zewnętrzna granica unii europejskiej – białoruś – możliwości
advertisement
Marek Proniewski Marcin Proniewski ZEWNĘTRZNA GRANICA UNII EUROPEJSKIEJ – BIAŁORUŚ – MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA DLA DYNAMIZACJI PROCESÓW ROZWOJOWYCH. WSPÓŁPRACA TRANSGRANICZNA 721 VACAT 722 1. WSTĘP Z dniem 1 maja 2004 r. wschodnia granica Polski stała się zewnętrzną granicą Unii Europejskiej. Wejście Polski do Unii Europejskiej spowodowało konieczność innego podejścia i spojrzenia na politykę związaną z funkcjonowaniem granic i współpracę transgraniczną. Współpracę transgraniczną według Konwencji Madryckiej cechuje sąsiedzkość kontaktów obszarów przygranicznych oraz jej regionalny (lokalny) poziom. Wyższym stopniem instytucjonalizacji struktur współpracy transgranicznej jest współpraca euroregionalna, umożliwiająca wzrost aktywności społeczno-gospodarczych, zwłaszcza peryferyjnie położonych obszarów przygranicznych. Współpraca transgraniczna, zgodnie z celem określonym w Europejskiej Karcie Regionów Granicznych i Transgranicznych, ma niwelować przeszkody i usuwać kwestie mogące dzielić regiony. Procesy integracji i współpracy transgranicznej stały się w dobie gospodarki rynkowej i wzrostu samorządności regionów istotnym czynnikiem polityki rozwoju regionalnego. Polskie, samorządowe regiony traktują współpracę transgraniczną jako możliwość poszerzenia kontaktów gospodarczych i kontaktów społeczności regionalnych, promocji województw dla pozyskania kapitałów zagranicznych, wykorzystania doświadczeń europejskich organizacji współpracy regionalnej.1 Współpraca transgraniczna przybiera różne formy i jest prowadzona m.in. w zakresie:2 • infrastruktury technicznej, zagospodarowania przejść granicznych, układów komunikacyjnych, infrastruktury komunalnej; • gospodarki regionalnej i lokalnej, jak kojarzenie zagranicznych podmiotów gospodarczych, wymiany towarów i surowców, świadczenia usług, tworzenia izb przemysłowo-handlowych, działalności informacyjno-doradczej, szkoleniowej, promocji regionu i firm; • sfery społecznej, np. rozwijania demokracji lokalnej i regionalnej, wymiany kulturalnej, sportowej, oświatowej, naukowej oraz turystycznej; • ochrony środowiska przyrodniczego, transgranicznych obszarów chronionych, np. „Zielone Płuca Europy; • gospodarki przestrzennej i planowania przestrzennego, tworzenia jednolitych koncepcji zagospodarowania przestrzennego obszarów transgranicznych. Obecnie rysuje się wyraźna tendencja do rozbudowy i łączenia płaszczyzn oraz rodzajów współpracy międzynarodowej (transgranicznej), które obejmują praktycznie wszystkie dziedziny życia społeczno-gospodarczego i politycznego. W opracowaniu zwraca się uwagę na specyfikę pogranicza polsko-białoruskiego i współpracy transgranicznej wynikające z nowej sytuacji geopolitycznej Polski. Szczególnie polskie regiony przygraniczne (województwa podlaskie i lubelskie) oraz obwody przygraniczne białoruskie (grodzieński i brzeski) intensyfikują współpracę euroregionalną. 2. TŁO SYTUACJI GOSPODARCZEJ REPUBLIKI BIAŁORUSI W wyniku przemian ustrojowych dokonanych w ZSRR i aspiracji narodowych Białorusinów, w 1990 parlament przyjął deklarację o suwerenności republiki. W sierpniu 1991 proklamowano niepodległość Bia- 1 2 Por. Instytucjonalne i finansowe podstawy polityki regionalnej województw. RCSS, Gdańsk 2001, s. 69-71. Por. M. Proniewski: Współpraca transgraniczna województwa Podlaskiego z Białorusią i Litwą. (w:) R. Stemplowski i A. Żelazo (red.): Polskie pogranicza a polityka zagraniczna u progu XXI wieku. Raporty. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2002, s. 299-300 723 łorusi3; stała się ona członkiem Wspólnoty Niepodległych Państw. W grudniu 1999 prezydent Rosji B. Jelcyn oraz prezydent Białorusi A. Łukaszenka podpisali układ o utworzeniu Związkowego Państwa Białorusi i Rosji. Układ przewidywał, że Rosja i Białoruś zachowując swoją pełną suwerenność utworzą wspólną przestrzeń gospodarczą z elementami państwa związkowego, wspólnym rynkiem, wspólną politykę gospodarczą, obronną i zagraniczną, nie będzie natomiast wspólnej armii. Zależność polityczna i gospodarcza od Rosji warunkuje procesy zachodzące na Białorusi. Białoruś z chwilą uzyskania niepodległości notowała silną recesję gospodarczą, następnie wzrost gospodarczy spowolniony w 1999 roku kryzysem rosyjskim, osiągając w 2004 roku 11,4% wzrostu PKB, w 2005 – 9,2%. Notuje pozytywne tempo wzrostu w relacji do Polski, Ukrainy i Rosji (por. wykres 1). Wykres 1 DYNAMIKA PKB BIAŁORUSI W RELACJI DO POLSKI, UKRAINY I ROSJI W LATACH 1995−2005 (rok poprzedni = 100) Źródło: Białoruś. Przewodnik dla przedsiębiorców. UNIDO, Warszawa 2006, s. 28. Ożywienie tempa wzrostu gospodarczego, na co wpłynęły głównie czynniki zewnętrzne i polityka ekspansjonizmu monetarnego, spowodowały zwłaszcza od 2003 roku wzrost płac realnych (por. tabela 1). Płace realne są na Białorusi wyższe, niż na Ukrainie, a niższe od Rosji. Realnie wysoką zasobność notuje się w grupie obywateli zajmujących się handlem przygranicznym. Niski poziom wolności gospodarczej i brak wolności politycznej ogranicza konkurencyjność gospodarki Białorusi i rozwój gospodarki rynkowej. Według ocen Heritage Foundation i The Wall Street Journal indeks wolności gospodarczej oceniający restrykcyjność przepisów i zakres stosowania przymusu przez władze w sferze gospodarki uplasował Białoruś w 2005 r. na 143 pozycji (2006 – 151) w grupie „w zasadzie bez wolności” (por. tabela 2). Fakt ten wskazuje na zakres interwencjonizmu państwowego i zagrożenia w swobodzie działalności podmiotów gospodarczych. 3 Na obszarze Białorusi o powierzchni 207,6 tys km kw. mieszka 9,75 mln osób, co daje wskaźnik 48 osób na km kw. Liczba Polaków mieszkających na Białorusi szacowana jest na około 400 tys. tj. 3,9%. Białoruś podzielona jest na 6 obwodów (odpowiadającym polskim województwom), 118 rejonów (powiatów), w których zlokalizowanych jest 110 miast, 101 osiedli typu miejskiego i 24022 miejscowości wiejskie. 724 Tabela 1 PKB NA 1 MIESZKAŃCA I PŁACE (BIAŁORUŚ, ROSJA, UKRAINA) W LATACH 2000−2005 Wyszczególnienie Kraj 2000 2001 2002 2003 2004 2005 PKB na 1 mieszkańca (w USD) Białoruś 1309 1316 1600 1972 2458 2992 Rosja 1778 2111 2395 3020 4016 4750 Ukraina 632 777 875 1032 1293 1589 Białoruś 49,9 77,8 98,6 117,6 162,5 216,7 Rosja 79,0 107,5 137,2 187,2 239,7 293,4 Ukraina 42,4 58,7 70,2 86,7 111,0 141,6 Średnia płaca (w USD) Źródło: tamże, s. 40. Tabela 2 RANKING „WOLNOŚCI GOSPODARCZEJ” W WYBRANYCH KRAJACH W 2005 Kraj Litwa Łotwa POLSKA Rosja BIAŁORUŚ 23 28 41 124 143 Wynik 2,18 2,31 2,54 3,56 3,99 Polityka handlowa 2,0 2,0 2,0 3,0 3,0 Obciążenia fiskalne 2,8 2,1 2,9 3,1 3,4 Interwencja państwa 2,0 2,5 2,0 2,5 3,5 Polityka monetarna 1,0 1,0 1,0 4,0 5,0 Inwestycje zagraniczne 2,0 2,0 3,0 4,0 4,0 Bankowość i finanse 1,0 2,0 2,0 4,0 4,0 Płace i ceny 2,0 2,0 3,0 3,0 5,0 Prawa własności 3,0 3,0 3,0 4,0 4,0 Regulacje gospodarcze 3,0 3,0 3,0 4,0 5,0 Rynek nieoficjalny (zasięg szarej strefy) 3,0 3,5 3,5 4,0 3,0 Pozycja w 2005 r. Źródło: B. Bakier: Czynniki rozwoju polsko-białoruskiej współpracy gospodarczej. (w:) „Optimum. Studia Ekonomiczne” WE UwB, 2006, nr 2(30), s. 80. Każde państwo otrzymuje punkty wg 50 zmiennych w 10 kategoriach (w każdej od 1 do 5), które określają zakres wolności gospodarczej. Im wyższy wynik punktowy, tym wyższy zakres interwencjonizmu państwowego i mniejsza swoboda wolności gospodarczej. Rosja i Białoruś zakwalifikowane zostały jako kraje – „w zasadzie bez wolności”. Podobna sytuacja występuje w zakresie oceny respektowania i ochrony praw politycznych i wolności obywatelskich, tj. swobody działalności partii politycznych, wolnych wyborów, praw kobiet i rodziny, przekonań i stowarzyszeń, itp., gdzie Białoruś wg wskaźnika Freedom in the World zakwalifikowano jako kraj „bez wolności”. Inny wskaźnik demokratyzacji Nations in Transit, wskazujący przemiany w krajach byłego bloku wschodniego ocenia Białoruś jako kraj bliski „ustrojowi niedemokratycznemu”.4 Na 185 krajów w rankingu ryzyka inwestycyjnego Białoruś zajmuje 143 miejsce (wg Euromoney Magazine). 4 Por. tamże, s. 79-82. 725 Tabela 3 BIAŁORUŚ W RANKINGACH INSTYTUCJI MIĘDZYNARODOWYCH OCENY I MIEJSCA W RANKINGACH Stopień wolności politycznej i obywatelskiej 2005 wg The Freedom House Prawa polityczne 7X Ocena Brak wolności Wolności obywatelskie 6 Skala: wskaźnik 1 oznacza najwyższy stopień wolności, a 7 najniższy stopień wolności. Ranking uwzględnia wydarzenia polityczne na świecie w okresie od 1 grudnia 2003 do 30 listopada 2004. XZ – wzrost lub spadek wskaźnika w porównaniu z poprzednim rankingiem Ranking wolności gospodarczej 2006 wg Heritage Foundation/WSJ wskaźnik 4,11 miejsce w rankingu 151 Skala: od 1 – najwyższy stopień wolności do 5 – brak wolności; liczba państw w rankingu – 157 Ranking stopnia ryzyka inwestycyjnego wg Euromoney Magazine (IX 2005) wskaźnik 30,98 miejsce w rankingu 143 Skala: od 100 – najniższe ryzyko do 0 – najwyższe ryzyko; liczba państw w rankingu – 185 Ranking postrzeganej korupcji 2005 wg Transparency International wskaźnik 2,6 miejsce w rankingu 107 Skala: od 10 - brak korupcji do 1 – najwyższy stopień korupcji; liczba państw w rankingu – 159 Źródło: www.unido.pl za: Białoruś. Przewodnik dla przedsiębiorców, op. cit., s. 139 3. POLSKO-BIAŁORUSKA WSPÓŁPRACA HANDLOWA I INWESTYCYJNA Obroty handlowe Polski z Białorusią charakteryzują się wysoką dynamiką wzrostową i w 2005 r. kształtowały się na poziomie 1697,1 mln USD, tj. w porównaniu do 1996 r. ich wartość była ponad 3-krotnie wyższa, choć od 2004 r. saldo w handlu jest dla Polski ujemne (głównie wskutek drożejących produktów przetwórstwa ropy naftowej). Według danych białoruskich Polska plasuje się na 5 miejscu w białoruskim eksporcie, po Rosji, Holandii, Wielkiej Brytanii i Ukrainie, wyprzedzając Niemcy, Litwę i Łotwę, a w białoruskim imporcie – czwartym partnerem Białorusi po Rosji, Niemczech i Ukrainie. Tabela 4 BILANS HANDLOWY POLSKI I BIAŁORUSI W LATACH 1996−2005 (MLN USD) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Obroty 529 540 436 399 398 421,0 487,2 781,8 1263,7 1697,1 Eksport 272 319 266 233 244 276,0 260,2 395,6 565,2 720,3 Import 257 221 170 166 154 145,0 227,0 386,2 698,5 976,7 Saldo 15 98 96 67 90 131,0 33,2 9,4 -133,3 -256,4 Źródło: Centrum Informacji Handlu Zagranicznego, Ministerstwo Gospodarki RP, za: www.embassypoland.nsys.by oraz Białoruś. Przewodnik…, op. cit., s.170-174 726 Dla Polski ze względu na wspólna granicę Białoruś jest ważnym, ale nie głównym partnerem handlowym. W 2005 r. Białoruś zajmowała w polskim eksporcie 21 miejsce (0,8% udziału), a w imporcie 24 (0,97% udziału). Problemy w stosunkach politycznych na tle sytuacji w Związku Polaków na Białorusi nie przeniosły się na wyniki w polsko-białoruskim handlu zagranicznym. Białoruski eksport do Polski skoncentrowany jest w niewielu sekcjach i grupach towarowych oraz ma charakter surowcowy. Oleje ropy naftowej(niesurowe)i gaz ziemny stanowią 58% białoruskiego eksportu do Polski; ważna pozycję stanowią nawozy potasowe, kazeina i drewno surowe. Następuje dynamiczny wzrost eksportu ciągników i surowca drzewnego (por. tabela 5) Tabela 5 STRUKTURA TOWAROWA BIAŁORUSKIEGO EKSPORTU DO POLSKI (tys. USD) kod Nazwa towaru 2004 r. 2005 r. 05/04 w% Wartość eksportu ogółem 728753,7 847344,4 116,3 2710 Oleje ropy naftowej inne niż surowe 298919,6 380274,2 127,2 2711 Gazy ziemne 57560,5 114812,8 199,4 3104 Nawozy potasowe 72303,7 78488,1 108,5 3501 Kazeina 25146,1 29324,8 116,6 4403 Drewno surowe również zgrubnie obrobione 8276,0 22164,2 267,8 2716 Energia elektryczna 17357,2 20561,2 118,4 7207 Półwyroby ze stali niestopowej 15181,5 18429,7 121,4 8544 Izolowane druty, kable, przewody elektryczne 7267,4 14781,4 203,4 8701 Ciągniki 326,1 12893,1 3 953,7 7312 Skrętki, liny, kable, taśmy stalowe 9476,3 11666,7 123,1 2709 Oleje ropy naftowej, surowe 69430,6 – – 8708 Części i akcesoria do pojazdów samochodowych 19077,5 2436,2 0,1 2523 Cement portlandzki, glinowy, anhydrytowy 12890,1 9728,4 75,5 2905 Alkohole acykliczne i ich pochodne 9500,1 9677,1 101,8 Źródło: Ministerstwo Statystyki i Analizy Republiki Białorusi. (za:) www.embassypoland.nsys.by oraz Białoruś. Przewodnik…, op. cit., s.170-174 W białoruskim imporcie towarowym z Polski nie zauważa się tak wysokiej koncentracji struktury, jak w białoruskim eksporcie do Polski, nie ma też wyraźnie dominującej pozycji (por. tabela 6). Mięso wieprzowe, płyty wiórowe, lampy kineskopowe i elektronowe stanowią ok. 17,6%, natomiast 10 pierwszych pozycji ma około 32% udziału w wartości polskiego eksportu na Białoruś. 