osoby z zaburzeniami psychicznymi mieszkające w domu pomocy

advertisement
Nowiny Lekarskie 2011, 80, 5, 373–382
ALEKSANDRA ZAŁUSTOWICZ
OSOBY Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI
MIESZKAJĄCE W DOMU POMOCY SPOŁECZNEJ –
NIEKTÓRE WŁAŚCIWOŚCI ROZWOJU I FUNKCJONOWANIA SEKSUALNEGO
PEOPLE WITH MENTAL DISORDERS WHO LIVE IN INSTITUTION –
SOME ASPECTS OF DEVELOPMENT AND SEXUAL FUNCTIONING
Zakład Pedagogiki Specjalnej
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Kierownik: prof. zw. dr hab. Władysław Dykcik
Streszczenie
Wstęp. Badania dotyczące osób z zaburzeniami psychicznymi najczęściej są zawężone do objawów psychopatologicznych oraz
leków działających na te objawy. Inne wymiary, ponadjednostkowe obejmujące całokształt stanu psychofizycznego są mniej poznane. Osoby przebywające w domu pomocy społecznej są w sytuacji szczególnej, ponieważ zazwyczaj pozostają tam do końca swych
dni, dlatego tak ważnym jest, aby zadbać o wszelkie sfery ich funkcjonowania. Artykuł jest próbą zwrócenia uwagi na seksualność
osób chorych psychicznie a w szczególności tych, które przebywają w domu pomocy społecznej, jak również w podobnych instytucjach.
Cel. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżyć problematykę seksualności osób z zaburzeniami psychicznymi, które zamieszkują w domu
pomocy społecznej. Podjęto tematykę zaburzeń seksualnych w tej grupie osób. Poruszono problematykę dotyczącą masturbacji,
związków partnerskich, małżeństwa oraz związków homoseksualnych.
Materiał i metoda. W badaniu zastosowano metaanalizę publikacji (raportów z badań, artykułów, danych epidemiologicznych i demograficznych) na temat seksualności osób z zaburzeniami psychicznymi zamieszkującymi w domu pomocy społecznej.
Wyniki i wnioski. Osoby z zaburzeniami psychicznymi są grupą, która jest najmniej akceptowalna pośród osób niepełnosprawnych.
Z przytoczonych badań wynika, że wyzwania związane z problemami seksualnymi osób niepełnosprawnych wciąż są trudne do
zaakceptowania. W pewnej opozycji pozostają pojawiające się nowe trendy kultury i cywilizacji współczesnej, modyfikując zasady
określające życie płciowe, zmieniając zachowania seksualne, stosunek do cielesności i funkcjonowania człowieka w sferze seksu.
Niezbędne jest poszukiwanie rozwiązań, które pozwoliłoby na uregulowanie kwestii dotyczących tworzenia trwałych związków
partnerskich oraz przygotowanie osób pracujących z osobami z zaburzeniami psychicznymi w domach pomocy społecznej z zakresu
wychowania seksualnego
SŁOWA KLUCZOWE: zaburzenia psychiczne, instytucje dla osób z zaburzeniami psychicznymi, dewiacje, wykorzystanie seksualne, upośledzenie umysłowe, opóźnienie umysłowe, masturbacja, konkubina, relacje homoseksulane.
Summary
Introduction. Contemporary research into selected characteristics of people with mental disorders who live in institutions is restricted
to psychopathological symptoms and the medication which affects some symptoms. Different dimensions, including physic and
mental conditions are still unknown. People who live in institutions are in a special situation because they stay there until the end
of their lives. Therefore, it is very important to take care of every aspect of their life. The article tries to show the sexuality of people
with mental disorders, especially those who live in institutions and similar homes.
Aim. The aim of this article is to look at the problem of sexuality among people with mental disorders who live in institutions. The
main issue concerns sexuality disorders in this group. Apart from mental disorders the other problems are masturbation, concubines,
marriages and homosexuality.
Material and method. The study used a meta-analysis of publications (research reports, articles, epidemiological and demographic
data) on the people with mental disorders who live in institutions.
Results and conclusions. People with mental disorders who live in institutions are the least acceptable group of the handicapped
population. The outcome of the research presented in this paper shows that the sexuality problems of these handicapped people are
still hard to accept for many. However, there are new culture trends that stand in opposition to such prejudices. These trends are
in fact altering principles governing sexual life, changing sexual behavior, attitude towards sexuality and sexual behavior. Looking
for new solutions that could regulate the foundation of long-lasting partnerships is essential. Another thing of importance is special
coaching in the topic of sexuality for the personnel taking care of the people with mental disorders living in institutions.
KEY WORDS: mental disorder, institution for people with mental disorders, deviation, sexual abuse, mental handicap, mental retardation, masturbation, concubines, homosexuality relationship.
PRACE POGLĄDOWE
374
Aleksandra Załustowicz
Wstęp
Badania dotyczące osób z zaburzeniami psychicznymi
najczęściej są zawężone do objawów psychopatologicznych oraz leków działających na te objawy. Inne wymiary,
ponadjednostkowe obejmujące całokształt stanu psychofizycznego są mniej poznane [1]. Autorzy niechętnie podejmują tematykę seksualności osób niepełnosprawnych,
tym bardziej zamieszkujących w takiej instytucji, jaką jest
dom pomocy społecznej. W niniejszej publikacji chciałabym przybliżyć sposób funkcjonowania w sferze seksualnej osób z zaburzeniami psychicznymi, które przebywają
w takich ośrodkach.
Związki seksualne stanowią bardzo ważną płaszczyznę w kontaktach międzyludzkich. Poprzez związki intymne realizowana jest potrzeba więzi, kontaktów emocjonalnych, uczuć. Jest niewątpliwie ważną dziedziną
życia większości jednostek ludzkich. Seksualność jest
istotnym składnikiem nie tylko związku, małżeństwa,
może również dostarczać głębokich przeżyć i przyczyniać się do powstania więzi wykraczającej poza sferę
seksualną [2]. Badacze życia seksualnego wraz z autorytetami z dziedziny medycyny coraz częściej eksponują
wagę życia seksualnego nie tylko dla psychospołecznego
funkcjonowania i zachowania sprawności, ale również
procesu leczenia i przywracania do zdrowia [3]. Oficjalne dokumenty Światowej Organizacji Zdrowia, a także
Parlamentu Europejskiego i Rady Europy (Decyzja Nr
1400/97 HEC) wymieniają życie seksualne jako sferę,
która powinna być uwzględniana wśród wskaźników
jakości zdrowia [4].
Istota potrzeby seksualnej
„Potrzeby to jeden z ważniejszych motywów
zachowania człowieka” [5].
Potrzeby są głównym motorem napędowym działań zarówno w świecie zwierząt, jak i ludzi. Istotą potrzeby seksualnej jest zachowanie gatunku. Z tego względu jest to
potrzeba specyficzna, ulega ewolucji w rozwoju ontogenetycznym zgodnie z prawami biologicznymi (związanymi
z wiekiem), a jej przejawy łączą się z oddziaływaniem czynników psychologicznych i społeczno-kulturowych. Zajmuje
ona szczególne miejsce, gdyż zaspokojenie służy również
samemu człowiekowi. Czynności seksualne są czymś więcej
niż tylko rozładowaniem popędu seksualnego – stają się
bowiem kontaktem społecznym umożliwiającym: redukcję
wielu napięć, usunięcie poczucia osamotnienia, skompensowanie braków i wzrost poczucia szczęścia [6].
Mechanizmy, o których mowa są wrodzone, jednak poczucie przynależności do płci, kierunek zachowań seksualnych i inne kształtują się pod wpływem wielu czynników.
