SKAZANYCH MUZUŁMANÓW różnicy płci. Takie sytuacje mają miejsce wobec polskiego personelu pracowników socjalnych wówczas, gdy kobiety sta− wiają wymagania i zarządzają procesem asymilacji uchodź− ców – tu mężczyzn – w ośrodkach Straży Granicznej. Jednak ta kwestia odmiennych relacji pojawia się także w warunkach więziennych, gdzie przebywają mężczyźni muzułmanie. W pol− skiej praktyce penitencjarnej następuje konfrontacja krajo− wych przepisów prawa, standardów kultury europejskiej z oczekiwaniami muzułmanów. Warto podkreślić, iż oczeki− wania te wywodzą się z odmiennej socjalizacji, z odmienności etnicznej, którą w prawie międzynarodowym reguluje posza− nowanie odmienności. Skomplikowane relacje pomiędzy ko− bietami funkcjonariuszkami a skazanymi muzułmanami stają się przedmiotem zainteresowania zarówno wielokulturowej edukacji, jak i pracy resocjalizacyjnej. To również kwestia okre− ślonej polityki penitencjarnej, która rozstrzyga te kwestie, a przynajmniej pretenduje do tej roli. RELACJE Z KOBIETAMI A ODMIENNOŚĆ RELIGIJNA I ETNICZNA Z punktu widzenia religijnej doktryny islamu kobieta i męż− czyzna są stworzeniami Stwórcy i należy im się jednakowy szacunek. Szlachetność człowieka, jego natura i cechy wyni− kają z urodzenia i przynależności do gatunku, są niezależne od płci3. Szczególna rola i pozycja każdego człowieka wynika z jego umysłu oraz z tzw. al−Fitra, który łączy cechy po− chodzące od Boga. Światopogląd i zachowania człowieka jest wynikiem stanu al−Fitra, czyli pierwotnej natury człowieka i jego pierwotnych cech; tym samym kobieta i mężczyzna upodabniają się do Boga. Przekaz Qua’ran wskazuje, iż krew, honor i mienie ludzi są święte, niezależnie od pochodzenia, koloru skóry, przynależności religijnej oraz płci. Prorok Maho− met w przekazie do wiernych ogłosił, iż „kobiety są na równi z mężczyznami”4. W przekazie religijnym islamu kwestie codziennej egzys− tencji pojawiają się jako zalecenia różnicujące obowiązki i po− winności, zależne od płci. Sura IV, wers 34. głosi, iż kobiety pozostają pod opieką finansową mężczyzn, którzy mają obo− wiązek łożenia na ich potrzeby ze swego majątku. To nie doty− czy tylko męża, ponieważ jeżeli go nie ma, wówczas te obo− wiązki spadają na ojca, brata czy syna. Kobieta w muzułmań− skim domu ma zadania związane z opieką nad dziećmi i do− mem, ale islam dostrzega jej prawo do samorozwoju, do ka− riery, jeżeli nie odbywa się to kosztem innych domowników. Imam Ali Abi Issa mocno akcentuje, iż podział obowiązków wynika nie z nierówności, ale z wyznaczonych predyspozycji i obowiązków, jakie im odpowiadają. Predyspozycje wynikają z charakteru i skłonności odmiennych dla płci5. ____________ 3 A.A. Issa, Natura człowieka w Qur’an i muzułmańskiej filozofii, Fran− cja 2003 [dysertacja doktorska]. 4 A. Dawud, Sunan Abi Dawud, Dar al−Fitr, www.shamela.ws [za:] A.A. Issa, Status kobiety w islamie, „Katecheta” 2010, nr 5. 5 A.A. Issa, Status kobiety w islamie, op. cit. Arkadiusz Urbanek Doktryna religijna i prawna odcina się od tradycji czasów przed objawieniem. Wówczas kobieta nie miała własnych praw, jej śmierć nie powodowała żadnych konsekwencji, a rodzice dokonywali zabójstw narodzonych dziewcząt w obawie, że przyniosą w dorosłości ubóstwo rodzinie (Sura 31, w. 8−9). Objawienie dało początek zmianom w relacjach społecznych, zdecydowanie odcięło się od tej tradycji nieoświeconych ple− mion. Jednak nowe prawa dzieliły się na te, które natychmias− towo należy przestrzegać i takie, które stopniowo powinny przenikać do tradycji i obyczajów. Wynikało to z trudności ich przyjęcia i oporu, np. w kwestii niewolnictwa, trzeźwości czy pewnych relacji społecznych. Jakkolwiek prawo religijne islamu stawia mężczyznę na równi z kobietą, etniczne aspekty socjalizacji, inkulturacji mężczyzn w różnych krajach muzułmańskich odmiennie trak− tują te kwestie. Tym bardziej, że islam łączy ponad miliard lu− dzi i jest drugą religią na świecie – szacunkowa liczba wy− znawców to 1 387−1 600 mln w zależności od źródeł6. Świat