727 Tabela 6 STRUKTURA TOWAROWA BIAŁORUSKIEGO IMPORTU Z POLSKI (tys. USD) kod Nazwa towaru OGÓŁEM IMPORT (tys. USD) 2004 r. 2005 r. 05/04 w% 474985,7 578924,8 121,9 0203 Mięso wieprzowe świeże, chłodzone lub mrożone 42659,0 47878,6 112,2 4410 Płyty wiórowe lub podobne płyty drewnopochodne 31937,5 34508,5 108,0 8540 Lampy elektronowe, kineskopy 31479,6 19569,6 62,1 4818 Papier toaletowy, wata celulozowa, chusteczki 11614,3 16172,8 139,2 8302 Oprawy, okucia z metalu do mebli, drzwi, schodów 9111,9 13860,2 152,1 0808 Jabłka, gruszki świeże 9321,7 13207,0 141,6 6806 Wełna żużlowa, skalna, mineralna 9106,1 10172,3 111,7 8708 Części i akcesoria do pojazdów samochodowych 5486,5 9831,5 179,2 8544 Izolowane druty, kable i inne przewody elektryczne 4609,7 9802,8 212,6 7308 Konstrukcje ze stali 4192,3 9601,6 229,0 2704 Koks, półkoks 3363,7 9399,5 279,4 3004 Leki złożone w opakowaniach do sprzedaży detalicznej 7967,4 9322,4 117,0 0209 Tłuszcz wieprzowy lub drobiowy, bez mięsa 6451,9 8780,6 136,1 4411 Płyty pilśniowe drewnopochodne 9312,2 8587,1 92,2 Źródło: Ministerstwo Statystyki i Analizy Republiki Białorusi. (za:) www.embassypoland.nsys.by oraz Białoruś. Przewodnik…, op. cit., s.170-174 W 2005 r. polskie inwestycje na Białorusi wyniosły 19,7 mln USD – 1,1% łącznej wartości inwestycji (w 2004 r. 28,9 mln USD – 1,9%), co uplasowało nas pod tym względem na 11 miejscu (po. tabela 7). Z ogólnej wartości 11 mln USD polskich inwestycji bezpośrednich na Białorusi w 2004 roku – 5,4 mln USD zaangażowano w środki trwałe, a 1,1 mln w formie kredytów udzielonych przez polskich udziałowców. Szczególne preferencje do inwestowania na Białorusi występują w tworzonych od 1996 roku specjalnych strefach ekonomicznych. WSE „Brześć” (od 20 marca 1996 r.) i WSE „Grodnoinwest” (od 16 kwietnia 2002 r.) graniczą bądź znajdują się nieopodal polskiej granicy, co jest również istotnym czynnikiem napływu polskich inwestycji, uwzględniając też związki kulturowe i historyczne. Koncentracja polskich inwestycji bezpośrednich na Białorusi występuje w obwodzie mińskim i Mińsku (około 56% wszystkich polskich inwestycji), obwodzie brzeskim (30,37%) i grodzieńskim (7,05%). Na 430 spółek z udziałem kapitału polskiego, działających głównie w handlu, budownictwie, przemyśle drzewnym, przewozach samochodowych, przemyśle spożywczym i lekkim, największa ich liczba funkcjonuje w Mińsku i obwodzie brzeskim5. Do podstawowych barier ograniczających dostępność do rynku białoruskiego, w tym także dla firm z Podlasia i Lubelszczyzny, można zaliczyć następujące6: • relatywnie wysokie cła, wprowadzane cła sezonowe i okresowe podnoszenie stawek celnych; • czasowe wstrzymywanie importu, ograniczenia importu rolno-spożywczego; • skomplikowane i drogie procedury certyfikacyjne, w tym na towary rolno-spożywcze; • system licencjonowania działalności; 5 6 Por. Białoruś. Przewodnik…, op. cit., s.174-176 Tamże, s. 177-178 oraz B. Bakier: op. cit., s. 82-84. 728 Tabela 7 INWESTYCJE ZAGRANICZNE NA BIAŁORUSI W LATACH 2002–2005 (mln USD) Lp Kraj 2002 r. 2003 r. 2004 r. 2005 r. wartość udział wartość udział wartość udział wartość udział Ogółem 722,2 100% 1 306,5 100% 1 517,4 100% 1816,2 100% 1. Rosja 75,7 10,5% 250,2 19,2% 306,6 20,2% 531,5 29,3% 2. Szwajcaria 2,1 0,3% 362,0 27,7% 518,0 34,1% 319,3 17,6% 3. Austria 73,2 10,1% 112,7 8,6% 64,5 4,2% 178,4 9,8% 4. Niemcy 74,6 10,6% 82,2 6,3% 105,8 7,0% 149,4 8,2% 5. W. Brytania 105,3 14,6% 45,2 3,5% 100,1 6,6% 83,2 4,6% 6. Holandia 4,7 0,7% 46,8 3,6% 64,0 4,0% 71,0 3,9% 7. USA 78,2 10,8% 48,3 3,7% 83,9 5,5% 64,3 3,5% 8. W. Dziewicze 89,7 12,4% 86,1 6,6% 33,1 2,2% 56,0 3,1% 9. Cypr 66,5 9,2% 43,6 3,3% 36,7 2,4% 50,3 2,8% 10. Chorwacja - - 11,8 0,9% 24,6 1,6% 34,0 1,9% 11. Polska 4,1 0,6% 19,9 1,5% 28,9 1,9% 19,7 1,1% Źródło: Ministerstwo Statystyki i Analizy Republiki Białorusi. (za:) www.embassypoland.nsys.by oraz Białoruś. Przewodnik…, op. cit., s.174-177. • częste zmiany w prawie gospodarczym, podatkowym i celnym, powodujące nierówne traktowanie podmiotów gospodarczych i organów państwa; • skomplikowane i czasochłonne procedury i zwyczaje przy przekraczaniu granicy i odprawie towarów; • dostępność do obiektywnej i pełnej informacji o białoruskim rynku i instrumentach polityki gospodarczej, w tym handlowej. 729 4. CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA POGRANICZA POLSKO-BIAŁORUSKIEGO Pogranicze polsko-białoruskie po stronie polskiej obejmuje swoim zasięgiem dwa województwa podlaskie i lubelskie, a po stronie białoruskiej tworzą je dwa obwody grodzieński i brzeski (por. mapa 1). Mapka 1 POGRANICZE POLSKO−BIAŁORUSKIE Źródło: opracowanie własne Województwo podlaskie, położone jest w północno-wschodniej Polsce. Od północy graniczy na odcinku 102 km z Republiką Litewską, a od wschodu na odcinku 240 km z Republiką Białoruś. Sąsiaduje z województwami: warmińsko-mazurskim, mazowieckim i lubelskim. Województwo podlaskie liczy 1224 tys. mieszkańców i obejmuje obszar 20180 km2. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 61 osób na km2. Na jego terenie znajduje się 36 miast, w tym trzy miasta na prawach powiatu: Białystok, Łomża, Suwałki. Dzieli się na 14 powiatów oraz 118 gmin, skupia ponad 3,9 tys. miejscowości wiejskich. Stolicą województwa jest 300- tysięczny Białystok. Na Lubelszczyźnie jest 40 miast. Największe z nich to: Lublin (356,4 tys. mieszkańców), Chełm (ok. 71 tys.), Zamość (ok. 69 tys.), Biała Podlaska (ok. 60 tys.), Puławy (ok. 55 tys.), Świdnik (40 tys.), Kraśnik (37 tys.), Łuków (ok. 32 tys.). W skład województwa lubelskiego wchodzi: 20 powiatów (przeciętna powierzchnia powiatu wynosi 1006 km2), 4 miasta na prawach powiatów, tj.: Lublin, Chełm, Zamość i Biała Podlaska oraz 213 gmin. Strukturę terytorialną województwa podlaskiego tworzą: dwa podregiony (NUTS III), 14 powiatów (NUTS IV), 118 gmin (NUTS V). W województwie lubelskim wydzielono trzy podregiony, 20 powiatów i 213 gmin. Województwo lubelskie, po reformie administracyjnej od 1 stycznia 1999 roku jest jednym z większych województw w Polsce, bowiem zajmuje 3 miejsce w kraju pod względem powierzchni (25 155 km2 – 8% powierzchni kraju) i 7 – pod względem liczby ludności (2234,9 tys. mieszkańców). Gęstość zaludnienia wynosi tu 89 osób/km2 przy średniej krajowej 124 osoby/km2, zaś w województwie podlaskim 61 osób/km2. Powierzchnia województwa podlaskiego wynosi 20 180 km2 i liczy 1224 tys. ludności. 730 Wykres 2 UDZIAŁ LUDNOŚCI W WOJEWÓDZTWACH W 2005 R. W LICZBIE OGÓŁEM W KRAJU Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS Wykres 3 GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA W POLSKICH WOJEWÓDZTWACH Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS Obwód brzeski zajmuje powierzchnię 32,8 tys. km2 i zamieszkiwany jest przez ok. 1,5 mln mieszkańców, co daje odpowiednio 15,7% terytorium kraju i 14,7% ludności kraju. Gęstość zaludnienia wynosi 46 osób na km2. Obwód grodzieński zajmuje powierzchnię 25 tys. km2 i zamieszkiwany jest przez ok. 1,2 mln mieszkańców, co daje odpowiednio 12% terytorium kraju i 11,7% ludności kraju. Gęstość zaludnienia wynosi 48 osób na km2. 731 Wykres 4 UDZIAŁ LUDNOŚCI W OBWODACH W 2005 R. W LICZBIE OGÓŁEM W KRAJU Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport z postępu wdrażania Programu Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG IIIA/TACIS CBC 2004–2006 za rok 2005. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006. Wykres 5 GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA W OBWODACH W 2005 R. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit. Pod względem potencjałów ludnościowych obszar pogranicza wykazuje się podobną charakterystyką. Z czterech regionów, trzy zamieszkiwane są przez ok. 1,2-1,5 mln osób. Jedynie w województwie lubelskim mieszka więcej osób (ok. 2,2 mln). Pod względem zajmowanej powierzchni obszar pogranicza jest jednorodny – każdy z regionów zajmuje ok. 20 tys. km2. Warunki klimatyczne są także zbliżone. Województwa podlaskie i lubelskie mają podobną strukturę wiekową w porównaniu do innych województw. W większości województw udział ludności w wieku przedprodukcyjnym przekracza 20%, w wieku produkcyjnym: 60%, a w wieku poprodukcyjnym – poniżej 20%. Podobna struktura charakteryzuje także obwody białoruskiego pogranicza. 732 Tabela 8 LICZBA LUDNOŚCI Liczba ludności % ogółu ludności w kraju NUTS białostocko-suwalski 891 950 2,30% NUTS łomżyński 310 475 0,80% Ogółem woj. podlaskie 1 202 425 3,10% NUTS bialskopodlaski 311 600 0,80% 1 213 129 3,20% 660 427 1,70% Ogółem woj. lubelskie 2 185 156 5,70% Obwód brzeski 1 455 000 14,80% Obwód grodzieński 1 135 100 11,60% NUTS lubelski NUTS chełmsko-zamojski Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit. Wykres 6 STRUKTURA LUDNOŚCI W POLSCE WEDŁUG WIEKU Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS Wykres 7 UDZIAŁ LUDNOŚCI W WIEKU PRODUKCYJNYM W BIAŁORUSKIM OBSZARZE POGRANICZA Źródło: opracowano na podstawie: Raport ..., op. cit. 733 Tabela 9 LUDNOŚĆ W WIEKU PRODUKCYJNYM W 2004 R. Liczba w wieku produkcyjnym % ogółu ludności w jednostce NUTS białostocko-suwalski 547 657 61,4% NUTS łomżyński 186 285 60,0% Ogółem woj. podlaskie 733 942 61,0% NUTS bialskopodlaski 186 025 59,7% NUTS lubelski 756 992 62,4% NUTS chełmsko-zamojski 398 237 60,3% 1 341 254 61,4% Obwód brzeski 868 400 59,7% Obwód grodzieński 672 300 59,2% Ogółem woj. lubelskie Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit. Wykres 8 ZATRUDNIENIE WEDŁUG SEKTORÓW Źródło: opracowano na podstawie: Raport ..., op. cit. W zakresie struktury zatrudnienia obszar pogranicza nie jest jednorodny, ponieważ polska część charakteryzuje się dominacją zatrudnienia w rolnictwie, a następnie w usługach, zaś w części białoruskiej dominującym sektorem jest sektor usługowy i przemysł. 734 Tabela 10 ZATRUDNIENIE W SEKTORACH GOSPODARCZYCH W 2004 R. rolnictwo przemysł usługi i inne NUTS białostocko-suwalski 37,70% 19,40% 43,00% NUTS łomżyński 56,90% 14,10% 29,00% NUTS bialskopodlaski 50,50% 14,30% 35,20% NUTS lubelski 38,40% 20,10% 41,50% NUTS chełmsko-zamojski 55,20% 14,00% 30,70% Obwód brzeski 22,40% 35,30% 42,30% Obwód grodzieński 21,20% 31,80% 47,00% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit. Województwo podlaskie i lubelskie znajdują się w grupie 8 województw, w których przyrost naturalny przyjmował wartości ujemne. Podobna tendencja występowała w białoruskim obszarze pogranicza. Wykres 9 PRZYROST NATURALNY W POLSCE Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS 735 Wykres 10 PRZYROST NATURALNY NA OBSZARZE POGRANICZA BIAŁORUSKIEGO Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit. Stopa bezrobocia w województwie podlaskim wynosiła 16,1%, zaś w lubelskim 17,8% co oznacza, że były one niższe od średniej krajowej (19%). Wykres 11 STOPA BEZROBOCIA W POLSCE (%) Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS 736 Wykres 12 STOPA BEZROBOCIA W OBWODACH BRZESKIM I GRODZIEŃSKIM Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit Stopa bezrobocia w obwodach brzeskim – 1,9% i grodzieńskim kształtowała się poniżej poziomu krajowego – 2% i była prawie dziewięciokrotnie niższa od wartości po stronie polskiej. Tabela 11 STOPA BEZROBOCIA W 2005 R. NUTS białostocko-suwalski 14,6 NUTS łomżyński 17,8 Ogółem woj. podlaskie 16,2 NUTS bialskopodlaski 18,5 NUTS lubelski 15,9 NUTS chełmsko-zamojski 18,3 Ogółem woj. lubelskie 17,6 Ogółem 16,9 Obwód brzeski 1,9 Obwód grodzieński 1,7 Ogółem 1,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit W zakresie wykształcenia ludności nie jest możliwe porównywanie systemów kształcenia w obszarze pogranicza, ponieważ występuje odmienność systemów edukacji. Dotyczy to długości kształcenia (w Polsce – 10-letnie obowiązkowe kształcenie dla dzieci od 6 roku życia, na Białorusi – 9-letni okres) i typu placówek, do których uczęszczają uczniowie (w Polsce szkoła podstawowa i gimnazjum, na Białorusi szkoła podstawowa). Wskaźnik skolaryzacji odzwierciedla odmienność struktury kształcenia po obu stronach granicy. Odmienność ta dotyczy typów placówek i okresu kształcenia. 