Co więcej, potrzeba seksualna jest zintegrowana z wieloma
innymi potrzebami, szczególnie z potrzebą kontaktu emocjonalnego (więzi uczuciowej). Stopień tej integracji ma
istotne znaczenie dla zaspokojenia potrzeby seksualnej
PRACE POGLĄDOWE
człowieka i stanowi właściwość specyficznie ludzką. Związek potrzeby seksualnej z potrzebą kontaktu emocjonalnego
jest dynamiczny i zmienny w przebiegu życia człowieka.
Dodatkowo podlega zmianom w obrębie życia osobniczego
jednostki [7]. Zależność pomiędzy potrzebą seksualną a sferą
emocji ma charakter dwukierunkowy. Obydwa elementy
wpływają na siebie nawzajem. W równym stopniu emocje
wpływają na podejmowanie aktywności seksualnej jak sama
aktywność wpływa na sferę emocji. Emocje te w zasadniczy
sposób wpływają na dynamikę i sprawność zachowania
seksualnego wyznaczając nie tylko charakter podejmowanych zachowań, lecz również wybór partnera [8].
Definicja zdrowia seksualnego
Seksualność jest wrodzonym atrybutem i wrodzoną
funkcją ludzkiego organizmu, podporządkowana złożonym
wewnętrznym i zewnętrznym uwarunkowaniom. Kształt
dojrzałej seksualności człowieka jest wypadkową czynników biologicznych, psychologicznych oraz społecznokulturowych [9]. Potrzeba seksualna powinna być wkomponowana w strukturę osobowości, aby nie zakłócała przebiegu poszczególnych procesów psychicznych i nie była
równocześnie wyodrębnionym fragmentem osobowości
[10]. Prawidłowe funkcjonowanie w przypadku potrzeby
seksualnej dotyczy rozwoju człowieka oraz optymalnej
sprawności w zachowaniu siebie i gatunku. Napięcia seksualne, które powstają w organizmie mogą być zredukowane
wtedy, gdy zostaną prawidłowo rozpoznane i gdy zostaną
wyuczone prawidłowe sposoby ich realizacji [11].
Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia
(WHO), życie seksualne stanowi zasadniczy element prawidłowego, a zatem zdrowego funkcjonowania człowieka.
Jest gwarantem zdrowia psychicznego oraz psychicznego,
łącząc biologiczne, emocjonalne i intelektualne, a także
aspekty życia seksualnego. Jest również nieodłącznym
czynnikiem wpływającym w sposób istotny na rozwój
osobowości, komunikacji oraz stosunków interpersonalnych [12]. W związku z powyższym bagatelizowanie problemów w obszarze seksualnym może mieć wpływ nie
tylko na osobę, ale również na satysfakcjonujące relacje
z innymi ludźmi [13]. W związku z powyższym można
stwierdzić, że nowy nurt dotyczący zdrowia seksualnego
nie dotyczy postawy wobec seksualności służącej tylko
prokreacji. Precyzuje inne niż dotychczas zadania stojące
przed tą dziedziną, takie jak: przeciwdziałanie dyskryminacji, izolacji, segregacji w zakresie seksualności; zmiany
legislacyjne wymierzone przeciw różnym formom wykorzystania seksualnego i gwarantujące dostęp do terapii
seksualnej; brak dyskryminacji ze względu na płeć, orientację seksualną, niepełnosprawność, stan zdrowia [14].
Ustalenia, które zostały przytoczone świadczą o tym,
jak ważna, choć niedoceniana jest sfera intymna przez
specjalistów zajmujących się sferą życia intymnego osób
niepełnosprawnych w procesie ich samoakceptacji, samorealizacji, poczucia godności czy przystosowania do
życia w społeczeństwie [15].
Osoby z zaburzeniami psychicznymi mieszkające w domu pomocy społecznej – niektóre właściwości rozwoju …
Ostatnie lata przyniosły wiele pozytywnych przemian
w sposobie postrzegania seksualności osób niepełnosprawnych. Coraz częściej porusza się tę tematykę w czasopismach, na konferencjach czy też w programach telewizyjnych. Zachowania erotyczne, partnerstwo, rodzicielstwo
osób zamieszkujących w domu pomocy społecznej stanowią przedmiot burzliwej dyskusji wielu środowisk zarówno
wśród praktyków, jak i teoretyków. Głównym przedmiotem
analizy stają się wszystkie przestrzenie codzienności, w
których praktyki wyłączające utrudniały słabszym jednostkom uczestnictwo w życiu społecznym. Wskazuje się na
jak największą normalizację i integrację osób z niepełnosprawnością. Podejmując analizę dyskusji w literaturze
można rzec, iż zwykle mają one postać postulatów wysuwanych przez przedstawicieli nauki, w których uwidaczniana jest konieczność normalizacji życia seksualnego osób
z niepełnosprawnością. Najczęstsze postulaty, które przytoczę za Izabelą Fornalik to:
– uznanie istnienia potrzeb seksualnych osób niepełnosprawnych
– uznanie prawa osób niepełnosprawnych do wyrażania swej seksualności, czerpania z niej satysfakcji i radości
– uznanie prawa niepełnosprawnych do miłości i tworzenia związków
– konieczność prowadzenia wychowania seksualnego
– konieczność przygotowania specjalistów, którzy
zajęliby się realizacją wychowania seksualnego
w placówkach kształcenia specjalnego oraz edu
kowania opiekunów, osób pracujących z osobami
niepełnosprawnymi [16].
Pomimo takiego szeregu zmian zachodzących w społeczeństwie oraz tych i wielu innych postulatów rzeczywistość przedstawia się zgoła inaczej. W szczególnej
sytuacji są osoby z zaburzeniami psychicznymi przebywające w domu pomocy społecznej, ponieważ środowisko w którym przebywają wymusza niejednokrotnie
konkretne zachowania.
Występowanie zaburzeń seksualnych wśród osób chorych psychicznie
Życie erotyczne człowieka może odgrywać zarówno
negatywną, jak i pozytywną rolę, będąc podłożem mocy
lub niepełnosprawności, pewności siebie bądź kompleksu niższości [17]. Na seksualność wpływają ponadto
społeczne formy wyrazu i manifestacji płci [18]. Równie
złożony jest rozwój seksualności jednostki. Składają się
nań rozwój zdolności nawiązywania relacji, tożsamości
płciowej, reakcji i zachowań seksualnych oraz preferencji i orientacji seksualnej, na które z kolei wpływają
liczne czynniki [19].
Na drodze do uzyskania dojrzałości seksualnej pojawia
się szereg problemów w życiu uczuciowym, a zwłaszcza te
o dużym ładunku emocjonalnym oraz zakłócenia w kontaktach międzyludzkich we wszystkich fazach życia, a także w
375
sytuacji jakiej znajduje się człowiek, mogą przyczyniać się
do powstania zaburzeń seksualnych. W takich przypadkach
przyczyna leży po stronie nierozwiązanych konfliktów
emocjonalnych. W przypadku osób z diagnozą psychiatryczną ogromny wpływ na życie seksualne, a szczególnie
na występowanie różnorodnych zaburzeń seksualnych ma
zjawisko stygmatyzacji i dyskryminacji osób chorych psychicznie, szczególnie tych, u których rozpoznano psychozy
schizofreniczne i psychozy afektywne. Pomimo szeregu
zmian jakie nastąpiły w polskim społeczeństwie, w szczególności zwiększenie poziomu wiedzy na temat chorób
psychicznych i stosunku do leczenia chorych, nadal choroba
psychiczna budzi lęk i jest uważana za jedną z najbardziej
wstydliwych. W badaniach J. Wciórki [20] społeczne postawy wobec osób chorujących psychiczne są stereotypowe.
