Charakterystyka oraz terapia poznawczo

200
P R AC E P O G L Ą D O W E / R E V I E W S
Charakterystyka oraz terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń
lękowych u dzieci i młodzieży
Characteristic and cognitive-behavioral therapy child and adolescent anxiety disorders
Anna Ćwiklińska-Zaborowicz
Wiadomości
Psychiatryczne;
13(4): 200–204
Poradnia Psychologiczno-pedagogiczna Nr 7
w Warszawie,
Centrum Pomocy Profesjonalnej w Warszawie
Adres do korespondencji/
Address for
correspondence:
mgr Anna
Ćwiklińska-Zaborowicz
Centrum Pomocy
Profesjonalnej
al. Jana Pawła II 80
lok. 129
00-175 Warszawa
e-mail: [email protected]
STRESZCZENIE
Zaburzenia lękowe są najczęstszymi zaburzeniami występującymi u dzieci i młodzieży, a często ich chroniczny przebieg prowadzi do występowania złożonych zaburzeń w życiu dorosłym. Terapia poznawczo-behawioralna jest obecnie
jedną z najskuteczniejszych metod pracy z lękiem u dzieci i młodzieży. Skupia się na objawach lękowych, a jej celem
jest zmiana przekonań leżących u podstaw lęku poprzez zmianę zachowania. Obecnie stosuje się dobrze opracowane
programy terapeutyczne Coping Cat do terapii indywidualnej oraz FRIENDS w terapii grupowej.
Słowa kluczowe: zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży, terapia poznawczo-behawioralna, Coping Cat , FRIENDS
SUMMARY
Anxiety disorders are the most common disorders among children and adolescents. Their chronic progress often leads
to complex disorders in adults. Cognitive-behavioral therapy is currently one of the most efficient methods of treating
anxiety in children and adolescents. It focuses on anxiety symptoms and aims to change the beliefs lying at the basis
of anxiety through the change of behavior. Currently well developed therapeutic programs are applied, such as as
Coping Cat for individual therapy and FRIENDS for group therapy.
Key words: child and adolescent anxiety disorders, cognitive-behavioral therapy, Coping Cat, FRIENDS
Charakterystyka zaburzeń lękowych u dzieci
i młodzieży
Zaburzenia lękowe są obecnie najczęstszym emocjonalnym zaburzeniem okresu dzieciństwa i powodem
zgłaszania się dzieci i młodzieży do leczenia psychiatrycznego [1, 2, 3]. Przez ostatnie 60 lat przeprowadzono na temat zaburzeń lękowych wiele badań, które
wskazują na ich szeroką powszechność występowania określaną w literaturze od 5–20% wśród populacji
dzieci i młodzieży [4, 5, 6]. Zwykle wskaźnik rozpowszechnienia zaburzeń lękowych mieści się w przedziale od 8%–12% [7]. M. Reinecke [8] podaje, że 80%
dorosłych pacjentów z zaburzeniami lękowymi twierdzi, iż pierwsze objawy wystąpiły u nich przed 18 rokiem życia, co potwierdza doniesienia Rachmana [9]
o tym, że chroniczne zaburzenia lękowe okresu dzieciństwa i adolescencji mogą prowadzić do poważnych
zakłóceń funkcjonowania w wieku dorosłym.