muzułmański i jego obyczajowość są zróżnicowane, obejmu− jąc narody od Indonezji po Maroko, od Bośni do Albanii, od Su− danu aż po Somalię. Naturalnie religia jest przeniknięta et− nicznym charakterem regionu, a co za tym idzie, dla rozumie− nia relacji społecznych, względy te często są bardziej istotne niż sama doktryna. Różnice są widoczne już w ubiorach kobiet, które np. zasła− niają ciało, twarz i włosy w Arabii, w Afganistanie kobiety za− krywa burka. Sunnicka Arabia preferuje tradycję, iż kobiety zasłaniają całe ciało wraz z dłońmi, nosząc dżilbab. W funda− mentalnych regionach Algierii kobiety zasłaniają dolną część twarzy, bez zakrywania oczu. W Iranie, gdzie strój jest narzu− cony przez prawo, noszą czador, który nie zasłania ich twarzy, lub manto będące luźnym płaszczem połączonym z chustą okrywającą włosy. Pakistański tradycyjny strój kobiety łączy szerokie spodnie, tunikę i szal7. Natomiast w Bośni i Hercego− winie sporadycznie można zobaczyć kobiety, które noszą stro− je odbiegające od powszechnych ubiorów europejskich. Róż− norodność tradycji, a co za tym idzie specyficzna mentalność dotyczące relacji społecznych, dociera do Europy wraz z po− chodzeniem migrantów. To również przestrzeń różnorodnoś− ci kulturowej, która kreuje pewne oczekiwania, wyobrażenia, ale także konsekwencje w wymiarze regulacji organizacyjno− prawnych. ETNICZNE UWARUNKOWANIA KONFLIKTOWYCH RELACJI SPOŁECZNYCH Tradycje etniczne, wywodzące określone wzory zachowań z regionów pochodzenia i środowisk, okazują się odmienne od przekazu doktryny religijnej. W Polsce, z racji doświad− ____________ 6 The State of World Population 2009. Facing a changing Word, women, population and climate, UNFPA, The Harvest Fields Statistic, 2007, http://www.pewforum.org/2015/04/02/religious−projections−2010− 2050. 7 A.S. Nalborczyk, Szata oddaje ludzkie obyczaje, czyli o strojach ludów Azji i Afryki, Warszawa 2008, s. 64−67. Vol. 18, Nr 1, 2017 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA czeń z migrantami, zaobserwowano kolizję wartości islamu i stylu zachowań wśród młodych Czeczenów, którzy zachowy− wali się odmiennie wobec kobiet muzułmańskich i wobec Po− lek. Kobiety czeczeńskie otaczają szacunkiem, wzajemne re− lacje są tu jasno i skrupulatnie regulowane tradycją oraz kon− trolą ze strony rodziny. Czeczenki mają obowiązek zakrywa− nia ciała i włosów, nie mogą spędzać wolnego czasu wśród mężczyzn. Wobec Polek migranci z Czeczenii zachowywali się w sposób rozwiązły, ale głównie dlatego, że nie postrzegali ich jako potencjalnych żon, nie grzeszyli przeciwko czystości rodziny. Swobodne relacje między mężczyznami i kobietami z krajów wschodnich, jak Rosja czy Ukraina, z jednej strony stanowiły zgorszenie dla starszyzny muzułmańskiej, która to obserwowała w okresie pobytu w ośrodkach dla uchodźców, z drugiej strony, choć są to zachowania moralnie wątpliwe dla młodych muzułmanów, to w jakiś sposób ich fascynują8. Rela− cje z kobietami, szczególnie w ośrodkach dla uchodźców, bu− dziły konflikty z obywatelami innych kultur, skutkując oskar− żeniami o gorszenie młodych muzułmanów, o rozwiązłość, samych muzułmanów oskarżano natomiast o fanatyczność w swoich regułach zachowań. Dla Czeczenów szacunek dla kobiet wpisuje się w podstawowy kanon wartości, obok hono− ru, skromności, prawości, prawa gościnności, szacunku dla starszych i słabszych9, jednak realia zachowań w krajach nie− muzułmańskich wskazują tu na sporą relatywność. W rejonie Magherbu (Afryki północno−zachodniej) kobieta jest obdarzona szczególnym honorem i opieką, co wiąże się ze związkiem pomiędzy czystością domu a honorem rodziny. Dom jest miejscem zakazanym dla obcych, życie intymne jest w wymiarze sacrum, to „haram”, czyli temat tabu, religijnie zakazany. Takie przekonania powodują, że w tym regionie szczególną rolę odgrywa wychowanie dziewcząt w poczuciu wstydu, w skromności, dyskrecji, nakazujące unikania jakich− kolwiek kontaktów z mężczyznami, nawet wzrokowych. Nie− czystość córek powoduje konsekwencje dla