osoby z zaburzeniami psychicznymi mieszkające w domu pomocy
advertisement
Nowiny Lekarskie 2011, 80, 5, 373–382 ALEKSANDRA ZAŁUSTOWICZ OSOBY Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI MIESZKAJĄCE W DOMU POMOCY SPOŁECZNEJ – NIEKTÓRE WŁAŚCIWOŚCI ROZWOJU I FUNKCJONOWANIA SEKSUALNEGO PEOPLE WITH MENTAL DISORDERS WHO LIVE IN INSTITUTION – SOME ASPECTS OF DEVELOPMENT AND SEXUAL FUNCTIONING Zakład Pedagogiki Specjalnej Wydział Studiów Edukacyjnych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Kierownik: prof. zw. dr hab. Władysław Dykcik Streszczenie Wstęp. Badania dotyczące osób z zaburzeniami psychicznymi najczęściej są zawężone do objawów psychopatologicznych oraz leków działających na te objawy. Inne wymiary, ponadjednostkowe obejmujące całokształt stanu psychofizycznego są mniej poznane. Osoby przebywające w domu pomocy społecznej są w sytuacji szczególnej, ponieważ zazwyczaj pozostają tam do końca swych dni, dlatego tak ważnym jest, aby zadbać o wszelkie sfery ich funkcjonowania. Artykuł jest próbą zwrócenia uwagi na seksualność osób chorych psychicznie a w szczególności tych, które przebywają w domu pomocy społecznej, jak również w podobnych instytucjach. Cel. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżyć problematykę seksualności osób z zaburzeniami psychicznymi, które zamieszkują w domu pomocy społecznej. Podjęto tematykę zaburzeń seksualnych w tej grupie osób. Poruszono problematykę dotyczącą masturbacji, związków partnerskich, małżeństwa oraz związków homoseksualnych. Materiał i metoda. W badaniu zastosowano metaanalizę publikacji (raportów z badań, artykułów, danych epidemiologicznych i demograficznych) na temat seksualności osób z zaburzeniami psychicznymi zamieszkującymi w domu pomocy społecznej. Wyniki i wnioski. Osoby z zaburzeniami psychicznymi są grupą, która jest najmniej akceptowalna pośród osób niepełnosprawnych. Z przytoczonych badań wynika, że wyzwania związane z problemami seksualnymi osób niepełnosprawnych wciąż są trudne do zaakceptowania. W pewnej opozycji pozostają pojawiające się nowe trendy kultury i cywilizacji współczesnej, modyfikując zasady określające życie płciowe, zmieniając zachowania seksualne, stosunek do cielesności i funkcjonowania człowieka w sferze seksu. Niezbędne jest poszukiwanie rozwiązań, które pozwoliłoby na uregulowanie kwestii dotyczących tworzenia trwałych związków partnerskich oraz przygotowanie osób pracujących z osobami z zaburzeniami psychicznymi w domach pomocy społecznej z zakresu wychowania seksualnego SŁOWA KLUCZOWE: zaburzenia psychiczne, instytucje dla osób z zaburzeniami psychicznymi, dewiacje, wykorzystanie seksualne, upośledzenie umysłowe, opóźnienie umysłowe, masturbacja, konkubina, relacje homoseksulane. Summary Introduction. Contemporary research into selected characteristics of people with mental disorders who live in institutions is restricted to psychopathological symptoms and the medication which affects some symptoms. Different dimensions, including physic and mental conditions are still unknown. People who live in institutions are in a special situation because they stay there until the end of their lives. Therefore, it is very important to take care of every aspect of their life. The article tries to show the sexuality of people with mental disorders, especially those who live in institutions and similar homes. Aim. The aim of this article is to look at the problem of sexuality among people with mental disorders who live in institutions. The main issue concerns sexuality disorders in this group. Apart from mental disorders the other problems are masturbation, concubines, marriages and homosexuality. Material and method. The study used a meta-analysis of publications (research reports, articles, epidemiological and demographic data) on the people with mental disorders who live in institutions. Results and conclusions. People with mental disorders who live in institutions are the least acceptable group of the handicapped population. The outcome of the research presented in this paper shows that the sexuality problems of these handicapped people are still hard to accept for many. However, there are new culture trends that stand in opposition to such prejudices. These trends are in fact altering principles governing sexual life, changing sexual behavior, attitude towards sexuality and sexual behavior. Looking for new solutions that could regulate the foundation of long-lasting partnerships is essential. Another thing of importance is special coaching in the topic of sexuality for the personnel taking care of the people with mental disorders living in institutions. KEY WORDS: mental disorder, institution for people with mental disorders, deviation, sexual abuse, mental handicap, mental retardation, masturbation, concubines, homosexuality relationship. PRACE POGLĄDOWE 374 Aleksandra Załustowicz Wstęp Badania dotyczące osób z zaburzeniami psychicznymi najczęściej są zawężone do objawów psychopatologicznych oraz leków działających na te objawy. Inne wymiary, ponadjednostkowe obejmujące całokształt stanu psychofizycznego są mniej poznane [1]. Autorzy niechętnie podejmują tematykę seksualności osób niepełnosprawnych, tym bardziej zamieszkujących w takiej instytucji, jaką jest dom pomocy społecznej. W niniejszej publikacji chciałabym przybliżyć sposób funkcjonowania w sferze seksualnej osób z zaburzeniami psychicznymi, które przebywają w takich ośrodkach. Związki seksualne stanowią bardzo ważną płaszczyznę w kontaktach międzyludzkich. Poprzez związki intymne realizowana jest potrzeba więzi, kontaktów emocjonalnych, uczuć. Jest niewątpliwie ważną dziedziną życia większości jednostek ludzkich. Seksualność jest istotnym składnikiem nie tylko związku, małżeństwa, może również dostarczać głębokich przeżyć i przyczyniać się do powstania więzi wykraczającej poza sferę seksualną [2]. Badacze życia seksualnego wraz z autorytetami z dziedziny medycyny coraz częściej eksponują wagę życia seksualnego nie tylko dla psychospołecznego funkcjonowania i zachowania sprawności, ale również procesu leczenia i przywracania do zdrowia [3]. Oficjalne dokumenty Światowej Organizacji Zdrowia, a także Parlamentu Europejskiego i Rady Europy (Decyzja Nr 1400/97 HEC) wymieniają życie seksualne jako sferę, która powinna być uwzględniana wśród wskaźników jakości zdrowia [4]. Istota potrzeby seksualnej „Potrzeby to jeden z ważniejszych motywów zachowania człowieka” [5]. Potrzeby są głównym motorem napędowym