Zaburzenia lękowe wieku dziecięcego często
trudno diagnozować, ponieważ każdy wiek charakteryzują typowe dla niego lęki rozwojowe, których
zadaniem jest stworzenie wyzwania do osiągnięcia
wyższego poziomu rozwoju emocjonalnego i społecznego oraz do późniejszego skutecznego radzenia
sobie z lękiem. Lęki te mają ten sam przedmiot bez
względu na różnice kulturowe i rasowe. Ilg, Ames,
Baker [10] opisują szereg lęków charakterystycznych
dla poszczególnych przedziałów wiekowych. W wieku
od 8 miesięcy do 2 lat dominują lęki o charakterze
słuchowym (hałas, nagłe dźwięki), lęk przed wodą,
lęki wizualne oraz dotyczące separacji od opiekuna
i samotnego zasypiania. W wieku 3 lat pojawiają się
lęki przed ciemnością oraz przed zwierzętami. Około 4 roku życia bardzo silnie na lęki działa rozwinięta wyobraźnia dziecka i może się ono bać postaci
ze świata nadprzyrodzonego, jak czarownicy, ludzie
w maskach, potwory, duchy, wiedźmy, nagłe dźwięki
w nocy. Te obawy mogą się utrzymywać do 7 roku
życia. Szósty rok pełen jest obaw: przed żywiołami,
ciemnością, wyimaginowanymi postaciami pod łóżkiem, przed zgubieniem się, chorobą lub śmiercią rodziców, przed skaleczeniem itd., a także dużo lęków
słuchowych. Wiek 10 lat to okres powrotu do stabilności, ale też utrwalenia lęków najbardziej silnych,
np. przed wężami, ciemnością, psami, włamywaczami, klaustrofobii czy agorafobii.
Neal i Knisley [11, 2] przebadali dzieci rasy białej oraz afroamerykańskie i nie stwierdzili różnic
w treści lęków. Niektóre badania wskazują na różnice międzypłciowe w częstości zgłaszanych lęków, np.
Ollendrick i King [5] opisują, że dziewczynki częściej
przyznają się do strachu. Może to wynikać z różnic
kulturowych i innego sposobu wychowywania dziewczynek i chłopców. Treadwell, Flannery i Kendall [12]
w swoich badaniach nie potwierdzili różnic międzypłciowych w częstości zgłaszanych lęków.
Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży rozpoznaje się na podstawie ICD-10 w kategoriach:
F93 – zaburzenia emocjonalne rozpoczynające się
zwykle w dzieciństwie: lęk przed separacją
W iadomo ś c i P s ychiat r yc zne, tom 13, nr 4, pa ździer nik– gr udzie ń 2010
P R AC E P O G L Ą D O W E / R E V I E W S
w dzieciństwie (F93.0), zaburzenie lękowe w postaci fobii w dzieciństwie (F93.1), lęk społeczny
w dzieciństwie (F93.2), uogólnione zaburzenie
lekowe w dzieciństwie (F93.80),
F94 – zaburzenia funkcjonowania społecznego rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym: mutyzm wybiórczy,
F40 – zaburzenia lękowe w postaci fobii (agorafobia,
fobia społeczna, fobie specyficzne),
F41 – inne zaburzenia lękowe (zaburzenie lękowe z napadami lęku),
F42 – zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne,
F43 – reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne (ostra reakcja na stres, zaburzenie stresowe
pourazowe).
Jednostką o różnej etiologii, psychopatologii i leczeniu jest fobia szkolna [13]. Fobii szkolnej nie opisuje zarówno ICD-10, jak i DSM-IV. Niektórzy autorzy
proponują, aby wprowadzić nazwę „Odmowa chodzenia do szkoły” i podzielić tę jednostkę na dwie kategorie: wagarowanie (jako przejaw zaburzeń zachowania)
oraz odmowę chodzenia do szkoły (spowodowaną lękiem separacyjnym, lękiem społecznym lub fobiami).
Terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży
Według teorii behawioralnych zaburzenia lękowe powstają w wyniku warunkowania klasycznego, warunkowania instrumentalnego (unikania można się nauczyć w celu zapobiegania niepożądanym skutkom;
pozytywnym wzmocnieniem jest tutaj ulga wynikająca z uniknięcia czegoś nieprzyjemnego) lub poprzez
modelowanie (obserwacja reakcji i wzorów zachowań
rodziców i innych osób znaczących) oraz wyjaśnianie
powodów różnych zdarzeń i ich znaczenia [14, 15].