całej rodziny, stąd surowe reguły, regulujące relacje między płcią10. Muzułmanie na świecie przynależą od światowej ummy, jednak istnieje wiele różnic pomiędzy nimi. Plemienne struk− tury społeczne Arabów, w czasach Proroka Mahommeta ak− centowały relacje krwi, ale z czasem kluczową rolę odgrywały więzi wspólnej religii i prawa szari’a11, co nie wyklucza różnic etnicznych w poszczególnych regionach. Tu nie tyle doktryna religii czy prawo szari’a generują różnice, ale etniczność po− szczególnych grup. Tym samym warto dostrzec znaczenie procesów socjalizacji tych ludzi, którzy w życiu kierują się za− sadami wywodzonymi z lokalnych społeczności. To wielokulturowa edukacja stanowi ważny punkt wyjścia zarówno dla charakterystyki relacji społecznych, jak i dla ro− ____________ 8 M. Ząbek, op. cit., s. 66−67. 9 I. Adger−Adajew, Kamienie mówią. Dzieje i kultura Czeczenów, War− szawa 2005. 10 E. Pakszys, Międzykulturowe i interdyscyplinarne badania feminis− tyczne Daleki – Bliski Wschód: współczesność i prehistoria, Poznań 2005, s. 119. 11 J. Bielawski, Koran, Warszawa 1986, s. 774. 39 zumienia tej sfery odmienności. Tu również tkwi ważny aspekt współegzystencji muzułmanów w kulturze europejskiej, wska− zując na kolizję nie tylko stylu zachowań, ale i mentalności. Kultura islamu nakazuje przywiązanie do własnej tradycji, obrzędowości religijnej i specyficznego trybu życia, uwzględ− niającego oczywiście powinności i relacje mężczyzn oraz ko− biet, struktury klasowe w społecznościach. Oczywiście litera− tura wskazuje na zmiany, jakie następują wśród europejskich muzułmanów, którzy są potomkami migrantów. W ich przy− padku tradycja etniczna schodzi na dalszy plan, ponieważ są już socjalizowani w innych warunkach kulturowych. Dlatego obecnie w Europie Zachodniej ścierają się poglądy dotyczące muzułmańskiej tożsamości, z jednej strony neguje się funda− mentalizm, który ma dawać oparcie w religii, definiuje poglą− dy na świat, przywraca poczucie godności i dumy muzułmani− na, chroniąc go przed nieprzyjaznym światem rozluźnienia norm i obyczajów12. Fundamentalizm wahabitów zmierza do tożsamości oporu, koncentrując życie wokół religii, aby od− ciąć się od eubejskich systemów norm i reguł. Z drugiej stro− ny pojawia się koncepcja lansowana m.in. przez Tariqa Rama− dana – tworzenia tożsamości europejskiego muzułmanina. Jej częścią jest konieczność definiowania nowego ładu spo− łecznego i przeformułowanie jego religijnej interpretacji, tym samym zmierzanie do zmiany muzułmańskiej mentalności, pozostającej dotąd pod wpływem etniczności13. Powoduje to, że muzułmanie w Europie mają trudności adaptacyjne, m.in. z uwagi na odległe od europejskich tradycje etniczne. To one pozostają w konflikcie z zasadami życia Europejczyków, a prze− cież fala obecnych migrantów to osoby socjalizowane w od− ległych kulturowo regionach świata. Między innymi relacje społeczne, relacje podrzędności i nad− rzędności w relacjach płci wskazują na te trudności oraz sprzeczności. To ważna kwestia również dla edukacji wielo− kulturowej, ponieważ około 20−milionowa społeczność mu− zułmańska w Europie doświadcza dylematu tożsamości, po− między fundamentalizmem a modernizmem, pomiędzy war− tościami oraz stylem życia kultury Zachodu i Wschodu14. Te tendencje są również widoczne w warunkach peniten− cjarnych, ponieważ uwięzienie człowieka powoduje, że jego poglądy i zachowania radykalizują się. Obserwacje wskazują, że wśród skazanych muzułmanów, nawet w niewielkim dotąd zakresie religijnych, aktywność obrzędu, zasad i światopoglą− du islamu stają się mocniejsze wówczas, gdy odbywa karę. Dotychczasowe badania własne pozwalają sądzić, iż odręb− ność religii staje się ostoją odrębności od rzeszy innych wię− źniów, to pewna droga do zachowania własnej tożsamości. Za radykalizacją postaw powstają potencjalne przestrzenie kolizji w relacjach społecznych, nawet w tak hermetycznej społeczności jak więzienna. ____________ 12 M. Omar Nydell, Zrozumieć Arabów, Warszawa 2011, s. 25−26. 