rola muzyki rozrywkowej w kształtowaniu zachowań zdrowotnych
advertisement
Nowiny Lekarskie 2010, 79, 1, 56–68 WOJCIECH STRZELECKI ROLA MUZYKI ROZRYWKOWEJ W KSZTAŁTOWANIU ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH KOBIET W OKRESIE ADOLESCENCJI THE ROLE OF POPULAR MUSIC IN SHAPING HEALTH BEHAVIOURS OF WOMEN IN THEIR ADOLESCENT PERIOD Zakład Psychologii Klinicznej Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu p.o. Kierownika Zakładu: dr n. biol. Ewa Mojs Streszczenie Wstęp. Praca podejmuje temat oddziaływania muzyki rozrywkowej na człowieka w okresie adolescencji, jak również na kształtowanie się prezentowanych przez niego zachowań zdrowotnych. Temat podjęto z uwagi na obecność w warstwie tekstowej współczesnej muzyki rozrywkowej treści związanych z zachowaniami zdrowotnymi i to zarówno o charakterze prozdrowotnym, jak i antyzdrowotnym. Zasięg oddziaływania tych przekazów jest tym większy, że ich nadawcami są autorytety młodych ludzi, którymi stają się idole piosenki. Na szczególną uwagę zasługuje wpływ preferencji muzycznych na kobiety w okresie adolescencji. Wpływ idoli na zachowania zdrowotne młodych kobiet może różnić się o tyle, że są one bardziej podatne na czynniki związane z atrakcyjnością fizyczną a ich tożsamość bardziej związana jest z cielesnością niż ma to miejsce w przypadku młodych mężczyzn. Cel pracy. Głównym celem badań było określenie zależności pomiędzy preferencjami muzycznymi i zachowaniami zdrowotnymi młodych kobiet. Metody. W badaniu wykorzystano dwa narzędzia badawcze – narzędzie do badania preferencji muzycznych oraz kwestionariusz do badania zachowań zdrowotnych. Wyniki i wnioski. W wyniku przeprowadzonych badań udzielono odpowiedzi na główny problem badawczy, dotyczący istnienia zależności pomiędzy preferencjami muzycznymi i zachowaniami zdrowotnymi kobiet w okresie adolescencji. Najważniejszy i najbardziej istotny statystycznie okazał się wpływ dotyczy zachowań zdrowotnych związanych z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych. SŁOWA KLUCZOWE: muzyka rozrywkowa, okres adolescencji, preferencje muzyczne, zachowania zdrowotne. Summary Introduction. This article takes up the subject of the influence of popular music on the human being in the adolescent period, as well as on health behaviour presented by him/her. The subject has been taken up due to the presence of content related to health behaviour in the lyrics of modern popular music, both of pro-health and anti-health character. The scope of influence of these conveyances is all the more pronounced as their senders are singing idols, who become role models for young people. Particular attention should be paid to the influence of musical preferences on women during the adolescent period. The influence of idols on health behaviours of young women can differ in that they are more susceptible to factors connected with physical attractiveness and their identity is more connected with carnality, than in the case of young men. Aims. The main aim of the research was to determine the relation between music preferences and health behaviour of young women. Methods. Two research tools were used in the study – a tool for studying musical preferences and a questionnaire of health behaviour. Results and conclusions. In the course of the study, the main research problem was solved, concerning the existence of dependency between music preferences and health behaviour women in the adolescent period. The most important and significant statistically influence was connected with taking psychoactive substances. KEY WORDS: popular music, adolescent period, musical preferences, health behaviours. Wstęp Muzyka rozrywkowa Praca podejmuje temat oddziaływania muzyki rozrywkowej na kobietę w okresie adolescencji w kontekście kształtowania zachowań zdrowotnych. Szereg definicji, które określają muzykę rozrywkową ujmuje ją bardzo różnie pod względem pojemności wspomnianego terminu. Można uznać np., że jest ona „dziedziną sztuki tworzonej współcześnie dla zadowolenia gustów szerokiej publiczności, której tworzywem artystycznym są dźwięki zorganizowane kompozycyjnie, melodycznie i wykonawczo, przedstawiane instrumentalnie lub z częstym udziałem głosu ludzkiego. Składają się na nią (…): blues, jazz, gospel, folk, rock, pop, soul, country, world music, reggae i muzyka taneczna” [1]. Jej atrybutem jest z jednej strony dostarczanie rozrywki Rola muzyki rozrywkowej w kształtowaniu zachowań zdrowotnych kobiet w okresie adolescencji masowej publiczności, z drugiej zaś nieustanne poszukiwanie nowości, a przez to wzbudzanie zainteresowania. Chociaż muzyka rozrywkowa rządzi się prawami rynku i mody, a nawet czasami lansuje wątpliwe pod względem artystycznym wzorce – to jednak godne uwagi jest to, że zdecydowana większość najlepszych twórców muzyki rozrywkowej, starających się nadać swojemu dziełu walor sztuki, cieszy się uznaniem tłumów, a nie tylko wąskiej grupy sympatyków. W szerokim ujęciu definiowana jest jako „wszystko to, co nie jest muzyką poważną lub folklorem (…) rozróżnienie to jest odbiciem podziału kultury na „wyższą” (…), „pospolitą” (…) i „niską” [2]. Podział na kulturę wyższą (muzykę poważną czy też klasyczną) i kulturę niższą (muzykę rozrywkową) jest w dużej mierze sztuczny, jako że każdy styl muzyczny może zawierać w sobie każdą z tych kategorii. Głównym problemem dotyczącym wszelkich prób naukowego analizowania muzyki rozrywkowej w jakimkolwiek kontekście jest to, że traktowana jest jako wytwór „niskiej”, prymitywnej kultury. Piszą o tym W.J. Burszta i M. Rychlewski, w kontekście muzyki rockowej stwierdzając, że wśród wielu muzykologów akademicka poprawność każe spoglądać na nią sceptycznie i odmawiać jej wartości artystycznej czy też kulturotwórczej. Jest to w dużej mierze związane z szeregiem stereotypów dotyczących tej muzyki, jak chociażby tego, że rock jest muzyką młodzieżową [3]. Jeden z elitarystów, kreujących takie właśnie podejście A. Bloom twierdził, że muzyka rockowa tożsama z kulturą młodzieżową „zamyka umysł” i odbiera wrażliwość na dobra duchowe. Według A. Blooma główne wartości zawarte w muzyce młodzieżowej to seks, nienawiść i obłudna wersja braterskiej miłości [4]. Taka ogólna krytyka muzyki rozrywkowej, jak również jednoznaczne ograniczenia spojrzenia na nią jako na niską kulturę, w tym przypadku akurat rocka, jest o tyle nieprecyzyjna, że w obrębie większości gatunków muzyki rozrywkowej wyodrębniło się na przestrzeni lat wiele podgatunków (co akurat rocka dotyczy szczególnie, ponieważ wyodrębnił ich najwięcej, a to za sprawą wieloletniej historii), a tym samym w ramach tychże gatunków istnieje już wyraźna opozycja „wysokie” i „niskie”. Ponadto, rozrywka wielokrotnie nawiązuje do europejskiej tradycji literackiej, muzycznej, malarskiej oraz podejmuje w tekstach treści filozoficzne i społeczne [3]. Brak naukowego zainteresowania zagadnieniami muzyki rozrywkowej zdaje się być przede wszystkim nie na miejscu w obliczu ogromnej jej popularności [5, 6]. Pozycja lidera bowiem, jeżeli chodzi o popularność, należy zdecydowanie do muzyki rozrywkowej, jako że jak wykazały liczne badania zainteresowanie nawet najbardziej elitarnymi jej odmianami [7] jest większe niż zainteresowanie muzyką poważną [8, 9]. Źródeł tego braku zainteresowania poszukiwać można w akademickiej poprawności, odmawiającej prawa do istnienia na mapie nauki, muzyce rozrywkowej, postrzeganej jako wytwór niskiej kultury. Dodatkowo zwykle na muzykę rozrywkową spogląda się 57 poprzez pryzmat muzyki poważnej, wobec której pozostaje ona bezbronna, choćby dlatego, że posługuje się ona zaczerpniętymi z klasyki technikami kompozytorskimi i to technikami epok minionych, co w kontekście roli jaką przypisuje się innowacyjności stawia muzykę popularną zawsze „niżej” [7, 10]. Obecne czasy przyniosły coraz wyraźniejsze zacieranie się tego co mieści się pod hasłem „kultura wysoka” i „kultura niska”. Coraz częściej uważa się, że klasyfikacja zakładająca, iż