Typowo behawioralnymi technikami terapeutycznymi stosowanymi w terapii lęku są:
– Systematyczna desensytyzacja – pierwszym krokiem jest ustalenie hierarchii zdarzeń lękorodnych,
następnie odtwarzanie po kolei określonych sytuacji
w wyobraźni, przy jednoczesnym stosowaniu relaksacji [15].
– Procedury CM (contingency management) – panowanie nad emocjami za pomocą wzmocnień pozytywnych. Procedury te wywodzą się z teorii warunkowania sprawczego i polegają na manipulowaniu
konsekwencjami zachowań lękowych. W założeniu
wiąże się to ze wzmocnieniami pozytywnymi i prowadzi do wygaszania zachowań lękowych [16].
– Modelowanie – opiera się na założeniu, że uczenie
się poprzez obserwację odgrywa ważną rolę w nabawieniu się lęku, więc można go użyć w celu łagodzenia objawów i nauki technik radzenia sobie z lękiem
[9].
– Eksperymenty behawioralne – testują prawdziwość
myśli i założeń i stanowią skuteczną metodę oceny.
Eksperymenty można przeprowadzać w gabinecie
oraz poza nim (in vivo). Podczas terapii lęku eksperymenty in vivo wykonywane z towarzyszeniem terapeuty są bardzo ważną techniką pracy nad lękiem,
głównie w terapii fobii oraz lęku społecznego [17].
– Relaksacja – jest nieodłącznym elementem pracy
z lękiem, wykorzystywanym do obniżania napięcia
np. podczas eksperymentów behawioralnych. Najczęściej stosowane są: głębokie oddychanie, progresywna relaksacja mięśniowa Jacobsona i trening
autogenny Schulza.
Podstawowe zależności między myślami a zachowaniem i emocjami opisuje klasyczna teoria stworzona w latach 50. XX wieku przez psychologa amerykańskiego Alberta Ellisa, określana jako model „ABC”,
gdzie A to wydarzenie aktywujące (activating event), B
przekonania (beliefs), natomiast C konsekwencje (consequences) [18]. Beck w 1976 roku rozwinął poznawcze podejście w psychoterapii, tworząc psychoterapię
poznawczą (Cognitive Therapy) [19], która następnie
ulegała wielu zmianom i została wykorzystywana do
terapii lęku i fobii [15]. Według teorii poznawczych,
u podstawy lęku u dzieci leżą zniekształcenia poznawcze wpływające na niewłaściwe postrzeganie siebie,
innych oraz otaczającego świata (triada poznawcza
Becka). Uczucia zależą nie od sytuacji, ale od sposobu, w jaki ta sytuacja jest postrzegana [20, 21]. W
sferze świadomej pojawia się tu automatyczna myśl.
U podstaw myśli automatycznych, do jakich mamy
bezpośredni dostęp, leżą przekonania pośredniczące
i kluczowe. Model ten przedstawia się dziecku podczas psychoedukacji w trakcie terapii poznawczej:
Przekonanie kluczowe
Przekonanie pośredniczące
Sytuacja
Myśl
automatyczna
Emocja
[17]
Model poznawczy etiologii lęku zakłada, że lęk jest
wynikiem dysfunkcjonalnych sposobów nadawania
znaczenia światu [2]. Osoby z zaburzeniami lękowymi
mogą błędnie interpretować zdarzenia, w specyficzny
sposób widzieć świat społeczny lub mieć irracjonalne
oczekiwania wobec samych siebie.