737 Wykres 13 WSKAŹNIK SKOLARYZACJI Źródło: opracowano na podstawie: Raport ..., op. cit Tabela 12 WSKAŹNIK SKOLARYZACJI Wykształcenie podstawowe Wykształcenie średnie Wykształcenie wyższe NUTS białostocko-suwalski 60,90% 30,60% 8,60% NUTS łomżyński 66,60% 26,50% 6,90% NUTS bialskopodlaski 57,40% 32,20% 10,40% NUTS lubelski 63,10% 29,80% 7,10% NUTS chełmsko-zamojski 64,00% 29,00% 7,00% Obwód brzeski 22,70% 58,80% 18,50% Obwód grodzieński 24,60% 56,60% 18,80% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit Wykres 14 SZKOŁY W POLSCE Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS 738 Wykres 15 LICZBA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH NA POGRANICZU BIAŁORUSKIM Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit Wykres 16 LICZBA SZKÓŁ WYŻSZYCH NA POGRANICZU BIAŁORUSKIM Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit Na obszarze pogranicza po stronie polskiej zlokalizowanych jest 30 placówek szkolnictwa wyższego, zaś po stronie białoruskiej 9. Przeprowadzona analiza upoważnia do sformułowania następujących wniosków: • pod względem potencjałów ludnościowych obszar pogranicza wykazuje się podobną charakterystyką; z czterech regionów, trzy zamieszkiwane są przez podobną liczbę ludności; • pod względem zajmowanej powierzchni obszar pogranicza jest jednorodny – każdy z regionów zajmuje ok. 20 tys. km2, a warunki klimatyczne są także zbliżone; • cechą charakterystyczną jest ujemny przyrost naturalny na całym obszarze pogranicza; • występuje podobna struktura ludności według wieku; • widoczna jest odmienna struktura zatrudnienia według sektorów gospodarki; • statystyki wykazują niewspółmiernie wysoką stopę bezrobocia na obszarze polskiego pogranicza, w porównaniu z częścią białoruską. Eksperci zwracają jednak uwagę, że dane te nie w pełni obrazują skalę problemu. Spora część bezrobotnych nie rejestruje się ze względu na niskie korzyści wy- 739 nikające z oficjalnego statusu bezrobotnego. Średni zasiłek dla bezrobotnego w 2004 roku wyniósł 14,5 USD, czyli 22% minimum socjalnego7; • odmienne systemy kształcenia ze względu na okres kształcenia i typ placówek. Województwo podlaskie cechuje się słabym poziomem rozwoju gospodarczego, z dominującym rolnictwem jako działem gospodarki narodowej. Najlepiej rozwinięty jest przemysł przetwórstwa rolno-spożywczego, z uwagi na bogatą bazę surowcową. Lubelszczyzna zalicza się do najsłabiej rozwiniętych regionów wschodniej Polski. To przede wszystkim region rolniczy. Różnorodność upraw (zbóż, ziemniaków, chmielu, buraków cukrowych, tytoniu) wyróżnia ten teren spośród innych zróżnicowaniem w kulturze agrarnej. Na terenie województwa zlokalizowane są zakłady przemysłowe, m.in.: Zakłady Chemiczne w Puławach, Kopalnia Węgla Kamiennego w Bogdance, Makarony Lubelskie „Lubella” SA, Daewoo Motor Poland w Lublinie, Herbapol SA, WSK w Świdniku. Obwód brzeski od zachodu graniczy z Polską, od południa z Ukrainą. Do najbardziej rozwiniętych gałęzi gospodarki należą przemysły: lekki, spożywczy i maszynowy, które dają prawie 2/3 ogółu produkcji przemysłowej obwodu. Wśród złóż naturalnych dominują: piaski, żwir, kamień, torf i węgiel brunatny.8 Region grodzieński położony jest na północnym zachodzie kraju przy granicy z Polską, od północy graniczy z Litwą. Dużą powierzchnię regionu zajmują lasy (znaczny obszar to białoruska część Puszczy Białowieskiej). Dużo jest rzek – dopływów Niemna. Główne skupisko jezior to okolice Nowogródka. Główną rolę w gospodarce regionu odgrywa przemysł chemiczny z największymi firmami tej branży w Grodnie i Lidzie. W obwodzie rozwinęły się też gałęzie przemysłu petrochemicznego, spożywczego oraz maszynowego i metalowego. Region ma również wysoko rozwiniętą produkcję rolną. Ulokowanie transkontynentalnej magistrali łączącej Europę z Azją sprzyja rozwojowi współpracy międzynarodowej9. Wykres 17 WARTOŚĆ PKB W MLN W 2003 R. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit 7 8 9 Białoruś nieznany sąsiad UE, Sytuacja polityczna, społeczna i gospodarcza Białorusi, OSW, Warszawa 2005, s. 12. Białoruś. Przewodnik dla przedsiębiorców. UNIDO ITPO, Warszawa 2006, s.17 Ibidem, s. 18 740 Tabela 13 PKB W 2003 R. Wyszczególnienie PKB Relacja do PKB w kraju (= 100) NUTS białostocko-suwalski 3458,5 1,90% NUTS łomżyński 958,5 0,50% NUTS bialskopodlaski 917,4 0,50% NUTS lubelski 4637,1 2,50% NUTS chełmsko-zamojski 1937,2 1,00% Obwód brzeski 1992,4 12,60% Obwód grodzieński 1715,1 10,90% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit Dwa polskie podregiony wchodzące w skład pogranicza tworzą prawie dwukrotnie większą wartość PKB, od obwodów białoruskich. Kolejne dwa (łomżyński i bialskopodlaski) wytwarzają PKB mniejsze od PKB na Białorusi, zaś podregion chełmsko-zamojski wytwarza porównywalną wartość PKB. Relacje do PKB w kraju nie mogą by porównywane, gdyż wartości PKB wytwarzane w każdym z województw polskich tworzą 16 część PKB, zaś na Białorusi szóstą część PKB. Wykres 18 UDZIAŁ PKB WEDŁUG WOJEWÓDZTW Źródło: opracowano na podstawie danych GUS 741 Wykres 19 PKB PER CAPITA WEDŁUG WOJEWÓDZTW Źródło: opracowano na podstawie danych GUS W 2003 roku w województwie podlaskim wytworzony PKB stanowił 2,4% udziału w PKB Polski. W porównaniu do pozostałych województw Podlaskie znajdowało się w grupie województw o najniższych wartościach. W województwie lubelskim wytwarzano 4% krajowego PKB. Produkt krajowy brutto per capita w Polsce wynosił 21366 zł, w województwie podlaskim 16105 zł, zaś w lubelskim 15019 i były jednymi z niższych w kraju. Wykres 20 WARTOŚĆ SPRZEDANA PRZEMYSŁU W MLN W 2004 R. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit W zakresie produkcji sprzedanej przemysłu cztery regiony pogranicza charakteryzują się podobną wartością w mln €. Są to podregiony łomżyński, chełmsko-zamojski i obwody białoruskie. Podregion bialskopodlaski sprzedaje czterokrotnie mniejszą ilość produktów przemysłowych, zaś lubelski ponad dwukrotnie większą wartość produkcji. 742 Wykres 21 DŁUGOŚĆ DRÓG I GĘSTOŚĆ Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit Wykres 22 LINIE KOLEJOWE NA POGRANICZU Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit Układ głównych dróg województwa podlaskiego wpisuje się w sieć międzynarodowych i krajowych połączeń tranzytowych między województwami i krajami sąsiednimi, a są to: drogi krajowe o długości 942 km, co stanowi 5,5% udziału w sieci krajowej. Gęstość dróg krajowych w województwie podlaskim wynosi 4,68 km/100 km2 powierzchni – Polska 5,43 km/100 km2 powierzchni; drogi wojewódzkie 1152 km – co stanowi ok. 4% udziału w sieci krajowej. Gęstość dróg wojewódzkich w województwie podlaskim wynosi 5,70 km/100 km2 powierzchni – Polska 9,27 km/100 km2 powierzchni; drogi powiatowe 7274 km – co stanowi 5,6% udziału w sieci krajowej. Gęstość dróg powiatowych w województwie podlaskim wynosi 36,0 km/100 km2 powierzchni – Polska 41,6 km/100 km2 powierzchni. Gęstość poszczególnych kategorii dróg jest niższa od średniej krajowej, ponieważ udział województwa podlaskiego w powierzchni kraju wynosi 6,6%. Przez region biegnie kilka ważnych szlaków tranzytowych kołowych: nr 61 Warszawa – Łomża – Augustów – Suwałki – granica, nr 18 Berlin – Warszawa – Białystok – granica, nr 19 Budzisko – Suwałki – Augustów – Białystok – Lublin – Rzeszów – granica, jak i kolejowych: Berlin – Warszawa – Białystok – Kuźnica, Warszawa – Białystok – Suwałki – Trakiszki. Funkcjonuje zlokalizowane w Suwałkach lotnisko, które 743 posiada czarterowe połączenia z Wilnem, Kownem i Rygą. Należy przypuszczać, iż czynnikiem, który w znacznym stopniu wpłynie na kształt sieci osadniczej województwa podlaskiego, będzie projektowany przebieg korytarza transportowego Via Baltica. Położenie województwa lubelskiego wzdłuż wschodniej granicy stwarza podstawy do bardziej dynamicznego rozwoju dla współpracy międzynarodowej. Znajduje się tu terminal samochodowy w Koroszczynie, który jest elementem Europejskiego Systemu Transportowego, zapewniający sprawną obsługę celną pomiędzy krajami Unii Europejskiej a krajami Europy Wschodniej. Terminal ten to największa inwestycja przy polskiej granicy wschodniej. Projektowany Ośrodek Logistyczny w Małaszewicach, gdzie znajduje się największy polski kolejowy port przeładunkowy, tzw. „suchy port”, stanowi pomost pomiędzy dwoma systemami transportu kolejowego. Większość głównych dróg przebiegających przez obszar województwa obsługuje przejścia graniczne. Są to zwłaszcza: droga A - 2 (leżąca w ciągu szlaku E-30), z Warszawy, przez Białą Podlaską, przejście graniczne Terespol (Kukuryki) /Brześć, w kierunku Mińska i Moskwy; droga S - 17 z Warszawy do Lublina, Zamościa, przejścia granicznego Hrebenne /Rawa Ruska, Lwowa i Odessy; droga S - 82, stanowiąca wschodnie odgałęzienie drogi S - 17, z Piask do Chełma, przejścia granicznego Dorohusk /Jagodzin, w kierunku Łucka i Kijowa; droga nr 44, stanowiąca zachodnie przedłużenie drogi S - 82, z Kurowa do Puław, Radomia i Łodzi. Drogom tym towarzyszą linie kolejowe, biegnące częściowo wspólnymi korytarzami infrastrukturalnymi. Szczególnym elementem infrastruktury komunikacyjnej województwa lubelskiego jest ponadto Linia Hutniczo–Siarkowa (LHS), mająca rozstaw torów stosowany w krajach Europy Wschodniej i sięgająca do Sławkowa na Śląsku. Część dróg województwa znalazła się w rządowych planach rozwoju. Są to: odcinek drogi A - 2, przewidziany jest do podniesienia do standardów autostrady, a także drogi S - 17, S -82, S - 19, które mają być drogami ekspresowymi. Przez terytorium obwodu brzeskiego przechodzą korytarz tranzytowy Berlin-Warszawa-Brześć-MińskMoskwa oraz drogi łączące Mińsk z Wilnem i Kijowem, a także gazociągi i ropociągi o międzynarodowym znaczeniu. W Brześciu znajduje się port lotniczy pierwszej kategorii, pozwalający na obsługę międzynarodowego transportu pasażerskiego i towarowego.10 Przeprowadzona analiza pozwala na sformułowanie następujących głównych wniosków: • wartość PKB po obu stronach granicy jest silnie zróżnicowana, przy czym obwody białoruskie wytwarzają podobną wartość PKB, a po stronie polskiej występuje zróżnicowanie wewnątrzregionalne; • wartość produkcji sprzedanej przemysłu odzwierciedla tendencje w PKB, z wyjątkiem, że w podregionie bialskopodlaskim wartość produkcji sprzedanej jest znacznie niższa, niż poziom PKB; • długość i gęstość dróg przebiegających przez obszar pogranicza jest zróżnicowana. Generalnie przez obwody białoruskie przebiega więcej km dróg, które jednak są rzadziej usytuowane. Podobna tendencja występuje w zakresie linii kolejowych. Województwa podlaskie i lubelskie są województwami typowo rolniczymi. Udział użytków rolnych kształtuje się na wysokim poziomie odpowiednio – 60% i 67,7%. Województwo podlaskie cechuje się dużą różnorodnością biologiczną oraz stosunkowo niewielkim zanieczyszczeniem środowiska przyrodniczego. Środowisko odznacza się dużym zróżnicowaniem geomorfologicznym i krajobrazowym. Zlokalizowane są tu cztery parki narodowe, kilka parków krajobrazowych, kilkadziesiąt rezerwatów i prawie dwa tysiące pomników przyrody. Województwo podlaskie posiada atrakcyjne turystycznie w skali Europy obszary o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych. O wysokiej atrakcyjności decydują: bogactwo jezior i rzek, duże powierzchnie leśne o zwartych kompleksach z przewagą drzewostanów powyżej 40 lat, urozmaicona rzeźba terenu, czyste w stosunku do innych rejonów kraju powietrze. Walory przyrodnicze i krajobrazowe podkreśla istnienie licznych obszarów chronionych. W porównaniu z innymi obszarami kraju stopień degradacji środowiska Podlasia jest wyjątkowo niski. Omawiany obszar jest atrakcyjny turystycznie również za względu na walory środowiska kulturowego, tj. zabytki architektury i budownictwa, obiekty historyczno-wojskowe, miejsca pielgrzymowania, liczne grupy etniczne, ośrodki twórczości ludowej. 10 Białoruś. Przewodnik dla przedsiębiorców..., op. cit. s. 17 744 Wykres 23 UDZIAŁ UŻYTKÓW ROLNYCH W % POWIERZCHNI OGÓŁEM Źródło: opracowano na podstawie danych GUS Nieocenionym atutem województwa lubelskiego jest środowisko przyrodnicze. Polesie Lubelskie, Roztocze, przełom Wisły w rejonie Kazimierza oraz dolina Bugu charakteryzują się unikalnymi walorami środowiska. Istnieją tu 2 parki narodowe (Poleski i Roztoczański) oraz kilkanaście parków krajobrazowych, które mogą być podstawą rozwoju turystyki. Wykres 24 AREAŁ ROLNY I LEŚNY W HA Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit 745 Wykres 25 UDZIAŁ % AREAŁU ROLNEGO I LEŚNEGO Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit Obszar pogranicza polsko-białoruskiego po stronie polskiej jest jednorodny pod względem udziału gruntów rolnych i leśnych w powierzchni ogółem (ok. 90%). Po stronie białoruskiej udział ten jest mniejszy oscylujący w granicach 68-76%. Lesistość całego obszaru waha się od 20% w NUTS lubelskim do 36% w obwodzie grodzieńskim. Powierzchnia zajmowana przez lasy nie jest odzwierciedlana we wszystkich NUTS powierzchnią obszarów prawnie chronionych. Strona polska w tym zakresie znacznie wyprzedza stronę białoruską. Wykres 26 OBSZARY PRAWNIE CHRONIONE Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit 746 Wykres 27 SIEĆ WODOCIĄGOWA I KANALIZACYJNA W KM ORAZ OCZYSZCZALNIE ŚCIEKÓW Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport ..., op. cit Obszar przygraniczny jest dość dobrze wyposażony w sieć wodociągową i kanalizacyjną. W każdym z NUTS zlokalizowane są oczyszczalnie ścieków. Oceniając elementy rolnictwa i zasoby turystyczne można stwierdzić, że: • rolnictwo jest dominującym sektorem gospodarki po polskiej stronie pogranicza; • tereny pogranicza posiadają znaczne walory turystyczne. 