działań zarówno w świecie zwierząt, jak i ludzi. Istotą potrzeby seksualnej jest zachowanie gatunku. Z tego względu jest to potrzeba specyficzna, ulega ewolucji w rozwoju ontogenetycznym zgodnie z prawami biologicznymi (związanymi z wiekiem), a jej przejawy łączą się z oddziaływaniem czynników psychologicznych i społeczno-kulturowych. Zajmuje ona szczególne miejsce, gdyż zaspokojenie służy również samemu człowiekowi. Czynności seksualne są czymś więcej niż tylko rozładowaniem popędu seksualnego – stają się bowiem kontaktem społecznym umożliwiającym: redukcję wielu napięć, usunięcie poczucia osamotnienia, skompensowanie braków i wzrost poczucia szczęścia [6]. Mechanizmy, o których mowa są wrodzone, jednak poczucie przynależności do płci, kierunek zachowań seksualnych i inne kształtują się pod wpływem wielu czynników. Co więcej, potrzeba seksualna jest zintegrowana z wieloma innymi potrzebami, szczególnie z potrzebą kontaktu emocjonalnego (więzi uczuciowej). Stopień tej integracji ma istotne znaczenie dla zaspokojenia potrzeby seksualnej PRACE POGLĄDOWE człowieka i stanowi właściwość specyficznie ludzką. Związek potrzeby seksualnej z potrzebą kontaktu emocjonalnego jest dynamiczny i zmienny w przebiegu życia człowieka. Dodatkowo podlega zmianom w obrębie życia osobniczego jednostki [7]. Zależność pomiędzy potrzebą seksualną a sferą emocji ma charakter dwukierunkowy. Obydwa elementy wpływają na siebie nawzajem. W równym stopniu emocje wpływają na podejmowanie aktywności seksualnej jak sama aktywność wpływa na sferę emocji. Emocje te w zasadniczy sposób wpływają na dynamikę i sprawność zachowania seksualnego wyznaczając nie tylko charakter podejmowanych zachowań, lecz również wybór partnera [8]. Definicja zdrowia seksualnego Seksualność jest wrodzonym atrybutem i wrodzoną funkcją ludzkiego organizmu, podporządkowana złożonym wewnętrznym i zewnętrznym uwarunkowaniom. Kształt dojrzałej seksualności człowieka jest wypadkową czynników biologicznych, psychologicznych oraz społecznokulturowych [9]. Potrzeba seksualna powinna być wkomponowana w strukturę osobowości, aby nie zakłócała przebiegu poszczególnych procesów psychicznych i nie była równocześnie wyodrębnionym fragmentem osobowości [10]. Prawidłowe funkcjonowanie w przypadku potrzeby seksualnej dotyczy rozwoju człowieka oraz optymalnej sprawności w zachowaniu siebie i gatunku. Napięcia seksualne, które powstają w organizmie mogą być zredukowane wtedy, gdy zostaną prawidłowo rozpoznane i gdy zostaną wyuczone prawidłowe sposoby ich realizacji [11]. Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), życie seksualne stanowi zasadniczy element prawidłowego, a zatem zdrowego funkcjonowania człowieka. Jest gwarantem zdrowia psychicznego oraz psychicznego, łącząc biologiczne, emocjonalne i intelektualne, a także aspekty życia seksualnego. Jest również nieodłącznym czynnikiem wpływającym w sposób istotny na rozwój osobowości, komunikacji oraz stosunków interpersonalnych [12]. W związku z powyższym bagatelizowanie problemów w obszarze seksualnym może mieć wpływ nie tylko na osobę, ale również na satysfakcjonujące relacje z innymi ludźmi [13]. W związku z powyższym można stwierdzić, że nowy nurt dotyczący zdrowia seksualnego nie dotyczy postawy wobec seksualności służącej tylko prokreacji. Precyzuje inne niż dotychczas zadania stojące przed tą dziedziną, takie jak: przeciwdziałanie dyskryminacji, izolacji, segregacji w zakresie seksualności; zmiany legislacyjne wymierzone przeciw różnym formom wykorzystania seksualnego i gwarantujące dostęp do terapii seksualnej; brak dyskryminacji ze względu na płeć, orientację seksualną, niepełnosprawność, stan zdrowia [14]. Ustalenia, które zostały przytoczone świadczą o tym, jak ważna, choć niedoceniana jest sfera intymna przez specjalistów zajmujących się sferą życia intymnego osób niepełnosprawnych w procesie ich samoakceptacji, samorealizacji, poczucia godności czy przystosowania do życia w społeczeństwie [15]. Osoby z zaburzeniami psychicznymi mieszkające w domu pomocy społecznej – niektóre właściwości rozwoju … Ostatnie lata przyniosły wiele pozytywnych przemian w sposobie postrzegania seksualności osób niepełnosprawnych. Coraz częściej porusza się tę tematykę w czasopismach, na konferencjach czy też w programach telewizyjnych. Zachowania erotyczne, partnerstwo, rodzicielstwo osób zamieszkujących w domu pomocy społecznej stanowią przedmiot burzliwej dyskusji wielu środowisk zarówno wśród praktyków, jak i teoretyków. Głównym przedmiotem analizy stają się wszystkie przestrzenie codzienności, w których praktyki wyłączające utrudniały słabszym jednostkom uczestnictwo w życiu społecznym. Wskazuje się na jak największą normalizację i integrację osób z niepełnosprawnością. Podejmując analizę dyskusji w literaturze można rzec, iż zwykle mają one postać postulatów wysuwanych przez przedstawicieli nauki, w których uwidaczniana jest konieczność normalizacji życia seksualnego osób z niepełnosprawnością. Najczęstsze postulaty, które przytoczę za Izabelą Fornalik to: – uznanie istnienia potrzeb seksualnych osób niepełnosprawnych – uznanie prawa osób niepełnosprawnych do wyrażania swej seksualności, czerpania z niej satysfakcji i radości – uznanie prawa niepełnosprawnych do miłości i tworzenia związków – konieczność prowadzenia wychowania seksualnego – konieczność przygotowania specjalistów, którzy zajęliby się realizacją wychowania seksualnego w placówkach kształcenia specjalnego oraz edu kowania opiekunów, osób pracujących z osobami niepełnosprawnymi [16]. Pomimo takiego szeregu zmian zachodzących w społeczeństwie oraz tych i wielu innych postulatów rzeczywistość przedstawia się zgoła inaczej. W szczególnej sytuacji są osoby z zaburzeniami psychicznymi przebywające w domu pomocy społecznej, ponieważ środowisko w którym przebywają wymusza niejednokrotnie konkretne zachowania. Występowanie zaburzeń seksualnych wśród osób chorych psychicznie Życie erotyczne człowieka może odgrywać zarówno negatywną, jak i pozytywną rolę, będąc podłożem mocy lub niepełnosprawności, pewności siebie bądź kompleksu niższości [17]. Na seksualność wpływają ponadto społeczne formy wyrazu i manifestacji płci [18]. Równie złożony jest rozwój seksualności jednostki. Składają się nań rozwój zdolności nawiązywania relacji, tożsamości płciowej, reakcji i zachowań seksualnych oraz preferencji i orientacji seksualnej, na które z kolei wpływają liczne czynniki [19]. Na drodze do uzyskania dojrzałości seksualnej pojawia się szereg