Metody terapii poznawczej opierają się głównie na
dyskusji z myślami automatycznymi i weryfikowaniu
ich słuszności, dochodzeniu do przekonań drogą dialogu sokratejskiego, identyfikowaniu zniekształceń
poznawczych, dekatastrofizacji („co najgorszego może
sie zdarzyć?”), użyciu paradoksu lub przesady, a tak-
W iadomo ś c i P s ychiat r yc zne, tom 13, nr 4, pa ździer nik– gr udzie ń 2010
201
202
P R AC E P O G L Ą D O W E / R E V I E W S
że narzędzi pomocniczych (małe karteczki, na których zapisuje się z jednej strony automatyczną myśl,
a z drugiej strony bardziej przystosowawcze stwierdzenia) [22, 23]. Są to podstawowe techniki wykorzystywane w terapii dzieci lękowych.
R. Leahy [23] proponuje kilka technik, które mogą
być użyteczne w pracy z lękiem u młodzieży:
– monitorowanie obaw: zapisywanie konkretnej daty,
godziny i treści obawy – pomocne przy późniejszej
weryfikacji słuszności obaw,
– zapisywanie korzyści i kosztów z zamartwiania się
oraz ich późniejsza ocena,
– weryfikowanie trafności negatywnych przewidywań
– zapisywanie treści przewidywań, co się stanie,
a z drugiej strony tabeli zapisywanie rzeczywistego
zdarzenia, do którego doszło,
– opis i ocena sposobów radzenia sobie w trudnych
sytuacjach: pacjent opisuje, w jakiej sytuacji i w jaki
sposób sobie poradził, oraz ocenia, którą z tych
technik może wykorzystać w obecnych trudnych
sytuacjach,
– strach przed przerażającą wizją: pacjent ma rozpoznać najgorszy lęk i następnie powtarzać daną obawę aż do zmniejszenia pierwotnego lęku co najmniej
o połowę.
Terapia poznawczo-behawioralna integruje oba
podejścia i zawiera techniki zarówno behawioralne,
jak i poznawcze. Terapeuci poznawczo-behawioralni
twierdzą, że jednym z najskuteczniejszych sposobów
modyfikowania przekonań związanych z lękiem jest
zmiana zachowania [24, 25]. Nauka technik radzenia sobie z problemami, zamiast unikania sytuacji
lękorodnych, pozwala zmierzyć sie z lękiem u dzieci i przeżyć trudne sytuacje, co daje podstawy, aby
dziecko sądziło, że lęk da się zmniejszyć do poziomu
nie wywołującego dyskomfortu.
Terapia indywidualna
Programem terapeutycznym opartym na założeniach
terapii poznawczo-behawioralnej jest Coping Cat autorstwa P. C. Kendalla i K. A. Hedtke z 1988 roku.
Przeznaczony jest do terapii indywidualnej zaburzeń
lękowych, fobii prostych, lęku uogólnionego, fobii społecznej i lęku separacyjnego u dzieci w wieku 9–13 lat.
Program składa się z 16 sesji podzielonych na dwie
części: pierwsze 8 sesji (faza edukacyjna) zawiera
głównie psychoedukację o teorii poznawczej lęku, naukę relaksacji, radzenia sobie z emocjami, a pozostałe
8 sesji (ekspozycja i ćwiczenia) polega na praktycznym zastosowaniu wcześniej zdobytych informacji
i radzeniu sobie z lękiem drogą eksperymentów behawioralnych oraz ekspozycji in vivo.
Autorzy oparli się na założeniu, że w terapii nie
trzeba koncentrować się na przyczynach lęku, ale należy zaakceptować dziecko w takim stanie, w jakim
przystępuje do terapii, i pracować nad motywacją do
leczenia [26]. Dzięki temu można prowadzić terapię
z dziećmi, u których z lekiem współwystępują inne
zaburzenia, np. depresja, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, stres pourazowy.
Terapeuta spotyka się z dzieckiem raz w tygodniu.
Oprócz tego dwie sesje przeznaczone są na spotkanie z rodzicami. Są oni tutaj doradcami terapeuty,
współpracownikami, ale nie współpacjentami. Ich
zadaniem jest wspieranie dziecka poza gabinetem terapeutycznym. Terapeuta pracuje nad budowaniem
zaufania u dziecka, jest dla niego wzorem, przez co
możliwe jest modelowanie radzenia sobie z lękiem.