istnieje muzyka rozrywkowa i poważna, odzwierciedlająca tradycyjny podział na kulturę wysoką i niską nie oddaje faktycznego stanu rzeczy. W obronie muzyki rozrywkowej stają również naukowcy różnych dziedzin, jak choćby R. Walser 1, R. Shusterman2 czy Ch. Reuger3. Warstwa tekstowa w muzyce rozrywkowej Najistotniejszym czynnikiem skłaniającym do podjęcia takiego właśnie tematu badań było stwierdzenie, że w warstwie tekstowej współczesnej muzyki rozrywkowej znaleźć można liczne treści dotyczące zachowań zdrowotnych i to zarówno treści o charakterze prozdrowotnym, jak i antyzdrowotnym. Treści przekazywane w muzyce rozrywkowej niekiedy są odzwierciedleniem utożsamiania się wykonawców z określonymi subkulturami. Mówić można wówczas o znaczeniu ideologicznym, zwłaszcza wtedy, gdy przekazywane są wartości będące wyrazem buntu pokoleniowego. Wciąż niedocenianym, a przecież niezwykle istotnym elementem kodu słowno-tekstowego jest element oddziaływania na zachowania słuchaczy. Tematyka tekstów obraca się wokół określonych zagadnień, które niejednokrotnie są wyrazem tego, co twórcy uważają za istotne bądź bolesne. Niejednokrotnie autorzy tekstów komentują otaczającą rzeczywistość, przy czym często komentarz ten jest odzwierciedleniem dość skrajnych poglądów, podanych również w bardzo ostrej i bezpośredniej formie. Wśród dyskursów wysuwających się na pierwszy plan wymienić można: lęk, sukces, konsumpcję i pieniądz, przyjemność [11], ale także solidarność wewnątrzgrupową, 1 „W tym co popularne, widzę ważne miejsce pod społeczną kontestację i budowę. Nie przekonuje mnie powszechne przeświadczenie, że kultura, która istnieje bądź to na marginesie społeczeństwa (jak to bywa u krytyków), bądź pośród prestiżu elit (jak utrzymywali akademicy) zaraz musi być ważniejsza, ciekawsza, bardziej złożona, czy głębsza niż kultura popularna” [11]. 2 „Potępienie jej [sztuki popularnej] jako czegoś, co odpowiada tylko barbarzyńskim gustom i tępym umysłom nieoświeconych i manipulowanych mas, oznaczałoby przeciwstawienie nas nie tylko reszcie społeczeństwa, lecz również nam samym. Nakazywałoby bowiem gardzić rzeczami, które sprawiają nam przyjemność i wstydzić się tej przyjemności” [11]. 3 „Jak najbardziej cenię dobrą muzykę rozrywkową – tak samo jak witalny, wyrafinowany jazz; odróżniam tylko dobrą i złą muzykę, i tylko między nimi przeprowadzam granicę. Istnieją niewypowiedzianie nudne utwory klasyczne, podobnie jak istnieje wspaniała, porywająca muzyka rozrywkowa” [12]. 58 Wojciech Strzelecki używki, przemoc, niebezpieczeństwa pracoholizmu, kultu pieniądza itp. [13]. Oczywiście poruszane tematy zależą przede wszystkim od tego z jakiego gatunku muzycznego dany twórca się wywodzi. Np. w Nu metalu najczęściej poruszane tematy to: religia, miłość, seks, ból, nienawiść, agresja, śmierć, przeklęte „ja” – określające kryzys podmiotowości itp. [14]. Muzyka oprócz abstrakcyjnej dla młodych ludzi warstwy muzycznej, niesie ze sobą pewne konkretne treści przekazywane w warstwie tekstowej. Treści społecznopolityczne i wartości prezentowane w warstwie muzycznej i tekstowej docierają do młodzieży i są przyswajane, poprzez wielokrotne powtarzanie, w dużej mierze podświadomie [15]. Powoduje to, że odbiorcy muzyki zaczynają traktować proponowane przez nią treści podświadomie, co w połączeniu z muzyką, rytmem, emocjami wywoływanymi przez utwory powoduje, iż traktują je (treści) jak własne, utożsamiają się z nimi [16]. Rola muzyki rozrywkowej w kulturze młodzieżowej Szczególnie istotne miejsce ma muzyka rozrywkowa w kulturze młodzieżowej; to właśnie muzyka zawsze stanowiła i nadal stanowi teren, w którym manifestowała się pokoleniowa odrębność kolejnych generacji [11]. Muzyka jest również ważnym czynnikiem moralnego, społecznego i światopoglądowego wychowania młodych ludzi. Zatem słuchanie muzyki jest również obcowaniem z kulturą. Według E.T. Halla nie istnieje aspekt ludzkiego życia, który nie stykałby się z kulturą i nie podlegał przez nią zmianom. Uważa on, że wpływ kultury na życie człowieka często uważany jest za rzecz tak oczywistą, że z tego właśnie powodu jest pomijany [17]. Szereg autorów wymienia i omawia liczne funkcje muzyki, będącej elementem kultury, podobnie jak sztuki w ogóle. Np. według M. Gołaszewskiej wśród funkcji sztuki wymienić można: komunikatywną, poznawczą, wychowawczą, integracyjną, adaptacyjną, ideologiczną, terapeutyczną, katarktyczną, ekspresyjną oraz humanizującą [18]. A.P. Merriam natomiast wyróżnia podstawowe funkcje muzyki: rozrywkową, komunikacyjną, reprezentacji symbolicznej, ekspresji emocjonalnej, przyjemności estetycznej, wzbudzania reakcji fizycznych i fizjologicznych, wzmacniania zgodności ze społecznymi normami, wzmacniania stabilności i kontynuacji kultury oraz integracji społecznej [19]. Mimo jednak tak wielorakiego oddziaływania zjawisko to jest bardzo niedoceniane. Rolę muzyki jako symbolu odzwierciedla najlepiej to, że również młodzież nawiązuje znajomości w dużej mierze w oparciu o zbliżone upodobania muzyczne. J. Tulińska zwróciła uwagę, iż często drugim w kolejności pytaniem (po pytaniu o płeć i wiek) jakie zadawane jest przez młodzież, po pojawieniu się nowej osoby w większości internetowych grup dyskusyjnych, jest pytanie „czego słuchasz?” [11]. Rola jaką pełni muzyka rozrywkowa w życiu młodzieży może się też realizować poprzez bezpośrednie identyfikowanie się z artystami. Na szczególną uwagę zasługuje tu charakterystyczny dla okresu adolescencji tzw. „kult gwiazdy”. Polega on na uwielbieniu kogoś sławnego i popularnego. Oczywiście nie musi być to gwiazda muzyki, jednak z całą pewnością może być. Fascynacja gwiazdą może prowadzić do utożsamiania się z jego osobą oraz naśladowaniem jego manier, ubioru i stylu życia. Stwierdzono, że ponad 50% uczniów i uczennic ma swój ulubiony typ urody reprezentowany przez znane piosenkarki i aktorki [20]. M. Debesse pisze o podziwie, jakim młodzi ludzie darzą swoje wzory, którymi najczęściej są idole piosenki [21]. Przy czym wzorowanie się na idolach wcale nie musi dotyczyć jedynie wyglądu zewnętrznego. Również wzorce osobowe, a także wzory zachowania mogą mieć swoje źródło w gwiazdach sceny. Oczywiście nie jest tak, że czerpanie wzorów ze sceny muzycznej musi być jednoznacznie negatywne, chociaż najczęściej tak właśnie się kojarzy. Jednak niezależnie od tego nie należy lekceważyć wpływu gwiazd na zachowania młodych ludzi. Nie ulega bowiem wątpliwości, że obserwacja zachowania innych ludzi to jeden z podstawowych sposobów uczenia się nowych zachowań [22]. Przejawy rozważań nad samym sobą, wiążące się z poszukiwaniem autorytetów i wzorców prowadzą do porównań swoich cech osobowości z cechami wyidealizowanych idoli, a porównania te skłaniają często do zmian w zewnętrznym przejawie postaw, tj. w zachowaniu. Przy czym pragnienie naśladowania wzorów odnosi się do znanych postaci najczęściej w fazie późnej adolescencji [23]. K.P. Piasta pisząc o muzyce rockowej twierdził, że nie istnieje ona bez idoli, którzy w dużej mierze zajmują miejsce dotychczasowych autorytetów [24]. Tymczasem już od okresu międzywojennego rośnie rola entertrainers – co można by przetłumaczyć jedynie jako „zabawiacze”. To oni stają się bohaterami dzisiejszych czasów. W mediach nieustannie dokonuje się spadek proporcji sylwetek przedstawicieli poważnej sztuki, muzyki czy literatury na rzecz przedstawicieli szeroko pojętej kultury masowej [25], zatem młodzież nie musi nawet poszukiwać obiektów, jako że są one nieustannie obecne w mediach i bardzo łatwo dostępne. Rola tych przekazów jest szczególnie istotna z racji wpływu jaki wywierać mogą idole, autorytety i wzorcowi bohaterowie na zachowania odbiorców [26, 27]. Poznawczo-społeczna koncepcja Alberta Bandury W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje koncepcja A. Bandury. Bandura i Walters zwrócili uwagę na naśladownictwo, wskazując rolę tego mechanizmu w nabywaniu zachowań, który polega na obserwowaniu innych, a następnie imitowaniu zaobserwowanych dźwięków lub ruchów. Można w tym miejscu odnieść się do roli wpływu społecznego poprzez dawanie przykładu, czyli prezentowanie wzorów czynności, wzorców osobowych i wzorowych sposobów postępowania, czyli Rola muzyki rozrywkowej w kształtowaniu zachowań zdrowotnych kobiet w okresie adolescencji wykorzystywanie procesów modelowania, naśladownictwa i identyfikacji [28]. W tym ujęciu proces uczenia składa się z trzech etapów – świadomej obserwacji, zapamiętywania zachowania i umiejętnego powtórzenia. Informacje o zachowaniach lokowane są w pamięci długotrwałej, a element świadomej obserwacji działań wzorcowych jest niedostępny. Proces zapamiętywania sekwencji zdarzeń jest możliwy dzięki wykorzystaniu wyobraźni jako narzędzia pozwalającego na trening bez odniesienia do działań rzeczywistych [29]. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że aby zaistniało zjawisko imitacji modelem wcale nie musi być osoba spotkana w rzeczywistym świecie – równie dobrze może być to np. bohater filmu [30]. Rolę modelowania w przyswajaniu agresywnych zachowań za pośrednictwem środków masowego przekazu Bandura potwierdził badaniami: obserwacja zachowań antyspołecznych, które zostają nagrodzone, bądź pokazanie ich w sposób usprawiedliwiony i usankcjonowany zwiększa prawdopodobieństwo przyswajania i wykonywania takich zachowań [31]. Funkcję modelującą może spełniać również reprezentacja obrazowa, werbalny opis bądź przekaz symboliczny (np. za pośrednictwem środków masowego przekazu). Przy czym proces dopasowania do pojęcia jest taki sam, niezależnie od tego, czy pojęcie zachowania skonstruowane zostało w oparciu o działania, słowa, obrazy czy symbole [32]. Siła oddziaływania modelu jest większa, jeśli postrzegany jest jako jednostka kompetentna, posiadająca wysoki status społeczny i podobna do podmiotu. Poznawczo-społeczna koncepcja A. Bandury, w której autor ujął zagadnienie uczenia się obserwacyjnego podkreśla, że w ramach tego typu uczenia się mieści się również modelowanie abstrakcyjne. Podmiot podczas obserwacji uczy się bowiem nie tylko samego zachowania, ale również leżących u jego podstaw systemów wartości [30]. Biorą pod uwagę to, jak duży wpływ wywiera muzyka na młodego człowieka – istotnym zdaje się być jej wykorzystanie w promocji zdrowia. Bywa i tak, że przekazy muzyczne temu właśnie służą, jednakowoż zastosowanie muzyki do tego celu ma swoje uzasadnienie raczej intuicyjne niż empiryczne z wykorzystaniem właściwej metodyki badań naukowych [33]. Preferencje muzyczne Tak więc preferencje muzyczne kształtują się wraz z rozwojem, są istotnym elementem kultury młodzieżowej oraz wynikiem wielu czynników społecznych, rozwojowych i konstytucjonalnych. Również określone sytuacje wpływają na preferencje muzyczne, jako że inna muzyka jest niejednokrotnie wybierana np. do pracy umysłowej – inna do sprzątania a jeszcze inna do jazdy 59 samochodem. Wszystkie te elementy sprawiają, że określenie muzycznych preferencji nie jest łatwe4. Model preferencji muzycznych powstał dopiero na początku lat 80., gdzie zaproponowano trzy teorie źródeł preferencji muzycznych: związane z muzyką, z otoczeniem kulturowym oraz z osobowością słuchacza [34, 35]. Następnie w latach 90. wprowadzono również jako czynnik różnicujący potrzeby człowieka, okoliczności oraz rodzaj wykonywanych w danym momencie zajęć. Metodyka badania preferencji muzycznych nadal budzi jednak kontrowersje, bądź jest wręcz krytykowana, jako ograniczająca i hamująca rozwój badań upodobań muzycznych [34]. W badaniu upodobań istnieje niebezpieczeństwo, jako że pomiędzy rzeczywistymi a deklarowanymi preferencjami mogą wystąpić istotne rozbieżności. Np. badana młodzież często wskazuje inne upodobania w samotności, inne w towarzystwie rówieśników [34, 36], co wiązać się może z presją grupy rówieśniczej. Badaniami tego typu obejmowano zazwyczaj głównie młodzież [34]. Przeprowadzone do tej pory badania dotyczące muzycznych preferencji [5, 8, 9] miały najczęściej charakter ogólny, ponieważ różnicowały zazwyczaj jedynie muzykę rozrywkową i poważną [8, 9], bądź też muzyka traktowana była jako jeden spośród wielu elementów istotnych dla funkcjonowania i życia ludzi młodych [5, 6]. Badano również wpływ parametrów osobowości na muzyczne preferencje. C. Burt wskazał na zależności między preferencjami muzycznymi, a ustalonymi przez H.J. Eysencka typami osobowości. Autor stwierdził, że zrównoważeni ekstrawertycy preferują muzykę jednolitą i przewidywalną (np. barokową lub klasyczną), zrównoważeni introwertycy wykazują upodobanie do muzyki intelektualnej o walorach poznawczych (np. muzyka J.S. Bacha). Niezrównoważeni ekstrawertycy według Burta najbardziej lubią styl romantyczny, charakteryzujący się silnymi kontrastami oraz bogactwem emocji i dostarczanych wrażeń (np. twórczość R. Wagnera, F. Liszta czy H. Berlioza). Niezrównoważeni introwertycy natomiast preferują muzykę romantyczną, ale pociągają ich w niej walory mistyczne (np. muzyka C. Debussy`ego) [34, 37]. L. Daons i S. J. McKelvie w odniesieniu do muzyki rozrywkowej stwierdzili, że ekstrawertycy przejawiają znacznie silniejsze upodobanie do muzyki rockowej niż introwertycy, a w odniesieniu do hard rocka różnice te są jeszcze większe [37]. D. Rawlings zestawił z preferencjami muzycznymi inny wymiar typologii Eysencka – psychotyzm. Wyka4 Istnieją dwie możliwości ich zbadania: mniej formalne i bardziej formalne. Te mniej formalne to uzyskanie odpowiedzi na pytania dotyczące preferowanych gatunków, wykonawców, kompozytorów itp. Bardziej formalne opierają się na testach przeznaczonych do określenia preferencji muzycznych, takich jak: standaryzowany test IPAT Music Preference Test of Personality Cattela oraz testy niestandaryzowane: Test inteligencji muzycznej Winga oraz Profil zdolności muzycznych Gordona [34]. 60 Wojciech Strzelecki zano, że ekstrawertywni psychotycy bardziej od innych typów osobowości lubią hard rocka. Preferowanie muzyki łatwej w słuchaniu było negatywnie skorelowane z psychotyzmem. Okazało się również, że typy te wykazują wyższą od innych tolerancję na dysonans [34, 37, 38]. Brak jednoznacznych badań dotyczących wpływu wieku na muzyczne preferencje. Jednak przyjmuje się, że wiek jest czynnikiem różnicującym, jednak są to założenia raczej zwyczajowe. Z wiekiem zmniejszeniu (szczególnie w zakresie wysokich częstotliwości) ulega obszar słyszalności. Młody człowiek o zdrowym organie słuchowym słyszy dźwięki w zakresie 16 Hz – 20 kHz. Dla ludzi sześćdziesięcioletnich średnia górna granica słyszalności wynosi zaledwie 5 kHz. Ograniczeniu ulega także zakres wrażliwości dynamicznej, poprzez podwyższenie dynamicznego progu słyszalności. Z wiekiem może się też zmniejszyć wrażliwość na barwę. Ponadto wytwarza się emocjonalny stosunek do określonych gatunków i rodzajów muzyki [39]. Terminem pokrewnym muzycznym preferencjom jest „gust muzyczny”. Według D.D. Runesa gust muzyczny jest to „zdolność oceniania sztuki nie w oparciu o prawa teoretyczne, lecz poprzez uczucia i doświadczenia lub zespół preferencji wykazywany przez artystę w doborze elementów z natury i tradycji, używanych przezeń w sztuce” [39]. Wierszyłowski twierdzi, że „…gust muzyczny wyraża się w upodobaniach dla określonych kompozycji lub wykonawców. Jest świadectwem znajomości muzyki i osłuchania” [40]. Gust muzyczny, jako upodobanie do odbioru określonych wrażeń, emocji czy nastrojów, może być preferencją o stałym charakterze lub też zmieniać się z wiekiem czy też pod wpływem wielu innych czynników [39]. Zachowania zdrowotne Wspomniany wpływ muzyki na młodzież dotyczy wszystkich aspektów życia, w tym również zachowań zdrowotnych. Wyróżnikiem zachowań zdrowotnych wśród innych zachowań są ich konsekwencje, mające pro- lub antyzdrowotny skutek dla zdrowia. Pojęcie zachowań zdrowotnych krzyżuje się z pojęciem stylu życia i obejmuje wiele obszarów zachowań: zwyczaje żywieniowe, aktywność fizyczną, konsumpcję używek, zachowania związane z