problemów w życiu uczuciowym, a zwłaszcza te o dużym ładunku emocjonalnym oraz zakłócenia w kontaktach międzyludzkich we wszystkich fazach życia, a także w 375 sytuacji jakiej znajduje się człowiek, mogą przyczyniać się do powstania zaburzeń seksualnych. W takich przypadkach przyczyna leży po stronie nierozwiązanych konfliktów emocjonalnych. W przypadku osób z diagnozą psychiatryczną ogromny wpływ na życie seksualne, a szczególnie na występowanie różnorodnych zaburzeń seksualnych ma zjawisko stygmatyzacji i dyskryminacji osób chorych psychicznie, szczególnie tych, u których rozpoznano psychozy schizofreniczne i psychozy afektywne. Pomimo szeregu zmian jakie nastąpiły w polskim społeczeństwie, w szczególności zwiększenie poziomu wiedzy na temat chorób psychicznych i stosunku do leczenia chorych, nadal choroba psychiczna budzi lęk i jest uważana za jedną z najbardziej wstydliwych. W badaniach J. Wciórki [20] społeczne postawy wobec osób chorujących psychiczne są stereotypowe. Z badań wynika, iż 83% respondentów ocenia, że osoby chorujące psychicznie doświadczają dyskryminacji w zakresie prawa pracy, 67% wskazuje na brak poszanowania godności osobistej. W badaniach Ostrowskiej na próbie reprezentatywnej dorosłej ludności Polski na skali społecznej życzliwości – niechęci lokuje się między bardziej życzliwie postrzeganymi fizycznymi niepełnosprawnościami, czy niepełnosprawnością intelektualną a ocenianymi negatywnie narkomanią, alkoholizmem oraz HIV/AIDS [21]. Do najczęściej spotykanych przejawów negatywnych postaw wobec chorych psychicznie należą: obojętność, krytyka, odrzucenie, wyśmiewanie i ciągłe wytykanie, że ktoś chorował i leczył się psychiatrycznie. Podkreślanie odmienności, etykietowanie a także z drugiej strony opiekuńczość, wyręczanie w codziennych obowiązkach, utrudniają samodzielność, rozwój i powrót do aktywności życiowej [22]. Równolegle z zaburzeniami psychicznymi jako jeden z wielu objawów zaczynają pojawiać się problemy natury seksualnej. W większości schorzenia seksualne występują równolegle z innymi licznymi objawami charakterystycznymi dla danej choroby. Różnorodne zaburzenia seksualne, które niejednokrotnie rzutują na pierwszy plan, mogą być objawem rozpoczynającej się choroby psychicznej [23]. Osoby z zaburzeniami psychicznymi są narażone na występowanie zaburzeń natury seksualnej częściej niż w ogólnej populacji. W psychozach schizofrenicznych może występować osłabienie lub wzmożenie potrzeby seksualnej [24]. Najczęściej jednak spotyka się zaburzenia pod postacią obniżenia popędu seksualnego [25]. Na seksualność tych osób wpływa wiele czynników, w stanach psychotycznych zachodzi interferencja oddziaływania procesu chorobowego i stosowanego leczenia. W fazie depresyjnej choroby afektywnej dwubiegunowej występuje osłabienie potrzeby seksualnej i aktywności seksualnej. Potwierdzają to badania przeprowadzone w latach 90. przez Bartlika i wsp. [26] oraz badania przeprowadzone przez Nicolosi i wsp. [27], które wykazały związek pomiędzy objawami depresji, a funkcjonowaniem seksualnym. Powołując się na badania Cyrankowskiego i wsp. [28], polegające na przebadaniu 914 kobiet w wieku 42–52 lata, możemy dojść do wniosku, że podłoże zaburzeń popędu w depresji jest złożone. Kobiety były podzielone na trzy grupy: nie mające objawów depresji, z jednym epizodem PRACE POGLĄDOWE 376 Aleksandra Załustowicz depresyjnym i z nawracającymi objawami depresyjnymi. U kobiet z ostatniej grupy pojawiała się oziębłość seksualna, często połączona z przykrym odczuwaniem kontaktów seksualnych. Dochodzi również do zaburzeń krwawień miesięcznych oraz dysregulacji hormonalnej. W fazie maniakalnej libido i aktywność seksualna są często wzmożone i mogą stanowić pierwsze objawy manii. Mogą się również pojawiać bezkrytyczne, ostentacyjne, impulsywne aktywności seksualne, w tym „ostentacyjna” masturbacja [29]. Osoby w stanie maniakalnym często podejmują stosunki seksualne z wieloma partnerami. Nie wykazują odpowiedzialności lub obaw związanych ze swoim życiem seksualnym. Kobiety często zachowują się pretensjonalnie i wyzywająco wobec mężczyzn [30]. W zespołach psychoorganicznych napotyka się zróżnicowane zaburzenia sfery seksualnej. Mogą się one wyrażać w postaci nadpobudliwości, a nawet hiperseksualności. Najczęściej występują zaburzenia zachowania, takie jak: oglądactwo, ekshibicjonizm lub masturbacja o charakterze ekshibicjonistycznym [31]. Zachowania autoerotyczne pojawiają się bardzo często i nie zawsze są odpowiedzią na intensyfikację potrzeby seksualnej. Mogą także stanowić formę zaspokojenia „głodu emocjonalnego” w przypadku osób, które doświadczają braku akceptacji, doznawania miłości, czułości i nie mają możliwości werbalizacji tych stanów emocjonalnych, często żyją w samotności i izolacji. Dają one chwilowe odprężenie, uspokojenie, poczucie szczęścia [32]. Zachowania autoseksualne mogą również stać się sposobem na życie w instytucjach przepełnionych nudą, zamkniętych z brakiem aktywności. Ponadto czasem stają się środkiem do zwrócenia na siebie uwagi [33]. W przebiegu psychoz pojawiają się iluzje, omamy i urojenia o treści seksualnej, związane z własnym ciałem, funkcjami seksualnymi, z osobą partnera, innymi ludźmi. Mogą pojawiać się odczucia zmian wielkości narządów płciowych, głosy zachęcające do kontaktów seksualnych, opowiadające o zdradach ze strony partnera, przekonanie o niewierności partnera, przekonanie o nawiązywaniu przez partnera kontaktów kazirodczych, itp. W przebiegu psychozy mogą wystąpić również zachowania dewiacyjne: kazirodcze, ekshibicjonistyczne i inne. Wielu badaczy stwierdza, że u około 10–25% różnych dewiacji rozpoznawano psychozy, a dewiacja należała do jednego z objawów. Szczególne znaczenia mają objawy psychoz wiążące się przebiegiem przekwitania, gdyż omamy i urojenia mogą się wiązać z odległą przeszłością, np. zabiegiem przerwania ciąży sprzed kilkudziesięciu laty. Często pojawiają się wtedy urojenia dotyczące niewiary partnera, co jest związane z utratą atrakcyjności [34]. Wszelkie zaburzenia w porównaniu z występującymi u ludzi zdrowych przejawiają się w dość charakterystyczny sposób, czasem wręcz drastyczny. Poniżej przedstawiono tabelę ilustrującą spotykane objawy w stosunku do rodzaju zaburzenia opracowaną na podstawie analizy różnych publikacji naukowych. Powołując się na te zestawienia wyraźnie widać, iż występowanie określonych zaburzeń jest zależne od płci. Z badań przeprowadzonych w latach 80. wynika, że kobiety chore na schizofrenię