Z badań wynika, iż 83% respondentów ocenia, że osoby
chorujące psychicznie doświadczają dyskryminacji w zakresie prawa pracy, 67% wskazuje na brak poszanowania godności osobistej. W badaniach Ostrowskiej na próbie reprezentatywnej dorosłej ludności Polski na skali społecznej
życzliwości – niechęci lokuje się między bardziej życzliwie
postrzeganymi fizycznymi niepełnosprawnościami, czy
niepełnosprawnością intelektualną a ocenianymi negatywnie
narkomanią, alkoholizmem oraz HIV/AIDS [21]. Do najczęściej spotykanych przejawów negatywnych postaw wobec chorych psychicznie należą: obojętność, krytyka, odrzucenie, wyśmiewanie i ciągłe wytykanie, że ktoś chorował
i leczył się psychiatrycznie. Podkreślanie odmienności,
etykietowanie a także z drugiej strony opiekuńczość, wyręczanie w codziennych obowiązkach, utrudniają samodzielność, rozwój i powrót do aktywności życiowej [22].
Równolegle z zaburzeniami psychicznymi jako jeden
z wielu objawów zaczynają pojawiać się problemy natury
seksualnej. W większości schorzenia seksualne występują
równolegle z innymi licznymi objawami charakterystycznymi dla danej choroby. Różnorodne zaburzenia seksualne,
które niejednokrotnie rzutują na pierwszy plan, mogą być
objawem rozpoczynającej się choroby psychicznej [23].
Osoby z zaburzeniami psychicznymi są narażone na
występowanie zaburzeń natury seksualnej częściej niż w
ogólnej populacji. W psychozach schizofrenicznych
może występować osłabienie lub wzmożenie potrzeby
seksualnej [24]. Najczęściej jednak spotyka się zaburzenia pod postacią obniżenia popędu seksualnego [25]. Na
seksualność tych osób wpływa wiele czynników, w stanach psychotycznych zachodzi interferencja oddziaływania procesu chorobowego i stosowanego leczenia.
W fazie depresyjnej choroby afektywnej dwubiegunowej występuje osłabienie potrzeby seksualnej i aktywności
seksualnej. Potwierdzają to badania przeprowadzone w
latach 90. przez Bartlika i wsp. [26] oraz badania przeprowadzone przez Nicolosi i wsp. [27], które wykazały związek pomiędzy objawami depresji, a funkcjonowaniem seksualnym. Powołując się na badania Cyrankowskiego i wsp.
[28], polegające na przebadaniu 914 kobiet w wieku 42–52
lata, możemy dojść do wniosku, że podłoże zaburzeń popędu w depresji jest złożone. Kobiety były podzielone na trzy
grupy: nie mające objawów depresji, z jednym epizodem
PRACE POGLĄDOWE
376
Aleksandra Załustowicz
depresyjnym i z nawracającymi objawami depresyjnymi.
U kobiet z ostatniej grupy pojawiała się oziębłość seksualna, często połączona z przykrym odczuwaniem kontaktów
seksualnych. Dochodzi również do zaburzeń krwawień
miesięcznych oraz dysregulacji hormonalnej.
W fazie maniakalnej libido i aktywność seksualna są
często wzmożone i mogą stanowić pierwsze objawy manii.
Mogą się również pojawiać bezkrytyczne, ostentacyjne,
impulsywne aktywności seksualne, w tym „ostentacyjna”
masturbacja [29]. Osoby w stanie maniakalnym często
podejmują stosunki seksualne z wieloma partnerami. Nie
wykazują odpowiedzialności lub obaw związanych ze
swoim życiem seksualnym. Kobiety często zachowują się
pretensjonalnie i wyzywająco wobec mężczyzn [30].
W zespołach psychoorganicznych napotyka się zróżnicowane zaburzenia sfery seksualnej. Mogą się one wyrażać
w postaci nadpobudliwości, a nawet hiperseksualności.
Najczęściej występują zaburzenia zachowania, takie jak:
oglądactwo, ekshibicjonizm lub masturbacja o charakterze
ekshibicjonistycznym [31]. Zachowania autoerotyczne pojawiają się bardzo często i nie zawsze są odpowiedzią na
intensyfikację potrzeby seksualnej. Mogą także stanowić
formę zaspokojenia „głodu emocjonalnego” w przypadku
osób, które doświadczają braku akceptacji, doznawania
miłości, czułości i nie mają możliwości werbalizacji tych
stanów emocjonalnych, często żyją w samotności i izolacji.
Dają one chwilowe odprężenie, uspokojenie, poczucie
szczęścia [32]. Zachowania autoseksualne mogą również
stać się sposobem na życie w instytucjach przepełnionych
nudą, zamkniętych z brakiem aktywności. Ponadto czasem
stają się środkiem do zwrócenia na siebie uwagi [33].
W przebiegu psychoz pojawiają się iluzje, omamy
i urojenia o treści seksualnej, związane z własnym ciałem,
funkcjami seksualnymi, z osobą partnera, innymi ludźmi.
Mogą pojawiać się odczucia zmian wielkości narządów
płciowych, głosy zachęcające do kontaktów seksualnych,
opowiadające o zdradach ze strony partnera, przekonanie
o niewierności partnera, przekonanie o nawiązywaniu przez
partnera kontaktów kazirodczych, itp. W przebiegu psychozy mogą wystąpić również zachowania dewiacyjne: kazirodcze, ekshibicjonistyczne i inne. Wielu badaczy stwierdza, że u około 10–25% różnych dewiacji rozpoznawano
psychozy, a dewiacja należała do jednego z objawów.
Szczególne znaczenia mają objawy psychoz wiążące się
przebiegiem przekwitania, gdyż omamy i urojenia mogą się
wiązać z odległą przeszłością, np. zabiegiem przerwania
ciąży sprzed kilkudziesięciu laty. Często pojawiają się wtedy urojenia dotyczące niewiary partnera, co jest związane
z utratą atrakcyjności [34]. Wszelkie zaburzenia w porównaniu z występującymi u ludzi zdrowych przejawiają się w
dość charakterystyczny sposób, czasem wręcz drastyczny.
Poniżej przedstawiono tabelę ilustrującą spotykane objawy
w stosunku do rodzaju zaburzenia opracowaną na podstawie analizy różnych publikacji naukowych.
Powołując się na te zestawienia wyraźnie widać, iż występowanie określonych zaburzeń jest zależne od płci.
Z badań przeprowadzonych w latach 80. wynika, że kobiety
chore na schizofrenię mają znacznie mniej satysfakcjonujące życie seksualne niż kobiety zdrowe. Badaniom podlegały pacjentki przebywające na stałe w placówkach psychiatrycznych, bądź w innych ośrodkach zamkniętych [35].
W 1996 przeprowadzono badania, porównując kobiety
zdrowe i kobiety chore, ale porównywalne pod względem
zmiennych demograficznych. Wyniki badań wskazują, iż
kobiety chore mają więcej partnerów seksualnych w swojej
historii życia, zwykle nie posiadały aktualnego partnera,
znacznie czyściej padały ofiarą molestowania seksualnego.
Kobiety zdrowe były bardziej zadowolone ze swojego życia
seksualnego i bardziej pragnęły związków intymnych niż
kobiety chore.