korzystaniem z opieki medycznej i profilaktyki [41]. Istnieje też szereg definicji zachowań zdrowotnych, co wiąże się z ich wieloaspektowością [42, 43]. Według jednej z pełniejszych definicji – Gochmana – zachowania zdrowotne obejmują takie elementy, jak: przekonania, oczekiwania i przewidywania, motywy, myślenie i emocjonalne mechanizmy osobowości oraz wewnętrzne wzory zachowań, związane z utrzymywaniem, umacnianiem i przywracaniem zdrowia. Mają one charakter: reaktywny (odpowiedź na wymagania społeczne, mody), nawykowy (efekt socjalizacji), intencjonalny [42]. Tradycyjnie zachowania zdrowotne dzieli się na zachowania sprzyjające zdrowiu, które nazywane są zachowaniami prozdrowotnymi oraz na zachowania antyzdrowotne wpływające w sposób negatywny na stan zdrowia jednostki [44]. Do zachowań prozdrowotnych zalicza się m. in.: dbanie o dobrą kondycję fizyczną i psychiczną, prewencje chorób, różne formy rekonwalescencji, prawidłowe odżywianie, utrzymywanie higieny osobistej oraz otoczenia życia, umiejętności interpersonalne i społeczne, unikanie używek, zapewnienie bezpieczeństwa itp. [41]. Zachowania antyzdrowotne natomiast to wszelkie formy aktywności podejmowane przez jednostkę, które przyczyniają się do powstawania zaburzeń stanu zdrowia, negatywnych oddziaływań w sferze emocjonalnej, fizycznej i psychospołecznej. Zaliczyć tu można takie zachowania, jak np.: palenie papierosów, zażywanie narkotyków, nadużywanie alkoholu, szkodliwe nawyki żywieniowe, mała aktywność fizyczna, bądź jej brak itp. Nie są podejmowane świadomie w celu samozniszczenia, ale taki mają skutek. Świadome szkodzenie własnemu zdrowiu jest zachowaniem rzadkim. Częściej spotkać się można ze zjawiskiem moratorium, zawieszenia motywacji prozdrowotnej. Dzieje się tak w przypadku, gdy skutek antyzdrowotny jest bardzo odległy (np. palenie), w celu zaspokojenia doraźnych potrzeb psychologicznych lub, gdy osłabiona jest funkcja samoregulacji organizmu. Zawieszeniu motywacji prozdrowotnej mogą towarzyszyć mechanizmy obronne: alternatywne racjonalizacje, zaprzeczenia czy negacje. Zachowania antyzdrowotne podejmowane są częściej przez młodzież, niż osoby dorosłe. Działania te, oprócz typowo destrukcyjnych dla organizmu, mają funkcje ukryte. Realizacja tych funkcji wydaje się dominującym powodem atrakcyjności np. palenia papierosów. Młodzi ludzie sadzą, że palenie działa relaksująco, odpręża, podnosi atrakcyjność palącego w społecznych interakcjach, a jako swego rodzaju obrządek – pomaga pokonywać bariery towarzyskie. Na decyzję o podjęciu tego typu działań ma wpływ szereg czynników, w tym: grupa rówieśnicza, normy społeczno-kulturowe akceptowane w grupach społecznych, w których jednostka uczestniczy oraz jej sytuacja rodzinna. Wpływ wspomnianych czynników może być na tyle silny, że jednostki nawet pomimo świadomości szkodliwości podejmowanych zachowań, nie rezygnują z nich. Dzieje się tak zwłaszcza jeśli wiążą się one np. (szczególnie w przypadku młodzieży) z prestiżem w grupie rówieśniczej bądź choćby z możliwością przynależności do niej, bądź poczuciem solidarności wewnątrzgrupowej, a co za tym idzie mogą stanowić poważne zagrożenie [41]. Istnieje też szereg innych podziałów zachowań zdrowotnych, w zależności od przyjętych kryteriów. Wyróżniamy m.in.: zachowania w stanie złego samopoczucia [45], zachowania nawykowe, zachowanie celowe, zachowania wymagające samowiedzy psychologicznej i kompetencji społecznych [41, 42]. Istnieje również szereg czynników determinujących zachowania zdrowotne. Wśród najistotniejszych wymienić można: zachowania zdrowotne zwią- Rola muzyki rozrywkowej w kształtowaniu zachowań zdrowotnych kobiet w okresie adolescencji zane z jednostką [46], kulturowe uwarunkowania zachowań zdrowotnych [45] oraz uwarunkowania zachowań zdrowotnych związane z wychowaniem [47]. Psychospołeczna teoria rozwoju Erika H. Eriksona Dla kształtowania się zachowań zdrowotnych szczególnie istotny jest okres adolescencji, a to ze względu na to, że wówczas właśnie kształtuje się tożsamość, w tym tożsamość zdrowotna jednostki. W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje psychospołeczna teoria rozwoju Erika H. Eriksona, według której rozwój człowieka ma charakter stadialny. Stadium adolescencji jest według Eriksona szczególnie istotne z uwagi na to, że to co się wówczas dzieje jest wyjątkowo istotne dla osobowości dojrzałego człowieka [48]. Na ten okres przypada rozwiązanie kryzysu tożsamości, co uważane jest za pierwszy poważny krok w budowaniu koncepcji samego siebie. Wtedy to też młody człowiek określa się w wyborze autorytetów, które będą przez niego uznawane i akceptowane, określa również swoje możliwości w różnych dziedzinach i rolach [49]. Kryzys tożsamości według Eriksona wiąże się z zadaniem sobie pytania „kim jestem?”. Osoba w tym wieku nie chce już i nie może dostosowywać się do modelu bycia grzecznym dzieckiem [50]. Adolescent intelektualnie ogarnia świat, który właśnie stara się zrozumieć, jednak nie potrafi go jeszcze objąć emocjonalnie. W związku z tym walczy ze sobą takim, jakim był do tej pory i ze swoim otoczeniem [51]. Z uwagi na trudności w przejściu od dzieciństwa do wieku dojrzałego bywa często, że dorastający w tym stadium kształtowania się tożsamości cierpią bardziej niż kiedykolwiek przedtem czy potem wskutek pomieszania ról czyli pomieszania tożsamości. Może to przyczynić się do poczucia izolacji, pustki i niepokoju. Adolescenci czują, że muszą podjąć ważne decyzje, lecz niejednokrotnie nie są jeszcze w stanie tego uczynić. Zdarza się, że czują nacisk ze strony społeczeństwa, by podejmowali decyzje i właśnie wskutek tego stają się bardziej oporni [48]. Osiągnięcie w okresie dorastania własnej tożsamości nadaje życiu kierunek, co owocuje wglądem we własne indywidualne zdolności, możliwości i ograniczenia, czyli stabilizuje koncepcję samego siebie [52]. Poszukiwanie tożsamości przez człowieka jest też związane z zaspokojeniem potrzeby tożsamości. Sięgając w tym miejscu do koncepcji zdrowia psychicznego E. Fromma stwierdzić można, że „Człowiek wyrwany z natury, będąc obdarzony rozumem i wyobraźnią, czuje potrzebę ukształtowania samego siebie, potrzebę powiedzenia i odczucia – ja jestem sobą” [53]. Wspomniana tożsamość zdrowotna związana jest z rozwojem świadomości zdrowotnej oraz stosunku do zdrowia jako wartości. Istotne jest też określenie potencjalnych zagrożeń dla zdrowia, których przejawem może być realizowanie antyzdrowotnego trybu życia, prowadzące do konsekwencji zdrowotnych. Według Eriksona i jego modelu tożsamości zdrowia (identity health model) 61 wraz z formowaniem się własnej tożsamości kształtuje się również własna definicja zdrowia. Dojrzała, ukształtowana tożsamość obejmuje spójny wizerunek samego siebie, budowany w oparciu o różne dziedziny życia i płaszczyzny zdrowia (soma, psyche, etos) [54]. Według Eriksona tożsamość zdrowotna powstaje dzięki mechanizmowi identyfikacji, który do kresu dorastania jest dla jednostki głównym sposobem uzewnętrzniania społecznie przyjętego obrazu zdrowia. Adolescenci zwracają się niekiedy w kierunku alternatywnych sposobów ujmowania zdrowia, kształtowanym przez subkultury. Poszukując własnej tożsamości zdrowotnej, dorastający może przyjąć czasowo różne systemy, z którymi się w danym momencie identyfikuje. W systemach tych zdrowie może zajmować naczelną pozycję, bądź też jego wartość może być deprecjonowana. Niebezpieczeństwa zdrowotne w poszukiwaniach zdrowotnej tożsamości wiążą się w dużej mierze z tzw. idealizmem młodzieńczym, który może skłaniać to poświęcania zdrowia (a niekiedy i życia) dla określonej idei [54]. Może tym samym ukształtować się pozytywna, bądź negatywna tożsamość zdrowotna (np. tożsamość anorektyczki, bądź narkomana). Za najistotniejsze przejawy zdrowia w tym okresie uznaje się: poczucie tożsamości, stałości, odrębności i zdolności wyboru celów. Wśród przejawów patologii wymienić należy brak poczucia tożsamości, rozproszenie ról, przyjęcie tożsamości