Poza tym obecne są elementy warunkowania instrumentalnego, jakimi są nagrody za prawidłowe wykonanie zadań i zaangażowanie w sesje oraz wzmocnienia pozytywne.
Kendall, Aschenbrand i Hudson [27] opisują plan
programu oparty na rozwinięciu akronimu FEAR:
F – feeling frightened? (odczuwasz przerażenie?) – nauka świadomości fizjologicznych objawów lęku
u dziecka,
E – expecting bad things to happen? (oczekujesz, że
stanie się coś złego?) – nauka rozpoznawania wewnętrznych rozmów,
A – attitudes and actions that will help (postawy i działania, które mogą pomóc) – zachowania, postawy,
rozmowy wewnętrzne, które można wykorzystać,
aby pomóc sobie w walce z lękiem,
R – results and rewards (efekty i nagrody) – samonagradzanie za wysiłek oraz samoocenianie.
Według Zasad Interwencji Psychologicznej Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego Coping Cat
został uznany za prawdopodobnie skuteczny. Autorzy podają, że w próbie klinicznej, w której brano pod
uwagę stan dzieci po zakończeniu leczenia, 73% dzieci po terapii indywidualnej i 50% po grupowej było
wolnych od diagnozy zaburzenia lękowego, w porównaniu z 8% dzieci z grupy oczekujących, nie leczonych tą metodą, których stan się polepszył.
Program doczekał się kilku zagranicznych adaptacji, m.in. Coping Koala w Australii i Coping Bear
w Kanadzie. Obecnie prowadzone są prace nad polską
adaptacją programu.
Terapia grupowa
Barrett, Lowry-Webster i Turner [28] w 2000 roku
stworzyli program przeznaczony do terapii dzieci lękowych bazujący na zaangażowaniu rodziców w proces
terapii dzieci – terapii poznawczo-behawioralnej opartej na rodzinie (family-based cognitive-behavioral treatment, FCBT). Jest on przeznaczony dla dzieci w wieku
7–16 lat z uporczywymi lub ciężkimi zaburzeniami lękowymi. Dzieli się na dwie wersje w kategoriach wiekowych: 7–11 (FRIENDS dla dzieci) i 12–16 (FRIENDS dla
młodzieży). Nazwa programu opiera się, podobnie jak
Coping Cat, na akronimie nauczanych strategii [28]:
W iadomo ś c i P s ychiat r yc zne, tom 13, nr 4, pa ździer nik– gr udzie ń 2010
P R AC E P O G L Ą D O W E / R E V I E W S
F – feeling worried? (odczuwasz niepokój?),
R – relax and feel good (odpręż sie i poczuj się
dobrze),
I – inner thoughts (wewnętrzne myśli),
E – explore plans (poznaj plany),
N – nice work, so reward yourself (niezła robota, więc
przyznaj sobie nagrodę),
D – don’t forget to practice (nie zapomnij o ćwiczeniach),
S – stay calm, you know how to cope now (zachowaj
spokój, teraz już wiesz, jak sobie radzić).
Również tutaj autorzy za główne czynniki utrzymywania się zaburzeń lękowych uważają zniekształcenia poznawcze, jednak rodzinę widzą jako główne
środowisko, w którym powinny być wywoływane
zmiany w funkcjonowaniu dziecka. Akcentuje się tutaj podejście zespołowe, w którym rodzice, dziecko
i terapeuta pracują razem nad osiągnięciem jednego
celu, przy czym rodzice i dzieci wnoszą do grupy cenne dla terapii doświadczenie.
