Uczeń zdolny
advertisement
Uczeń zdolny Często podczas rozmów o uczniach z nauczycielami posługujemy się pojęciami dziecko zdolne, słaby uczeń, mówimy o uczniach utalentowanych, inteligentnych, część uczniów określano jako tzw. „zdolnych leni” (mógłby ale mu się nie chce….). Jak jednak rozumiemy te pojęcia? Zdarzało się , że podczas szkolenia nauczyciele z bardzo długim stażem twierdzili, że w trakcie swojej długiej kariery praktycznie nie spotkali wybitnie zdolnych dzieci. W tym samym czasie stażystka z klas integracyjnych przekonywała, że ma wyjątkowo zdolną klasę i niemal jedna czwarta uczniów to mali geniusze. Oczywiście różnice te wynikały ze sposobu budowania osobistych definicji zdolności. Ich odzwierciedleniem jest podejście elitarne lub egalitarne (Limont, 2005, s.7). Wedle pierwszego z nich o zdolnościach można mówić w odniesieniu do wybitnego talentu, którego potencjalnymi nosicielami jest około 3-5% populacji. Według egalitarnego rozumienia zdolności, dotyczą około 25-30% osób, co pozwala wyciągną wniosek, że niemal co 3 uczeń posiada wyróżniające go z otoczenia zdolności. Jaka w tym kontekście jest moja własna ukryta definicja zdolności? Czy postrzegam swoich uczniów przez pryzmat ich mocnych stron i zdolności? To ważne pytania, które na samym początku pracy z dziećmi zdolnymi warto sobie zadać. Czym jednak zdolności są według badaczy? Zdaniem Nęcki (2003) wyjaśnia się to pojęcie współcześnie w trojaki sposób: jako potencjalne możliwości jednostki, zdolności rzeczywiście realizowane lub jako poziom wykonania pewnych czynności. Posługujemy się tym pojęciem w prawidłowo zarówno opisując nie w pełni przejawiane możliwości, jak i odnosząc je do osiągnięć ucznia. W przeszłości zdolności najczęściej utożsamiano z wysokim ilorazem inteligencji. Za ważny ich wyznacznik traktuje się też sukcesy w nauce oraz szybkość uczenia się. Możemy obserwować uzdolnienia ogólne, ale też kierunkowe: muzyczne, sportowe, humanistyczne, matematyczne. Często się zdarza, że uczeń „noga” z polskiego, czy historii, z powodzeniem roztrzaskuje najtrudniejsze zadania z gwiazdką lub odwrotnie – pełne uroku opowiadania pisze uczeń, który ciągle nie potrafi opanować tabliczki mnożenia. Współcześnie uważa się „że każda osoba posiada jakiś rodzaj uzdolnień, który ujawnia się już teraz lub zostanie ujawniony w przyszłości”. (Limont, 2005, s.10). Takie podejście – zakładające szerokie rozpowszechnienie różnego typu zdolności - pozwala nie przegapić lub pozostać otwartym na ujawniane lub potencjalne zdolności naszych uczniów. Nastawienie tego typu jest jak woda i słońce dla ziarna, które jeszcze w pełni nie wykiełkowało. Jak jednak realnie odnaleźć talent? Na co zwracać uwagę? Co pomaga nam wyłonić grupę uczniów szczególnie się wybijających? Do pewnego stopnia taką rolę odgrywają sprawdziany wiedzy szkolnej, testy inteligencji, konkursy. Sprawdziany mogą nam wiele powiedzieć szczególnie jeśli oprócz zadań odtwórczych zawierają próby wymagające wykonania trudniejszych operacji intelektualnych. Ich wadą jest to, że łatwo można przeoczyć dzieci, które z jakiś przyczyn nie przykładają się do nauki, są rozkojarzone itp. Często w takich sytuacjach przychodzi z pomocą nauczycielska intuicja i umiejętność obserwacji. Widzimy, że ten „zdolny leń” po kilku wskazówkach, które daliśmy mu przy tablicy rozwiązuje zadanie w mig, a wcześniej dostał za nie pałkę na sprawdzianie. Czasem znajdujemy w pracy klasowej jakiś karkołomny sposób rozwiązania problemu, inny niż ten którego nauczaliśmy, ale skuteczny. Ważna jest też ogólna wiedza o funkcjonowaniu i cechach dzieci zdolnych. Sylwetka dziecka zdolnego często się różni od obrazu szkolnego „kujona”. Takie obserwacje pomagają wyłonić szerszą grupę dzieci niż jedynie etatowych „szóstkowiczów” (listy cech dzieci zdolnych znajdziecie państwo w dalszej części skryptu). Właśnie wskazanie przez uważnego nauczyciela i rodzica jest jednym z najważniejszych sposobów identyfikacji dzieci uzdolnionych. Pewnym potwierdzeniem lub uzupełnieniem tych obserwacji może być wynik testów inteligencji, które były traktowane na początku badań nad zdolnościami jako najważniejsze kryterium. To dzięki nim jesteśmy w stanie wyłapać dzieci funkcjonujące znacznie poniżej własnych możliwości. Wiele takich opinii z poradni psychologiczno - pedagogicznych dostarczanych jest do szkół. Warto je dobrze przeanalizować. Zdarza się bowiem, że w dzienniku od dołu do góry mierne, a iloraz inteligencji powyżej przeciętnej. Niejednokrotnie stwierdza się też nieharmonijny rozwój, w którym oprócz bardzo słabo rozwiniętych zdolności współwystępują wybitnie rozwinięte sfery. Te dzieci często funkcjonują bardzo słabo, a ich talent nie jest dostrzegany. Takie wyniki dają do myślenia pokazując, że inteligencja nie jest jedynym predykatorem sukcesu, zarówno szkolnego jak i życiowego Przekonał się o tym w swoich badaniach Terman w latach 20-tych XX wieku. Jego praca polegała na wyłonieniu wybitnie inteligentnych dzieci (iloraz inteligencji) oraz obserwacji ich dalszego losu. I cóż się okazało? No cóż, na szczęście większość spośród nich osiągnęło znaczne sukcesy i wysokie stanowiska, ale znalazła się także całkiem niemała grupa osób, która nigdy nie osiągnęła wykształcenia i sukcesów na miarę własnych możliwości. Jakie, więc inne właściwości odgrywają rolę, która zmienia potencjał w realny sukces życiowy? Otóż (Terman,1959, za: Strelau, 2002, s. 147) z owej dużej grupy badanych przez Termana dzieci, po latach, badacz wyłonił 150 osób, które miały największe osiągnięcia i 150 o najmniejszych osiągnięciach. Okazało się, że „największy kontrast między obu grupami wystąpił, najogólniej rzecz ujmując, w przystosowaniu emocjonalnym i społecznym oraz w potrzebie osiągnięć”. Co ciekawsze część uczniów zbadanych przez Termana, ale nie „zaliczonych” do wybitnie zdolnych (mieli za niskie wyniki w teście) osiągnęła znacznie większe sukcesy niż ich bardziej inteligentni koledzy. Dlatego też istotne w identyfikacji grupy dzieci zdolnych jest kierowanie się nie tylko wynikami sprawdzianów, testów inteligencji, ale także branie pod uwagę wspomnianej wyżej nauczycielskiej intuicji, a także motywacji i zainteresowania uczniów danym przedmiotem. Inteligencja nie stanowi więc jedynego wyznacznika zdolności. Analiza coraz liczniejszych wyników badań zmusiła badaczy do przeformułowania teorii zdolności oraz traktowania tego pojęcia jako pewnego konglomeratu czynników. Renzulli (za: Sękowski, 2001, 2004;) uważa, że z wybitnymi zdolnościami mamy do czynienia w sytuacji, gdy współdziałają ze sobą trzy czynniki: ponadprzeciętna inteligencja i zdolności specjalne, duże zaangażowanie w zadanie oraz wysoki poziom zdolności twórczych. Monks zauważył, że w modelu powyższym brakuje jeszcze jednego istotnego elementu jakim jest znaczenie środowiska społecznego. Sternberg zwraca także uwagę na rolę metapoznania – wiedzy na temat własnych procesów poznawczych. Otóż jedna z ważniejszych różnic między osobami zdolnymi a tymi którzy ostatecznie osiągają sukcesy polega na tym, że osoby wybitnie zdolne posiadają więcej zdolności metapoznawczych, lepiej i szybciej identyfikują problem, lepiej i skuteczniej czerpią niezbędne informacje ze źródeł; łatwiej rozwiązują problem, stosują skuteczniejsze strategie zapamiętywania. Przyglądając się czynnikom, które odgrywają rolę w urzeczywistnieniu się potencjału uczniów można je podzielić na te, które są specyficznym darem od losu oraz na takie, które możemy stymulować, można także wydzielić takie, które stanowią komponentę poznawczą oraz emocjonalno – motywacyjną. Najważniejsze z nich zebrane zostały w tabeli poniżej. Czynniki zdolności Uwagi Rola nauczyciela/rodzica 1. Iloraz inteligencji Ponadprzeciętną inteligencję ogólną ma -Stawiać wymagania adekwatne do ponad 15% uczniów (w tym 2-3% osiąga poziomu możliwości wyniki na poziomie wysokim) . 