odzwierciedlonej a także podkultury i przestępczość [43]. Według Eriksona wiek młodzieńczy jest szczególnie trudny, co wynika to z faktu, że wielu młodych ludzi nie radzi sobie z nowymi wymaganiami, próbuje więc ucieczki lub popada w przygnębiający i odpychający nastrój. Istotnym zagrożeniem jest również podatność młodzieży na wpływ ideologii totalitarnych [55]. Mężczyźni i kobiety w okresie adolescencji Różnice w sytuacji kobiet i mężczyzn w okresie adolescencji związane są przede wszystkim z rozwojem fizycznym oraz kulturowymi uwarunkowaniami postrzegania swojej cielesności oraz jej roli dla kształtowania się tożsamości. Właściwości fizyczne, szczególnie w początkowym okresie adolescencji, odgrywają istotną rolę w kształtowaniu samooceny, która może być znacząco zaniżona przez naturalne porównywanie siebie z wzorcami estetycznymi, lansowanymi przez środki masowego przekazu [20, 56]. Media wywołują dyskomfort, związany z dostrzeganymi przez adolescenta różnicami między ciałem własnym i idealnym, co z kolei wywołuje ciągły niepokój o wygląd i wagę ciała [57]. Należy również pamiętać, że wzajemny wpływ czynników fizjologicznych, społecznych i psychologicznych nie wyczerpuje wszystkich elementów, mających bezpośredni lub pośredni wpływ na kształtowanie się młodego człowieka, jako że każda wzrastająca jednostka osadzona jest w określonej kulturze, nie sposób jest więc pominąć również i element czynników kulturowych w kształtowaniu się samooceny 62 Wojciech Strzelecki a także tożsamości młodzieży. Tym bardziej, że obecne czasy przyniosły zmiany w postrzeganiu ciała i jego roli w budowaniu tożsamości. Dominujący etos społeczny dążył w przeszłości do przezwyciężenia ciała i podporządkowania go celom duchowym, uważanym za wyższe. W społeczeństwie konsumpcji ludzie coraz częściej postrzegani są przez pryzmat swojego ciała [57]. Sprawia to, że niejednokrotnie jednostki zaczynają również budowanie swojej tożsamości od ciała [58]. Dlatego też adolescenci, a w szczególności kobiety w tym okresie są szczególnie narażeni na zapadanie na zaburzenia odżywiania. Przyjmuje się, że okres dorastania jest kluczowym momentem w kształtowaniu się tożsamości człowieka, w tym również tożsamości seksualnej, która związana jest z wizją własnego ideału kobiecości bądź męskości, do którego dana osoba będzie dążyć [59]. Ponadto dziewczęta w okresie dojrzewania przejawiają potrzebę porównań społecznych, pozostają też szczególnie podatne na wpływ kultury masowej, grup rówieśniczych i mody [60], a wygląd w hierarchii wartości młodzieży zajmuje bardzo wysoką pozycję. Przy czym zmiany wyglądu ciała oceniane są jako istotniejsze przez dziewczęta niż przez chłopców; częściej też niż chłopcy łączą wygląd zewnętrzny z właściwościami psychicznymi, a ich poczucie wartości bardziej związane jest z atrakcyjnością i popularnością niż ze sprawnością czy osiągnięciami. Kobiety, nie tylko zresztą w okresie adolescencji, inaczej niż mężczyźni traktują własne ciało, co w dużej mierze związane jest z wyznaczoną im rolą. Postrzegają one swoje ciało jako element bardziej istotny dla tożsamości czego nie stwierdza się w przypadku mężczyzn [61]. Dokonując porównania kobiet i mężczyzn pod względem relacji ze swoim ciałem E. Kaschack pisze: „Ona po prostu jest swoim ciałem i twarzą. (…) Wygląd nie jest po prostu jej cechą, jak w przypadku mężczyzny; ona jest swoim wyglądem” [61]. Brak akceptacji swojej fizyczności może być utrudnieniem dla ukonstytuowania się tożsamości płciowej, definiowanej jako „fundamentalne, egzystencjalne poczucie czyjejś męskości lub kobiecości i akceptacja własnej płci na psychologicznym poziomie. Tożsamość płciowa jest zwykle paralelna wobec płci biologicznej i potwierdza uświadomioną oraz uznaną przynależność do grupy płciowej” [62]. Właściwości typowe dla płci nabywane są na drodze naśladownictwa, identyfikacji i celowego wdrażania dziecka do typowego dla jego płci działania [63]. Biorąc pod uwagę rolę fizyczności dla kształtowania się tożsamości i samooceny młodych kobiet na uwagę zasługują badania, wykazujące, że ideałem dla młodych kobiet są często właśnie gwiazdy estrady [64, 65]. Cel Głównym celem artykułu jest określenie wpływu preferencji muzycznych na wybrane zachowania zdrowotne kobiet w okresie adolescencji. Takie sformułowanie celu podyktowane zostało tym, że w warstwie tekstowej współczesnej muzyki rozrywkowej znaleźć można liczne treści dotyczące zachowań zdrowotnych i to zarówno treści o charakterze prozdrowotnym, jak i antyzdrowotnym. Rola tych przekazów jest szczególnie istotna z racji wpływu jaki wywierać mogą idole, autorytety i wzorcowi bohaterowie na zachowania odbiorców. Dodatkowo muzyka jest niezwykle istotnym elementem kultury młodzieżowej, już choćby przez możliwość wyrażania za jej pośrednictwem myśli całego pokolenia. Stąd też szczególna rola jaka przypada muzyce rozrywkowej w okresie adolescencji. Pomimo roli jaką odgrywa ona w codziennym życiu adolescentów, jest to wciąż zjawisko niedoceniane i pomijane w opracowaniach naukowych, co wydaje się być o tyle zaskakujące, iż szereg badań dowodzi, że popularność muzyki rozrywkowej wciąż rośnie. W obliczu wspomnianej popularności jak również roli, jaką odgrywa w życiu młodych ludzi opracowanie dotyczące oddziaływania muzyki na funkcjonowanie młodego człowieka wydaje się być istotne. Dodatkowo w myśl koncepcji E.H. Eriksona właśnie w okresie adolescencji pojawiają się specyficzne, znaczące zachowania jednostki dotyczące zdrowia, jak również zagrożenia charakterystyczne dla tej fazy życia człowieka, w której kształtuje się jego tożsamość, w tym również jego tożsamość zdrowotna. Materiał i metody Badaniu poddano 239 kobiet w okresie adolescencji. Wszystkie badane osoby mieściły się w przedziale wiekowym od 13 do 20 lat. Pierwszy etap badań miał na celu wskazać najpopularniejsze wśród młodzieży gatunki muzyczne oraz reprezentujących te gatunki, najczęściej przez młodzież słuchanych artystów. Na grupie 95 osób dokonano wstępnego rozeznania preferencji muzycznych za pomocą pytania otwartego: „Jaki jest Twój ulubiony gatunek muzyczny?”. Oprócz pytania badani zostali poproszeni o wskazanie przykładu ulubionego polskiego zespołu muzycznego lub wykonawcy, reprezentującego wybrany styl muzyczny. W drugim etapie dokonano analizy treści prezentowanych w warstwie tekstowej przez najpopularniejszych wykonawców, wśród najczęściej słuchanych gatunków muzycznych, wskazanych w etapie pierwszym. Jak wykazały badania, najczęściej poruszane w tekstach piosenek tematy związane z szeroko rozumianym zdrowiem to: alkohol, narkotyki, przemoc i solidarność grupowa. W badaniu głównym zastosowano dwa narzędzia badawcze: powstałą na podstawie badań przeprowadzonych w etapie pierwszym ankietę, dotyczącą preferencji muzycznych adolescentów oraz kwestionariusz do pomiaru wybranych zachowań zdrowotnych, powstały na podstawie badań przeprowadzonych w etapie drugim. Rola muzyki rozrywkowej w kształtowaniu zachowań zdrowotnych kobiet w okresie adolescencji Osobami badanymi byli uczniowie gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Przeprowadzone zostały w czterech szkołach Województwa Wielkopolskiego: Zespole Szkół Mistrzostwa Sportowego nr 2 w Poznaniu, Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych im. H. Sienkiewicza w Trzciance, Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 1 w Poznaniu i XX Liceum im. K.I. Gałczyńskiego w Poznaniu. Badania przeprowadzane były na wybranych lekcjach za zgodą nauczyciela. W związku z tym, że wypełnienie kwestionariusza i ankiety zajmowało ok. 20 min, mogły być one wypełnione od razu po ich rozdaniu, a następnie oddane. Przed rozdaniem narzędzi, badani zostali poinformowani o celu i etapach badań, ich anonimowym charakterze i dobrowolnym w nich udziale. Ankieta do badania preferencji muzycznych składała się z pytania zamkniętego dającego możliwość wybrania jednej odpowiedzi, spośród zaproponowanych dwudziestu. Pytanie dotyczyło