5. GRANICA POLSKO-BIAŁORUSKA I PRZEJŚCIA GRANICZNE Wpływ przejścia granicznego na rozwój regionalny i lokalny można rozpatrywać w zależności od jego wielkości i rodzaju obsługiwanego ruchu (ruch osobowy graniczny, towarowy graniczny czy też uproszczony), a co za tym idzie od liczby osób, które przekraczają granicę w ciągu doby. Inną możliwością jest prowadzenie analizy w oparciu o korzyści uzyskiwane przez gminy i ludność z tytułu ulokowania przejścia granicznego na danym obszarze. Wydaje się, iż w przypadku wschodniej granicy, nie jest możliwe wysuwanie hipotez dotyczących silnego wpływu samej granicy na dynamikę wzrostową gospodarki regionalnej i poziom życia mieszkańców oraz zasobność gmin, a jest to możliwe w przypadku granicy zachodniej. W zachodniej części Polski bliskość granicy przyciąga inwestorów, zarówno krajowych jak i zagranicznych. Granica jest tam siłą napędową rozwoju gospodarki lokalnej i regionalnej. W przypadku Wschodniej Polski, należy brać pod uwagę lokalizację przejść granicznych jako czynnik warunkujący rozwój regionalny. Granica polsko-białoruska ma długości 418,24 km. Granica przebiega wzdłuż granic administracyjnych dwóch województw, tj. podlaskiego i lubelskiego. Odcinek o długości 246,93 km znajduje się pod ochroną Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej, zaś odcinek o długości 171,31 km znajduje się w strefie działania Nadbużańskiego Oddziału Straży Granicznej. PoOSG swym zasięgiem pokrywa wschodnią granicę województwa podlaskiego, obejmując powiaty: suwalski, sejneński, augustowski, sokólski, białostocki, bielskopodlaski, hajnowski, siemiatycki. Strefę nadgraniczną stanowią 34 gminy. W strukturze organizacyjnej Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej w Białymstoku funkcjonuje 17 Placówek Straży Granicznej. Ustawowe zadania związane z ochroną granicy NOSG oddział realizuje 17 Placówek Straży Granicznej, z czego: 5 realizujących zadania w zakresie ochrony granicy państwowej i kontroli ruchu granicznego, tj. 2 na granicy z Białorusią, 3 na granicy z Ukrainą. 747 Mapka 2 DŁUGOŚĆ GRANIC Źródło: http://www.strazgraniczna.pl/straz_graniczna Przejścia graniczne dzielą się na międzypaństwowe (przeznaczone do ruchu obywateli państw graniczących) i międzynarodowe (przeznaczone dla ruchu obywateli dowolnych państw świata). Ponadto dzielą się na osobowe, osobowo-towarowe i towarowe, na stałe i sezonowe (turystyczne) oraz na drogowe (piesze, rowerowo-piesze, samochodowo-piesze i samochodowe), kolejowe, wodne (śródlądowe bądź morskie) i lotnicze. Przejścia graniczne ogólnodostępne to przejścia graniczne przeznaczone do przekraczania granicy państwowej na podstawie paszportów oraz innych dokumentów uprawniających do jej przekraczania, utworzone na podstawie porozumień i umów zawartych przez Rzeczpospolitą Polską i obowiązujących w stosunkach z Republiką Białoruś na podstawie Umowy w sprawie przejść granicznych, sporządzonej w Warszawie dnia 24 kwietnia 1992 r.11 Zgodnie z tą umową oraz zawartymi porozumieniami i odpowiednimi dokumentami MSWiA12 przekraczanie granicy między RP a Republiką Białoruś odbywa się przejściami kolejowymi: Kuźnica-Grodno, Zubki-Bierestowica, Siemianówka-Swisłocz, Czeremcha-Wysokolitowsk, Terespol-Brześć, drogowymi: Kuźnica-Bruzgi, Kukuryki-Kozłowiczy, Terespol-Brześć, Bobrowniki-Bierestowica, Sławatycze-Domaczewo, Połowce-Pieszczatka, Białowieża-Piererow, rzecznym - Rudawka – Lesnaja. Przejścia te obsługują ruch towarowy i osobowy. Szczegółowe określenie rodzaju ruchu wskazano w tabeli 14. Na dwóch przejściach drogowych wyłączony jest ruch autobusowy. Funkcjonują też 3 przejścia graniczne przeznaczone wyłącznie dla uproszczonego ruchu granicznego (są to przejścia drogowe przeznaczone dla 11 12 M.P. 2003 r. Nr 37 poz. 518 Por. Porozumienie między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Białorusi o zmianie artykułu 3 Umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Białoruś w sprawie przejść granicznych, sporządzonej w Warszawie dnia 24 kwietnia 1992 r., M.P. 2005 Nr 50, poz. 689; Porozumienie między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Białorusi o otwarciu drogowego przejścia granicznego Białowieża-Piererow dla międzynarodowego ruchu osobowego i rowerowego, przy wykorzystaniu rowerów znajdujących się w osobistym posiadaniu, z wyłączeniem towarów, M.P. 2005 r. Nr 76 poz. 1070, Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 4 maja 1998 r. w sprawie ogłoszenia przejść granicznych, rodzaju ruchu dozwolonego przez te przejścia oraz czasu ich otwarcia. (M.P. z dnia 19 maja 1998 r.) 748 749 sokólski Kuźnica Kuźnica Bruzgi Powiat: Gmina: Miejscowość graniczna Polska: Miejscowość graniczna Sąsiad: Źródło: Straż Graniczna RP Dodatkowe informacje o ruchu osobowym: osobowy, towarowy podlaskie Województwo: Rodzaj ruchu: Białoruś drogowe Kuźnica-Bruzgi Granica: Rodzaj przejścia: Kuźnica-Grodno osobowy, towarowy Grodno Kuźnica Kuźnica sokólski podlaskie Białoruś kolejowe Białowieża-Piererow osobowy Piererow Białowieża Białowieża hajnowski podlaskie Białoruś drogowe Kukuryki-Kozłowiczy towarowy Kozłowiczy Kukuryki Terespol bialski lubelskie Białoruś drogowe Terespol-Brześć osobowy, towarowy Brześć Terespol Terespol bialski lubelskie Białoruś kolejowe, drogowe Bobrowniki-Bierestowica osobowy, towarowy Bierestownica Bobrowniki Gródek białostocki podlaskie Białoruś drogowe Zubki-Bierestowica towarowy Bierestownica Zubki Gródek białostocki podlaskie Białoruś kolejowe Siemianówka-Swisłocz towarowy Swisłocz Siemianówka Narewka hajnowski podlaskie Białoruś kolejowe Sławatycze-Domaczewo osobowy Domaczewo Sławatycze Sławatycze bialski lubelskie Białoruś drogowe Białoruś podlaskie hajnowski Białoruś podlaskie augustowski hajnowski osobowy Lesnaja Rudawka Płaska podlaskie Białoruś Połowce Pieszczatka osobowy Czeremcha Wysokolitowsk osobowy, towarowy Czeremcha Czeremcha drogowe kolejowe rzeczne od 01.05-01.10 w godz. 7.00-19.00 POLSKO−BIAŁORUSKIE PRZEJŚCIA GRANICZNE Czeremcha-Wysokolitowsk Tabela 14 Rudawka-Lesnaja Połowce-Pieszczatka dla ob. RP i RB (bez autobusów) ruchu osobowego). Przejścia graniczne drogowe przeznaczone wyłącznie dla uproszczonego ruchu granicznego13 to: Białowieża, Jałówka, Lipszczany. Na wschodniej granicy zlokalizowanych jest 12 przejść granicznych, w tym 6 drogowych, 4 kolejowe, 1 drogowo-kolejowe i 1 rzeczne. Dziewięć przejść granicznych zlokalizowanych jest w granicach administracyjnych województwa podlaskiego, pozostałe w lubelskim. Przejścia te w większości obsługują ruch towarowo-osobowy (5 z 12), cztery przejścia obsługują wyłącznie ruch osobowy, trzy towarowy. W zakresie liczby odprawianych podróżnych na białoruskim odcinku granicy w latach 2000-2004 następował stopniowy spadek liczby osób przekraczających granicę (od 12,9 mln osób do 8,08 mln), w 2005 r. nastąpił ponowny wzrost (8,7 mln podróżnych). Dla porównania litewski odcinek granicy średniorocznie przekraczało ok. 3 mln osób, najwięcej w 2005 r. – 4,6 mln, co mogło być wynikiem wstąpienia obu państw do UE (wykres 28). Wykres 28 OSOBOWY RUCH GRANICZNY Źródło: Straż Graniczna RP W latach 2000-2005 obserwuje się zarówno spadki, jak i natężenia w ilości przekraczających granicę osób i pojazdów. Na białoruskim odcinku granicy począwszy od roku 2000 do roku 2003 obserwujemy generalnie spadek w zakresie ilości odprawianych pojazdów, następnie w 2004 r. niewielki wzrost, by w 2005 r. osiągnąć maksymalną wielkość ponad 4 mln pojazdów. Dla porównania na litewskim odcinku granicy od roku 2000 do 2002 obserwujemy wzrost w ilości odprawianych pojazdów, w 2003 r. nastąpił spadek, zaś od 2004 r. obserwujemy wzrost (wykres 29). 13 uproszczony ruch graniczny - ruch osobowy odbywający się na wschodnim odcinku granicy państwowej z Federacją Rosyjską, Republiką Białoruś i Ukrainą na podstawie Porozumienia między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o uproszczonym trybie przekraczania granicy państwowej przez obywateli zamieszkałych w miejscowościach przygranicznych, sporządzonego w Moskwie dnia 14 maja 1985 r., Dz.U. 1986, Nr 24, poz. 115; Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 4 maja 1998 r., op. cit., załącznik nr 1 750 Wykres 29 RUCH GRANICZNY ŚRODKÓW TRANSPORTU Źródło: Straż Graniczna RP Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej i cudzoziemcy mogą przekraczać granicę państwową na podstawie ważnych dokumentów podróży oraz wiz, jeżeli są wymagane. Ponadto przy wjeździe do Republiki Białoruś wymagane jest posiadanie środków finansowych oraz ważnego ubezpieczenia pojazdu. Wielkość ruchu ciężarowego na drogowych przejściach granicznych z Białorusią w relacji do pozostałych polskich przejść granicznych przedstawiono na wykresie 30, a ruch pojazdów ogółem, w tym ciężarowych i autobusów na przejściach granicznych woj. podlaskiego na wykresie 31 i 32. Wykres 30 POJAZDY CIĘŻAROWE NA DROGOWYCH PRZEJŚCIACH GRANICZNYCH POLSKI W 2005 ROKU Źródło: Straż Graniczna RP 751 Wykres 31 RUCH NA DROGOWYCH PRZEJŚCIACH GRANICZNYCH WOJ. PODLASKIEGO W LATACH 1992–2005 – pojazdy ogółem Źródło: Straż Graniczna RP Wykres 32 RUCH NA DROGOWYCH PRZEJŚCIACH GRANICZNYCH WOJ. PODLASKIEGO W LATACH 1992–2005 – pojazdy ciężarowe i autobusy Źródło: Straż Graniczna RP 752 6. WSPÓŁPRACA TRANSGRANICZNA W ROZWOJU REGIONALNYM Za współpracę transgraniczną należy uznać „każde wspólnie podjęte działanie, mające na celu umocnienie i dalszy rozwój sąsiedzkich kontaktów między wspólnotami i władzami terytorialnymi dwóch lub większej liczby umawiających się stron, jak również zawarcie porozumień i przyjęcie uzgodnień koniecznych do realizacji takich zamierzeń”14. Zacieśnianie stosunków międzypaństwowych następuje zarówno na szczeblu centralnym, jak również na szczeblu regionalnym i lokalnym. Regiony graniczne i transgraniczne stają się poprzez współpracę częściami składowymi i pomostami w procesie jednoczenia się Europy. Współpraca regionów granicznych wiąże się z zawieraniem stosownych umów o współpracy transgranicznej oraz z tworzeniem związków społeczności zamieszkujących obszar przy- i nadgraniczny15 z podobnymi strukturami poza terytorium państwa. Termin współpraca transgraniczna odnosi się do regionów transgranicznych (zlokalizowanych po obu stronach granicy), jednolitych kompleksów terenów, wykazujących cechy wspólne, których ludność ma podobne tradycje kulturowe i wyraża chęć współpracy, w celu pobudzania rozwoju kulturalnego i gospodarczego.16 Celem działalności w regionach pogranicza oraz we współpracy transgranicznej jest niwelowanie przeszkód i różnic mogących dzielić te regiony, a w rezultacie do sprowadzenia granicy do funkcji tylko administracyjnej. Jedną z głównych przesłanek prowadzenia współpracy transgranicznej jest umocnienie i rozwój kontaktów sąsiedzkich17 pomiędzy społecznościami lokalnymi. Ze względu na panujące stosunki narodowościowe, wynikające z dziedzictwa historycznego, dąży się do przezwyciężania wzajemnych animozji i uprzedzeń pomiędzy narodami. Współpraca transgraniczna przyczynia się do usuwania dysproporcji gospodarczych. Ważnym problemem, który można przezwyciężyć poprzez współpracę jest peryferyjność i izolacja regionów granicznych, a co za tym idzie niski poziomu życia mieszkańców i rozwój gospodarczy. Należy zatem prowadzić takie działania, które pomogą tworzyć równorzędne warunki życia. Dlatego dąży się do wzmocnienia sprawności funkcjonalnej i podniesienia konkurencyjności ekonomicznej głównych ośrodków rozwojowych po obu stronach granicy. We współpracy transgranicznej upatruje się drogi szybkiej asymilacji ze zintegrowaną Europą.18 Współpraca transgraniczna powinna łagodzić negatywne skutki istnienia granicy poprzez transgraniczne wykorzystanie uzupełniających się potencjałów obszarów po obu stronach granicy. Należy dążyć do umacniania stosunków gospodarczych i społeczno-kulturalnych pomiędzy społecznościami. Przesłankę stanowi tu chęć ujednolicenia zagospodarowania przestrzennego w Europie oraz niwelowania gospodarczych i infrastrukturalnych przeszkód czy dysproporcji powstałych wskutek istnienia granic.19 Istotną częścią prowadzonej polityki transgranicznej, w zakresie infrastruktury, jest poprawa dostępności transportowej i komunikacyjnej regionu oraz rozwiązywanie problemów przygranicznego ruchu osobowego. Wykorzystanie specyficznych dla danego regionu połączeń, może wyeliminować „wąskie gardła”, spowodowane przygranicznym położeniem. Ważnym elementem współpracy transgranicznej jest doskonalenie systemu transgranicznej ochrony środowiska. Dla powietrza, wody oraz wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń granica międzypaństwowa nie stanowi żadnej bariery, dlatego też istnieje potrzeba skuteczniejszej ochrony krajobrazu i jego bogactw. 