2. Zdolności specjalne U części uczniów można obserwować wybitne zdolności specjalne: muzyczne, humanistyczne, matematyczne itp. Struktura uzdolnień każdego dziecka jest zróżnicowana: występują w niej mocne strony i nieco słabsze. W przypadku pewnej części dzieci można mówić o bardzo istotnej dysharmonii. W takim przypadku dziecko może nas zaskakiwać bardzo niskim poziomem wykonania pewnych czynności przy niemal wybitnych wynikach w innych sferach. -Tworzyć warunki, w którym dziecko może próbować różnych zajęć, aby mogło odkryć swoje mocne strony Wedle hipotezy progu istnieje związek między zdolnościami twórczymi a inteligencją, ale do pewnego progu -120 IQ. Czyli im wyższa inteligencja tym wyższe zdolności twórcze do progu 120 IQ, ale po przekroczeniu tego progu już nie ma tego powiązania. Czyli zdolności twórcze osoby z IQ 122 może być większa niż kreatywność osoby z IQ 150 (Nęcka, 2003). Zdolności twórcze można do pewnego stopnia stymulować: 3. Zdolności twórcze -Obserwować wrażliwość dziecka oraz jego upodobania, co pomoże w identyfikacji uzdolnień specjalnych dziecka -Umożliwić udział w zajęciach rozwijających zdolności specjalne -doceniając ciekawość, pomysłowość, oryginalność ucznia; -tworząc zadania pozwalające na różnorodne rozwiązania (zadania projektowe) -pozwalając na niezależność myślenia i działania -wspierając postawę otwartości i tolerancji wobec tego, co nowe, nieznane, inne -prowadząc warsztaty rozwijające zdolności twórcze, wzbogacając własne zajęcia o twórcze ćwiczenia 4. Motywacja i Ważne jest rozwijanie nie tylko zainteresowania zaangażowania bazującego na potrzebie osiągnięć, czy związanego z pokonywaniem własnych ograniczeń (choć to też ważne komponenty motywacji sprzyjającej osiągnięciom). Istotniejsze zdaje się poszukiwanie zainteresowań które wzbudzają motywację samoistną, czyli polegającą na tym, że działanie w danej -Dawanie możliwości podejmowania różnorakich aktywności -Obserwacja i otwartość na realne zainteresowania i potrzeby dziecka -Docenianie postępów dziecka, ale zdając sobie sprawę, że nagroda zewnętrzna może stać się w końcu dziedzinie jest nagrodą samą w sobie (niesie ważniejsza niż przyjemność płynąca z satysfakcję i przyjemność). samej aktywności. Warto nagradzać raczej poprzez wsparcie, opisanie postępów w działaniu, które się u dziecka zauważyło, a nie poprzez nagrodę materialną, czy ocenę. 5. Środowisko społeczne Nie ma większej mądrości niż ta płynąca ze starych przysłów „Z kim przestajesz takim się stajesz”, czy też „Niedaleko pada jabłko od jabłoni”, „Czym skorupka za młodu nasiąknie tym na starość trąci”. Im większa dbałość i waga przykładana do wykształcenia dzieci przez rodziców i nauczycieli - tym większa szansa, że dziecko rzeczywiście poważnie potraktuje własny rozwój poznawczy oraz nauczy się czerpać z niego satysfakcję. Ogromne znaczenie ma także środowisko rówieśnicze, dlatego wybór szkoły, czy zachęcenie do udziału w działaniach grupy dzieci o podobnych zainteresowaniach może być bardzo istotny dla dziecka. -Dbałość o własny rozwój i rozwijanie zainteresowań poznawczych -Aktywne i twórcze spędzanie czasu z dzieckiem -Dbanie o to, aby w domu i w klasie były dostępne niezbędne pomoce naukowe, książki, albumy i aby były one często używane… -Umożliwianie kontaktu z osobami, które odniosły sukces w danej dziedzinie, zachęcanie do odwiedzania muzeów, galerii, miejsc, w których mogą rozszerzać wiedzę