wskazania przez osobę badaną ulubionego gatunku muzycznego z wymienionych 19. Istniała też możliwość wpisania innego stylu, niż wymienione. Badany miał też podać przykład polskiego zespołu muzycznego lub wykonawcy ze wskazanej estetyki muzycznej. O umieszczeniu tych właśnie gatunków w ankiecie zadecydowały wspomniane badania pilotażowe. W związku z tym, że wyboru gatunków muzycznych zamieszczonych w ankiecie dokonywała młodzież, znalazła się tam również np. poezja śpiewana, która bywa niekiedy traktowana raczej jako gatunek literacki niż muzyczny. Wyszczególnione gatunki to: hip hop, rock, pop, techno, soul, jazz, folk, blues, country, reggae, muzyka taneczna, metal, RNB, muzyka alternatywna, grunge, rock progresywny, muzyka filmowa, poezja śpiewana i punk rock. Do badania postaw zachowań zdrowotnych posłużył kwestionariusz własnej konstrukcji. Składał się on z dziesięciu pytań dotyczących prezentowanych przez badanych zachowań zdrowotnych. Wybór poddanych badaniu i zachowań podyktowany został analizą tekstów piosenek wykonawców wskazanych w badaniach pilotażowych. W ramach wybranych w badaniach pilotażowych gatunków muzycznych, badani poproszeni zostali o wskazanie przykładowych wykonawców. Następnie warstwę tekstową wybranych przez badanych adolescentów podmiotów artystycznych poddano analizie, pod kątem występowania w nich treści o charakterze proi antyzdrowotnym. Jak wykazały badania pilotażowe, najczęściej poruszane w tekstach piosenek tematy związane ze zdrowiem to: alkohol, narkotyki, przemoc i solidarność grupowa. Przy czym zetknąć się można zarówno z pochwałą np. zażywania narkotyków, jak i ze stanowiskiem przeciwnym. Charakterystycznym elementem prezentowanych treści (szczególnie dotyczy to estetyki hip hopowej) jest wyraźne rozróżnienie tzw. narkotyków miękkich (np. marihuana) i twardych (np. heroina), gdzie dla tych pierwszych ci sami artyści wyrażają jawne poparcie, jednocześnie otwarcie mówiąc o zagrożeniach, jakie niosą ze sobą te drugie. Stąd też te dwa rodzaje narkotyków w kwestionariuszu potraktowano osobno. 63 Dodatkowo zamieszczono pytania dotyczące dwóch jeszcze zachowań antyzdrowotnych dla uzyskania pełnego obrazu: stosowania przemocy słownej oraz palenia tytoniu. Pomimo że dwa ostatnie zachowania nie znajdują miejsca w tekstach analizowanych artystów, to dla uzupełnienia stosunku młodzieży do przemocy oraz do używek zostały wprowadzone. W celu sprawdzenia rzetelności narzędzia badawczego, zamieszczone zostały również pytania synonimiczne dotyczące trzech zachowań zdrowotnych: nadużywania alkoholu, używania narkotyków miękkich i stosowania przemocy. Rzetelność narzędzia badawczego stwierdzono na podstawie analizy pytań synonimicznych i zbadano za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona. Dla badanych zachowań zdrowotnych rzetelność wyniosła p = 0,824. Wyniki pomiaru rzetelności zastosowanego narzędzia badawczego można uznać więc za zadowalające. Stworzenie własnego narzędzia badawczego było koniecznością z racji braku istnienia gotowego kwestionariusza, który do realizacji celu mógłby być zastosowany. Istnieje szereg narzędzi dotyczących zachowań zdrowotnych, jednak z różnych powodów żadne z nich nie mogło zostać użyte w niniejszej pracy. Na szczególną uwagę zasługuje Inwentarz Zachowań Zdrowotnych autorstwa Z. Juczyńskiego [66]. Jednak narzędzie to przeznaczone jest dla osób dorosłych, poza tym nie bada ono dokładnie tych zachowań, które uzyskano na drodze badań pilotażowych, jako najczęściej pojawiających się w tekstach utworów polskiej muzyki rozrywkowej. Inwentarz autorstwa Z. Juczyńskiego bada bowiem: nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, praktyki zdrowotne i pozytywne nastawienie psychiczne. Podobnie pozostałe narzędzia dotyczące zachowań zdrowotnych i wartościowania zdrowia, takie jak: Lista Kryteriów Zdrowia (LKZ) autorstwa Z. Juczyńskiego, Lista Wartości Osobistych (LWO) również Z. Juczyńskiego, czy Skala Satysfakcji z Życia (SWLS) (Ed. Diener, R.A. Emmons, R.J. Larson, S. Griffin, adaptacja Z. Juczyński) badają inne wymiary zdrowia, niż te na które konieczne było zwrócenie uwagi dla uzyskania odpowiedzi na problemy badawcze pracy. Wyniki Przebadano zależności pomiędzy preferencjami muzycznymi oraz wybranymi zachowaniami zdrowotnymi kobiet w wieku adolescencji. Wyniki dotyczące zależności pomiędzy „nadużyciem alkoholu” a preferencjami muzycznymi prezentowały się następująco: najwięcej badanych kobiet nadużyło alkoholu wśród słuchaczek muzyki techno (96,7%), następnie wśród słuchaczek hip hopu (86%), muzyki pop (74,6%) i rocka (64,9%). Pozostałe gatunki zostały wskazane jako ulubione przez znikomą grupę badanych. Rozkład wyników prezentuje tabela 1. 64 Wojciech Strzelecki Tabela 1. Nadużywanie alkoholu Table 1. Abusing alcohol Alkohol – nadużycie Ulubiony gatunek muzyczny Tak Nie %zN %zN Techno 96,7% 3,3% Rock 64,9% 35,1% Pop 74,6% 25,4% Hip hop 86,0% 14,0% Określenie istotności statystycznej przeprowadzono za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona. Istotność wyniosła p = 0,007 zatem zależność jest istotna statystycznie (tabela 2.). Za pomocą współczynnika Phi oraz V Kramera stwierdzono również korelację pomiędzy badanymi zmiennymi. Tabela 2. Istotność statystyczna preferencji muzycznych oraz nadużywania alkoholu Table 2. A significant relationship between musical preferences and abusing alcohol Tabela 4. Istotność statystyczna preferencji muzycznych oraz stosowania narkotyków miękkich Table 4. A significant relationship between musical preferences and using soft drugs Narkotyki miękkie – kontakt Chi-kwadrat Ulubiony gatunek muzyczny Df Chi-kwadrat 12,199 Df 3 Istotność 0,007 Wyniki dotyczące zależności pomiędzy „kontaktem z narkotykami miękkimi” a preferencjami muzycznymi prezentowały się następująco: najwięcej badanych miało kontakt z miękkimi narkotykami wśród słuchaczek muzyki techno (46,7%), następnie wśród słuchaczek hip hopu (44,2%), rocka (26,3%) i muzyki pop (9,0%). Rozkład wyników prezentuje tabela 3. Tabela 3. Używanie narkotyków miękkich Table 3. Using soft drugs Narkotyki miękkie – kontakt Ulubiony gatunek muzyczny Tak Nie %zN %zN Techno 46,7% 53,3% Rock 26,3% 73,7% Pop 9,0% 91,0% Hip hop 44,2% 55,8% Określenie istotności statystycznej przeprowadzono za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona. Istotność wyniosła p = 0,000, zatem zależność jest istotna statystycznie (tabela 4.). Za pomocą współczynnika Phi oraz V Kramera stwierdzono również korelację pomiędzy badanymi zmiennymi. 3 Istotność 0,000 Wyniki dotyczące zależności pomiędzy „kontaktem z narkotykami twardymi” a preferencjami muzycznymi prezentowały się następująco: najwięcej badanych miało kontakt z twardymi narkotykami wśród słuchaczek muzyki techno (36,7%), następnie wśród słuchaczek hip hopu (11,6%), muzyki pop (7,5%) oraz rocka (2,6%). Rozkład wyników prezentuje tabela 5. Tabela 5. Stosowanie narkotyków twardych Table 5. Using hard drugs Narkotyki twarde – kontakt Alkohol – nadużycie Ulubiony gatunek muzyczny 23,102 Ulubiony gatunek muzyczny Tak Nie %zN %zN Techno 36,7% 63,3% Rock 2,6% 97,4% Pop 7,5% 92,5% Hip hop 11,6% 88,4% Określenie istotności statystycznej przeprowadzono za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona. Istotność wyniosła p = 0,000 zatem zależność jest istotna statystycznie (tabela 6.). Za pomocą współczynnika Phi oraz V Kramera stwierdzono również korelację pomiędzy badanymi zmiennymi. Tabela 6. Istotność statystyczna preferencji muzycznych oraz stosowania narkotyków twardych Table 6. A significant relationship between musical preferences and using hard drugs Narkotyki twarde – kontakt Ulubiony gatunek muzyczny Chi-kwadrat Df Istotność 21,188 3 0,000 Wyniki dotyczące zależności pomiędzy „stosowaniem przemocy” a preferencjami muzycznymi prezentowały się następująco: najwięcej badanych stosuje przemoc w rozwiązywaniu konfliktów wśród słuchaczek hip hopu (44,2%), następnie wśród słuchaczek muzyki techno (30%), muzyki pop (25,4%) i rocka (21,1%). Rozkład wyników prezentuje tabela 7. Rola muzyki rozrywkowej w kształtowaniu zachowań zdrowotnych kobiet w okresie adolescencji Tabela 7. Stosowanie przemocy Table 7. Using violence Przemoc – stosowanie Ulubiony gatunek muzyczny tak Nie %zN %zN Techno 30,0% 70,0% Rock 21,1% 78,9% Pop 25,4% 74,6% Hip hop 44,2% 55,8% Określenie istotności statystycznej przeprowadzono za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona. Istotność wyniosła p = 0,099, zatem zależność nie jest istotna statystycznie (tabela 8.). Za pomocą współczynnika Phi oraz V Kramera stwierdzono również brak korelacji pomiędzy badanymi zmiennymi. Tabela 8. Istotność statystyczna preferencji muzycznych oraz stosowania przemocy Table 8. A significant relationship between musical preferences and using violence Tabela 10. Istotność statystyczna preferencji muzycznych oraz solidarności grupowej Table 10. A significant relationship between musical preferences and group solidarity Solidarność grupowa Chi-kwadrat Ulubiony gatunek muzyczny Df Ulubiony gatunek muzyczny Df Tabela 11. Stosowanie przemocy słownej Table 11. Using verbal violence Tak Ulubiony gatunek muzyczny Tak %zN Nie %zN Techno 80,0% 20,0% Rock 89,5% 10,5% Pop 80,6% 19,4% Hip hop 100,0% 0,0% Wyniki dotyczące zależności pomiędzy „solidarnością grupową” (w tym miejscu traktowaną jako zachowanie prozdrowotne w kontekście społecznym) a preferencjami muzycznymi prezentowały się następująco: najwięcej badanych deklarowało solidarność wobec swoich koleżanek i kolegów wśród słuchaczek hip hopu (100%), następnie rocka (89,5%), muzyki pop (80,6%) oraz techno (80%). Rozkład wyników prezentuje tabela 9. Określenie istotności statystycznej przeprowadzono za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona. Istotność wyniosła p = 0,015, zatem zależność jest istotna statystycznie (tabela 10.). Za pomocą współczynnika Phi oraz V Kramera stwierdzono również korelację pomiędzy badanymi zmiennymi. Nie %zN %zN Techno 86,7% 13,3% Rock 65,8% 34,2% Pop 77,6% 22,4% Hip hop 81,4% 18,6% 0,099 Solidarność grupowa Ulubiony gatunek muzyczny Przemoc słowna – stosowanie 6,275 Tabela 9. Solidarność grupowa Table 9. Group solidarity 0,015 W kwestionariuszu badającym zachowania zdrowotne zbadano również stosowanie przemocy słownej w celu uzyskania pełniejszego obrazu zagadnienia przemocy. Wyniki dotyczące zależności pomiędzy „stosowaniem przemocy słownej” a preferencjami muzycznymi prezentowały się następująco: najwięcej badanych stosowało przemoc słowną wśród słuchaczek techno (86,7%), następnie hip hopu (81,4%), muzyki pop (77,6%) oraz rocka (65,8%). Rozkład wyników prezentuje tabela 11. 3 Istotność 10,412 3 Istotność Przemoc – stosowanie Chi-kwadrat 65 Określenie istotności statystycznej przeprowadzono za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona. Istotność wyniosła p = 0,186, zatem zależność nie jest istotna statystycznie (tabela 12.). Za pomocą współczynnika Phi oraz V Kramera stwierdzono również brak korelacji pomiędzy badanymi zmiennymi. Dla uzyskania pełnego obrazu zachowań antyzdrowotnych badanych adolescentek w kwestionariuszu dotyczącym zachowań zdrowotnych zapytano również o palenie tytoniu, pomimo że temat tytoniu nie pojawia się w tekstach utworów poddanych analizie. Wyniki dotyczące zależności pomiędzy „paleniem tytoniu” a preferencjami muzycznymi prezentowały się następująco: najwięcej badanych paliło tytoń wśród słuchaczek muzyki techno (76,7%), następnie hip hopu (69,8%), rocka (50%) i muzyki pop (44,8%). Rozkład wyników prezentuje tabela 13. Określenie istotności statystycznej przeprowadzono za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona. Istotność wyniosła p = 0,006, zatem zależność jest istotna statystycznie (tabela 14.). Za pomocą współczynnika Phi oraz V Kramera stwierdzono również korelację pomiędzy badanymi zmiennymi. 66 Wojciech Strzelecki Tabela 12. Istotność statystyczna preferencji muzycznych oraz stosowania przemocy słownej Table 12. A significant relationship between musical preferences and using verbal violence Przemoc słowna – stosowanie Chi-kwadrat Ulubiony gatunek muzyczny 4,813 Df 3 Istotność 0,186 Tabela 13. Palenie tytoniu Table 13. Smoking Papierosy – kontakt Ulubiony gatunek muzyczny Tak Nie %zN %zN Techno 76,7% 23,3% Rock 50,0% 50,0% Pop 44,8% 55,2% Hip hop 69,8% 30,2% Tabela 14. Istotność statystyczna preferencji muzycznych oraz palenia Table 14. A significant relationship between musical preferences and smoking Papierosy – kontakt Ulubiony gatunek muzyczny Chi-kwadrat 12,454 Df Istotność 3 0,006 Wnioski 1. Preferencje muzyczne istotnie wpływają na zachowa- nia zdrowotne kobiet w okresie adolescencji. 2. Najistotniejszy wpływ dotyczy zachowań zdrowot- nych związanych ze stosowaniem używek. 3. Najmniej istotny wpływ dotyczy stosowania przemo- cy oraz przemocy słownej. 4. Najczęściej poruszanymi w warstwie tekstowej tema- tami dotyczącymi szeroko rozumianego zdrowia są: nadużywanie alkoholu, stosowanie narkotyków, stosowanie przemocy oraz solidarność grupowa. 5. Najpopularniejszymi gatunkami muzycznymi wśród kobiet w okresie adolescencji są: techno, hip hop, pop i rock. Podsumowanie Wyniki pracy mogą być wskazówką dla promotorów zdrowia, ponieważ ukazują niezbadany pod tym wzglę- dem obszar oddziaływania. Powszechność zjawiska muzyki rozrywkowej, jej popularność, jak również rola jaką odgrywa ona w procesie wychowania i kształtowania się tożsamości młodych ludzi czyni z niej niezwykle istotne narzędzie wpływu. Istotne jest także to, że może być ona również zastosowana niewłaściwie, a niedocenianie roli przekazów o charakterze antyzdrowotnym, antyspołecznym bądź agresywnym może, z tych samych powodów dla których jest tak potężnym narzędziem w rękach promotorów zdrowia, stanowić poważne źródło zagrożenia. Dodatkowo preferencje muzyczne młodych ludzi mogą też być cenną informacją dla rodziców i opiekunów. Piśmiennictwo 1. Gloger R., Skrzydlewski W.: Ilustrowany leksykon muzyki popularnej. KURPISZ S.A., Poznań 2002, 5-7. 2. Mała Encyklopedia Muzyki. PWN, Warszawa 1981, 794795. 3. Burszta W.J., Rychlewski M.: Odpowiedź na pytanie: po co nam rock? W: Między duszą a ciałem: a po co nam rock. W.J. Burszta, M. Rychlewski (red.), Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2003, 5-10. 4. Bloom A.: Umysł zamknięty. Wydawnictwo Zysk i S-ka., Poznań 1997, 78-94. 5. Zamojska E.: Dominacja kultury „obrazkowej” jako zagrożenie dla uczestnictwa młodzieży w kulturze „wyższego rzędu”. W: Dzieci i młodzież wobec zagrożeń dzisiejszego świata. M. Dudzikowa, T. Borowska (red.), Eruditus, Poznań 1999, 111-118. 6. Zamojska E.: Kulturowa tożsamość młodzieży. Studium empiryczne z badań nad młodzieżą szkół średnich. Wydawnictwo UAM, Poznań-Toruń 1998, 88-108. 7. Piotrowski G.: Zrozumieć krzyk. W stronę muzykologii rocka. W: Między duszą a ciałem: a po co nam rock. W.J. Burszta, M. Rychlewski (red.), Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2003, 39-64. 8. Burowska Z., Kurcz J., Wilk A., Głowacka E.: Z badań nad stanem edukacji muzycznej uczniów szkół ogólnokształcących. W. Jankowski, B. Kamińska, A. Miśkiewicz (red.): Człowiek – muzyka – psychologia. Akademia Muzyczna im. F. Chopina, Warszawa 2000, 425-432. 9. Kamińska B.: Music in the life of Polish youth at the close of 20th century. W. Jankowski, B. Kamińska, A. Miśkiewicz (red.): Człowiek – muzyka – psychologia. Akademia Muzyczna im. F. Chopina, Warszawa 2000, 433446. 10. Dahlhaus C.: Muzyka dobra i zła. W: Co to jest muzyka? C. Dahlhaus, H.H. Eggebrecht (red.), PIW, Warszawa 1992, 87. 11. Jakubowski W.: „Rocko-lekcje”, czyli dyskursy w polskiej muzyce młodzieżowej. W: Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje. Z. Melosik (red.), WOLUMIN, Poznań 2001, 175-186. 12. Rueger Ch.: Muzyczna apteczka. Na każdy nastrój od A do Z. DIOGENES, Wrocław 2000, 13. 