14 15 16 17 18 19 Europejska konwencja ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi, Dz.U. 1993, nr 61, poz. 287 Teren przygraniczny (lub inaczej graniczny lub nadgraniczny) danego państwa to teren (obszar stykowy) położony na granicy państwa. Dla celów planistycznych przyjmuje się, że jest to pas do 100 km od granicy w głąb kraju. W Polsce obejmuje on duże części obszarów województw przygranicznych. Euroregiony w nowym podziale terytorialnym Polski, GUS, US we Wrocławiu, Warszawa – Wrocław, 1999 r. M. Fic, Obszary przygraniczne w badaniach statystycznych. Materiały seminaryjne, regionalna Statystyka Transgraniczna, Jachranka, listopad, 1995 r. [za:] Panorama Euroregionów, US w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 1998 r. s. 10-11 tamże Praktyczny Przewodnik Współpracy Transgranicznej, wyd. II, SERG, 1997 r., rozdz. A1, s. 4. W.S. Staszewski: Podstawy prawne współpracy transgranicznej [w:] Wrzosek S., Dobrzański G. (red.): Euroregion Niemen. Analiza rozwoju społeczno-gospodarczego polskiej części regionu, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2000, s. 35. 753 Najważniejszym i najtrwalszym instrumentem prawnym, ustanawiającym ramy dla współpracy transgranicznej są umowy wielostronne w postaci konwencji i umów międzynarodowych. I tak wyróżnić należy20: • umowy międzypaństwowe (traktaty międzypaństwowe) dotyczące współpracy regionalnej; • umowy sporządzone przez instytucje międzyrządowe (międzynarodowe), tj. Radę Europy, czy SERG (Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych), do których przystępują poszczególne państwa; umowy takie mają ograniczony charakter, stanowią jedynie regulację ramową, podlegającą przetransponowaniu na ustawodawstwo krajowe; • umowy dwu- i trójstronne. Umowy takie dotyczą współpracy transgranicznej wyłącznie między władzami centralnymi. Zawierane są w formie traktatów, porozumień lub protokołów. Władze regionalne i lokalne są upoważnione do zawierania umów bezpośrednio z partnerem z zagranicy w zakresie swoich kompetencji lub pod kontrolą władz centralnych. Państwo zachowuje wyłączne prawa do określania zasad polityki zagranicznej i ewentualnej możliwości zatwierdzania lub zawetowania tych podmiotów w zakresie zawierania, które stwarzają ogólne uwarunkowania współpracy transgranicznej na szczeblu regionalnym i lokalnym; • umowy szczebla regionalnego i lokalnego. Nawiązywanie współpracy transgranicznej między regionami następuje w oparciu o umowy lub porozumienia regulowane przede wszystkim przez prawo publiczne, zgodnie z kompetencjami państwa. Umowami takimi są protokoły robocze, prowadzące do utworzenia wspólnot roboczych na wewnętrznych i zewnętrznych granicach UE. Udział w zarządzaniu programami partnerskimi jest często uwarunkowany oficjalnym uznaniem ze strony państwa.21 Od początku lat 90-tych Polska ratyfikowała szereg traktatów i konwencji regulujących współpracę transgraniczną. Zawarła również szereg umów i porozumień o współpracy transgranicznej i międzyregionalnej. Współpraca regionalna będąca ważnym instrumentem tworzenia w Europie nowych stosunków międzypaństwowych i międzyregionalnych podlega także regulacjom prawnym. Najważniejszym aktem prawnym dotyczącym współpracy jest Europejska Konwencja Ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi, która została sporządzona 21.05.1980 roku w Madrycie. Na mocy konwencji państwa członkowskie Rady Europy powinny dążyć do tworzenia ściślejszych powiązań między sobą i powinny się wspierać i współdziałać ze sobą. Realizacja tego celu zapewni współpracę między wspólnotami i władzami terytorialnymi obszarów przygranicznych. Zgodnie z Konwencją Madrycką współpraca dotyczyć ma takich dziedzin jak:22 rozwój regionów, miast i wsi, ochrony środowiska, poprawy infrastruktury, rozwoju sektora usług dla ludności, wzajemnej pomocy w razie nieszczęść i katastrof, itp. Współpraca między władzami lokalnymi i regionalnymi przyczynia się do poprawy stanu i rozwoju obszarów przygranicznych, co z kolei wpływa na postęp gospodarczy i społeczny oraz umacnia poczucie wspólnoty w krajach członkowskich. Należy jednak podkreślić, iż Konwencja nie zawiera wyraźnego postanowienia, które dawałoby władzom lokalnym i regionalnym różnych państw, możliwości nawiązywania współpracy. Dlatego też w roku 1995 sporządzono protokół dodatkowy do Konwencji, w którym wskazano, iż władze lokalne posiadają kompetencje do nawiązywania współpracy transgranicznej.23 Kolejnym aktem prawnym dotyczącym współpracy transgranicznej jest Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych. Została uchwalona 20 listopada 1981 r. w Euroregio na pograniczu Niemiec i Holandii. Jest to dokument kompleksowy, stanowiący próbę podsumowania doświadczeń działalności Stowarzyszenia Europejskich Regionów Granicznych. W ramach dokumentu określono pięć grup celów, które powinny być uwzględniane w rozwoju regionów granicznych i transgranicznych. Należą do nich:24 • zmiany charakteru granic i przezwyciężenia krępujących do tej pory uregulowań państwowych dotyczących nieprzenikalności granic; • umacniania i uczynienia warunków gospodarczych i społeczno-kulturalnych; 20 21 22 23 24 Panorama euroregionów. GUS, US w Jeleniej Górze, 1998 , s. 32-33. Euroregiony w nowym podziale terytorialnym Polski, GUS, US we Wrocławiu, Warszawa - Wrocław, 1999, s. 37. Europejska Konwencja Ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi, Dz. U. Nr 61 z 10.07.1993 r., poz. 287 C. Mika (red): Polska w Unii Europejskiej. Perspektywy, warunki, szanse i zagrożenia, TNOiK, Toruń 1997. T. Borys, Z. Panasewicz, Panorama Euroregionów, Urząd Statystyczny, Jelenia Góra 1998 r., s. 28 754 • uczynienia ze zdecentralizowanych regionów siły napędowej współpracy ponadgranicznej; • ułatwienia realizacji europejskiej polityki zagospodarowania przestrzennego; • usunięcia przeszkód i nierówności ekonomicznych oraz infrastrukturalnych. Idea autonomii lokalnej włączona została do prawa międzynarodowego dzięki Europejskiej Karcie Samorządu Terytorialnego podpisanej 15 października 1985 r. przez Komitet Ministrów Rady Europy. To zbiór postanowień oraz gwarancji dotyczących statusu i rozwoju lokalnej samorządności. Państwo, które Kartę ratyfikuje, powinno przestrzegać zasad demokracji lokalnej, co z kolei powoduje przyśpieszenie procesów decentralizacji państwa. Celem jest zacieśnienie więzi pomiędzy państwami członkowskimi, aby chronić i urzeczywistniać ideę oraz zasady, stanowiące ich wspólny dorobek.25 Polska ratyfikowała ten akt prawny 26 kwietnia 1993 r. Uprawnienia do współpracy transgranicznej na poziomie regionów zawiera Europejska Karta Samorządu Regionalnego. Została przyjęta przez IV sesję Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych, która odbyła się 3-5 czerwca 1997 roku w Strasburgu. We wstępie dokumentu określa się region – jako element państwa odzwierciedlający europejskie zróżnicowanie i przyczyniający się do wzbogacenia jego kultury. Jest on podmiotem samorządowym, który prowadzi własną politykę i szeroko zakrojoną współpracę międzynarodową, w tym transgraniczną.26 Istotny jest również wkład poszczególnych państw i ich rządów, które popierają i doceniają współpracę transgraniczną.27 Na gruncie prawa polskiego Ustawa o samorządzie województwa określa zakres działania, władze, mienie samorządu województwa, finanse, nadzór nad działalnością samorządu, zasady współpracy zagranicznej, akty prawa miejscowego. Do wyłącznej właściwości sejmiku województwa należy uchwalanie priorytetów współpracy zagranicznej województwa i jest on upoważniony do podejmowania uchwał w sprawie uczestnictwa w międzynarodowych zrzeszeniach regionalnych i innych formach współpracy regionalnej. Sejmik województwa uchwalając „Priorytety współpracy zagranicznej” określa: podstawowe cele współpracy zagranicznej, geograficzne priorytety przyszłej współpracy, inicjatywy co do przystąpienia do międzynarodowych zrzeszeń regionalnych. Współpraca, jaką może prowadzić województwo ze społecznościami regionalnymi innych państw, odbywa się zgodnie z prawem wewnętrznym, polityką zagraniczną państwa i jego międzynarodowymi zobowiązaniami. Uczestnictwo jednostki samorządu województwa w działalności międzynarodowej instytucji regionalnych i jego reprezentacja odbywa się na zasadach określonych w porozumieniu zawartym przez ogólnokrajowe organizacje zrzeszające takie jednostki. Odrębne przepisy określają zasady przystępowania województwa do zrzeszeń lokalnych i regionalnych społeczności międzynarodowych28. Zrzeszenia to według ustawy organizacje, związki i stowarzyszenia powoływane przez społeczności lokalne co najmniej dwóch państw zgodnie z ich prawem wewnętrznym. Ustawa uprawnia jednostki do przystępowania do zrzeszeń i uczestnictwa w nich w granicach swych zadań i kompetencji. Powinne one działać zgodnie z prawem polskim, polityką zagraniczną państwa i jego międzynarodowymi zobowiązaniami. Przystępowanie do zrzeszeń jest możliwe jedynie wówczas, kiedy samorządy działają zgodnie z „Priorytetami współpracy zagranicznej województwa”. Polska poprzez swoje położenie geograficzne, polityczne, komunikacyjne, a także gospodarcze może przejąć na siebie rolę animatora międzynarodowej współpracy regionów. Najważniejsze czynniki determinujące współpracę transgraniczną (przygraniczną), to29: 1. Sytuacja międzynarodowa i funkcjonowanie różnych typów układów, bloków politycznych czy gospodarczych, tj.: – powstanie wschodniej granicy Polski jako „zewnętrznej granicy Unii Europejskiej” po akcesji Polski; 25 26 27 28 29 Europejska Karta Samorządu Terytorialnego z dnia 15.10.1985 r., Dz. U. z dnia 25.11.1994 r. T. Borys, Z. Panasewicz, Panorama ..., op. cit., s. 30 Na poziomie europejskim powołano dwie organizacje pozarządowe. W 1974 r. powołano (pod auspicjami Rady Europy) Stałą Konferencję Władz Lokalnych i Regionalnych (Congres des Pouvoirs Locaux et Regionaux du Conseil de l’ Europe - CPLRE), a w 1992 r. Komitet Regionów Unii Europejskiej (Comite des Regiones del Union europeenne – CRU). Ustawa o zasadach przystępowania jednostek samorządu terytorialnego do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych, Dz. U. Nr 91 poz. 1009 z dnia 28.10.2000 r. Międzynarodowa Współpraca Regionów. Raport Uzupełniający, Zespół zadaniowy ds. Polityki Strukturalnej w Polsce, Warszawa, czerwiec, 1997 r., s. 15-16. 755 – możliwość ubiegania się o środki pomocowe, ukierunkowane na rozwój regionalny, po dokonanej integracji z UE. 2. Stan wzajemnych stosunków panujących pomiędzy sąsiadującymi ze sobą państwami tj.:30 – zawieranie stosownych umów o współpracy transgranicznej; – łagodzenie konfliktów pomiędzy grupami narodowościowymi obszarów przygranicznych. Region transgraniczny stanowi obszar wzajemnego przenikania się wpływów różnych kultur np.: białoruskiej, polskiej, litewskiej, tatarskiej i żydowskiej. Jest terenem, na którym zachowane są liczne obiekty wspólnego dziedzictwa kulturowego tj.: cerkwie, kościoły, zamki, pałace i historyczne zespoły zabudowy miejskiej; – nadawanie przywilejów mniejszościom narodowym, z poszanowaniem ich tożsamości narodowej, etnicznej, wyznaniowej czy kulturowej; – poprawa stosunków gospodarczych, politycznych i społecznych. 3. Zaangażowanie władz rządowych oraz aktywność środowisk lokalnych i regionalnych w nawiązywaniu współpracy transgranicznej. 4. Położenie przygraniczne (renta położenia – dająca możliwość współpracy trangranicznej). 5. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego regionów po obu stronach granicy państwowej. Na tle regionów przygranicznych regiony zachodnie i południowe mają niższy poziom rozwoju ekonomicznego od regionów naszych sąsiadów po drugiej stronie granicy (Niemiec, Czech). Natomiast przygraniczne regiony na wschodzie mają wyższy poziom, aniżeli obszary – regiony przygraniczne Rosji, Litwy, Białorusi, Ukrainy i Słowacji. Przygraniczne regiony wschodnie: woj. warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie i podkarpackie są równocześnie najsłabiej rozwiniętymi obszarami w Polsce. Preferowanie tych terenów w polityce regionalnej państwa jest bardzo uzasadnione zarówno ze względu na ich sytuację ekonomiczną oraz możliwości odegrania szczególnej roli w strategii rozwoju kraju. 6. Różnica potencjału ekonomicznego między Polską a regionami za wschodnią granicą stawia polskie regiony w lepszej pozycji zwłaszcza w kwestii ustalania stosunków politycznych i reguł dotyczących współpracy i kształtowania rynków zbytu dla naszych produktów. 