Program opiera się na trzech modelach: uczenia
się od rówieśników, uczenia się przez doświadczenie
oraz kształtowanego przez rodziców rozwiązywania
problemów. Dzięki temu dzieci są zachęcane do: myślenia o swoim ciele jako przyjacielu, który wysyła sygnały, gdy są przestraszone lub zdenerwowane; bycia
własnym przyjacielem i nagradzania swoich wysiłków
w radzeniu sobie; zaprzyjaźniania sie z innymi i budowania sieci wsparcia społecznego; rozmawiania ze
swoimi przyjaciółmi w chwilach lęku, niepokoju, omawiania swoich problemów.
FRIENDS obejmuje 10 sesji zwykłych (w wymiarze jednego spotkania co tydzień) i 2 sesje wspomagające (odpowiednio po miesiącu i po trzech miesiącach
od zakończenia programu). Oprócz tego równolegle są
prowadzone sesje grupowe z rodzicami – planowane
są 4 spotkania, jednak w zależności od potrzeb, terapeuta może zadecydować o zwiększeniu ich liczby. W
trakcie terapii, podobnie jak w programie Coping Cat,
stosowane są metody behawioralne, strategie radzenia sobie i metody poznawcze.
FRIENDS może być używany również do podnoszenia samooceny u młodzieży oraz stosowany grupowo w celach prewencyjnych wśród młodzieży z grup
zwiększonego ryzyka wystąpienia psychopatologii [29,
30].
Badanie skuteczności w 2001 roku [30] pozwoliło określić, że 68% dzieci, które ukończyły program,
było wolnych od diagnozy zaburzeń lękowych po roku
od ukończenia terapii.
Dane zebrane przez Barrett i Shortt [28] wskazują
na to, że CBT zawierająca oprócz programu dla dzieci
program dla rodziców jest skuteczniejsza niż CBT samych dzieci z zaburzeniami lękowymi.
Podsumowując, należy stwierdzić, że terapia poznawczo-behawioralna jest skuteczną metodą pracy
z dziećmi i młodzieżą z zaburzeniami lękowymi. W ramach tej terapii powstały skuteczne programy, które
zwiększają szansę na sukces terapeutyczny.
Piśmiennictwo
1.
Barrios B, Hartmann D. Fears and anxieties. W: Mash E,
Terdal L (red.). Assessment of childhood disorders, 3rd
edn. Guilford New, York 1997; 196–264.
2.
Kendall PC. Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji.
GWP, Gdańsk 2004.
3.
Rabe-Jabłońska J. Dziecięce zaburzenia lękowe. Epidemiologia, czynniki ryzyka, zasady rozpoznawania, przebieg, współchorobowość, leczenie, zapobieganie. Psychiatria i Psychologia Kliniczna Dzieci i Młodzieży 2001; 1;
203–208.
4.
Jersild AT, Holmes FB. Children’s fears. New York: Teachers College, Columbia University 1935.
5.
Ollendick TH, King N. Origins of childhood fears. Behavior
Research and Therapy. 1991; 29; 117–123.
6.
Barmish AJ, Kendall PC. Should parents be co-clients in
Cognitive-Behavioral Therapy for anxious youth? Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology 2005; 34;
569–581.
7.
Costello EJ, Angold A. Epidemiology. W: J.S March (red.)
Anxiety disorders in children and adolescents. New York:
Guilford Press 1995; 109–124.
8.
Reinecke MA, Dattilio FM, Freeman A. Cognitive Therapy
with Children and Adolescents: A casebook for clinical
Practice, Guilford Publications 2006.
9.
Rachman, S. (1997). A cognitive theory of obsessions. Behaviour Research and Therapy, 1997; 35; 793–802.
10. Ilg FL, Ames LB, Baker SM. Rozwój psychiczny dziecka od
0 do 10 lat. GWP, Gdańsk 2006.
11. Neal AM, Knisley HH. What are African American children
afraid of? Pt. 11. A twelve-month follow-up. Journal of
Anxiety Disorders, 1995; 9; 151–161.