mają znacznie mniej satysfakcjonujące życie seksualne niż kobiety zdrowe. Badaniom podlegały pacjentki przebywające na stałe w placówkach psychiatrycznych, bądź w innych ośrodkach zamkniętych [35]. W 1996 przeprowadzono badania, porównując kobiety zdrowe i kobiety chore, ale porównywalne pod względem zmiennych demograficznych. Wyniki badań wskazują, iż kobiety chore mają więcej partnerów seksualnych w swojej historii życia, zwykle nie posiadały aktualnego partnera, znacznie czyściej padały ofiarą molestowania seksualnego. Kobiety zdrowe były bardziej zadowolone ze swojego życia seksualnego i bardziej pragnęły związków intymnych niż kobiety chore. Dużym problemem dla kobiet chorych jest ciąża. Otóż istnieje ok. 10–15% ryzyka, że dzieci chorych na schizofre- Tabela 1. Zaburzenia seksualne u mężczyzn (%) Table 1. Male sexual dysfunction Rodzaj zaburzenia Zaburzenia libido Impotencja Erotomania Dewiacje Psychoza depresyjna 70 30 Brak danych Brak danych Psychoza maniakalna 15 5 30–60 1 Schizofrenia 20 10 5 2 Psychoza depresyjna 20 70 Brak danych Psychoza maniakalna 15 2 20 Schizofrenia 10 10 5 15 25 30 Tabela 2. Zaburzenia seksualne u kobiet (%) Table 2. Female sexual dysfunction Rodzaj zaburzenia Zaburzenia libido Oziębłość Erotomania Problemy i konflikty partnerskie Źródło: Brodniak, 1985, s. 65. PRACE POGLĄDOWE Osoby z zaburzeniami psychicznymi mieszkające w domu pomocy społecznej – niektóre właściwości rozwoju … nię będą również chorowały na schizofrenię [36]. Mają na to wpływ takie czynniki, jak: uzależnienie od nikotyny (źródła podają około 74–92%), przeżywanie psychozy utrudnia rozpoznanie ciąży, rzadsze korzystanie z opieki lekarskiej, działanie leków w okresie prenatalnym, dokonywanie aborcji [37]. Miller i wsp. podają istnienie 33% przypadków poddawania przemocy chorych kobiet ciężarnych. W okresie poporodowym dochodzi najczęściej do nasilenia objawów psychotycznych [38]. W przypadku populacji mężczyzn z badań przeprowadzonych przez Aizenberga i wsp. na tej grupie wynika, iż pacjenci, którzy nie poddawali się leczeniu odczuwali mniejsze pożądanie seksualne i częściej pojawiał się u nich przedwczesny wytrysk. Stwierdzono również, że częściej uprawiali masturbację (w tym grupa pacjentów poddających się leczeniu), niż populacja zdrowych mężczyzn [39]. Szczególną grupę pacjentów stanowią ci, dla których seksualność jest treścią przeżyć psychotycznych. Wielu chorych angażuje się w ryzykowne kontakty seksualne, pomimo posiadanej wiedzy na temat zakażeń przenoszonych drogą płciową, co wynika z badań przeprowadzonych przez Raja [40]. W porównaniu do kobiet chorych na schizofrenię – mają trudności w inicjowaniu i utrzymaniu relacji interpersonalnych z powodu niskich umiejętności społecznych. Przyczyną jest to, iż mężczyźni wcześniej zapadają na schizofrenię i mają mniej czasu na zdobycie wiedzy z zakresu komunikacji interpersonalnej. Dość często spotykanym zjawiskiem jest powstanie zaburzeń seksualnych w następstwie działania leków psychotycznych. Potwierdzono, iż przyjmowanie leków przeciwdepresyjnych ujawnia niepożądane objawy seksualne (zaburzenia libido, erekcji, orgazmu) [41]. Większość leków przeciwpsychotycznych ma również wpływ na występowanie zaburzeń seksualnych. Należy jednak podkreślić, że najważniejszym czynnikiem wyjaśniającym obecność zaburzeń seksualnych jest obraz kliniczny opisanych zaburzeń psychicznych i wynikające z tego funkcjonowanie osobiste i społeczne pacjentów. W drugiej kolejności czynnikiem odgrywającym znaczną rolę są leki stosowane w leczeniu zaburzeń psychicznych. Podsumowując odwołam się do badań, które przeprowadziły w ostatnich latach Katarzyna Steuden i Katarzyna Nowak. Przeprowadziły one badania dotyczące jakości życia osób z rozpoznaną schizofrenią oraz depresją. Wyniki badań uzyskane w Skali Zadowolenia z Życia wyraźnie wskazują, iż obszar życia seksualnego jest przez te osoby oceniany najniżej, natomiast podobnie na niskim poziomie plasuje się ocena życia uczuciowego [42, 43]. Realizacja potrzeby seksualnej wśród osób chorych psychicznie przebywających pod opieką instytucjonalną Instytucja, jaką między innymi jest dom pomocy społecznej, w której przebywają osoby z zaburzeniami psychicznymi narzuca odpowiedni sposób funkcjonowania. W większości nie są to placówki koedukacyjne, problem seksualności nie jest brany pod uwagę. Takie postępowa- 377 nia wytwarza sytuacje, które „wyzwalają” inne zachowania seksualne, takie jak związki homoseksualne, czy inny sposób realizacji praktyk seksualnych. Dom pomocy społecznej podziela cechy charakterystyczne dla Goffmanowskiej instytucji totalnej [44]: 1. „uprzedmiotowienie mieszkańców – traktowanie ich jako obiekty zabiegów pielęgnacyjno-higienicznoopiekuńczych; paternistyczny stosunek do mieszkańców, traktowanie ich jak dzieci 2. obsługiwanie, dostarczanie <<gotowego>>, odsuwanie mieszkańców od decyzji w rożnych sprawach życia codziennego i od udziału w przygotowaniach do nich (…) 3. standaryzacja i uniformizacja różnych elementów życia codziennego, związana z kolektywnymi sposobami zaspokajania potrzeb i brakiem indywidualnych możliwości wyboru 4. typowe dla instytucjonalnego zaspokajania potrzeb nastawienie na ich minimalizację, a nie rozwój; 5. podwójna redukcja potrzeb mieszkańców: koncentracja wokół działań instytucji, przede wszystkim zaspokajanie podstawowych potrzeb bytowych (…) 6. domy nie stwarzają warunków dla zaspokajania wielu potrzeb emocjonalnych, ciągłości kontaktów międzyludzkich, bliskości, przyjaźni, miłości”. Badaczka życia codziennego w domach pomocy społecznej Elżbieta Tarkowska [45] stwierdza, że „w Polsce jest ponad 600 domów pomocy społecznej, w tym ponad 500 takich, w których mieszkają niepełnosprawni z racji upośledzenia, kalectwa, choroby psychicznej lub innych przyczyn, niemogący żyć w ramach rodzin ani niezdolni do samodzielnego życia. Sześćdziesięciotysięczna zbiorowość mieszkańców takich domów to nieznaczny odsetek czteromilionowej populacji ludzi niepełnosprawnych w Polsce”. Autorka podsumowuje swoje badania odwołując się do powyższej teorii Goffmana. Powyższy opis jest bardzo drastyczny, ukazujący absolutną zależność podopiecznych od personelu. Natomiast w ostatnich latach możemy dostrzec nasilenie postulatów integracyjnych, niestety ich swobodna interpretacja, między innymi zależna od opcji politycznej, doprowadziła do sytuacji, w której każdy pod postacią tego pojęcia rozumie „to samo, ale inaczej” [46]. Realizację założeń integracyjnych zapoczątkowano