na interesujący je temat. -Umożliwienie udziału w kółkach zainteresowań, organizacjach itp ale bez nadmiernej ingerencji w środowisku rówieśnicze dziecka 6. Zdolności metapoznawcze Metapoznanie to wiedza na temat własnych procesów poznawczych oraz umiejętność korzystania i kontrolowania ich. Można ją porównać do oprogramowania w komputerze. Nawet najlepszy procesor nie wykona zadania jeśli nie zastosujemy właściwego oprogramowania. Jest to jeden z ważniejszych czynników, które decydują o tym, czy dziecko inteligentne osiąga sukces. -nauczyciel i rodzic od najmłodszych lat mogą przekazywać dziecku nie tylko wiedzę, ale również podpowiedzi dotyczące sposobu uczenia się nowych informacji -pomocny może być udział d dodatkowych zajęciach mających an celu stymulowanie zdolności uczenia się, czytania oraz analizowania informacji. Jak pokazuje powyższa tabelka rola nauczycieli i rodziców jest bardzo duża. Nawet najlepsze ziarno i najpiękniejszy kwiat może zginąć, jeśli nie zauważy się jego wartości i nie zapewni odpowiednich warunków do wzrostu. Cały proces identyfikacji i pracy z dzieckiem zdolnym może być także utrudniony przez specyficzne cechy osobowości dzieci zdolnych. Często zdarzają się klasy, w których normą jest przeciętność, a wszelkie przejawy nadmiernego zaangażowania w naukę traktowane są jako kucie i pracowicie przez grupę tępione. W takiej sytuacji niektóre dzieci zdolne mogą ulegając presji grupy ukrywając swoje zdolności. Czasem sytuacja jest przeciwna to nasz mały geniusz ukrywa swój potencjał, widząc że od zdolnych kolegów wymaga się nieco więcej…. Zdarza się też, że monotonia przerabianego na lekcjach materiału, który już dawno został przez zdolne dziecko zrozumiany prowadzi do uczucia nudy, a twórcze dziecko znajduje na nudę sposoby niekoniecznie akceptowane przez dorosłych. Męczące dla części nauczycieli są liczne pytania, „wcinanie się” z własną wizją przedstawianego tematu w samym środku lekcji, nadmierny perfekcjonizm, a czasem krytykanctwo. Barwność osobowości dzieci zdolnych oraz nieco inne potrzeby niż u rówieśników to jedne z przyczyn ich trudności szkolnych, które często są udziałem tej grupy. Dzieci zdolne wymagają równie wiele opieki i wsparcia, aby w pełni wykorzystać własne talenty co dzieci z trudnościami. W praktyce jednak uwagę przyciągają uczniowie słabsi, a o zdolnych sądzi się, że „przecież i tak sobie poradzą”. Rzeczywiście – najczęściej jakoś sobie radzą – pytanie tylko czy osiągają pułap swoich możliwości? Najgorszą opcją jest jednak taka, w którym z uwagi na specyficzny dla wysokich zdolności styl zachowania - dziecko nie uzyskuje zrozumienia i nie jest mądrze korygowane przez rodziców i nauczycieli. W takiej sytuacji niebezpieczeństwo znacznie zaniżonych osiągnięć jest bardzo realne. Aby zrozumieć naszego zdolnego ucznia warto poznać całe spektrum różnych możliwości zachowań. Może pośród opisanych przez panią Joannę Smolińską (źródło:http://elitmat.pl/esm/index.php?title=Opracowanie_bazy_danych_odno%C5%9Bnie_r%C3% B3%C5%BCnych_typ%C3%B3w_uczni%C3%B3w_zdolnych 1.02.2011) dzieci zdolnych rozpoznacie państwo swoich uczniów? Przebiegły intelektualista Typ ten wie, że jest zdolny i wie, że dużo wie. Jego przebiegłość nie pozwala mu na wyjście z szeregu z obawy, że ktoś to zauważy i zacznie oczekiwać od niego więcej niż on ma ochotę dać. Zatem zdaje sobie sprawę z kosztów i konsekwencji ujawnienia się. Nie chce sie wyróżniać więc jest idealnie średni. Znudzony mądrala Typ ten nie zrobi zadań łatwych, bo są dla niego zbyt nudne. W skomplikowanych zadaniach większość rzeczy policzy w pamięci, bo nie opłaca mu sie pisać. Jest bardzo logiczny za to niedokładny, dlatego mimo, że jest zdolny potrafi dostać dwóje z zadania, które jest dla niego banalne. Praktyczny