12. Treadwell KRH, Flannery EC, Kendall PC. Ethnicity and
gender in relation to adaptive functioning, diagnostic status, and treatment outcome in children from an anxiety
clinic. Journal of Anxiety Disorders, 1995; 9; 373–384.
13. Namysłowska I. Psychiatria dzieci i młodzieży. PZWL Warszawa 2004.
14. Barrett PM, Rapee RM, Dadds MM, Ryan SM. Family enhancement of cognitive style in anxious and aggressive
children. Journal of Abnormal Child Psychology, 1996; 24;
198–203.
15. Beck AT, Emery G, Greenberg RL. Anxiety disorders and
phobias: A cognitive perspective. Basic Books, New York
1985.
16. Ollendick TH, King NJ. Empirically supported treatments
for children with phobic and anxiety disorders. Journal of
Clinical Child Psychology 1998; 27; 156–167.
17. Beck JS. Terapia poznawcza. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego Kraków 2005.
18. Ellis, A. Terapia krótkoterminowa. GWP, Gdańsk 1998.
W iadomo ś c i P s ychiat r yc zne, tom 13, nr 4, pa ździer nik– gr udzie ń 2010
203
204
P R AC E P O G L Ą D O W E / R E V I E W S
19. Dowd ET. Terapia poznawcza – stan obecny i kierunki rozwoju. W: Psychoterapia 2000; 2(113); 23–37.
20. Beck AT. Thinking and depression: II. Theory and therapy.
Archives of General Psychiatry, 1964; 10; 561–571.
21. Ellis A. Reason and emotion in psychotherapy. Lyle Stuart,
New York 1962.
choterapia dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2006.
28. Barrett PM, Lowry-Webster H, Turner C. FRIENDS program for children: Group leaders manual. Australian Academic Press, Brisbane 2000.
29. Barrett PM, Shortt AL. Zaangażowanie rodziców w terapię
22. Alford BD, Beck AT. Terapia poznawcza jako teoria inte-
dzieci z zaburzeniami lękowymi. W: Kazdin AE, Weisz JR.
grująca psychoterapię. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-
Psychoterapia dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Uniwersy-
lońskiego, Kraków 2005.
tetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.
23. Leahy RL. Techniki terapii poznawczej. Podręcznik prak-
30. Barrett PM, Sonderegger R, Sonderegger NL. Evaluation
tyka. Wydawnictwo Uniersytetu Jagiellońskiego, Kraków
of an Anxiety – prevention and Positive-coping Program
2008.
(FRIENDS) for Children and Adolescents of Non-English-
24. McNally RJ. Panic disorder: A critical analysis. Guilford
Press, New York 1994.
speaking Background. W: Behaviour Change, 2001; 18; 2;
78–91.
25. Salkovskis P. The cognitive approach to anxiety. W: Sal-
31. Shortt AL, Barrett P, Fox TL. Evaluating the FRIENDS Pro-
kovskis P. (red.) Frontiers of cognitive therapy. Guilford
gram: A Cognitive-Behavioral Group Treatment for Anxio-
Press, New York 1996.
us Children and Their Parents. Journal of Clinical Child
26. Kendall PC, Hedtke KA. Cognitive-Behavioural Therapy for
Psychology, 2001; 30; 4; 525–535.
Anxious Children: Therapist Manual. Coping Cat. Third
32. Klasyfikacja zaburzeń psychicznch i zaburzeń zachowania
edition. Temple University Child and Adolescent Anxiety
w ICD-10. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesa-
Disorders Clinic 2006.
lius” i Instytut Psychiatrii i Neurologii, Kraków–Warszawa
27. Kendall PC, Aschenbrand SG, Hudson JL. Terapia lęku
ukierunkowana na dziecko. W: Kazdin AE, Weisz JR. Psy-
2000.
33. Rachman S. Zaburzenia lękowe. GWP, Gdańsk 2005.
W iadomo ś c i P s ychiat r yc zne, tom 13, nr 4, pa ździer nik– gr udzie ń 2010