13 M. Widy−Behiesse, Tożsamość europejskich muzułmanów w myśli Ta− riqa Ramadana, Warszawa 2011, s. 87−90. 14 B. Pasamonik, Rola płci w integracji europejskich muzułmanów, Kra− ków 2013, s. 13. 40 WYKONYWANIE KARY WOBEC SKAZANYCH MUZUŁMANÓW Na styku odmiennych oczekiwań i wyobrażeń pojawiają się kolizje relacji skazanych mężczyzn muzułmanów z kobietami funkcjonariuszami, podobnie jak ma to miejsce w strukturach Straży Granicznej czy służb socjalnych pracujących w ośrod− kach dla uchodźców. Zakłócenie wywołują nadrzędne i pod− rzędne relacje, kobieta w świecie muzułmańskim i tradycji kultur tych regionów nie może wydawać poleceń mężczyz− nom. Etniczne, lokalne obyczaje oraz układ społeczny, w któ− rych te osoby się socjalizowały, wyzwala bunt przeciwko nad− rzędnej roli kobiet pracowników socjalnych, kobiet funkcjona− riuszek Służby Więziennej, które w myśl polskiego prawa mają możliwość kierowania, wymagania i narzucania woli mężczyz− nom. Barbara Pasamonik dostrzega w tych relacjach również zaostrzenie konserwatyzmu obyczajowego wśród muzułma− nów, jako efekt postępującej emancypacji muzułmanek – zmiana ich stylu życia destabilizuje dotychczasowy obraz patriarchalnej tożsamości15. WYKONYWANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI A KWESTIE ODMIENNOŚCI ETNICZNEJ Warunki prawne wykonywania kary pozbawienia wolności w Polsce wydają się spójne i czytelne. Kodek Karny Wykonaw− czy wskazuje, że funkcjonariusze wykonują karę i tu przepis nie wskazuje na wyjątki różnorodności ani płci personelu wię− ziennego, ani odmienności kulturowej skazanych. Podobnie w przepisach wykonawczych, czyli rozporządzeniach: w spra− wie regulaminu organizacyjno−porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (25 sierpnia 2003 z późn. zm., Dz.U. 152/1493) oraz w sprawie prowadzenia oddziaływań pe− nitencjarnych (14 sierpnia 2003 z późn. zm., Dz.U. 151/1469), nie ma odniesień do kwestii relacji płci. Z tej perspektywy w żadnym wypadku kobiety funkcjonariuszki nie mogą być odsuwane od pracy ze skazanymi muzułmanami, którzy kon− testują taką zależność, argumentując odmienną tradycją et− niczną. Dodatkowo europejskie prawo jest zbudowane na fundamencie praw człowieka, gdzie znaczącą rolę odgrywa ochrona przed dyskryminacją. Dyskryminacja jest tu pojęciem szerokim, ponieważ nie do− tyczy tylko mniejszości, która domaga się respektowania własnych praw, ale także większości, która nie może zgodzić się na dyskryminację własnych kulturowych osiągnięć, tylko dlatego aby respektować tradycje mniejszości. Trudnym pro− blemem jest synergia, obejmująca takie rozwiązania pomię− dzy odmiennymi kulturowo społecznościami, które nie spo− wodują nadmiernych ustępstw ze strony większości. W przy− padku relacji z kobietami funkcjonariuszkami, kwestia jest niezwykle trudna, ponieważ rodzi pytania o właściwą syner− gię i nie daje jednoznacznych odpowiedzi. Z jednej strony to sytuacja, gdy nie respektuje się tradycji etnicznych krajów muzułmańskich, procesów socjalizacji w tej kulturze, ale także zwyczajów i tradycji kulturowych, które na ogół wyznaczają ____________ 15 B. Pasamonik, op. cit. s. 14. Arkadiusz Urbanek inne powinności i zależności społeczne. Z drugiej strony pra− wem większości jest ochrona przed dyskryminacją własnych wartości, tu głównie prawa do wykonywania zawodu, ochrony przed dyskryminacją z powodu płci, a także kulturowo uwa− runkowanych zwyczajów. Przedmiotem zainteresowania ana− lizowanych badań jest pytanie: czy istnieje jednomyślność personelu więziennego w zakresie ustępstw wobec skaza− nych albo stanowczego oporu wobec oczekiwań odmienności etnicznej? Dodatkowe trudności wprowadza Rekomendacja R(84)12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich, dotycząca więź− niów cudzoziemców, z 21 czerwca 1984 r. Jej treść w punkcie C. 11 i C. 12 wskazuje, że skazani odmienni kulturowo powin− ni korzystać z prawa do szacunku dla nakazów religijnych i zwyczajów. Prawo do swobody ich wyrażania i przestrzega− nia w dopuszczalnym zakresie powoduje, że jest to