kolekcjoner wiedzy Typ ten to buntownik z wyboru. Charakteryzuje się wysoką inteligencją ale ciekawią go tylko rzeczy, które z jego punktu widzenia są praktyczne. Typ o wszechstronnych zainteresowaniach jednak selektywnie wybiera te fragmenty, które przydadzą się w życiu. Nie nauczy się listy dat z historii ale za to chętnie rozwiąże trudne zadanie wymagające niestandardowego myślenia. Twórczy marzyciel Typ bardzo twórczy za to roztrzepany. Potrafi połączyć pozornie nie związane fragmenty wiedzy w jedną spójną logicznie całość. Natychmiast przypomni sobie to, co go kiedyś zaciekawiło i w odpowiedni sposób to wykorzysta. Ma elastyczny i otwarty umysł. Jest introwertyczny i wrażliwy. Ma wysoka inteligencję emocjonalną i z łatwością czyta emocje ludzkie oraz potrafi je wykorzystać do osiągnięcia własnych celów. Jest sympatyczny za to denerwujący, ponieważ gubi wszystko, co zgubić można. Spóźnia się do szkoły, zapomina o pracach domowych. Prowokujący konfrontator Typ bardzo twórczy i inteligenty, za to najchętniej podrzucany komuś innemu. Nonkonformistyczny prowokator. Uwielbia wyszukiwać luki w systemie lub w przejęzyczeniach nauczyciela natychmiast je wyłapie, bo tak buduje swoje ego poprzez ścinanie się z autorytetem. Lekcje z nim nie należą do najprzyjemniejszych. Gdyby nie fakt, że jest inteligenty i na wszystko znajdzie bystrą i szybką odpowiedź łatwo można byłoby sobie z nim poradzić. Bywa agresywny i wyniosły. Charakteryzuje się wysoką samooceną i pewnością siebie połączoną z bezczelnością. Uwielbia wprowadzać nauczyciela w zakłopotanie, wtedy osiąga swój cel. Bardzo często przekracza granice norm i dobrego smaku a jego rodzice często wzywani są do szkoły. Kopalnia wiedzy Typ ten jest uwielbiany przez nauczycieli. Jest zdolny i nie trudno zauważyć, że jest zdolny. Ma dobre oceny, jest spokojny, konformistyczny, odrabia prace domowe, jest aktywny na lekcji. Charakteryzuje go ciekawość poznawcza i dociekliwość. Mól książkowy, wszechwiedzący ekspert. Przez rówieśników postrzegany jako "kujon". W grupie ma swoich zarówno zwolenników jak i przeciwników. Oczywiście nasz uczeń zdolny może wykraczać poza nakreślone powyżej ramki. Każde dziecko jest inne, a dziecko zdolne z uwagi na bogactwo świata wewnętrznego może stanowić skomplikowaną zagadkę. Czasami też rozwój w sferze poznawczej wyprzedza rozwój emocjonalny, społeczny lub fizyczny i wtedy dziecko wykazujące się dużą dojrzałością intelektualną może nas zaskoczyć deficytami w innych sferach. Ma trudności w kontaktach z rówieśnikami, nie potrafi się odnaleźć w pracy w grupie, z trudem znosi porażki i własne niedoskonałości. Przykładowy zestaw cech zebrany poniżej na podstawie literatury może nam pomóc zobaczyć jak szerokie spektrum zachowań jest możliwe u dzieci zdolnych. Spróbujmy przeanalizować ten zestaw, myśląc o znanym nam uczniu: Czy dziecko przejawia następujące cechy: Jest ciekawe wszystkiego i wnikliwie poznaje nowe zagadnienia; Wcześnie zaczyna czytać, pisać i liczyć; Potrafi czerpać przyjemność z wykonywania zadań umysłowych; Uczy się szybko i efektywnie; Zna wiele słów i używa ich poprawnie; Jasno wyraża swoje opinie i przemyślenia; Zadaje bardzo dużo pytań; TAK/NIE Ma oryginalne, a czasem nieoczekiwane pomysły; Zwykle lubi zajęcia twórcze, spędza czas na malowaniu, rzeźbieniu, twórczym pisaniu; Nudzi się, jeśli materiał jest zbyt prosty; Ma bardzo dobra pamięć; Nie lubi zadań rutynowych, powtarzających się; Lubi czytać; Jest bystrym obserwatorem, szybko wychwytuje szczegóły i wyciąga poprawne wnioski z obserwacji; Często jest liderem w grach i zabawach z rówieśnikami; Bawiąc się z innymi dziećmi często podrzuca nowe pomysły i rozwiązania; Ma kolegów i koleżanki wśród dzieci starszych od siebie; Często ma dodatkowe