Dużym problemem dla kobiet chorych jest ciąża. Otóż
istnieje ok. 10–15% ryzyka, że dzieci chorych na schizofre-
Tabela 1. Zaburzenia seksualne u mężczyzn (%)
Table 1. Male sexual dysfunction
Rodzaj zaburzenia
Zaburzenia libido
Impotencja
Erotomania
Dewiacje
Psychoza depresyjna
70
30
Brak danych
Brak danych
Psychoza maniakalna
15
5
30–60
1
Schizofrenia
20
10
5
2
Psychoza depresyjna
20
70
Brak danych
Psychoza maniakalna
15
2
20
Schizofrenia
10
10
5
15
25
30
Tabela 2. Zaburzenia seksualne u kobiet (%)
Table 2. Female sexual dysfunction
Rodzaj zaburzenia
Zaburzenia libido
Oziębłość
Erotomania
Problemy
i konflikty partnerskie
Źródło: Brodniak, 1985, s. 65.
PRACE POGLĄDOWE
Osoby z zaburzeniami psychicznymi mieszkające w domu pomocy społecznej – niektóre właściwości rozwoju …
nię będą również chorowały na schizofrenię [36]. Mają na
to wpływ takie czynniki, jak: uzależnienie od nikotyny
(źródła podają około 74–92%), przeżywanie psychozy
utrudnia rozpoznanie ciąży, rzadsze korzystanie z opieki
lekarskiej, działanie leków w okresie prenatalnym, dokonywanie aborcji [37]. Miller i wsp. podają istnienie 33%
przypadków poddawania przemocy chorych kobiet ciężarnych. W okresie poporodowym dochodzi najczęściej do
nasilenia objawów psychotycznych [38].
W przypadku populacji mężczyzn z badań przeprowadzonych przez Aizenberga i wsp. na tej grupie wynika, iż
pacjenci, którzy nie poddawali się leczeniu odczuwali
mniejsze pożądanie seksualne i częściej pojawiał się u nich
przedwczesny wytrysk. Stwierdzono również, że częściej
uprawiali masturbację (w tym grupa pacjentów poddających się leczeniu), niż populacja zdrowych mężczyzn [39].
Szczególną grupę pacjentów stanowią ci, dla których seksualność jest treścią przeżyć psychotycznych. Wielu chorych angażuje się w ryzykowne kontakty seksualne, pomimo posiadanej wiedzy na temat zakażeń przenoszonych
drogą płciową, co wynika z badań przeprowadzonych przez
Raja [40]. W porównaniu do kobiet chorych na schizofrenię
– mają trudności w inicjowaniu i utrzymaniu relacji interpersonalnych z powodu niskich umiejętności społecznych.
Przyczyną jest to, iż mężczyźni wcześniej zapadają na
schizofrenię i mają mniej czasu na zdobycie wiedzy z zakresu komunikacji interpersonalnej.
Dość często spotykanym zjawiskiem jest powstanie
zaburzeń seksualnych w następstwie działania leków
psychotycznych. Potwierdzono, iż przyjmowanie leków
przeciwdepresyjnych ujawnia niepożądane objawy seksualne (zaburzenia libido, erekcji, orgazmu) [41]. Większość leków przeciwpsychotycznych ma również wpływ
na występowanie zaburzeń seksualnych. Należy jednak
podkreślić, że najważniejszym czynnikiem wyjaśniającym obecność zaburzeń seksualnych jest obraz kliniczny
opisanych zaburzeń psychicznych i wynikające z tego
funkcjonowanie osobiste i społeczne pacjentów. W drugiej kolejności czynnikiem odgrywającym znaczną rolę
są leki stosowane w leczeniu zaburzeń psychicznych.
Podsumowując odwołam się do badań, które przeprowadziły w ostatnich latach Katarzyna Steuden i Katarzyna
Nowak. Przeprowadziły one badania dotyczące jakości
życia osób z rozpoznaną schizofrenią oraz depresją. Wyniki
badań uzyskane w Skali Zadowolenia z Życia wyraźnie
wskazują, iż obszar życia seksualnego jest przez te osoby
oceniany najniżej, natomiast podobnie na niskim poziomie
plasuje się ocena życia uczuciowego [42, 43].
Realizacja potrzeby seksualnej wśród osób chorych psychicznie przebywających pod opieką instytucjonalną
Instytucja, jaką między innymi jest dom pomocy społecznej, w której przebywają osoby z zaburzeniami psychicznymi narzuca odpowiedni sposób funkcjonowania.
W większości nie są to placówki koedukacyjne, problem
seksualności nie jest brany pod uwagę. Takie postępowa-
377
nia wytwarza sytuacje, które „wyzwalają” inne zachowania seksualne, takie jak związki homoseksualne, czy inny
sposób realizacji praktyk seksualnych.
Dom pomocy społecznej podziela cechy charakterystyczne dla Goffmanowskiej instytucji totalnej [44]:
1. „uprzedmiotowienie mieszkańców – traktowanie ich
jako obiekty zabiegów pielęgnacyjno-higienicznoopiekuńczych; paternistyczny stosunek do mieszkańców, traktowanie ich jak dzieci
2. obsługiwanie, dostarczanie <<gotowego>>, odsuwanie mieszkańców od decyzji w rożnych sprawach
życia codziennego i od udziału w przygotowaniach
do nich (…)
3. standaryzacja i uniformizacja różnych elementów
życia codziennego, związana z kolektywnymi sposobami zaspokajania potrzeb i brakiem indywidualnych możliwości wyboru
4. typowe dla instytucjonalnego zaspokajania potrzeb
nastawienie na ich minimalizację, a nie rozwój;
5. podwójna redukcja potrzeb mieszkańców: koncentracja wokół działań instytucji, przede wszystkim
zaspokajanie podstawowych potrzeb bytowych (…)
6. domy nie stwarzają warunków dla zaspokajania wielu potrzeb emocjonalnych, ciągłości kontaktów międzyludzkich, bliskości, przyjaźni, miłości”.
Badaczka życia codziennego w domach pomocy społecznej Elżbieta Tarkowska [45] stwierdza, że „w Polsce
jest ponad 600 domów pomocy społecznej, w tym ponad
500 takich, w których mieszkają niepełnosprawni z racji
upośledzenia, kalectwa, choroby psychicznej lub innych
przyczyn, niemogący żyć w ramach rodzin ani niezdolni
do samodzielnego życia. Sześćdziesięciotysięczna zbiorowość mieszkańców takich domów to nieznaczny odsetek czteromilionowej populacji ludzi niepełnosprawnych
w Polsce”. Autorka podsumowuje swoje badania odwołując się do powyższej teorii Goffmana.
Powyższy opis jest bardzo drastyczny, ukazujący absolutną zależność podopiecznych od personelu. Natomiast w ostatnich latach możemy dostrzec nasilenie
postulatów integracyjnych, niestety ich swobodna interpretacja, między innymi zależna od opcji politycznej,
doprowadziła do sytuacji, w której każdy pod postacią
tego pojęcia rozumie „to samo, ale inaczej” [46]. Realizację założeń integracyjnych zapoczątkowano w latach
sześćdziesiątych w krajach skandynawskich. Amadeusz
Krause opierając się na swoich doświadczeniach oraz
koncepcjach zwolenników normalizacji życia osób niepełnosprawnych wymienia między innymi „normalizację
kontaktów z płcią przeciwną”, gdzie postuluje, aby zaniechać praktyk segregacji płci, a także w miarę indywidualnych możliwości – umożliwić życie seksualne. Wielu autorów podkreśla zalety koedukacyjnego zamieszkania, między innymi w aspekcie zachowania, atmosfery, aktywności, higieny itp. Krause wyróżnia dwa modele funkcjonowania seksualnego. Pierwszy model wyolbrzymia problem braku samokontroli zachowań seksualnych lub innych mechanizmów regulujących np. odczuwanie wstydu, poczucie odpowiedzialności za swoje
PRACE POGLĄDOWE
378
Aleksandra Załustowicz
czyny i związane z tym konsekwencje, zdolność właściwego odczytania intencji osób drugich, trwałość uczuć,
itp. Niniejszy model sprowadza się do niedopuszczania
sytuacji problemowych. Drugi model kształtuje się na
przeciwległym biegunie i zakłada szeroką liberalizację
zachowań seksualnych. W tym modelu istnieje pewne
niebezpieczeństwo, takie jak wykorzystanie seksualne
osób chorych czy też wulgaryzacja życia seksualnego.