mglista norma. Podobnie brzmi nakaz uwzględniania problemów, któ− re mogą powstać na tle różnic kulturowych. Warto zwrócić uwagę właśnie na kontekst relacji z kobietami w toku realiza− cji obowiązków służbowych. Otóż problemem jest wyznacze− nie dopuszczalnego sposobu poszanowania odmienności, po− nieważ w praktyce nie wiadomo, co to znaczy. Podobnie po− szanowanie nie tyle odmienności religijnej, ale różnic kulturo− wych, a co za tym idzie tradycji lokalnych, co do roli kobiety w społeczności. To kolejny kłopot praktyczny, ponieważ wkra− cza na grunt specyfiki regionu pochodzenia, socjalizacji, która jest trudna do definiowania i przełożenia na grunt procedur organizacyjnych oraz prawnych, a one są kluczowym elemen− tem systemu penitencjarnego. Omówione powyżej kwestie wskazują na różnorodne rozumienie relacji kobiet i mężczyzn w krajach islamu, które nie są wynikiem kanonu religijnego. Analizowana kwestia kolizyjnych oczekiwań jest jeszcze bardziej skomplikowana, gdy wkracza na grunt etnicznych tradycji podziału obowiązków i zadań. Dotychczasowe bada− nia własne prowadzone od 2010 r., bezpośrednio realizowane w zakładach karnych, wskazują na pojawiające się trudności nie tylko w relacjach nadrzędnych. To równie kwestia wykony− wania obowiązków porządkowych, do których prawo polskie zobowiązuje skazanych. Jednak muzułmanie twierdzą, że taki przymus nie respektuje prawa do poszanowania odmienności kulturowej. W ich kulturze – precyzyjniej w regionie, z którego pochodzą – sprzątanie, zadania porządkowe są przypisane tyl− ko kobietom i te czynności godzą w honor mężczyzny. Oczy− wiście nie ma zgody funkcjonariuszy na takie oczekiwania, ponieważ ustępstwa groziłyby sprzeciwem pozostały osadzo− nych. Jednak warto zwrócić uwagę, jak dalekosiężne są efek− ty włączania lokalnych, etnicznych tradycji do praktyki peni− tencjarnej. Tym bardziej, że przekaz koraniczny nie wskazuje na zakaz wykonywania przez mężczyznę prac domowych. Wręcz przeciwnie wzór Proroka kreował zupełnie inny obraz tych relacji: „Posłaniec przekazał kobietom podwójne wyma− ganie: podejmowania praktyk duchowych oraz obrony swojej kobiecości, która nie może być uwięziona w lustrze spojrzeń mężczyzn lub wyobcowana w niezdrowym związku opartym Vol. 18, Nr 1, 2017 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA na władzy lub uwiedzeniu. […] Obecność kobiet w przestrzeni publicznej oraz w działalności społecznej, politycznej, ekono− micznej lub nawet wojennej była obiektywnym faktem […], do którego Prorok zachęcał”16. Trudno nie dostrzegać zagrożeń dla praktyki penitencjar− nej, w ramach uznawania tak szerokich, etnicznych różnic kulturowych, które przenikają do wykonywania kary pozba− wienia wolności. Cechą immanentną środowiska więziennego jest nieufność i obawa przed manipulacją, w której wykorzys− tuje się niewiedzę, nieczytelność i złożoność etniczną do po− szukiwania legalnych ustępstw. Z tego względu istotne są ba− dania sondujące opinie samych funkcjonariuszy Służby Wię− ziennej, dotyczące granicy synergii. REALIZACJA PROCEDURY BADAWCZEJ Analiza badawcza została przeprowadzona na podstawie ba− dań statystycznych grupy 80 respondentów – 40 oficerów i podoficerów działu penitencjarnego, 40 podoficerów działu ochrony. Badania prowadzono w latach 2015−2016, w grupie respondentów znaleźli się funkcjonariusze zatrudnieni w aresz− tach śledczych i zakładach karnych. Dobór respondentów miał charakter losowy w obu grupach – personelu penitencjarnego i personelu ochrony. Z uwagi na zakres zadań i bezpośrednie relacje ze skazany− mi, badania skoncentrowano na grupie personelu ochronne− go i penitencjarnego. Dodatkowo losowy dobór próby spowo− dował, iż wśród badanych osób są reprezentanci z różnych województw. Z punktu widzenia analizy statystycznej taki warunek różnicowego doboru jest bardzo istotny, ponieważ poglądy mieszkańców terenów przygranicznych, ich osobiste doświadczenia mogą różnicować deklarowane poglądy do− tyczące relacji z osobą „obcą”. Badania realizowano