w latach sześćdziesiątych w krajach skandynawskich. Amadeusz Krause opierając się na swoich doświadczeniach oraz koncepcjach zwolenników normalizacji życia osób niepełnosprawnych wymienia między innymi „normalizację kontaktów z płcią przeciwną”, gdzie postuluje, aby zaniechać praktyk segregacji płci, a także w miarę indywidualnych możliwości – umożliwić życie seksualne. Wielu autorów podkreśla zalety koedukacyjnego zamieszkania, między innymi w aspekcie zachowania, atmosfery, aktywności, higieny itp. Krause wyróżnia dwa modele funkcjonowania seksualnego. Pierwszy model wyolbrzymia problem braku samokontroli zachowań seksualnych lub innych mechanizmów regulujących np. odczuwanie wstydu, poczucie odpowiedzialności za swoje PRACE POGLĄDOWE 378 Aleksandra Załustowicz czyny i związane z tym konsekwencje, zdolność właściwego odczytania intencji osób drugich, trwałość uczuć, itp. Niniejszy model sprowadza się do niedopuszczania sytuacji problemowych. Drugi model kształtuje się na przeciwległym biegunie i zakłada szeroką liberalizację zachowań seksualnych. W tym modelu istnieje pewne niebezpieczeństwo, takie jak wykorzystanie seksualne osób chorych czy też wulgaryzacja życia seksualnego. Dom Pomocy Społecznej jest środowiskiem specyficznym, gdzie życie mieszkańców jest poddane kontroli. Z badań, które przeprowadzono w Domach Pomocy Społecznej przez Agnieszkę Komaniecką-Wiśniewską [47] wynika, że personel oraz dyrekcja starają się odebrać atrybuty seksualności mieszkańcom. Tym samym pozbawiano mieszkańców „Domu” realizowania potrzeb seksualnych. W innych dopuszcza się posiadanie seksualności jako wyrazu intymności i samorealizacji, jednakże pod całkowitą kontrolą personelu. Częstym zjawiskiem, który zaobserwowała badaczka było wytworzenie się związków homoseksualnych oraz stosowanie form zastępczych w celu rozładowania napięcia seksualnego. Autorka przeprowadziła badania w domach koedukacyjnych; w dwóch z nich zamieszkiwało ponad 150 osób, jeden był przeznaczony dla 70 kobiet i mężczyzn. Podkreśla, iż głównym problemem jest seksualność mieszkańców. W jednym z domów personel przyjął taktykę infantylizacji. Zlikwidowali tym samym ze swych problemów zawodowych kwestie antykoncepcji, kontroli menstruacji czy niespodziewanej ciąży. „Personel uczynił z nich dzieci i ograniczył możliwość pełnienia ról społecznych przysługujących dorosłemu człowiekowi. Samo pojawienie się intymności stanowiłoby zagrożenie dla postrzegania zakazów wprowadzonych przez personel”. Natomiast w kolejnych domach relacje były bardziej swobodne, naturalne pozbawione idei „siedemdziesięcioosobowej rodziny”. Wiąże się to z silną kontrolą mieszkańców i stosowania się do nakazów i zakazów istniejących w ośrodku. W drugim ośrodku dopuszcza się posiadanie seksualności, co za tym następuje mieszkańcy mają szansę nawiązać relacje między sobą. Mogą pełnić role kochanków, natomiast już nie rolę żony. Seksualność jest dopuszczalna, ale pod całkowitą kontrolą personelu. Zajście w ciążę grozi usunięciem z ośrodka. Jak wskazują wyniki przeprowadzonych badań Izabeli Fornalik [48] opiekunowie, rodzice, specjaliści trudniący się opieką oraz kierownictwo domów pomocy społecznej prezentują różne postawy wobec zachowań seksualnych swoich podopiecznych. W pierwszej części artykułu wspomniano o zachowaniach autoerotyczncyh i powodach ich występowania. Otóż większość opiekunów dąży do wyeliminowania takich zachowań. Proponuje się zachowania zastępcze, stosuje się leki wyciszające, słowną reprymendę, a nawet kary fizyczne. Nieliczni informują na temat tego, w jaki sposób i gdzie można podejmować działalność masturbacyjną. W tym miejscu przytoczę jeden z przykładów rozwiązania problemu w domu pomocy społecznej dla kobiet z zaburzeniami psychicznymi, w którym autorka niniejszego tekstu odbywała staż. Jedna z mieszkanek w młodym wieku PRACE POGLĄDOWE umieszczała rożne przedmioty w pochwie. Po licznych wizytach ginekologicznych, mających na celu usunięcie przedmiotów, postanowiono zakupić wibrator i nauczyć mieszkankę korzystania z niego. Wyjaśniono jej w jaki sposób i gdzie ma go używać, tak aby zachować intymność, bezpieczeństwo oraz higienę intymną. Tym samym została zaspokojona potrzeba rozładowania napięcia seksualnego, natomiast nie wiadomo czy masturbacja nie służy do zaspokojenia „głodu emocjonalnego”. Poza tym rozwiązano problem, ponieważ stanowił kłopot dla personelu (m.in. wizyty u ginekologa). W nawiązaniu do problemu masturbacji zaznacza się, że jedną z istotniejszych przeszkód stanowią rozterki natury religijnej. Pomimo iż wiele domów pomocy społecznej jest świeckich, to ich związek z kościołem jest bardzo silny, ponadto osoby będące opiekunami lub kierownikami placówek również kierują się swoim światopoglądem, którego nie można im zabronić. Inne zagadnienie stanowi realizacja potrzeby seksualnej w relacjach z partnerem. Jak już wspomniano z uwagi na to, iż choroba rozwija się we wczesnej młodości, wiele osób nie posiada doświadczeń związanych z prawidłową relacją partnerską. Jeśli takie osoby trafią do domu pomocy społecznej o strukturze jednopłciowej, to już nie ma szans, aby te relacje przebiegały poprawnie. Nie chodzi tu tylko o kontakty seksualne, ale przede wszystkim o kontakt emocjonalny, potrzebę bliskości, budowania związku. Wiele osób przebywających w domach pomocy społecznej z zaburzeniami psychicznymi to osoby młode. W przeciwieństwie do osób z niepełnosprawnością intelektualną, gdzie rodzice opiekują się dziećmi przez długi czas, osoby chore psychicznie po długotrwałym leczeniu psychiatrycznym często trafiają do różnych ośrodków. Wielu opiekunów (zwłaszcza zakonnych) uważa, że nigdy nie wyrażą zgody na pozamałżeńskie kontakty, co jednoznacznie uniemożliwia nawiązanie prawidłowych kontaktów partnerskich. Zaznaczają, iż zgodnie z Art. 12 § 1. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego [49] osoby dotknięte chorobą psychiczną nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego. W wyjątkowych przypadkach, gdy osoba nie jest ubezwłasnowolniona i nie istnieje zagrożenie do posiadania zdrowego potomstwa sąd zezwala na zawarcie związku małżeńskiego. W rzeczywistości są to przypadki odosobnione, ponieważ w sytuacji choroby psychicznej zagrożenie wynikające z dziedziczności jest prawdopodobne, pomijając zagadnienia związane z możliwością wychowania potomstwa. Problem stanowi również antykoncepcja: jaką wybrać formę antykoncepcji, czy będzie skuteczna, w jaki sposób kontrolować osoby współżyjące i wreszcie kto i w jaki sposób przekaże wszelkie informacje z nią związane? W nawiązaniu do kwestii, która została poruszona powyżej, rodzi się kolejny problem. Dotyczy to nawiązywania kontaktów homoseksualnych, o których już wcześniej wspomniano. Z badań K. Nowak-Lipińskiej oraz Izabeli Fornalik wynika, iż ma to miejsce szczególnie w segregacyjnych instytucjach typu domy pomocy społecznej [50]. Fakt ten potwierdza tezę, że zachowania homoseksualne mają w większości charakter zastępczy Osoby z zaburzeniami psychicznymi mieszkające w domu pomocy społecznej – niektóre właściwości rozwoju … i nie wynikają z homoerotycznej motywacji. Z uwagi na brak możliwości nawiązania kontaktów heteroseksualnych, kontakty homoseksualne są jedyną formą (poza masturbacją) uzyskania satysfakcji seksualnej, a co ważniejsze – dostarczają również bliskości, czułości i elementów partnerstwa. K. Nowak-Lipińska [51] wprowadziła do literatury określenie zachowania homoseksualnopodobne. Doświadczenie podpowiada, że pracownicy zdają sobie sprawę z istniejącego zjawiska, często stosują taktykę ignorowania tego co się dzieje. Na przykład panie chcące mieszkać w jednym pokoju otrzymują na to pozwolenie, wszyscy zdają sobie sprawę, że ich kontakty nie są stricte koleżeńskie, natomiast wydają przyzwolenie na tego typu praktyki. Problem pojawia się wtedy, jeśli dochodzi do karania lub zabraniania tego typu kontaktów (często dzieje się tak w placówkach zakonnych). Homoseksualizm nie jest akceptowany w Polsce między innymi z powodów religijnych, tym samym występowanie tego typu zachowań w domach pomocy społecznej również rodzi sprzeciw wśród wielu opiekunów. Problem stanowi również poziom rozwoju osób będących w „związku”. Niekiedy osoba bardziej zaburzona i niepełnosprawna może nie wyrażać zgody na tego typu kontakty, lecz nie potrafi zaprotestować. Podczas badań pilotażowych przeprowadzonych na terenie dwóch placówek dla osób z zaburzeniami psychicznymi dotyczącymi jakości życia mieszkańców opiekunowie zapytani o tego typu kontakty między podopiecznymi twierdzili, że kierują się własnym poczuciem normy i patologii. Inne doniesienia z tychże badań wraz z poczynioną obserwacją świadczą, iż najczęściej dochodzi do infantylizacji mieszkańców. Równie często występuje unikanie tematyki seksualności. Stosuje się również taktykę podkreślania granicy personel – mieszkaniec, gdzie personel ma prawo do własnej rodziny, męża, kochanka, a mieszkaniec jest po prostu zastąpieniem stygmatu „chory psychicznie”. Choroba nie umożliwiła tym osobom wcześniejszych kontaktów seksualnych lub jeśli tak było i zdążyły się rozwinąć prawidłowe relacje partnerskie, to tym bardziej ponownie chcą takie zbudować. W domu pomocy społecznej, w którym przebywają kobiety wiele z nich ma dzieci poza ośrodkiem, tworzyły kiedyś rodziny wraz ze swymi mężami czy partnerami. Natomiast od momentu pobytu w domu pomocy społecznej te więzi często się rozluźniły lub całkowicie zostały zerwane. Pomimo działań, które podejmuje się na terenie Domu nie ma możliwości takich relacji odbudować, jeśli druga strona nie chce współpracować. Osoba przebywająca w domu pomocy społecznej próbuje sobie ułożyć życie od nowa, zgodnie z nowymi zasadami. Nie mając szans na powrót do rodziny, najczęściej poszukuje kogoś, kto będzie podobnie jak ona przebywał w innym domu pomocy. Często podczas różnego rodzaju spotkań, czy wyjazdów rodzą się przyjaźnie, sympatie, które miałyby szansę przetrwania i mogłyby dać namiastkę „normalnego” funkcjonowania, gdyby była taka możliwość. Personel wraz z dyrekcją czasami podejmuje działania, które mają na celu tylko rozładowanie napięcia seksualnego 379 u osób, które tego potrzebują. Działania, które podejmują są ściśle kontrolowane i nie dają one szansy na to, aby mogły się narodzić relacje pomiędzy osobami z płcią przeciwną, które byłyby oparte na relacji intymności. Mając na uwadze jak wiele rodzi się relacji homoseksualnych widać, że potrzeba bliskości z drugim człowiekiem, z którym można stworzyć związek intymny jest bardzo duża. Kontakty z płcią przeciwną są zatem ograniczone do spotkań na wyjazdach, ośrodkach wczasowych, rajdach czy imprezach integracyjnych. Podejmowano również pewne działania mające na celu unormowanie tej sytuacji. Próby polegały na wyodrębnieniu oddzielnych pokojów dla osób, które chciałyby zamieszkać z partnerem. Propozycja nie spotkała się z aprobatą. Z obserwacji oraz badań pilotażowych wynika, iż kobiety zamieszkujące ten ośrodek oraz mężczyźni zamieszkujący drugi dom pomocy społecznej pragną kontaktu z płcią przeciwną, wiele z nich jest sprawna i odpowiedzialna w takim stopniu, aby pozytywnie przejść trening antykoncepcji i innych aspektów seksualności. Niestety tak jak w większości innych domach pomocy społecznej „ten” problem nadal pozostanie nierozwiązany, ponieważ potrzeba, jaką jest seksualność nie stanowi priorytetu. Podsumowanie Głównym celem artykułu było poruszenie zagadnień związanych z seksualnością osób z zaburzeniami psychicznymi zamieszkujących w domach pomocy społecznej i zasygnalizowanie najważniejszych problemów w tym zakresie. Zwrócono uwagę na trudności pacjentów w relacjach interpersonalnych, specyfikę zaburzeń seksualnych występujących w tej grupie oraz sposób realizacji tej potrzeby w domu pomocy społecznej. Na zakończenie wyodrębniono wnioski końcowe, które nie wyczerpują całkowicie powyższej tematyki, a jedynie stawiają kolejne pytania nie zawsze znajdujące odpowiedź: Niezbędne jest poszukiwanie rozwiązań, które pozwoliłoby na uregulowanie kwestii dotyczących tworzenia trwałych związków partnerskich przez osoby chore psychicznie. Obecnie są to często związki funkcjonujące na odległość, lub dochodzi do rozpadu. W tym wypadku możliwość legalizacji, wspólne zamieszkanie i pomoc ze strony specjalistów jest szansą na lepsze funkcjonowanie. Niezbędne jest przygotowanie osób pracujących z osobami z zaburzeniami psychicznymi w domach pomocy społecznej z zakresu wychowania seksualnego. Zdaję sobie sprawę, ze opiekunowie przechodzą szereg kursów dotyczących różnych sfer rozwoju, jednakże uważam, że ich wiedza w tym zakresie nadal jest niezadowalająca. Zasadne byłoby wprowadzenie takich zajęć, podczas których zdobyliby praktyczne umiejętności rozwiązywania problemów w swoim miejscu pracy. Ponadto uważam, iż mieszkańcy również powinni zdobyć wiedzę z zakresu podstawowych pojęć dotyczących seksualności. Szczególny nacisk po- PRACE POGLĄDOWE 380 Aleksandra Załustowicz winno się położyć