Dom Pomocy Społecznej jest środowiskiem specyficznym, gdzie życie mieszkańców jest poddane kontroli.
Z badań, które przeprowadzono w Domach Pomocy Społecznej przez Agnieszkę Komaniecką-Wiśniewską [47]
wynika, że personel oraz dyrekcja starają się odebrać atrybuty seksualności mieszkańcom. Tym samym pozbawiano
mieszkańców „Domu” realizowania potrzeb seksualnych.
W innych dopuszcza się posiadanie seksualności jako wyrazu intymności i samorealizacji, jednakże pod całkowitą
kontrolą personelu. Częstym zjawiskiem, który zaobserwowała badaczka było wytworzenie się związków homoseksualnych oraz stosowanie form zastępczych w celu
rozładowania napięcia seksualnego. Autorka przeprowadziła badania w domach koedukacyjnych; w dwóch z nich
zamieszkiwało ponad 150 osób, jeden był przeznaczony dla
70 kobiet i mężczyzn. Podkreśla, iż głównym problemem
jest seksualność mieszkańców. W jednym z domów personel przyjął taktykę infantylizacji. Zlikwidowali tym samym
ze swych problemów zawodowych kwestie antykoncepcji,
kontroli menstruacji czy niespodziewanej ciąży. „Personel
uczynił z nich dzieci i ograniczył możliwość pełnienia ról
społecznych przysługujących dorosłemu człowiekowi.
Samo pojawienie się intymności stanowiłoby zagrożenie
dla postrzegania zakazów wprowadzonych przez personel”.
Natomiast w kolejnych domach relacje były bardziej
swobodne, naturalne pozbawione idei „siedemdziesięcioosobowej rodziny”. Wiąże się to z silną kontrolą mieszkańców i stosowania się do nakazów i zakazów istniejących
w ośrodku. W drugim ośrodku dopuszcza się posiadanie
seksualności, co za tym następuje mieszkańcy mają szansę
nawiązać relacje między sobą. Mogą pełnić role kochanków, natomiast już nie rolę żony. Seksualność jest dopuszczalna, ale pod całkowitą kontrolą personelu. Zajście w
ciążę grozi usunięciem z ośrodka.
Jak wskazują wyniki przeprowadzonych badań Izabeli Fornalik [48] opiekunowie, rodzice, specjaliści trudniący się opieką oraz kierownictwo domów pomocy
społecznej prezentują różne postawy wobec zachowań
seksualnych swoich podopiecznych. W pierwszej części
artykułu wspomniano o zachowaniach autoerotyczncyh
i powodach ich występowania. Otóż większość opiekunów dąży do wyeliminowania takich zachowań. Proponuje się zachowania zastępcze, stosuje się leki wyciszające, słowną reprymendę, a nawet kary fizyczne.
Nieliczni informują na temat tego, w jaki sposób i gdzie
można podejmować działalność masturbacyjną. W tym
miejscu przytoczę jeden z przykładów rozwiązania problemu w domu pomocy społecznej dla kobiet z zaburzeniami psychicznymi, w którym autorka niniejszego tekstu odbywała staż. Jedna z mieszkanek w młodym wieku
PRACE POGLĄDOWE
umieszczała rożne przedmioty w pochwie. Po licznych
wizytach ginekologicznych, mających na celu usunięcie
przedmiotów, postanowiono zakupić wibrator i nauczyć
mieszkankę korzystania z niego. Wyjaśniono jej w jaki
sposób i gdzie ma go używać, tak aby zachować intymność, bezpieczeństwo oraz higienę intymną. Tym samym
została zaspokojona potrzeba rozładowania napięcia
seksualnego, natomiast nie wiadomo czy masturbacja nie
służy do zaspokojenia „głodu emocjonalnego”. Poza tym
rozwiązano problem, ponieważ stanowił kłopot dla personelu (m.in. wizyty u ginekologa). W nawiązaniu do
problemu masturbacji zaznacza się, że jedną z istotniejszych przeszkód stanowią rozterki natury religijnej.
Pomimo iż wiele domów pomocy społecznej jest świeckich, to ich związek z kościołem jest bardzo silny, ponadto osoby będące opiekunami lub kierownikami placówek również kierują się swoim światopoglądem,
którego nie można im zabronić.
Inne zagadnienie stanowi realizacja potrzeby seksualnej
w relacjach z partnerem. Jak już wspomniano z uwagi na to,
iż choroba rozwija się we wczesnej młodości, wiele osób
nie posiada doświadczeń związanych z prawidłową relacją
partnerską. Jeśli takie osoby trafią do domu pomocy społecznej o strukturze jednopłciowej, to już nie ma szans, aby
te relacje przebiegały poprawnie. Nie chodzi tu tylko
o kontakty seksualne, ale przede wszystkim o kontakt emocjonalny, potrzebę bliskości, budowania związku. Wiele
osób przebywających w domach pomocy społecznej z zaburzeniami psychicznymi to osoby młode. W przeciwieństwie do osób z niepełnosprawnością intelektualną, gdzie
rodzice opiekują się dziećmi przez długi czas, osoby chore
psychicznie po długotrwałym leczeniu psychiatrycznym
często trafiają do różnych ośrodków. Wielu opiekunów
(zwłaszcza zakonnych) uważa, że nigdy nie wyrażą zgody
na pozamałżeńskie kontakty, co jednoznacznie uniemożliwia nawiązanie prawidłowych kontaktów partnerskich.
Zaznaczają, iż zgodnie z Art. 12 § 1. Kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego [49] osoby dotknięte chorobą psychiczną
nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego. W wyjątkowych
przypadkach, gdy osoba nie jest ubezwłasnowolniona i nie
istnieje zagrożenie do posiadania zdrowego potomstwa sąd
zezwala na zawarcie związku małżeńskiego. W rzeczywistości są to przypadki odosobnione, ponieważ w sytuacji
choroby psychicznej zagrożenie wynikające z dziedziczności jest prawdopodobne, pomijając zagadnienia związane
z możliwością wychowania potomstwa. Problem stanowi
również antykoncepcja: jaką wybrać formę antykoncepcji,
czy będzie skuteczna, w jaki sposób kontrolować osoby
współżyjące i wreszcie kto i w jaki sposób przekaże wszelkie informacje z nią związane?
W nawiązaniu do kwestii, która została poruszona
powyżej, rodzi się kolejny problem. Dotyczy to nawiązywania kontaktów homoseksualnych, o których już
wcześniej wspomniano. Z badań K. Nowak-Lipińskiej
oraz Izabeli Fornalik wynika, iż ma to miejsce szczególnie w segregacyjnych instytucjach typu domy pomocy
społecznej [50]. Fakt ten potwierdza tezę, że zachowania
homoseksualne mają w większości charakter zastępczy
Osoby z zaburzeniami psychicznymi mieszkające w domu pomocy społecznej – niektóre właściwości rozwoju …
i nie wynikają z homoerotycznej motywacji. Z uwagi na
brak możliwości nawiązania kontaktów heteroseksualnych, kontakty homoseksualne są jedyną formą (poza
masturbacją) uzyskania satysfakcji seksualnej, a co ważniejsze – dostarczają również bliskości, czułości i elementów partnerstwa. K. Nowak-Lipińska [51] wprowadziła do literatury określenie zachowania homoseksualnopodobne. Doświadczenie podpowiada, że pracownicy
zdają sobie sprawę z istniejącego zjawiska, często stosują taktykę ignorowania tego co się dzieje. Na przykład
panie chcące mieszkać w jednym pokoju otrzymują na to
pozwolenie, wszyscy zdają sobie sprawę, że ich kontakty
nie są stricte koleżeńskie, natomiast wydają przyzwolenie na tego typu praktyki. Problem pojawia się wtedy,
jeśli dochodzi do karania lub zabraniania tego typu kontaktów (często dzieje się tak w placówkach zakonnych).