metodą sondażu diagnostycznego, techniką wywiadu pisemnego. Celem zasadniczym badań było ukazanie wiodących ten− dencji, reprezentatywnych dla personelu więziennego. Stąd podejście ilościowe trafnie obrazuje wyniki analizy, ukazując tendencje jako ogólne kierunki. To one obrazują panujące po− glądy na temat kolizji równouprawnienia kobiet i tradycji kul− turowych skazanych muzułmanów. Badania mają odpowiedzieć na kluczowe pytanie badaw− cze: czy funkcjonariusze Służby Więziennej preferują niestan− dardowe procedury wykonywania kary, wynikające z odmien− ności etnicznej skazanych muzułmanów? Taka perspektywa wykracza poza swoistą poprawność praw międzynarodowych, które wskazują na konieczność zróżnicowanego postępowa− nia z tymi więźniami, z uwagi na swobody religijne. Drugie pytanie badawcze: jaką motywacją kierowali się respondenci? – koresponduje z analizowaną tendencją do re− spektowania odmienności oczekiwań muzułmanów. Osobiste opinie respondentów wynikają z określonej motywacji, bada− ____________ 16 T. Ramadan, Śladami Proroka. Lekcje z życia Muhammada, Wrocław 2011, s. 246. 41 ni definiowali argumenty własnych decyzji, podając ich predy− katory. Istotne jest poszukiwanie różnic w poszczególnych grupach, gdzie pojawiły się różne predykatory działań. DYSKUSJA NAD WYNIKAMI BADAŃ Badani funkcjonariusze Służby Więziennej posiadali okres za− trudnienia w strukturach więziennictwa w przedziale 5−28 lat, ale zasadniczą grupę reprezentowały osoby z doświad− czeniem w pracy penitencjarnej na poziomie 13,6 lat pracy (wykres 1). Wskazuje to, że uzyskane dane odnoszą się do wiedzy i doświadczeń zawodowych z okresu lat 2000. Czas zdobywania doświadczeń, jeśli chodzi o kwestie pracy ze ska− zanymi cudzoziemcami, ma tu duże znaczenie. Istotne dla analizy wyników są natężenia liczby tych skazanych i areszto− wanych, które ewoluowały od 1990 r. W latach 90. XX w. licz− ba cudzoziemców w polskich więzieniach była najwyższa. Za− trzymanych przez Policję, podejrzewanych o popełnienie prze− stępstwa na terytorium RP w okresie 1995−2003 było 5,1−8,3 tys., obecnie zaś wielkość ta jest szacowana na poziomie 2,2 tys. przypadków rocznie. Tym samym uzyskane opinie nie są wynikiem szerokich doświadczeń bezpośredniej pracy ze ska− zanymi cudzoziemcami, nie jest to również efekt postrzega− nia realnego zagrożenia dla bezpieczeństwa, z uwagi na ak− tywność przestępczą przybyszów. Stosunkowo niewielka ich liczba w polskich zakładach karych nie wskazuje, że kadra więzienna może dostrzegać duże zagrożenie przestępczością cudzoziemców w skali kraju. Jeszcze mniejszy jest zakres bez− pośredniej pracy z muzułmanami, ponieważ w polskich aresz− tach i zakładach karnych przebywają głównie obywatele pań− stw Europy Wschodniej, a zdecydowanie rzadziej pochodzący z krajów islamskich. 50 40 30 20 10 0 −10 Średnia = 13,6875 Średnia + Odch.std. =(−1,7304, 29,1054) Średnia +1,96*Odch.std = (−16,5316, 43,9066 −20 Wykres 1. Okres zatrudnienia respondentów w Służbie Więziennej. Źródło: badania własne Wyniki badań opinii o organizacji warunków odbywania ka− ry wobec mężczyzn muzułmanów są jednak skoncentrowane na nieustępliwości wobec nich. Oczywiście rozważany przy− padek relacji z kobietami funkcjonariuszkami był skompliko− wany, dotyczył kolizji praw, obyczajów, tradycji polskiej, która miałaby być zmieniana w zależności od potrzeb kulturowych więźniów. Jednak właśnie niejednoznaczne problemy wywo− łują emocje respondentów, którzy nie mogą odwołać się tylko WYKONYWANIE KARY WOBEC SKAZANYCH MUZUŁMANÓW M 17 40 5 62 % 27,42% 64,52% 8,06% K 9 9 0 % 50,00% 50,00% 0,00% ogół 26 49 5 18 80 Źródło: badanie własne. Ciekawe wnioski wynikają z oceny argumentacji, jaką kiero− wali się badani. Otóż przeciwnicy respektowania etnicznych oczekiwań mężczyzn muzułmanów kierowali się głównie kwes− tią obowiązujących w Polsce przepisów prawa. Jednak tu spra− wa nie jest oczywista, ponieważ polskie prawo nie wypowia− da się wprost w kwestii respektowania oczekiwań kulturo− wych cudzoziemców, natomiast