7. Podział administracyjny kraju na 16 województw w nowy sposób usytuował sprawy współpracy transgranicznej. Sejmik wojewódzki otrzymał uprawnienia do uchwalania priorytetów współpracy zagranicznej województwa i do określania celów tej współpracy. Art. 76 pkt. 1 nadał sejmikowi prawo do prowadzenia zgodnie z prawem wewnętrznym, polityką zagraniczną państwa i jego międzynarodowymi zobowiązaniami, współpracy ze społecznościami regionalnymi innych państw.31 8. Poprawa stanu i zasobów kapitału ludzkiego. W przygranicznych regionach wschodnich powstały liczne wyższe uczelnie, instytuty naukowe, wykształciły się silne centra wiedzy i nauki (np.: w Rzeszowie, Lublinie, Białymstoku). Ośrodki te oddziaływają na całe regiony – województwa. 9. Tworzenie warunków dla swobodnego przepływu osób, dóbr, informacji i kapitału, w tym tworzenie infrastruktury bankowej oraz racjonalnej gospodarki finansowej regionów przygranicznych. Współpraca transgraniczna może przybierać różne formy działania, tj.:32 • całkowity brak współpracy lub jej koncesjonowanie; • wymiana informacji; • uzgodnienia; • harmonizacja – tworzenie wspólnych instytucji (np. władz przejmujących inicjatywę i reprezentujących na zewnątrz); • integracja – realizacja programu zintegrowanego rozwoju regionalnego (wspólny rynek pracy, rozwój gospodarczy, realizowanie wspólnie działań we wszystkich dziedzinach). Zakres, formy i intensywność współpracy transgranicznej zależy od wielu czynników. Do najważniejszych zaliczyć można sytuację międzynarodową, w tym istnienie różnych paktów, układów, bloków politycznych czy gospodarczych oraz stan wzajemnych stosunków panujących pomiędzy sąsiadującymi ze sobą 30 31 32 tamże, s. 77. Ustawa z dnia 5.06.1998 r. o samorządzie województwa, op. cit. Międzynarodowa Współpraca Regionów, op. cit, s. 44. 756 państwami. Ze względu na ewolucję tych stosunków w czasie, zmienia się intensywność i zróżnicowanie form współpracy obszarów po obu stronach granicy. Do najczęściej podejmowanych form współpracy transgranicznej należy między innymi współpraca gospodarcza polegająca na tworzeniu systemów doradztwa i pośrednictwa dla podmiotów gospodarczych w kojarzeniu partnerów zagranicznych. Tworzone są wspólne izby przemysłowo-handlowe, zajmujące się doradztwem, szkoleniami czy także promocją regionu. Do współpracy z zakresu gospodarki zalicza się także współpracę w dziedzinie energetyki, zagospodarowywania przejść granicznych. Drugą istotną płaszczyzną jest współpraca w zakresie infrastruktury technicznej, zwłaszcza dotycząca przejść granicznych, układu komunikacyjnego i urządzeń komunalnych oraz małego ruchu granicznego. Z punktu widzenia społeczności zamieszkujących region transgraniczny ważne miejsce we współpracy zajmuje redakcja gazet przygranicznych, organizowanie rozgłośni radiowych, współdziałanie ośrodków kultury, wymiana zespołów artystycznych. Mając na uwadze ochronę środowiska naturalnego i krajobrazu tworzy się transgraniczne obszary chronione, zawiera stosowne deklaracje i decyzje o zmniejszeniu zanieczyszczeń powietrza i wód.33 Współpraca transgraniczna może przybrać różne formy organizacyjne ze względu na kształtowanie relacji personalnych i organizacyjnych: • współpraca interpersonalna (bezpośrednio pomiędzy mieszkańcami obszarów przygranicznych), • współpraca zorganizowana na podstawie odpowiednich umów np.: pomiędzy różnymi organizacjami społecznymi, gospodarczymi, kulturalnymi, politycznymi, miastami i gminami, województwami. Szczególną formą współpracy w tym zakresie są euroregiony. 7. WSPÓŁPRACA EUROREGIONALNA NA GRANICY POLSKO-BIAŁORUSKIEJ Euroregion stanowi regionalny międzypaństwowy związek formalny działający na podstawach prawnych, w ramach którego odbywa się współpraca transgraniczna na poziomie jednostek administracyjno-terytorialnych położonych po obu stronach granic państwowych. W literaturze przedmiotu pojęcie euroregionu traktuje się jako sformalizowaną strukturę współpracy pomiędzy regionalnymi lub lokalnymi podmiotami władzy, ewentualnie z udziałem partnerów gospodarczych i socjalnych. Euroregion to także:34 • lokalna instytucjonalizacja współpracy transgranicznej z pełnym uznaniem granic państwowych i praw obowiązujących w krajach uczestniczących w tworzeniu danego euroregionu; • obszar przekraczający co najmniej jedną granicę państwową, stanowiący sumę co najmniej dwóch przestrzeni społeczno-politycznych o policentrycznym sposobie integracji. Przesłankami tworzenia i funkcjonowania euroregionów są: • przesłanki historyczne – wynikające z podziałów wspólnot przez granice państwowe; • przesłanki polityczne – współpraca transgraniczna stanowi istotny element procesów integracji europejskiej; • przesłanki gospodarcze – eliminacja asymetrii rozwojowej; • przesłanki społeczne (socjologiczne) – przełamywanie wzajemnych barier i uprzedzeń oraz nawiązywanie stosunków międzyludzkich. Euroregiony są w swej istocie strefami wielostronnej współpracy międzynarodowej, działającymi na podstawie określonych zasad, np: pomocniczości, partnerstwa, strategii rozwoju transgranicznego, solidarności, dobrowolności uczestnictwa, pragmatyzmu oraz analizy kosztów i korzyści i innych.35 Głównymi celami współpracy euroregionalnej na granicach Polski, w tym Polski Wschodniej są:36 • aktywizacja współpracy, wymiana doświadczeń i informacji; • przyspieszenie społeczno-gospodarczego rozwoju regionów na bazie regionalnej współpracy transgranicznej; 33 34 35 36 A. Mierosławska, Współpraca transgraniczna jako czynnik rozwoju regionalnego. „Zagadnienia ekonomiki rolnej” 2000, nr 6. Panorama Euroregionów, US w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 1998 r., s. 13-14 Euroregiony w nowym podziale terytorialnym Polski, GUS, US we Wrocławiu, Warszawa – Wrocław, 1999 r., s. 40. Tamże, s. 62 -63. 757 • • • • • • • • • wyrównywanie i stała poprawa warunków życia; wymiana doświadczeń i informacji dotyczących rynku pracy; rozwój gospodarki i handlu; rozwój infrastruktury, zwłaszcza technicznej, transportowej i komunikacyjnej; współpraca w dziedzinie turystyki, rekreacji, ochrony środowiska; usprawnianie ruchu granicznego; ochrona i poprawa stanu środowiska naturalnego; współpraca w zapobieganiu i zwalczaniu klęsk żywiołowych i katastrof; współpraca w zakresie planowania przestrzennego i opracowanie ogólnej strategii rozwoju regionalnego; • współpraca w zakresie działalności humanitarnej i socjalnej; • współpraca w dziedzinie szkolnictwa, sportu, ochrony zdrowia; • wymiana kulturalna i opieka nad wspólnym dziedzictwem kulturowym; • wymiana grup społecznych, zawodowych i młodzieży; • ogólna poprawa stosunków międzyludzkich; • budowa struktur transgranicznych. Typowy schemat organizacyjny euroregionu przewiduje istnienie zgromadzenia o charakterze quasiparlamentarnym pochodzącego z wyboru, jako organu najwyższego (stanowiącego), zarządu, różnorodnych stałych tematycznych grup roboczych oraz sekretariatu transgranicznego. Obecnie na granicy wschodniej Polski z Białorusią funkcjonują 3 euroregiony – Niemen, Puszcza Białowieska i Bug (czwarty euroregion na wschodzie Polski to Karpaty). Euroregion Niemen. Związek Transgraniczny Euroregion Niemen został utworzony 6 czerwca 1997 roku na mocy trójstronnego porozumienia zawartego przez przedstawicieli: województwa suwalskiego (Polska), rejonów Alytus i Mariampol (Litwa) oraz województwa grodzieńskiego (Białoruś). Euroregion ustanowiono w celu intensyfikacji kontaktów społecznych, gospodarczych i politycznych obszarów, które łączy wspólne dziedzictwo geograficzne, historyczne i kulturowe. Obecnie w skład Euroregionu Niemen wchodzą: • ze strony polskiej: województwo podlaskie (z wyłączeniem części byłego województwa łomżyńskiego), część województwa warmińsko-mazurskiego (gminy wchodzące w skład byłego województwa suwalskiego); • ze strony litewskiej: rejony Alytus, Mariampol i Wilno; • ze strony białoruskiej: województwo grodzieńskie; • ze strony rosyjskiej: rejony Czerniachowsk, Gusiew, Oziersk, Krasnoznamiensk i Niestierow (Obwód Kaliningradzki). Siedzibą Euroregionu Niemen jest: po stronie litewskiej Mariampol, w Polsce Suwałki, po stronie białoruskiej Grodno, w Obwodzie Kaliningradzkim Czerniachowsk. Celem porozumienia w ramach Euroregionu jest rozwój współpracy regionów przygranicznych w następujących dziedzinach: • wszechstronnego rozwoju ekonomicznego; • zagospodarowania przestrzennego; • infrastruktury publicznej; • oświaty, ochrony zdrowia, kultury, sportu i turystyki; • ochrony środowiska; • likwidacji zagrożeń i klęsk żywiołowych; • rozwijania kontaktów między mieszkańcami obszarów przygranicznych oraz współpracy instytucjonalnej, a także współpracy podmiotów. 758 Mapka 3 EUROREGION NIEMEN Źródło: Raport końcowy z realizacji zadania: Narodowy Program dla Polski, PHARE 2001 Polska Granica Wschodnia, Fundusz Małych Projektów. Euroregion Niemen, Suwałki 2005, s. 1 Euroregion Puszcza Białowieska jest międzynarodowym zrzeszeniem społeczności lokalnych po polskiej i białoruskiej stronie granicy (utworzony 25 maja 2002 roku). W skład Euroregionu wchodzą po stronie polskiej: Powiat Hajnowski, gmina miejska Hajnówka, gminy wiejskie: Hajnówka, Białowieża, Dubicze Cerkiewne, Czyże, Narew, Narewka, Czeremcha, Bielsk Podlaski i Orla oraz gmina wiejsko-miejska Kleszczele; natomiast po stronie białoruskiej rejony: Prużański, Kamieniecki i Swisłocki. Euroregion tworzy podstawy do rozwijania przyjaznej i wzajemnie korzystnej współpracy transgranicznej sąsiadujących ze sobą regionów w Rzeczpospolitej Polskiej i Republice Białoruś, obejmujących swoim zasięgiem unikalny w skali Europy i świata - kompleks lasów pierwotnych Puszczy Białowieskiej. Polska część Euroregionu Puszcza Białowieska położona jest w południowo-wschodniej części województwa podlaskiego i obejmuje wszystkie miasta i gminy powiatu hajnowskiego oraz dwie gminy powiatu bielskiego. Białoruska część Euroregionu Puszcza Białowieska położona jest w zachodniej części Białorusi, rejon swisłocki położony jest na terenie obwodu grodzieńskiego, a rejony prużański i kamieniecki na terenie obwodu brzeskiego. 759 Mapa 4 EUROREGION PUSZCZA BIAŁOWIESKA Źródło: http://www.euroregion-puszczabialowieska.prv.pl/ Euroregion „Puszcza Białowieska” został utworzony w oparciu o transgraniczny obiekt przyrodniczy, jakim jest Puszcza Białowieska, położona na terenie Rzeczpospolitej Polskiej i Republiki Białoruś. Powołanie do życia Euroregionu było konsekwencją kontaktów utrzymywanych przez wiele lat przez lokalne samorządy po obu stronach granicy. Po stronie polskiej Euroregion reprezentowany jest przez Stowarzyszenie Samorządów Euroregionu Puszcza Białowieska, którego jednym z celów statutowych jest współpraca transgraniczna. Celem nadrzędnym Euroregionu Puszcza Białowieska jest rozwijanie przyjaznej i wzajemnie korzystnej współpracy transgranicznej bezpośrednio sąsiadujących obszarów w Republice Białoruś i Rzeczypospolitej Polskiej, zbliżenie lokalnych społeczności poprzez podejmowanie wspólnych działań zmierzających do wspierania rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego, inicjowanie kontaktów różnego typu instytucji – samorządów, placówek oświatowych, sportowych, kulturalnych i innych. Istotnym celem Euroregionu, przede wszystkim ze względu na Puszczę Białowieską, jest ochrona środowiska naturalnego przygranicznych regionów, prowadzenie działań zapobiegających klęskom żywiołowym i zagrożeniom. Perspektywy rozwoju Euroregionu Puszcza Białowieska w latach 2004-2015 zostały zawarte w „Strategii Euroregionu Puszcza Białowieska”. Misją Euroregionu jest rozwijanie wzajemnie korzystnej współpracy wszystkich partnerów Euroregionu, w tym polsko-białoruskiej współpracy transgranicznej, służącej zachowaniu unikalnych walorów przyrodniczych i kulturowych regionu oraz podnoszeniu poziomu życia jego mieszkańców. Najważniejszymi celami strategicznymi wypełniającymi podstawową ideę współpracy euroregionalnej są37 : 1) rozwój współpracy pomiędzy społecznościami lokalnymi obu stron Euroregionu prowadzących do szerokiej integracji różnych środowisk i grup społecznych; 2) utrzymanie wysokiej jakości zasobów środowiska przyrodniczego w Euroregionie Puszcza Białowieska oraz poprawa stanu środowiska naturalnego; 3) wysoka atrakcyjność turystyczna obszaru transgranicznego Euroregionu; 37 Opracowano na podstawie materiałów uzyskanych w Euroregionie Puszcza Białowieska 760 4) rozwój gospodarczy transgranicznego obszaru Euroregionu; 5) zachowanie walorów kulturowych Euroregionu; 6) Euroregion Puszcza Białowieska jako silna organizacja koordynująca współpracę transgraniczną. Związek Transgraniczny Euroregion Bug powstał we wrześniu 1995 roku. Początkowo tworzyły go województwa przygraniczne Polski – chełmskie, lubelskie, zamojskie oraz obwód wołyński na Ukrainie. W 1998 roku nowymi członkami Związku zostały: województwa białopodlaskie i obwód brzeski na Białorusi. Po zmianach wynikających z reformy administracyjnej w Polsce z dniem 1 stycznia 1999 roku w skład Związku wchodzą: województwo lubelskie, obwód wołyński i obwód brzeski. Obejmują one łącznie powierzchnię około 64 tys. km2, na której zamieszkuje około 7 mln mieszkańców. Do największych miast należą: Lublin – 360 tys., Brześć – 295 tys., Łuck, – 220 tys., Baranowicze – 173 tys., Pińsk – 130 tys. Ponadto na obszarze tym istnieje jeszcze 9 miast liczących 50–100 tys. mieszkańców. Celem Związku jest rozwijanie współpracy na obszarze przygranicznym w zakresie: rozwoju regionalnego, transportu i komunikacji, zaopatrzenia w nośniki energii i wodę, ochrony przyrody i środowiska, przemysłu, wymiany handlowej, rolnictwa i przetwórstwa rolnego, edukacji i badań naukowych, ochrony zdrowia, kultury, sztuki, turystyki i rekreacji oraz wzajemnej pomocy w walce z przestępczością oraz katastrofami i klęskami żywiołowymi. 