Homoseksualizm nie jest akceptowany w Polsce między
innymi z powodów religijnych, tym samym występowanie tego typu zachowań w domach pomocy społecznej
również rodzi sprzeciw wśród wielu opiekunów. Problem stanowi również poziom rozwoju osób będących w
„związku”. Niekiedy osoba bardziej zaburzona i niepełnosprawna może nie wyrażać zgody na tego typu kontakty, lecz nie potrafi zaprotestować. Podczas badań
pilotażowych przeprowadzonych na terenie dwóch placówek dla osób z zaburzeniami psychicznymi dotyczącymi jakości życia mieszkańców opiekunowie zapytani o
tego typu kontakty między podopiecznymi twierdzili, że
kierują się własnym poczuciem normy i patologii.
Inne doniesienia z tychże badań wraz z poczynioną
obserwacją świadczą, iż najczęściej dochodzi do infantylizacji mieszkańców. Równie często występuje unikanie
tematyki seksualności. Stosuje się również taktykę podkreślania granicy personel – mieszkaniec, gdzie personel
ma prawo do własnej rodziny, męża, kochanka, a mieszkaniec jest po prostu zastąpieniem stygmatu „chory
psychicznie”. Choroba nie umożliwiła tym osobom
wcześniejszych kontaktów seksualnych lub jeśli tak było
i zdążyły się rozwinąć prawidłowe relacje partnerskie,
to tym bardziej ponownie chcą takie zbudować. W domu
pomocy społecznej, w którym przebywają kobiety wiele
z nich ma dzieci poza ośrodkiem, tworzyły kiedyś rodziny wraz ze swymi mężami czy partnerami. Natomiast od
momentu pobytu w domu pomocy społecznej te więzi
często się rozluźniły lub całkowicie zostały zerwane.
Pomimo działań, które podejmuje się na terenie Domu
nie ma możliwości takich relacji odbudować, jeśli druga
strona nie chce współpracować. Osoba przebywająca w
domu pomocy społecznej próbuje sobie ułożyć życie od
nowa, zgodnie z nowymi zasadami. Nie mając szans na
powrót do rodziny, najczęściej poszukuje kogoś, kto
będzie podobnie jak ona przebywał w innym domu pomocy. Często podczas różnego rodzaju spotkań, czy
wyjazdów rodzą się przyjaźnie, sympatie, które miałyby
szansę przetrwania i mogłyby dać namiastkę „normalnego” funkcjonowania, gdyby była taka możliwość. Personel wraz z dyrekcją czasami podejmuje działania, które
mają na celu tylko rozładowanie napięcia seksualnego
379
u osób, które tego potrzebują. Działania, które podejmują są ściśle kontrolowane i nie dają one szansy na to, aby
mogły się narodzić relacje pomiędzy osobami z płcią
przeciwną, które byłyby oparte na relacji intymności.
Mając na uwadze jak wiele rodzi się relacji homoseksualnych widać, że potrzeba bliskości z drugim człowiekiem, z którym można stworzyć związek intymny jest
bardzo duża. Kontakty z płcią przeciwną są zatem ograniczone do spotkań na wyjazdach, ośrodkach wczasowych, rajdach czy imprezach integracyjnych. Podejmowano również pewne działania mające na celu unormowanie tej sytuacji. Próby polegały na wyodrębnieniu
oddzielnych pokojów dla osób, które chciałyby zamieszkać z partnerem. Propozycja nie spotkała się z aprobatą.
Z obserwacji oraz badań pilotażowych wynika, iż
kobiety zamieszkujące ten ośrodek oraz mężczyźni zamieszkujący drugi dom pomocy społecznej pragną kontaktu z płcią przeciwną, wiele z nich jest sprawna i odpowiedzialna w takim stopniu, aby pozytywnie przejść
trening antykoncepcji i innych aspektów seksualności.
Niestety tak jak w większości innych domach pomocy
społecznej „ten” problem nadal pozostanie nierozwiązany, ponieważ potrzeba, jaką jest seksualność nie stanowi
priorytetu.
Podsumowanie
Głównym celem artykułu było poruszenie zagadnień
związanych z seksualnością osób z zaburzeniami psychicznymi zamieszkujących w domach pomocy społecznej i zasygnalizowanie najważniejszych problemów w tym zakresie. Zwrócono uwagę na trudności pacjentów w relacjach
interpersonalnych, specyfikę zaburzeń seksualnych występujących w tej grupie oraz sposób realizacji tej potrzeby w
domu pomocy społecznej.
Na zakończenie wyodrębniono wnioski końcowe,
które nie wyczerpują całkowicie powyższej tematyki,
a jedynie stawiają kolejne pytania nie zawsze znajdujące
odpowiedź:
Niezbędne jest poszukiwanie rozwiązań, które pozwoliłoby na uregulowanie kwestii dotyczących tworzenia trwałych związków partnerskich przez osoby chore psychicznie.
Obecnie są to często związki funkcjonujące na odległość,
lub dochodzi do rozpadu. W tym wypadku możliwość
legalizacji, wspólne zamieszkanie i pomoc ze strony specjalistów jest szansą na lepsze funkcjonowanie.
Niezbędne jest przygotowanie osób pracujących z osobami z zaburzeniami psychicznymi w domach pomocy
społecznej z zakresu wychowania seksualnego. Zdaję sobie
sprawę, ze opiekunowie przechodzą szereg kursów dotyczących różnych sfer rozwoju, jednakże uważam, że ich
wiedza w tym zakresie nadal jest niezadowalająca. Zasadne
byłoby wprowadzenie takich zajęć, podczas których zdobyliby praktyczne umiejętności rozwiązywania problemów w
swoim miejscu pracy. Ponadto uważam, iż mieszkańcy
również powinni zdobyć wiedzę z zakresu podstawowych
pojęć dotyczących seksualności. Szczególny nacisk po-
PRACE POGLĄDOWE
380
Aleksandra Załustowicz
winno się położyć na zagrożenia związane z wykorzystaniem seksualnym.
Na przestrzeni wieków seksualność osób niepełnosprawnych zawsze budziła lęk i niezrozumienie. Jednak
sfera seksualna to nie tylko potrzeby fizjologiczne, ale
również (niekiedy przede wszystkim) potrzeba kontaktu
emocjonalnego. Istnieje ścisły związek pomiędzy sferą
seksualną a czynnikami emocjonalnymi. Owo powiązanie polega na tym, że człowiek w swoim rozwoju osobniczym podlega wpływom nie tylko determinantów
biologicznych, ale również uczy się i przyswaja wzorce
kulturowe. Człowiek nie istnieje bez tych wzorców kulturowych, tak jak one nie istnieją bez człowieka. Kultura
i obyczajowość kreują niekiedy zupełnie wypaczony
obraz seksualności, co powoduje jeszcze większą niechęć do prawidłowego postrzegania seksualności osób
niepełnosprawnych. [52]. Osoby z zaburzeniami psychicznymi są grupą, która jest najmniej akceptowana
pośród osób niepełnosprawnych. Przebywanie w instytucjach opieki zdrowotnej czy też społecznej przez osoby
chore wymaga od nich pozostawania nieaktywnymi
seksualnie, co wynika z zakazu kontaktów seksualnych,
bądź kontroli nad nimi [53]. Z przytoczonych badań
wynika, że wyzwania związane z problemami seksualnymi osób niepełnosprawnych wciąż są trudne do zaakceptowania między innymi z powodu ideologii chrześcijańskiej. W pewnej opozycji pozostają pojawiające się
nowe trendy kultury i cywilizacji współczesnej, modyfikując zasady określające życie płciowe, zmieniając zachowania seksualne, stosunek do cielesności i funkcjonowania człowieka w sferze seksu [54].