prawo międzynarodowe, jak powyżej przywołana Rekomendacja R(84)12, wskazuje na ta− ką konieczność. Ważniejszą rolę może odgrywać nie tyle prawo penitencjarne, co prawa pracownicze i przekonanie o równo− uprawnieniu płci. Również argumentacja związana z respek− towaniem warunków kulturowych była głównym czynnikiem, który miałby muzułmanów skłonić do podporządkowania się regułom kraju większości (20% – respektowanie wymogów kultury kraju oraz 11% – respektowanie kultury wraz z prze− konaniem o równouprawnieniu). Z punktu widzenia pracy re− socjalizacyjnej oraz edukacji wielokulturowej ta argumenta− cja jest bardzo interesująca, ponieważ pokazuje pewien kie− runek myślenia o relacjach międzykulturowych. Literatura podejmuje różne rozumienie tych relacji17, jako integracji, asy− milacji, separacji czy marginalizacji mniejszości18. Tu domi− nuje przekonanie o konieczności asymilacji z kulturą kraju ____________ 17 W. Kymlicka, Multicultural Citizenship. A Liberal Theory of Minority Rights, Oxford 1995, s. 30−33. 18 H. Grzymała−Moszczyńska, Uchodźcy. Podręcznik dla osób pracują− cych z uchodźcami, Kraków 2000, s. 18−23. 7% poprawa relacji 9% 3% 3% wymuszenie szacunku ogół 11% bezpieczeństwo brak danych 16% poszanowanie religii brak zmiany warunków odbywania kary 20% wymogi kultury kraju... zmiana warunków odbywania kary 32% eliminowanie komfliktów Tabela 1. Analiza rozkładu decyzji o uwzględnianiu oczekiwań mężczyzn muzułmanów, w badanej grupie kobiet i mężczyzn N=80. Arkadiusz Urbanek większości, jednak poza wątkiem praktycznym, czyli ułatwie− niem pracy penitencjarnej, taka asymilacja kulturowa na więk− szą skalę byłaby wątpliwa. Po co skazani muzułmanie, szerzej cudzoziemcy, mieliby podlegać takiej asymilacji kulturowej, skoro po odbyciu kary zostaną deportowani, jeśli nie są oby− watelami polskimi? wymogi kultury kraju do rozwiązań prawno−organizacyjnych. Dane zamieszczone w tabeli 1 wskazują na wyraźną przewagę zwolenników odmo− wy respektowania oczekiwań mężczyzn muzułmanów w tym zakresie. 49 osób jednoznacznie uznało, że skazani nie mogą liczyć na zrozumienie ich oczekiwań w kwestii relacji z kobie− tami funkcjonariuszkami, natomiast 26 respondentów roz− ważało takie zmiany organizacyjne. Bardzo interesujący jest wątek podejmowania decyzji w zależności od płci badanych. Wśród mężczyzn zdecydowanie opowiadano się za koniecz− nością podporządkowania polskim warunkom więziennym i obyczajowym, zaś wśród kobiet zdania były podzielone. Po− łowa z nich byłaby skłonna przystać na sytuację, w której po− trzeby kulturowe skazanego i jego postawy byłyby przyczyną odsunięcia funkcjonariuszek od bezpośrednich kontaktów z ty− mi osadzonymi. dostosowanie do przepisów 42 Wykres 2. Rozkład argumentacji jaka przemawiała za decyzją funkcjona− riuszy. Źródło: badania własne Zwolennicy uwzględniania oczekiwań kulturowych skazanych muzułmanów odwoływali się do argumentacji religijnej (9%) oraz do kwestii jakości relacji ze skazanymi (7%). W pierwszym przypadku wystąpiła kolizja równouprawnienia i dyskrymina− cji kobiet z prawem cudzoziemca do swobody religii oraz jej obrządków. Kwestie religii islamu były potencjalną przesłan− ką decydującą o ustępstwach, jednak pozostaje pytanie, czy relacje społeczne są rzeczywiście kwestią doktryny religijnej? Omówione powyżej aspekty relacji płci w krajach islamskich nie wskazują, że nadrzędność mężczyzny jest usankcjonowa− na religijnie. To raczej etniczna tradycja, różnie postrzegana i interpretowana w odmiennych krajach świata islamu. Istotne jest zatem pytanie o edukację personelu więziennego w tym zakresie, ponieważ łatwość uzasadniania odmiennych tradycji kwestiami religijności jest stosunkowo niebezpieczna w kon− sekwencjach. Szczególnie w warunkach więziennych, gdzie każde ustępstwo i wyjątek muszą być dokładnie przeanalizo− wane, zaś odwoływanie się do pryncypiów może stanowić prze− strzeń manipulacji. Religia i jej swobody są mocno ugrunto− wane w prawach człowieka i filozofii prawa europejskiego, ale nie