13. Strzelecki W.: Promowanie pożądanych zachowań zdrowotnych w tekstowej warstwie polskiej muzyki rozrywkowej. W: Profesjonalizm w ochronie zdrowia. Materiały z konferencji naukowo-szkoleniowej. M.D. Głowacka Rola muzyki rozrywkowej w kształtowaniu zachowań zdrowotnych kobiet w okresie adolescencji 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Komunikacji i Zarządzania, Poznań-Swarzędz 2005, 377-383. Haliński L.: Postczłowiek na ziemi jałowej, czyli mroczna strona rocka lat 90. W: A po co nam rock. Między duszą a ciałem. W.J. Burszta, M. Rychlewski (red.), Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2003, 235246. Ułasiuk F.: Nieformalne ruchy młodzieżowe. WAP, Warszawa, 1997, 54. Rowiński G.: Socjologiczno-psychologiczna analiza grup wyznaniowych i subkultur w Polsce. Podkultury i nowe ruchy religijne w Polsce. Wydawnictwo M.M., Warszawa 2004, 168. Hall E.T.: Poza kulturą. PWN, Warszawa, 2001, 17-33. Gołaszewska M.: Zarys estetyki. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1973, 143. Merriam A.P.: The Anthropology of Music. Northwestern University Press, Northwestern 1964, 112-160. Przetacznikowa M.: Na przełomie dzieciństwa i młodości. Książka i Wiedza, Warszawa 1972, 30-45. Debesse M.: Etapy wychowania. WSiP, Warszawa 1983, 17. Kmiecik-Baran K.: Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno-psychologiczne. PWN, Warszawa 1999, 4770. Paruszewska J.: Ogólna charakterystyka okresu dorastania. W: Dokąd dążysz nastolatku? J. Paruszewska (red.), Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2002, 13-21. Piasta K.P.: Elementy demoniczne w muzyce rockowej na podstawie literatury polskiej i zagranicznej. W: Satanizm, rock, narkomania, seks. A.J. Nowak (red.), Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1999, 83-216. Kłoskowska A.: Kultura masowa. PWN, Warszawa 2005, 293-294. Borzekowski D.L., Robinson T.N., Killen J.D.: Does the camera add 10 pounds? Media use, perceived importance of appearance, and weight concerns among teenage girls. J. Adolesc. Health, 2000, 26, 36-41. Strzelecki W.: Rola muzyki rockowej w kształtowaniu zachowań zdrowotnych młodzieży. G. Bartkowiak (red.): Czynniki kształtujące zachowania zdrowotne człowieka na przestrzeni życia. Teoria i praktyka. Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, Poznań 2008, 4667. Stanisławiak E.: Jak ludzie wpływają na siebie nawzajem? W: Wybrane problemy psychologii społecznej. E. Stanisławiak (red.), Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2004, 207-222. Strzelecki W., Cybulski M.: Bawiąc – uczą – Promocja zdrowia w filmach animowanych a kształtowanie się zachowań dzieci. Pol. Prz. Nauk o Zdr., 2006, 3 (8), 213217. Trempała J., Czyżowska D.: Rozwój moralny. W: Psychologia rozwoju człowieka t. III. M. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), PWN, Warszawa 2002, 106-130. Bandura A., Social Learning Theory. Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New York 1977. Niedźwieńska A.: Geneza, struktura i mechanizmy motywacyjne osobowości w ujęciu Alberta Bandury. W: Klasyczne i współczesne koncepcje osobowości, tom I. A. Gałdowa (red.), Wydawnictwo UJ, Kraków 1999, 195208. 67 33. Kuński H.: Janiszewski M.: Muzykoterapia w promowaniu zdrowia. Akademia Muzyczna w Łodzi, Łódź 1998, 5-10. 34. Metera A.: Muzykoterapia w muzyce i w edukacji. Metronom, Leszno 2006, 49. 35. LeBlanc A.: Outline of Proposed Model of Sources of Variation in Musical Taste. Bulletin of Council for Research in Music Education, 1980, 61, 29-34. 36. Finnas L.: A Comparison Between Young People`s Privately and Publicly Expressed Musical Preferences. Psychology of Music, 1989, 17 (2), 132-145. 37. Klimas-Kuchtowa E.: Muzyczne preferencje a profilaktyka muzyczna. Zeszyty Naukowe AM im. K. Lipińskiego we Wrocławiu, 2000, 76: Muzykoterapia w agresji, lęku i cierpieniu. 44-49. 38. Rawlings D., Rawlings D., Hodge M., Sherr D, Dempsey A.: Toughmindedness and preference for musical excerpts, categories and triads. Psychology of Music, 1995, 23, 63-80. 39. Natanson T.: Wstęp do nauki o muzykoterapii. OSSOLINEUM, Wrocław 1979, 9-97. 40. Wierszyłowski J.: Zarys psychologii muzyki. PWN, Warszawa 1968, 54. 41. Jacennik B.: Strategie dla zdrowia. Kształtowanie zachowań zdrowotnych poprzez środowisko. VIZJA PRESS&IT, Kraków 2008. 42. Sęk H.: Zdrowie behawioralne. W: Psychologia. Podręcznik akademicki t. III. J. Strelau (red.), GWP, Gdańsk 2000, 533-553. 43. Sęk H.: Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Scholar, Warszawa 2001, 213-250. 44. Kasperek E.: Zachowania prozdrowotne nauczycieli. Oficyna Wydawnicza G&P, Poznań 1999, 13-49. 45. Tobiasz-Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii zdrowia. Collegium Medium, Kraków 1995, 28-54. 46. Lau, R.R.: Beliefs about control and health behavior. In: Health behavior: research perspectives. D.S. Gochman (red.), Plenum Press, New York 1988, 43-63. 47. Demel M.: Pedagogika zdrowia. WSiP, Warszawa 1980, 172. 48. Hall C.S., Lindzey G.: Teorie osobowości. PWN, Warszawa 1998, 76-111. 49. Brzezińska A.: Społeczna psychologia rozwoju. Scholar, Warszawa, 2004, 217-270. 50. Erikson E.H.: Identity and the Life Cycle. W.W. Norton&Company, New York-London, 1980, 127. 51. Erikson E.: Youth and Crisis. W.W. Norton&Company, New York-London, 1968, 17. 52. Oleś P.: Rozwój osobowości. W: Psychologia rozwoju człowieka t III. M. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), PWN, Warszawa 2002, 131-177. 53. Fromm E.: Szkice z psychologii religii. KiW, Warszawa 1966, 63. 54. Kasperek-Golimowska E.: Orientacje zdrowotne młodzieży w okresie dorastania. W: Młodzież w świecie współczesnym. Z badań orientacji biograficznych młodych okresu transformacji. M. Piorunek (red.), RYS, Poznań 2004, 141-166. 55. Gaweł-Luty E.: Pedagogika społeczna. Wyższa Szkoła Humanistyczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Szczecinie, Szczecin 2004, 23-31. 56. Obuchowska I.: Adolescencja. W: Psychologia rozwoju człowieka t. II. B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), PWN, Warszawa 2001, 163-201. 68 Wojciech Strzelecki 57. Melosik Z.: Młodzież i styl życia: paradoksy poptożsamości. W: Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje. Z. Melosik (red.), WOLUMIN, Poznań 2001, 11-58. 58. Strzelecki W., Cybulski M., Strzelecka M., DolczewskaSamela A.: Zmiana wizerunku medialnego kobiety a zaburzenia odżywiania we współczesnym świecie. Now. Lek., 2007, 2 (76), 173-181. 59. Kochan-Wójcik M, Małkiewicz E.: Wizualne mass media a wizerunek własnego ciała u dorastających dziewcząt – przegląd literatury. Psychol. Rozw., 2003, 2 (8), 9-16. 60. Ziółkowska B.: Specyfika stadium adolescencji jako kontekst ekspresji „anorexia nervosa”. W: Zagrożenia rozwoju w okresie dorastania. A. Brzezińska, M. Bardziejewska, B. Ziółkowska (red.), Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2003, 153-172. 61. Kaschack E.: Nowa psychologia kobiety. GWP, Gdańsk 2001, 90-111. 62. Miluska J.: Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Wydawnictwo UAM, Poznań 1996, 24. 63. Galińska-Grzelewska D.: Rozwój mowy. W: Problemy rozwoju i wychowania. J. Stypułkowska (red.), MEDIUM, Warszawa 2004, 81-90. 64. Czarnecka M., Strzelecka M., Strzelecki W., Cybulski M.: Postrzeganie idealnego wizerunku kobiecego ciała przez kobiety w okresie wczesnej adolescencji. Zagrożenia zdrowotne i społeczne dzieci i młodzieży. M.D. Głowacka, E. Mojs (red.), Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2008, 120-123. 65. Strzelecka M., Strzelecki W., Cybulski M., CzarneckaIwańczuk M.: Postrzeganie idealnego wizerunku kobiecego ciała przez wczesnych adolescentów. W: Psychologia w naukach medycznych. M. Cybulski, W. Strzelecki (red.), Wydawnictwo UMP, Poznań 2010, 185-192. 66. Juczyński Z.: Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. PTP, Warszawa 2001, 116-143. Adres do korespondencji: dr Wojciech Strzelecki Zakład Psychologii Klinicznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Collegium Stomatologicum ul. Bukowska 70 60-812 Poznań e-mail: [email protected]