Przemiany w postawach społeczeństwa, w tym przemiany w sposobie traktowania seksualności osób niepełnosprawnych, na poziomach społecznym i instytucjonalnym –
czyli zarówno postaw społeczeństwa, jak i pracowników
instytucji opiekuńczych – mają doniosłą wagę [55]. Na
poziomach tych dokonują się istotne regulacje, wyznaczające sfery akceptacji potrzeb seksualnych osób niepełnosprawnych i czasami odmiennych form jej realizacji.
Zrozumiałym jest fakt, iż wiele osób obawia się podjęcia decyzji dotyczącej większej swobody seksualnej w
domu pomocy społecznej. Najczęściej podawanym argumentem jest to, iż są inne problemy, ważniejsze niż
sfera seksualna. Istotne są również kwestie finansowe,
ponieważ każda zmiana pociąga za sobą obciążenia w
budżecie. Niestety, niekiedy zapominamy, że przedmiotem naszych rozważań jest żywy człowiek, który urodził
się z takimi samymi prawami jak każdy inny. Poprzez
chorobę, która spowodowała niepełnosprawność został
pewnych praw pozbawiony. Zapominamy o tym, co najważniejsze a jednym z najważniejszych jest poziom jednostkowy, gdzie głównym działającym podmiotem jest
osoba niepełnosprawna – jej emocje, potrzeby i pragnienia.
Piśmiennictwo
1. Jakimal S., Murawiec S.: Problemy seksualne w schizofrenii.
Seksuol. Pol., 2008, 6, 2, 83-90.
PRACE POGLĄDOWE
2. Imieliński K.: Kulturowo–medyczne aspekty seksuologii,
[w:] Imieliński, K. (red.), Seksuol. Społ., Warszawa 1997,
PWN.
3. Aaronson N., Beckman J.: The quality of life of cencer
patrints, New York, Raven Nooks; Bresler A., Kapuln A.
Wyzwania i wybory [w:] Kaplun, A.: Promocja zdrowia w
chorobach przewlekłych, Instytutu Medycyny Pracy, Łódź
1997.
4. Ostrowska A.: Seksualność osób niepełnosprawnych [w:]
O seksualności osób niepełnosprawnych, Ostrowska A.
(red.), Warszawa 2007, Instytut Rozwoju Służb Spolecznych,
12.
5. Czabała J.: Czynniki leczące w psychoterapii. Warszawa
2006, PWN, 158.
6. Obuchowska I. (red.): Dziecko niepełnosprawne w rodzinie.
Warszwa 1991, WSiP, 49.
7. Obuchowska I.: Psychologiczne aspekty dojrzewania [w:]
Jaczewski A., Woynarowska B., (red.), Dojrzewanie.
Warszawa 1982, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
8. Waszyńska K.: Życie seksualne studentów. Poznań 2003,
Interfund, 39.
9. Beisert M.: Seksualność w cyklu życia człowieka. Warszawa
2006, Wydawnictwo Naukowe PWN, 8.
10. Gapik L.: Potrzeba seksualna, [w:] K. Imieliński (red.)
Seksuologia. Zarys encyklopedyczny. Warszawa 1985, PWN.
11. Gapik L.: Wybrane zagadnienia seksuologii, [w:] Z. Słomko
(red) Ginekologia. Warszawa 1988, PZWL, 289.
12. Lelibum R.S., Rosen R.C.: Terapia zaburzeń seksualnych,
Gdańsk 2005, GWP, (za:) Lelakowska K. Specyfika życia
seksualnego osób niepełnosprawnych ruchowo, [w:] Derbis
R., Jakość od wykluczonych do elity. Częstochowa 2008,
Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego, 516.
13. Lelakowska K.: Specyfika życia seksualnego osób niepełnosprawnych ruchowo, [w:] Derbis R., Jakość od wykluczonych do elity. Częstochowa 2008, Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego, 516.
14. Lew-Starowicz Z.: Styl życia seksualnego [w:] Karski K.
(red.) Promocja zdrowia, 1999, Ignis.
15. Ostrowska A.: Seksualność osób niepełnosprawnych [w:]
Ostrowska, A. (red.) O seksualności osób niepełnosprawnych, Warszawa 2007, Instytut Rozwoju Służb Spolecznych,
13.
16. Fornalik I.: Osoby niepełnosprawne – niektóre właściwości
rozwoju i funkcjonowania seksualnego człowieka, [w:]
Kościelska M., Aouil B. (red.) Człowiek niepełnosprawny,
rodzina i praca. Bydgoszcz 2004, Wydawnictwo Akademii
Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 137.
17. Beisert M.: Seksualność w cyklu życia człowieka. Warszawa
2006, Wydawnictwo Naukowe PWN, 8.
18. Strauss B.: Zaburzenia seksualne, [w:] Freybeger H.J.,
Schneider W. Stieglitz R.D. (red.) Kompedium psychiatrii
i psychoterapii medycyny psychosomatycznej, tłum.
Olszyńska B., Lew-Starowicz M., red. naukowa, 2005,
185-189.
19. Strauss J.S., Carpanter W.T., Jr, Bartko J.J.: The diagnosis
und understanding of schizophrenia: Part III:Speculations on
the progress that underline schizophrenic symptoms and
signs. Schizophrenia Bull, 1974, 17, 99-111.
20. Wciórka J.: Osoby chore psychicznie w społeczeństwie.
Komunikat z badań, CBOS (BS/124/2008), Warszawa 2008.
Osoby z zaburzeniami psychicznymi mieszkające w domu pomocy społecznej – niektóre właściwości rozwoju …
21. Ostrowska A.: Postawy społeczeństwa polskiego wobec niepełnej sprawności, OBOiSP, Aktualności Radiowo–Telewizyjne, Warszawa 1981; Brodniak W.A. Choroba psychiczna w świadomości społecznej, Warszawa 2000, Oficyna
Naukowa.
22. Kępiński A.: Schizofrenia, Warszawa 1979, PZWL (za:)
Odrowąż-Pieniążek A. Sytuacja osób chorych psychicznie
[w:] Steuden, St., Okła, W., Jakość życia w chorobie, Lublin
2009, Wydawnictwo KUL, 164-165.
23. Brodniak W.A., Kasperek-Zimowska B. Sarol-Kulka A.:
Zaburzenia seksualne w chorobach psychicznych, [w:] (red.)
Ostrowska A., O seksualności osób niepełnosprawnych,
Instytut Rozwoju Służb Społecznch, Warszawa 2007, 65.
24. Godlewski J.: Wybrane zagadnienia z seksuologii, [w:] S.
Dąbrowski, J. Jroszewski, S. Pużyński (red.) Psychiatria.
Tom 1, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1987, 300.
25. Brodniak W.A.: Choroba psychiczna w świadomości społecznej, Warszawa 2000, Oficyna Naukowa, 69.
26. Bartlik B., Kocsis J.H., Legere R., Villaluz J., Kossoy A.,
Gelenberg A.J.: Sexual disfuncion secondary to depressive
disorders. J. Gend. Specif. Med., 1999, 2(2), 52-60.