na zagrożenia związane z wykorzystaniem seksualnym. Na przestrzeni wieków seksualność osób niepełnosprawnych zawsze budziła lęk i niezrozumienie. Jednak sfera seksualna to nie tylko potrzeby fizjologiczne, ale również (niekiedy przede wszystkim) potrzeba kontaktu emocjonalnego. Istnieje ścisły związek pomiędzy sferą seksualną a czynnikami emocjonalnymi. Owo powiązanie polega na tym, że człowiek w swoim rozwoju osobniczym podlega wpływom nie tylko determinantów biologicznych, ale również uczy się i przyswaja wzorce kulturowe. Człowiek nie istnieje bez tych wzorców kulturowych, tak jak one nie istnieją bez człowieka. Kultura i obyczajowość kreują niekiedy zupełnie wypaczony obraz seksualności, co powoduje jeszcze większą niechęć do prawidłowego postrzegania seksualności osób niepełnosprawnych. [52]. Osoby z zaburzeniami psychicznymi są grupą, która jest najmniej akceptowana pośród osób niepełnosprawnych. Przebywanie w instytucjach opieki zdrowotnej czy też społecznej przez osoby chore wymaga od nich pozostawania nieaktywnymi seksualnie, co wynika z zakazu kontaktów seksualnych, bądź kontroli nad nimi [53]. Z przytoczonych badań wynika, że wyzwania związane z problemami seksualnymi osób niepełnosprawnych wciąż są trudne do zaakceptowania między innymi z powodu ideologii chrześcijańskiej. W pewnej opozycji pozostają pojawiające się nowe trendy kultury i cywilizacji współczesnej, modyfikując zasady określające życie płciowe, zmieniając zachowania seksualne, stosunek do cielesności i funkcjonowania człowieka w sferze seksu [54]. Przemiany w postawach społeczeństwa, w tym przemiany w sposobie traktowania seksualności osób niepełnosprawnych, na poziomach społecznym i instytucjonalnym – czyli zarówno postaw społeczeństwa, jak i pracowników instytucji opiekuńczych – mają doniosłą wagę [55]. Na poziomach tych dokonują się istotne regulacje, wyznaczające sfery akceptacji potrzeb seksualnych osób niepełnosprawnych i czasami odmiennych form jej realizacji. Zrozumiałym jest fakt, iż wiele osób obawia się podjęcia decyzji dotyczącej większej swobody seksualnej w domu pomocy społecznej. Najczęściej podawanym argumentem jest to, iż są inne problemy, ważniejsze niż sfera seksualna. Istotne są również kwestie finansowe, ponieważ każda zmiana pociąga za sobą obciążenia w budżecie. Niestety, niekiedy zapominamy, że przedmiotem naszych rozważań jest żywy człowiek, który urodził się z takimi samymi prawami jak każdy inny. Poprzez chorobę, która spowodowała niepełnosprawność został pewnych praw pozbawiony. Zapominamy o tym, co najważniejsze a jednym z najważniejszych jest poziom jednostkowy, gdzie głównym działającym podmiotem jest osoba niepełnosprawna – jej emocje, potrzeby i pragnienia. Piśmiennictwo 1. Jakimal S., Murawiec S.: Problemy seksualne w schizofrenii. Seksuol. Pol., 2008, 6, 2, 83-90. PRACE POGLĄDOWE 2. Imieliński K.: Kulturowo–medyczne aspekty seksuologii, [w:] Imieliński, K. (red.), Seksuol. Społ., Warszawa 1997, PWN. 3. Aaronson N., Beckman J.: The quality of life of cencer patrints, New York, Raven Nooks; Bresler A., Kapuln A. Wyzwania i wybory [w:] Kaplun, A.: Promocja zdrowia w chorobach przewlekłych, Instytutu Medycyny Pracy, Łódź 1997. 4. Ostrowska A.: Seksualność osób niepełnosprawnych [w:] O seksualności osób niepełnosprawnych, Ostrowska A. (red.), Warszawa 2007, Instytut Rozwoju Służb Spolecznych, 12. 5. Czabała J.: Czynniki leczące w psychoterapii. Warszawa 2006, PWN, 158. 6. Obuchowska I. (red.): Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszwa 1991, WSiP, 49. 7. Obuchowska I.: Psychologiczne aspekty dojrzewania [w:] Jaczewski A., Woynarowska B., (red.), Dojrzewanie. Warszawa 1982, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. 8. Waszyńska K.: Życie seksualne studentów. Poznań 2003, Interfund, 39. 9. Beisert M.: Seksualność w cyklu życia człowieka. Warszawa 2006, Wydawnictwo Naukowe PWN, 8. 10. Gapik L.: Potrzeba seksualna, [w:] K. Imieliński (red.) Seksuologia. Zarys encyklopedyczny. Warszawa 1985, PWN. 11. Gapik L.: Wybrane zagadnienia seksuologii, [w:] Z. Słomko (red) Ginekologia. Warszawa 1988, PZWL, 289. 12. Lelibum R.S., Rosen R.C.: Terapia zaburzeń seksualnych, Gdańsk 2005, GWP, (za:) Lelakowska K. Specyfika życia seksualnego osób niepełnosprawnych ruchowo, [w:] Derbis R., Jakość od wykluczonych do elity. Częstochowa 2008, Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego, 516. 13. Lelakowska K.: Specyfika życia seksualnego osób niepełnosprawnych ruchowo, [w:] Derbis R., Jakość od wykluczonych do elity. Częstochowa 2008, Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego, 516. 14. Lew-Starowicz Z.: Styl życia seksualnego [w:] Karski K. (red.) Promocja zdrowia, 1999, Ignis. 15. Ostrowska A.: Seksualność osób niepełnosprawnych [w:] Ostrowska, A. (red.) O seksualności osób niepełnosprawnych, Warszawa 2007, Instytut Rozwoju Służb Spolecznych, 13. 16. Fornalik I.: Osoby niepełnosprawne – niektóre właściwości rozwoju i funkcjonowania seksualnego człowieka, [w:] Kościelska M., Aouil B. (red.) Człowiek niepełnosprawny, rodzina i praca. Bydgoszcz 2004, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 137. 17. Beisert M.: Seksualność w cyklu życia człowieka. Warszawa 2006, Wydawnictwo Naukowe PWN, 8. 18. Strauss B.: Zaburzenia seksualne, [w:] Freybeger H.J., Schneider W. Stieglitz R.D. (red.) Kompedium psychiatrii i psychoterapii medycyny psychosomatycznej, tłum. Olszyńska B., Lew-Starowicz M., red. naukowa, 2005, 185-189. 19. Strauss J.S., Carpanter W.T., Jr, Bartko J.J.: The diagnosis und understanding of schizophrenia: Part III:Speculations on the progress that underline schizophrenic symptoms and signs. Schizophrenia Bull, 1974, 17, 99-111. 20. Wciórka J.: Osoby chore psychicznie w społeczeństwie. Komunikat z badań, CBOS (BS/124/2008), Warszawa 2008. Osoby z zaburzeniami psychicznymi mieszkające w domu pomocy społecznej – niektóre właściwości rozwoju … 21. Ostrowska A.: Postawy społeczeństwa polskiego wobec niepełnej sprawności, OBOiSP, Aktualności Radiowo–Telewizyjne, Warszawa 1981; Brodniak W.A. Choroba psychiczna w świadomości społecznej, Warszawa 2000, Oficyna Naukowa. 22. Kępiński A.: Schizofrenia, Warszawa 1979, PZWL (za:) Odrowąż-Pieniążek A. Sytuacja osób chorych psychicznie [w:] Steuden, St., Okła, W., Jakość życia w chorobie, Lublin 2009, Wydawnictwo KUL, 164-165. 23. Brodniak W.A., Kasperek-Zimowska B. Sarol-Kulka A.: Zaburzenia seksualne w chorobach psychicznych, [w:] (red.) Ostrowska A., O seksualności osób niepełnosprawnych, Instytut Rozwoju Służb Społecznch, Warszawa 2007, 65. 