8. WSPÓLNA KONCEPCJA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO POGRANICZA POLSKO-BIAŁORUSKIEGO W ramach prac Polsko-Białoruskiej Komisji Gospodarki Przestrzennej (a następnie Podkomisji ds. Gospodarki Przestrzennej) powołanej w 1993 roku opracowano „Podstawy zagospodarowania przestrzennego regionów przygranicznych Polski i Białorusi, cz. I, Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego regionów przygranicznych” (1995 r.), „Studium kierunkowe zagospodarowania przestrzennego obszaru wzdłuż granicy polsko-białoruskiej, cz. II, Cele i kierunki działania” (1998 i aktualizacja 2000 r.). Polsko-białoruski region przygraniczny zdelimitowany w Studium obejmuje powierzchnię ok. 45 tys. km2 po stronie polskiej i 20 tys. km2 po stronie białoruskiej (obszary woj. podlaskiego i częściowo lubelskiego oraz części zachodnie obwodów grodzieńskiego i brzeskiego). Zamieszkuje go tylko po stronie polskiej około 3,5 mln ludzi. Na obszarze tym wyróżnia się ze względu na zagospodarowanie przestrzenne cztery subregiony funkcjonalne, tj. obszar puszczy augustowsko-grodzieńskiej, obszar Białegostoku – Grodna – Wołkowyska, obszar Puszczy Białowieskiej i obszar Brześcia – Białej Podlaskiej – Włodawy. Ze względu na bogactwo środowiska przyrodniczego region ten odgrywa szczególną rolę w systemie przyrodniczym i osadniczym środkowo-wschodniej Europy (koncepcja „Zielone Płuca Europy”). Diagnoza gospodarki przestrzennej regionu transgranicznego zdefiniowała uwarunkowania rozwoju i zagospodarowania przestrzennego tego regionu. Uwzględniono uwarunkowania społeczno-demograficzne, przyrodnicze, infrastrukturalne, komunikacyjne, gospodarcze i inne. Koncepcja rozwoju polsko-białoruskiego regionu transgranicznego zakłada realizację celów strategicznych w zakresie zapewnienia stałego społeczno-ekonomicznego, ekologicznego i przestrzennego rozwoju całościowej struktury regionów granicznych Polski i Białorusi, z uwzględnieniem tendencji europejskich i krajowych, a także korzystnej współpracy dla obu stron. Cel strategiczny ma być zrealizowany poprzez wspólne działania w zakresie38: • rozwoju infrastruktury transportowej i inżynieryjnej (m.in. nowe ciągi transportowe, przejścia graniczne); • ochrony środowiska przyrodniczego (wspólne systemy ochrony Puszczy Białowieskiej, realizacja projektu „Zielonych Płuc Europy”, ochrony wód przed zanieczyszczeniami); • wykorzystania potencjału turystycznego i rekreacyjnego (np. utworzenie Transgranicznych Regionów Turystycznych, rekonstrukcja Kanału Augustowskiego); 38 Por. Studium kierunkowe zagospodarowania przestrzennego obszaru wzdłuż granicy polsko-białoruskiej, cz. II, Cele i kierunki działania. Aktualizacja. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa, Państwowy NaukowoBadawczy i Projektowy Instytut Urbanistyki, Mińsk 2000, s. 51-53. 761 • rozwoju infrastruktury technicznej (m.in. linii energetycznych, transportu gazu ziemnego); • rozwoju sieci osadniczej. Istnieje potrzeba opracowania szczegółowego programu zagospodarowania przestrzennego obszarów przygranicznych Polski i Białorusi do roku 2020. 9. WSPÓŁPRACA POLSKO-BIAŁORUSKA W RAMACH PROGRAMU SĄSIEDZTWA POLSKA – BIAŁORUŚ – UKRAINA INTERREG IIIA/TACIS CBC Współpraca polsko-białoruska realizowana jest w ramach trójstronnego Programu Sąsiedztwa Polska – Białoruś – Ukraina Interreg IIIA / Tacis CBC 2004-2006. Zasięg terytorialny programu obejmuje następujące regiony (por. mapa 5): • Polska: 8 podregionów odpowiadających NUTS III, czyli podziałowi terytorialnemu krajów UE na poziomie podregionów (w Polsce pokrywają się one najczęściej ze „starymi” województwami): białostocko-suwalski, łomżyński (województwo podlaskie), bialskopodlaski, chełmsko-zamojski, lubelski (województwo lubelskie), rzeszowsko-tarnobrzeski, krośnieńsko-przemyski (województwo podkarpackie), ostrołęcko-siedlecki (część województwa mazowieckiego); • Białoruś – obwody grodzieński i brzeski oraz zachodnia część obwodu mińskiego; • Ukraina – 3 obwody: wołyński, lwowski i zakarpacki. Program jest finansowany z dwóch linii budżetowych: • w przypadku projektów realizowanych na obszarze Polski - ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR); • w przypadku projektów realizowanych na obszarze Białorusi i Ukrainy – ze środków Programu TACIS. Dofinansowanie projektów z EFRR wynosi 75% kosztów kwalifikowalnych projektu. Maksymalne dofinansowanie projektów z Programu Tacis wynosi do 95% kosztów kwalifikowalnych projektu. Środki EFRR i Tacis są przekazywane w postaci refundacji. Współpraca transgraniczna Polski z Białorusią i Ukrainą w ramach Programu Sąsiedztwa zachodzi m.in. poprzez funkcjonujące na wspólnym pograniczu struktury euroregionalne tj. euroregiony: Niemen (1997), Puszcza Białowieska (2002), Bug (1995) i Karpacki (1993). Współdziałanie, wymiana doświadczeń i informacji oraz wspólne projekty dotyczą głównie takich stref jak: ekologia, komunikacja, gospodarka, turystyka, kultura, oświata, infrastruktura graniczna. Efektywność projektów wynika głównie z możliwości finansowych, a te zależą w głównej mierze od umiejętności pozyskiwania środków pomocowych z Unii Europejskiej. Program Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG IIIA/TACIS CBC 2004-2006 stworzył możliwość realizacji wspólnych, polsko-białorusko-ukraińskich przedsięwzięć o charakterze transgranicznym. Komitet Sterujący Programu zatwierdził dotychczas 8039 projektów, w tym 1740 z udziałem 23 partnerów białoruskich. Realizacja Programów Sąsiedztwa finansowanych z dwóch różnych źródeł, po stronie państw członkowskich z EFRR, natomiast po stronie państw spoza Unii Europejskiej z funduszu TACIS CBC jest dość skomplikowana. Problemy jakie powstają w toku realizacji Programów Sąsiedztwa wynikają głównie z rozwiązań systemowych, sam proces pozyskiwania, a następnie przekazywania środków z programu TACIS CBC, oparty na procedurach PRAG jest bardzo utrudniony. Instytucje zajmujące się techniczną obsługą całości programów sąsiedztwa nie mogą w pełni realizować zaplanowanych działań. Stosowanie dotychczasowych procedur dotyczących podpisywania porozumień finansowych dla środków TACIS na każdy rok okazało się nieefektywne w zetknięciu z realizacją programów sąsiedztwa. Powodowało to ograniczenie dostępu środków po drugiej stronie granicy, różnice w czasie wdrażania programu, itp. 39 40 Z wyłączeniem mikroprojektów i projektów pomocy technicznej, (stan na wrzesień 2006). Z wyłączeniem mikroprojektów 762 Mapa 5 ZASIĘG TERYTORIALNY PROGRAMU SĄSIEDZTWA POLSKA – BIAŁORUŚ –UKRAINA INTERREG IIIA/TACIS CBC Źródło: Raport..., op. cit., s. 4 W trakcie realizacji Programu Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG IIIA/TACIS CBC 20042006, zwłaszcza w I kwartale 2005 roku, stwierdzono opóźnienia wdrażania programu po stronie białoruskiej. Rozpoczęcie naboru wniosków o współfinansowanie projektów ze środków TACIS CBC w tym okresie stało się niemożliwe. Powodem takiego stanu był fakt, iż strona białoruska nie podpisała w pierwszym kwartale 2005 roku umowy finansowej z Przedstawicielstwem Komisji Europejskiej o wdrażanie linii budżetowej TACIS CBC 2004. Rozpoczęcie wspólnego naboru było możliwe dopiero po podpisania takiego porozumienia. Udział funduszu TACIS CBC w finansowaniu Programów Sąsiedztwa jest znikomy. Finansowanie po stronie białoruskiej Programu Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG IIIA/TACIS CBC 2004-2006 jest nieporównywalnie mniejsze w stosunku do udziału polskiej strony dofinansowanej z EFRR (dofinansowanie Programu Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina ze środków EFRR wynosi 37,8 mln EUR oraz ze środków TACIS CBC 8 mln EUR przeznaczonych na oba kraje sąsiedzkie: Ukrainę i Białoruś). Z uwagi na to niewielka ilość wspólnych projektów stała się możliwa do realizacji. Wnioski, wynikające z doświadczeń w realizacji programów sąsiedztwa, to potrzeba większej harmonizacji procedur w ramach programów po obu stronach granicy, zwłaszcza w toku procesu wdrażania projek- 763 tów i ich finansowania, uproszczenie procedur dla przekazywania funduszy TACIS CBC oraz większe wsparcie merytoryczne dla wnioskodawców po zewnętrznej stronie granicy UE. W przyszłym okresie programowania zakłada się kontynuowanie współpracy transgranicznej przy współudziale środków pochodzących z Unii Europejskiej. W latach 2007-2013 Polska uczestniczyć będzie w programach Europejskiej Współpracy Terytorialnej (EWT) oraz programach Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa (EIPS). Współpraca państw członkowskich UE z sąsiadami spoza UE, którzy nie posiadają statusu kandydatów lub potencjalnych kandydatów do członkostwa w UE (w tym z Białorusią) odbywać się będzie w oparciu o Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa (EISP). Priorytety współpracy w polsko-białoruskim obszarze programowania. W koncepcji rozwoju polskobiałoruskiego obszaru programowania zakłada się stopniową realizację celu strategicznego tj.: zapewnienie stałego, społeczno-ekonomicznego, ekologicznego i przestrzennego rozwoju obszarów pogranicza Polski i Białorusi, jako całościowej struktury z uwzględnieniem tendencji związanych z integracją europejską, a także krajowych uwarunkowań przy korzystnej dla każdej ze stron współpracy. Cel strategiczny programu odzwierciedla następującą informację wynikającą z analizy SWOT: podniesienie standardu życia oraz społeczno-ekonomiczna integracja sąsiadujących regionów. Osiągnięcie tego celu warunkuje realizacja szeregu celów szczegółowych, takich jak: • rozwój i poprawa infrastruktury transgranicznej; • ochrona środowiska przyrodniczego, biologicznego i krajobrazowego zróżnicowania oraz racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych, • ochrona dziedzictwa kulturowo-historycznego, • racjonalne wykorzystanie turystycznego i rekreacyjnego potencjału obszarów programowania, • rozwój miast, • współpraca instytucjonalna. Obszary problemowe w zakresie współpracy transgranicznej. Jakość i intensywność współpracy transgranicznej zależy od licznych czynników natury instytucjonalnej, infrastrukturalnej, finansowej, gospodarczej, społecznej i środowiskowej. Dotychczasowe doświadczenia prowadzonej współpracy wskazują na istnienie wielu obszarów problemowych, a więc na potrzebę wspierania rozwoju regionalnego, turystyki, gospodarki i handlu obszarów przygranicznych, ochrony i poprawy stanu środowiska, zapobiegania i zwalczania klęsk żywiołowych, prowadzenia wymiany kulturalnej. Realizowane działania w ramach współpracy powinny zatem zmierzać do powstrzymania degradacji i ochrony obszarów o znacznych walorach przyrodniczych, efektywnego wykorzystania walorów przyrodniczych i krajobrazowych, wzrostu ochrony dziedzictwa kulturowego, obsługi ruchu turystycznego, poprawy funkcjonowania transportu, promowania transportu kombinowanego, modernizacji infrastruktury granicznej, powstania nowych przejść granicznych i regionalnej sieci powiązań oraz usprawnienia obsługi międzynarodowego ruchu tranzytowego, rozwoju handlu i gospodarki. Realizacja przedsięwzięć w ramach programów sąsiedztwa ma wpływać na wzmocnienie potencjałów gospodarczych regionów przygranicznych. Horyzonty programowanej współpracy obejmują zarówno transgraniczne potrzeby infrastrukturalne zawierające między innymi rozwój sieci powiązań transportowych, zmierzające do zwiększenia dostępności obszarów, jak i inwestycje w kapitał ludzki oraz instytucjonalne formy współpracy, a także stymulowanie przedsiębiorczości i rozwoju małych firm ze szczególnym uwzględnieniem sektora turystycznego oraz wsparcie inicjatyw społeczności lokalnych w ramach funduszu mikroprojektów. Działania na rzecz wzmocnienia gospodarek obszarów przygranicznych będące przewodnim tematem programowanej współpracy będą miały