obowiązki przydzielone przez nauczyciela lub wychowawcę; Ma dobre wyczucie perspektywy i szczegółu, gdy rysuje; Rysuje oryginalne, pomysłowe i barwne rysunki, pełne akcji; Ma dobre poczucie rytmu i lubi poruszać się w takt melodii; Sprawnie wyraża nastrój i emocje poprzez ekspresywny ruch; Ma dobrą koordynacje ruchów; Lubi wystukiwać rytm, gdy gra muzyka; Gdy wyzwanie jest trudne – nie zraża się szybko – czasem woli zadania trudne niż łatwe; Lubi rozwiązywać zagadki, rebusy, zadania liczbowe; Pragnie poznać przyczynę zjawisk; Bardzo pochłaniają je rzeczy, wobec których wykazuje zainteresowanie. Bez przerwy eksperymentuje z nowymi rzeczami; Woli samodzielnie rozwiązywać problemy niż robić to w grupie; Potrafi odnaleźć nowe sposoby rozwiązywania zadania; Ma bujną wyobraźnię; Wymyśla pomysłowe opowiadania i lubi je opowiadać; Jest ożywione, gdy rozwiązuje problem bądź dokonuje jakiegoś odkrycia; Samo podaje pomysły nowych zadań, nie polega na innych przez cały czas; Jest pewne siebie, przy rozwiązywaniu problemów umysłowych; Jest zawsze skore do odkrywania nowego otoczenia; Inni traktują je jako lidera; Dostrzega błędy i niedoskonałości nauczyciela i zwraca na nie uwagę; Potrafi przyjmować niezależną postawę wobec życia; Przejawia zamiłowanie do zabaw językowych, gier słownych; Zachowuje się niegrzecznie w chwilach znudzenia lub sfrustrowania; Przejawia brak cierpliwości wobec kolegów wolniej myślących. Przeważnie szybciej kończy zadania, a potem zajmuje się czymś innym itd. Podsumowując warto podkreślić, że współczesne rozumienie zdolności zakłada strukturalne ich rozumienie – w którym ważny jest nie tylko iloraz inteligencji, czy zdolności specjalne i twórcze, ale także cechy emocjonalno – motywacyjne. Rozpoznanie talentu zakłada otwartość, która pomaga szukać talentu nie tylko pośród grzecznych i poukładanych uczniów, ale także tych, którzy bywają źródłem konfliktów i nauczycielskiego stresu. To często w tej grupie znajdziemy dzieci o największym potencjale. Przy identyfikacji warto sięgnąć zarówno do kryteriów pedagogicznych (dotychczasowe osiągnięcia dziecka) jak i psychologicznych (testy IQ oraz zdolności specjalnych), co pozwoli nie przeoczyć dzieci mających zaniżone osiągnięcia. Pamiętając, że potencjał nie zawsze przekłada się na sukces zawodowy i życiowy należy pomagać zdolnemu dziecku w rozwijaniu zainteresowań, motywacji oraz umiejętności uczenia się, aby w pełni wykorzystało własne umiejętności. Bibliografia: Csikszentmihalyi M. (1996). Przepływ, jak poprawić jakość życia. Psychologia optymalnego doświadczenia. Warszawa: Studio Emka Firkowska- Mankiewicz A. (1999). Zdolnym być... Kariery i sukces życiowy warszawskich 30 – latków. Warszawa: IFiS PAN Limont Wiesława (2005). Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować. Gdańsk: GWP Nęcka E. (2003). Inteligencja. Geneza, struktura, funkcja. Gdańska: GWP Nęcka E. (2003). Psychologia twórczości. Gdańska: GWP Sękowski A. E. (2000). Osiągnięcia uczniów zdolnych. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL Sękowski A. E. (2001). Współczesne tendencje w badaniach wybitnych zdolności. Roczniki Psychologiczne, t.IV, 243 – 256 . Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL Partyka M. (2000). Zdolni, utalentowani, twórczy. Poradnik dla pedagogów, psychologów, nauczycieli i rodziców. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej. Rachwał J. (1997). Poczucie zadowolenia zawodowego i rodzinnego u osób wybitnie zdolnych. Niepublikowana praca magisterska. Siekańska M. (2003). Psychologiczne uwarunkowania zadowolenia z pracy zawodowej osób zdolnych. Nie opublikowania praca doktorska. KUL: Lublin Strelau J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Autorką artykułu jest Joanna Gołębiowska-Szychowska