24. Godlewski J.: Wybrane zagadnienia z seksuologii, [w:] S. Dąbrowski, J. Jroszewski, S. Pużyński (red.) Psychiatria. Tom 1, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1987, 300. 25. Brodniak W.A.: Choroba psychiczna w świadomości społecznej, Warszawa 2000, Oficyna Naukowa, 69. 26. Bartlik B., Kocsis J.H., Legere R., Villaluz J., Kossoy A., Gelenberg A.J.: Sexual disfuncion secondary to depressive disorders. J. Gend. Specif. Med., 1999, 2(2), 52-60. 27. Nicolosi A., Moriera E.D., Villa M., Glasser D.B.: A population study of the association between sexual function, sexual satisfaction and depressive symptoms in man. J. Affect. Disord., 2004, 15, 82 (2), 235- 43. 28. Cyrankowski J.M., Bromberg J., Youk A., Matthews K. Kravitz H.M., Powell L.M.: Lifetime depression history and sexual function In women midlife. Arch. Sex Behav., 2004, 33 (6), 539-548. 29. Godlewski J.: Etologiczne aspekty seksuologii. W: K. Imieliński (red.) Seksuologia biologiczna. Warszawa 1985, PWN. 30. Brodniak W.A., Kasperek-Zimowska B., Sarol-Kulka A.: Zaburzenia seksualne w chorobach psychicznych, [w:] (red.) Ostrowska A., O seksualności osób niepełnosprawnych, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2007, 65. 31. Godlewski J.: Wybrane zagadnienia z seksuologii, [w:] S.Dąbrowski, J. Jroszewski, S. Pużyński (red.) Psychiatria. Tom 1, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1987, 300. 32. Walter J.: Pubertätsprobleme bei Jugendlichen mit geistiger Behinderung. [w:] Walter J. (red.) Sexualität und geistige Behinderung. Heidenberg: Edition Schindele, 1986, 142-155. 33. Fornalik I.: Osoby niepełnosprawne – niektóre właściwości rozwoju i funkcjonowania seksualnego człowieka, [w:] Kościelska, M., Aouil, B. (red.) Człowiek niepełnosprawny, rodzina i praca. Bydgoszcz 2004, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 138. 34. Starowicz-Lew Z.: Psychoterapia seksualna i partnerska w zaburzeniach psychicznych, [w:] Brodniak, W. (red.), Społeczne problemy leczenia zaburzeń psychicznych, Warszawa 1985, 179. 35. Lyketsos G.C., Sakka A. Mailis A.: The sexual adjustment of chronic schizophrenics: a preliminary study. British J. Psychiatry, 1983, 143, 376-382. 36. Jensvold J.M.,. Plaut V.C., Rojansky N., Crenshaw T.L., Halbreich U.: Sexual side effects of psychotropics drugs in woman and man, [w:] Jensvold M.F., Halbreich U., Hamilton J.A. Psychopharmocology and woman: sex, gender, and hormons, DC: American Psychiatric Press, Washington, 1996, 323-268. 381 37. Brodniak W.A., Kasperek-Zimowska B., Sarol-Kulka A.: Zaburzenia seksualne w chorobach psychicznych, [w:] (red.) Ostrowska, A., O seksualności osób niepełnosprawnych, Instytut Rozwoju Służb Społecznch, Warszawa 2007, 71. 38. Miller L.J.: Sexuality, reproduction, and family planninig In woman with schizophrenia. Schizophrenia Bull, 1997, 4, 623635. 39. Aizenberg D., Zemishlan, Z., Dorman-Etrog P., Weizman A.: Sexual disfunction In Male schizpchrenic patients. J. Clin. Psychiatry, 1995, nr. 4, 137-141. 40. Raja M., Azzoni A.: Sexual behavior and sexual problems among patient with severe chronic psychoses. European Psychiatry: the Journal of the Assciaotion of European Psychiatrists, 2003, 2, 70-76. 41. Steuden St., Nowak K.: Psychologiczne aspekty jakości życia u osób chorych na depresję, [w:] Steuden St., Okła W. Jakość życia w chorobie. Lublin 2006, Wydawnictwo KUL, 92. 42. Steuden St., Nowak K.: Jakość życia osób z rozpoznaną schizofrenią, [w:] Steuden, St., Okła, W. Jakość życia w chorobie. Lublin 2006, Wydawnictwo KUL, 126. 43. Starowicz-Lew Z.: Psychoterapia seksualna i partnerska w zaburzeniach psychicznych. [w:] Brodniak W. (red.), Społeczne problemy leczenia zaburzeń psychicznych, Warszawa 1985, 180. 44. Tarkowska E.: Ludzie w instytucji totalnej. Przypadek domów pomocy społecznej w Polsce, [w:] A. Gustavsson, E. Zakrzewska-Manterys (red.), Upośledzenie w społecznym zwierciadle, Warszawa 1997, Wyd. Żak, 123. 45. Tarkowska E.: Ludzie w instytucji totalnej. Przypadek domów pomocy społecznej w Polsce, [w:] A. Gustavsson, E. Zakrzewska – Manterys (red.), Upośledzenie w społecznym zwierciadle, Warszawa 1997, Wyd. Żak, 123. 46. Krause A.: Integracyjne złudzenia ponowoczesności (sytuacja ludzi niepełnosprawnych), Kraków 2000, Oficyna Wydawnicza Impuls, 25. 47. Kumaniecka-Wiśniewska A.: Kim jestem? Tożsamość kobiet upośledzonych umysłowo. Warszawa 2006, Wydawnictwo Żak, 104-167. 48. Fornalik I.: Osoby niepełnosprawne – niektóre właściwości rozwoju i funkcjonowania seksualnego człowieka, [w:] Kościelska, M., Aouil, B. (red.) Człowiek niepełnosprawny, rodzina i praca. Bydgoszcz 2004, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 135-142. 49. Dziennik Ustaw z 1998 R. Nr. 117, POZ 757. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 roku. 50. Nowak-Lipińska K.: Na antypodach płciowości – wielowymiarowość zachowań homoseksualno podobnych osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną [w:] Dykcik Wł., Kosakowski Cz., Kuczyńska-Kwapisz J. (red.) Pedagogika specjalna szansą na realizację potrzeb osób z odchyleniami od normy. Olsztyn-Warszawa-Poznań 2002, 483-498. 51. Nowak-Lipińska K.: Na antypodach płciowości – wielowymiarowość zachowań homoseksualno podobnych osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną [w:] Dykcik Wł., Kosakowski Cz., Kuczyńska-Kwapisz J. (red.) Pedagogika specjalna szansą na realizację potrzeb osób z odchyleniami od normy. Olsztyn-Warszawa- Poznań 2002, 483498. 52. Lelibum R.S., Rosen R.C.: Terapia zaburzeń seksualnych, Gdańsk 2005, GWP, (za:) Lelakowska K. Specyfika życia seksualnego osób niepełnosprawnych ruchowo, [w:] Derbis PRACE POGLĄDOWE 382 Aleksandra Załustowicz R., Jakość od wykluczonych do elity. Częstochowa 2008, Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego, 516. 53. Brodniak W.A., Kasperek-Zimowska B. Sarol-Kulka A.: Zaburzenia seksualne w chorobach psychicznych, [w:] (red.) Ostrowska, A., O seksualności osób niepełnosprawnych, Instytut Rozwoju Służb Społecznch, Warszawa 2007, 65. 54. Izdebski Z., Ostrowska A.: Seks po polsku. Zachowania seksualne jako element stylu życia Polaków, Warszawa 2003, Muza. PRACE POGLĄDOWE 55. Ostrowska A.: O seksualności osób niepełnosprawnych, Warszawa 2007, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, 24. Adres do korespondencji: Aleksandra Załustowicz Wydział Studiów Edukacyjnych UAM ul. Szamarzewskiego 89 60-568 Poznań [email protected]