27. Nicolosi A., Moriera E.D., Villa M., Glasser D.B.: A population study of the association between sexual function,
sexual satisfaction and depressive symptoms in man.
J. Affect. Disord., 2004, 15, 82 (2), 235- 43.
28. Cyrankowski J.M., Bromberg J., Youk A., Matthews K.
Kravitz H.M., Powell L.M.: Lifetime depression history and
sexual function In women midlife. Arch. Sex Behav., 2004,
33 (6), 539-548.
29. Godlewski J.: Etologiczne aspekty seksuologii. W: K.
Imieliński (red.) Seksuologia biologiczna. Warszawa 1985,
PWN.
30. Brodniak W.A., Kasperek-Zimowska B., Sarol-Kulka A.:
Zaburzenia seksualne w chorobach psychicznych, [w:] (red.)
Ostrowska A., O seksualności osób niepełnosprawnych, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2007, 65.
31. Godlewski J.: Wybrane zagadnienia z seksuologii, [w:]
S.Dąbrowski, J. Jroszewski, S. Pużyński (red.) Psychiatria.
Tom 1, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1987, 300.
32. Walter J.: Pubertätsprobleme bei Jugendlichen mit geistiger
Behinderung. [w:] Walter J. (red.) Sexualität und geistige
Behinderung. Heidenberg: Edition Schindele, 1986, 142-155.
33. Fornalik I.: Osoby niepełnosprawne – niektóre właściwości
rozwoju i funkcjonowania seksualnego człowieka, [w:] Kościelska, M., Aouil, B. (red.) Człowiek niepełnosprawny,
rodzina i praca. Bydgoszcz 2004, Wydawnictwo Akademii
Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 138.
34. Starowicz-Lew Z.: Psychoterapia seksualna i partnerska w
zaburzeniach psychicznych, [w:] Brodniak, W. (red.), Społeczne problemy leczenia zaburzeń psychicznych, Warszawa
1985, 179.
35. Lyketsos G.C., Sakka A. Mailis A.: The sexual adjustment
of chronic schizophrenics: a preliminary study. British
J. Psychiatry, 1983, 143, 376-382.
36. Jensvold J.M.,. Plaut V.C., Rojansky N., Crenshaw T.L.,
Halbreich U.: Sexual side effects of psychotropics drugs in
woman and man, [w:] Jensvold M.F., Halbreich U., Hamilton
J.A. Psychopharmocology and woman: sex, gender, and
hormons, DC: American Psychiatric Press, Washington,
1996, 323-268.
381
37. Brodniak W.A., Kasperek-Zimowska B., Sarol-Kulka A.:
Zaburzenia seksualne w chorobach psychicznych, [w:] (red.)
Ostrowska, A., O seksualności osób niepełnosprawnych,
Instytut Rozwoju Służb Społecznch, Warszawa 2007, 71.
38. Miller L.J.: Sexuality, reproduction, and family planninig In
woman with schizophrenia. Schizophrenia Bull, 1997, 4, 623635.
39. Aizenberg D., Zemishlan, Z., Dorman-Etrog P., Weizman A.:
Sexual disfunction In Male schizpchrenic patients. J. Clin.
Psychiatry, 1995, nr. 4, 137-141.
40. Raja M., Azzoni A.: Sexual behavior and sexual problems
among patient with severe chronic psychoses. European Psychiatry: the Journal of the Assciaotion of European Psychiatrists, 2003, 2, 70-76.
41. Steuden St., Nowak K.: Psychologiczne aspekty jakości życia
u osób chorych na depresję, [w:] Steuden St., Okła W. Jakość
życia w chorobie. Lublin 2006, Wydawnictwo KUL, 92.
42. Steuden St., Nowak K.: Jakość życia osób z rozpoznaną schizofrenią, [w:] Steuden, St., Okła, W. Jakość życia w chorobie.
Lublin 2006, Wydawnictwo KUL, 126.
43. Starowicz-Lew Z.: Psychoterapia seksualna i partnerska w
zaburzeniach psychicznych. [w:] Brodniak W. (red.), Społeczne problemy leczenia zaburzeń psychicznych, Warszawa
1985, 180.
44. Tarkowska E.: Ludzie w instytucji totalnej. Przypadek domów pomocy społecznej w Polsce, [w:] A. Gustavsson, E.
Zakrzewska-Manterys (red.), Upośledzenie w społecznym
zwierciadle, Warszawa 1997, Wyd. Żak, 123.
45. Tarkowska E.: Ludzie w instytucji totalnej. Przypadek domów pomocy społecznej w Polsce, [w:] A. Gustavsson, E.
Zakrzewska – Manterys (red.), Upośledzenie w społecznym
zwierciadle, Warszawa 1997, Wyd. Żak, 123.
46. Krause A.: Integracyjne złudzenia ponowoczesności (sytuacja ludzi niepełnosprawnych), Kraków 2000, Oficyna Wydawnicza Impuls, 25.
47. Kumaniecka-Wiśniewska A.: Kim jestem? Tożsamość kobiet
upośledzonych umysłowo. Warszawa 2006, Wydawnictwo
Żak, 104-167.
48. Fornalik I.: Osoby niepełnosprawne – niektóre właściwości
rozwoju i funkcjonowania seksualnego człowieka, [w:]
Kościelska, M., Aouil, B. (red.) Człowiek niepełnosprawny,
rodzina i praca. Bydgoszcz 2004, Wydawnictwo Akademii
Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 135-142.
49. Dziennik Ustaw z 1998 R. Nr. 117, POZ 757. Ustawa z dnia
24 lipca 1998 roku.
50. Nowak-Lipińska K.: Na antypodach płciowości – wielowymiarowość zachowań homoseksualno podobnych osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną [w:] Dykcik Wł.,
Kosakowski Cz., Kuczyńska-Kwapisz J. (red.) Pedagogika
specjalna szansą na realizację potrzeb osób z odchyleniami
od normy. Olsztyn-Warszawa-Poznań 2002, 483-498.
51. Nowak-Lipińska K.: Na antypodach płciowości – wielowymiarowość zachowań homoseksualno podobnych osób
z głębszą niepełnosprawnością intelektualną [w:] Dykcik
Wł., Kosakowski Cz., Kuczyńska-Kwapisz J. (red.) Pedagogika specjalna szansą na realizację potrzeb osób z odchyleniami od normy. Olsztyn-Warszawa- Poznań 2002, 483498.
52. Lelibum R.S., Rosen R.C.: Terapia zaburzeń seksualnych,
Gdańsk 2005, GWP, (za:) Lelakowska K. Specyfika życia
seksualnego osób niepełnosprawnych ruchowo, [w:] Derbis
PRACE POGLĄDOWE
382
Aleksandra Załustowicz
R., Jakość od wykluczonych do elity. Częstochowa 2008,
Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego, 516.
53. Brodniak W.A., Kasperek-Zimowska B. Sarol-Kulka A.:
Zaburzenia seksualne w chorobach psychicznych, [w:] (red.)
Ostrowska, A., O seksualności osób niepełnosprawnych,
Instytut Rozwoju Służb Społecznch, Warszawa 2007, 65.
54. Izdebski Z., Ostrowska A.: Seks po polsku. Zachowania
seksualne jako element stylu życia Polaków, Warszawa 2003,
Muza.
PRACE POGLĄDOWE
55. Ostrowska A.: O seksualności osób niepełnosprawnych, Warszawa 2007, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, 24.
Adres do korespondencji:
Aleksandra Załustowicz
Wydział Studiów Edukacyjnych UAM
ul. Szamarzewskiego 89
60-568 Poznań
[email protected]
Download