niekwestionowany wpływ na zacieśnienie kontaktów handlowych i dynamizację polskiego eksportu na Wschód. Szeroko ujęte dziedziny współpracy nie omijają rozwoju technologicznego, badań naukowych, edukacji, kultury. Do głównych obszarów problemowych dwustronnej współpracy polsko-białoruskiej należy zaliczyć: • niezadowalający stan techniczny międzynarodowych korytarzy, który nie spełnia wymogów technicznych i bezpieczeństwa ruchu drogowego UE; • słabo rozwinięta infrastruktura podstawowa na obszarach wiejskich (sieci wodociągowe, kanalizacyjne, gazowe, elektryczność); • niski standard obiektów turystycznych, słabo rozwinięta infrastruktura turystyczna; • niektóre sektory przemysłowe wymagają działań restrukturyzacyjnych; 764 • niski stopień wykorzystania nowych technologii w produkcji; • niewystarczające finansowanie sektora kulturowego i naukowo-badawczego; • wysoki odsetek bezrobotnych w obszarze przygranicznym. Priorytetem transgranicznej współpracy polsko-białoruskiej powinno być zapewnienie funduszy na wdrażanie Programów Sąsiedztwa. Realizacja tych programów stwarza szansę na wzmocnienie potencjałów gospodarczych regionów przygranicznych, likwidację bezrobocia i poprawę warunków życia ludności zamieszkującej obszary przygraniczne. Strategia rozwoju polsko-białoruskiej współpracy transgranicznej w szczególności powinna koncentrować się na: • zapewnieniu rozpowszechnienia informacji o możliwościach uczestnictwa w programach i projektach dwustronnych/wielostronnych współfinansowanych ze środków unijnych dla potrzeb potencjalnych odbiorców, partnerów ekonomicznych i społecznych, władz publicznych, organizacji pozarządowych, organizacji branżowych, grup biznesowych i społeczeństwa; • organizowaniu wspólnych seminariów, szkoleń i spotkań roboczych mających na celu wymianę doświadczeń i dobrych praktyk; wydawanie wspólnych publikacji; • rozwoju infrastruktury transportowej, celem poprawy stanu szlaków komunikacyjnych oraz zwiększenia stopnia dostępności regionów; • modernizacji infrastruktury granicznej, zwiększaniu jakości i liczebności służb granicznych, intensyfikacji współpracy polsko-rosyjskiej w zakresie walki z wszelkiego rodzaju przestępczością; • rozwoju i modernizacji infrastruktury z zakresu ochrony środowiska; • rozwijaniu i intensyfikacji szeroko rozumianej współpracy gospodarczej i więzi handlowych pomiędzy regionami poprzez: – wymianę ofert handlowych, organizowanie wspólnych misji gospodarczych, targów handlowych, współpracę kooperacyjną w zakresie produkcji towarów i rozwoju usług itp.; – zapewnienie stabilnych i jasno określonych warunków inwestowania; – wymianę informacji o zasadach prowadzenia działalności gospodarczej w sąsiadujących krajach, kojarzenie potencjalnych partnerów handlowych; • wzmocnieniu otoczenia biznesu, wzroście konkurencyjności oraz wzmocnieniu potencjału eksportowego poprzez wprowadzanie nowych technologii/innowacji oraz rozwój sieci biznesowych; • promowaniu inwestycji w kapitał ludzki, wspieraniu inicjatyw społeczności lokalnych oraz rozwoju instytucjonalnych form współpracy; • rozwoju turystyki transgranicznej i rekreacji, promocji i dywersyfikacji produktów turystycznych; • wspieraniu rozwoju współpracy kulturalnej, służącej promowaniu dziedzictwa narodowego obu krajów; • stymulowaniu przedsiębiorczości i rozwoju małych firm. Wdrażanie wyżej określonej strategii powinno przebiegać zgodnie z następującymi głównymi zasadami współpracy transgranicznej: • szeroko zakrojone partnerstwo w układzie pionowym i poziomym; • subsydiarność poprzez stałe zaangażowanie władz, instytucji różnych szczebli oraz społeczności lokalnej we wspólne wykonywanie zadań; • rozwijanie kontaktów pomiędzy polskimi i rosyjskimi przedsiębiorstwami; • opracowanie wspólnych koncepcji i programów rozwoju transgranicznego oraz wdrożenia projektów o charakterze transgranicznym; • podtrzymanie aktywności euroregionów w rozwoju współpracy z krajami sąsiedzkimi. Można postawić następujące wnioski w zakresie współpracy transgranicznej: • Współpraca transgraniczna jest jednym z ważniejszych instrumentów pozwalającym łagodzić pewne niedogodności związane z zaostrzeniem reżimu granicznego po wstąpieniu do Unii Europejskiej państw Europy Środkowej. Pozwala rozwijać kontakty pomiędzy społecznościami po obu stronach granicy, realizować wspólne inicjatywy służące całemu regionowi przygranicznemu oraz przełamywać bariery związane z funkcjonowaniem granicy. Jest też bardzo ważnym instrumentem służącym stabilizacji regionalnej oraz stymulującym transformację byłych państw obozu komunistycznego poprzez utworzenie platformy współpracy regionalnej oraz pobudzającym zrównoważony rozwój regionalny. 765 • Główne bariery w rozwoju współpracy transgranicznej wynikają ze znacznych dysproporcji pomiędzy nowymi członkami UE oraz ich wschodnimi sąsiadami w zakresie możliwości finansowych oraz technicznych, mechanizmów finansowania i absorbowania pomocy zewnętrznej, koordynacji działań pomiędzy poszczególnymi podmiotami oraz różnic w zakresie kompetencji władz lokalnych zaangażowanych we współpracę transgraniczną. • Współpraca transgraniczna jest realizowana głównie na poziomie władz lokalnych oraz organizacji pozarządowych. Najaktywniej rozwija się na obszarze wschodniej granicy Polski, czemu sprzyja długość granicy, znajdujące się na pograniczu ośrodki miejskie i przemysłowe oraz przechodzenie przez tę granicę ważnych europejskich korytarzy transportowych. Na tym obszarze działa wiele organizacji pozarządowych, funkcjonuje szereg euroregionów, natomiast władze Polski i UE przeznaczają na ten cel stosunkowo duże środki finansowe. • Unia Europejska angażuje się we wspieranie współpracy transgranicznej na tym obszarze za pośrednictwem m.in. funduszy celowych. Ich priorytetami jest poprawa bezpieczeństwa granicy (rozbudowa infrastruktury granicznej i wsparcie dla straży granicznych) oraz usprawnienie jej przekraczania (rozbudowa przejść granicznych, dróg dojazdowych itp.). Znacznie mniejsze sumy przeznaczano na wymiar społeczny tej współpracy – rozwój kontaktów międzyludzkich, rozbudowę infrastruktury niezwiązanej z granicą (np. regionalne centra naukowe czy medyczne).41 Korzyści wynikające ze współpracy transgranicznej województwa podlaskiego i lubelskiego są widoczne w różnych dziedzinach i sferach życia społecznego i gospodarczego. Wzrost efektów ekonomicznych w gospodarce regionu wynika z rozwoju wymiany towarowej i kontaktów przedsiębiorców. W dziedzinie infrastruktury technicznej następuje rozbudowa przejść granicznych, układów komunikacyjnych, sieci transportowych, budowa i eksploatacja urządzeń komunalnych. W dziedzinie infrastruktury społecznej tworzone są ośrodki kultury, ośrodki innowacji i technologii, ośrodki promocji, wspólne programy oświatowe, itp. Zauważalne są efekty w ramach ochrony środowiska przyrodniczego. Tworzone są jednolite systemy stacji monitoringowych, wspólne programy sanacji środowiska i transgraniczne obszary chronione. Rozwijane są różne formy turystyki, publikowane mapy obszarów współpracujących, foldery. Bardzo ważną rolę odgrywają w dziedzinie planowania przestrzennego tworzone jednolite koncepcje zagospodarowania przestrzennego obszarów transgranicznych. Współpraca transgraniczna stanowi niewątpliwie szansę rozwojową i daje możliwość zwiększenia konkurencyjności regionów biorących w niej udział. Efekty współpracy transgranicznej zależą jednak od potencjałów i kompetencji stron uczestniczących w porozumieniach o współdziałaniu oraz pozytywnego stosunku władz regionalnych, samorządowych i społeczeństwa do podejmowania inicjatyw ponad granicami, z myślą o rozwoju swojego regionu. Podstawowe ramy prawne współpracy transgranicznej wynikają z dokumentów rządowych, tj. konwencji, traktatów i umów międzyrządowych. Aktywność szczebla rządowego w tym zakresie, formalne powołanie komisji międzyrządowych ds. współpracy transgranicznej, tworzą instytucjonalne przesłanki rozwoju współpracy międzyregionalnej i przygranicznej. Z drugiej strony ustalenia i wnioski różnych podkomisji, w pracach których biorą udział przedstawiciele władz rządowych i regionalnych, mając na uwadze rozwój obszarów pogranicza, są wprowadzane do realizacji i przyjmowane w dokumentach rządowych, np. nowo uruchamiane przejścia graniczne czy transgraniczne obszary chronione. Rozwój różnych form współpracy przygranicznej i euroregionalnej zależy w dużym stopniu od władz szczebla regionalnego. Perspektywicznie istotne znaczenie będą miały zwłaszcza umowy zawierane pomiędzy samorządami z racji ich rosnących kompetencji i możliwości finansowych, jak też z powodu priorytetów nadawanych im w strukturach europejskich. Istotny wpływ na rozwój pogranicza wschodniego wywiera i będzie wywierać polityka zagraniczna. Postrzegana jako zorganizowany i skierowany na zewnątrz wysiłek państwa, podporządkowany osiąganiu jego żywotnych interesów, wyraża się w kształtowaniu jego zewnętrznego otoczenia, tj. tworzeniu i sprzyjaniu relacji, a także sytuacji korzystnych oraz zapobieganiu i usuwaniu sytuacji niekorzystnych. Polityka zagraniczna daje impulsy dla rozwoju innych form współpracy międzynarodowej (w tym transgranicznej), jak wymiana handlowa, współpraca kulturalna, naukowo-techniczna, współpraca w zakresie ochrony środowiska, gospodarki przestrzennej, usuwania skutków katastrof naturalnych, itp. 41 Ośrodek Studiów Wschodnich, Materiały przygotowane w ramach zamówienia z Ministerstwa Gospodarki i Pracy, związanego z przygotowaniem Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, s. 34. 766 Traktowanie polskiej granicy wschodniej jako zewnętrznej granicy Unii Europejskiej stwarza szansę na aktywizację regionu podlaskiego i lubelskiego poprzez współpracę transgraniczną i rozwój handlu międzynarodowego opartego o rynki państw wschodnich oraz obsługę ruchu tranzytowego i turystycznego. Europejski Instrument Partnerstwa i Sąsiedztwa (European Neighbourhood and Partnership Instrument – ENPI) w perspektywie finansowej lat 2007-2013 wzmacnia podstawy współpracy transgranicznej na zewnętrznych granicach Unii Europejskiej i dopuszcza finansowanie wielu różnorodnych działań w ramach programów, istotnych dla rozwoju pogranicza polsko-białoruskiego42. 42 Por. Regulation of the European Parliament and of the Council laying down general provisions establishing a European Neighbourhood and Partnership Instrument. Commission of the European Communities, Brussels, 29.9.2004 COM(2004) 628 final; The European Neighbourhood and Partnership Instrument Crossborder Cooperation ENPI-CBC, CBC Programming Guidelines, 27.04.2006; Zalicza się do nich: „– promowanie dialogu politycznego i reform; – promowanie działań legislacyjnych i regulacyjnych szczególnie w zakresie intensyfikacji rynku wewnętrznego i handlu; – wzmocnienie narodowych instytucji i innych organizacji odpowiedzialnych za rozwijanie i efektywne wdrażanie działań związanych z rozwojem współpracy i partnerstwa; – promowanie zrównoważonego rozwoju; – promowanie ochrony środowiska i prawidłowego gospodarowania zasobami naturalnymi; – wsparcie rozwoju społecznego i równouprawnienia płci, spraw związanych z zatrudnieniem oraz ochroną praw obywatelskich; – promowanie i ochrona praw człowieka, wolności i demokracji; – promowanie rozwoju gospodarki, w tym sektora prywatnego; – promowanie współpracy w zakresie rynku energetycznego, telekomunikacji, sektora transportowego; – wsparcie działań sanitarnych i fitosanitarnych związanych z „bezpieczną” żywnością; – zapewnienie bezpieczeństwa na granicach; – promocja współpracy w ramach zagadnień dotyczących sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, migracje, udzielanie azylu, walka z terroryzmem, praniem „brudnych pieniędzy” i przestępstwami podatkowymi; – wsparcie działań związanych z uczestnictwem w badaniach prowadzonych przez Wspólnotę oraz aktywności innowacyjnej; – promowanie współpracy pomiędzy szkołami, naukowcami i studentami; – promowanie zbliżenia kultur, kontaktów międzyludzkich, współpracy mieszkańców oraz młodzieży; – wsparcie uczestnictwa państw partnerskich w programach i agencjach wspólnotowych; – wsparcie współpracy transgranicznej w zakresie zrównoważonego rozwoju gospodarczego, społecznego i środowiskowego w regionach przygranicznych; – promowanie współpracy i integracji regionalnej; – wsparcie w sytuacjach po-kryzysowych; – rozwijanie komunikacji i promowanie współpracy pomiędzy partnerami w ramach działań finansowanych ze środków programu”. M. Kasprzyk: Europejski Instrument Partnerstwa i Sąsiedztwa w perspektywie 2007-2013. (w:) A. Kopczuk, M. Proniewski (red.): Pomoc finansowa Unii Europejskiej dla Polski. Doświadczenia i perspektywy. WSFiZ, Białystok 2006, s. 406-407 767