wszystko, co stanowi o odmienności, jest przejawem tych swobód. Z uwagi na zakres badań wśród personelu penitencjarnego, który ma dłuższe relacje interpersonalne ze skazanymi niż personel ochronny, pojawiły się kwestie relacji. Ich jakość, szczególnie redukowanie postaw buntowniczych i oporowych wobec funkcjonariuszy, niewątpliwie stanowi ważny element pracy penitencjarnej. Jakość relacji i eliminowanie konfliktów wywołanych brakiem zrozumienia dla oczekiwań skazanych, potencjalnie stanowi dla kadry większy problem, niż ochrona pryncypiów kulturowych i równouprawnienia kobiet. Vol. 18, Nr 1, 2017 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA BIBLIOGRAFIA Adger−Adajew I., Kamienie mówią. Dzieje i kultura Czeczenów. Instytut Kultury i Narodów Kaukazu, Warszawa 2005. Bielawski J., Koran, Warszawa 1986. Dawud A., Sunan Abi Dawud, Dar al.−Fitr, www.shamela.ws. Grzymała−Moszczyńska H., Uchodźcy. Podręcznik dla osób pracujących z uchodźcami, Kraków 2000. Issa A.A., Status kobiety w islamie, „Katecheta” 2010, nr 5. Issa A.A., Natura człowieka w Qur’an i muzułmańskiej filozofii, Francja 2003 [dysertacja doktorska]. Kymlicka W., Multicultural Citizenship. A Liberal Theory of Minority Rights, Oxford 1995. Muslim I., Sahij Muslim, Dar ihya’ At−turat, Bejrut hadis 2612, t. IV. Nalborczyk A.S., Szata oddaje ludzkie obyczaje, czyli o strojach ludów Azji i Afryki, Warszawa 2008. Omar Nydell M., Zrozumieć Arabów, Warszawa 2001. Pakszys E., Międzykulturowe i interdyscyplinarne badania feministyczne Daleki – Bliski Wschód: współczesność i prehistoria, Poznań 2005. Pasamonik B., Rola płci w integracji europejskich muzułmanów, Kraków 2013. Ramadan T., Śladami Proroka. Lekcje z życia Muhammada, Wrocław 2011. Widy−Behiesse M., Tożsamość europejskich muzułmanów w myśli Tariqa Ramadana, Warszawa 2012. Ząbek M., Problemy integracji uchodźców muzułmańskich w Polsce, [w:] M. Widy−Behiesse (red.), Islam w Europie. Bogactwo różnorodności czy źródło konfliktów?, Warszawa 2012. The State of World Population 2009. Facing a changing Word, women, population and climate, UNFPA, The Harvest Fields Statistic, 2007, http://www.pewforum.org/2015/04/02/religious−projections−2010− 2050 www.bbc.com/news/world−europe−34131911 ADMINISTERING PENALTIES TO MUSLIM CONVICTS – ANALYSIS OF DECISIONS OF OFFICERS IN VIEW OF CONFLICTS ARISING FROM RELATIONS BETWEEN MEN AND WOMEN ABSTRACT The article discusses the issue of relations between men and women according to the Muslim culture. An analysis of different perceptions of social roles contributes to discussing the issue of handling male Muslims in Polish prisons. Problems arising from the superior position of female officers to convicted Muslims have been indicated. The convicts report that such a situa− tion violates their tradition, honour and fails to conform to their concept of social relations. On the other hand, in Poland, the principles of occupational equality and prison regulations are in force, which clearly define superiority during the discharge of official duties. The research findings present an analysis of the argumentation of 80 prison officers, both educators and psy− chologists as well as security officers. The analysed situation involves a Muslim who refuses to cooperate with a female officer of the Prison Service. The main objective was to seek answers whether such a situation requires resolution or terminating off the relationship. In addition, the motivation used to justify the decisions taken was analysed. In view of this melting pot of con− tradictory expectations, an analysis of opinions of officers of the Prison Service on the relations generating conflicts is pre− sented. The issue of handling a prisoner holding different religious beliefs is further complicated by the fact that international recommendations assume that penalties should be administered in a non−standard manner, taking into consideration reli− gious and cultural diversity of prisoners. KEY WORDS: discrimination; Muslims; prison; sex 43
