wstęp - Ekonomicznie.pl
advertisement
SPIS TREŚCI WSTĘP..........................................................................................................................2 I. Cel i zakres pracy.........................................................................................3 II. Instrumenty finansowe – rodzaje i zastosowanie......................................3 1. Krótkoterminowe papiery dłużne..............................................................3 2. Czeki..........................................................................................................6 3. Weksle.....................................................................................................14 4. Akcje.......................................................................................................23 5. Obligacje i certyfikaty.............................................................................25 6. Instrumenty pochodne.............................................................................28 III. Instrumenty finansowe – prognozy na przyszłość..................................41 BIBLIOGRAFIA WSTĘP Między przedsiębiorstwami, organami rządowymi, bankami, towarzystwami kredytowymi, firmami ubezpieczeniowymi i osobami fizycznymi przepływają różne fundusze. Transakcje finansowe między tymi podmiotami dokonują się na rynkach finansowych stąd też papiery wartościowe wykorzystywane do regulowania zobowiązań nazywane są instrumentami finansowymi. W dobie dynamicznie postępujących zmian w zakresie polityki monetarnej i fiskalnej państwa, wyżej wymienione podmioty gospodarcze zmuszone są do nieustannego dostosowywania się do warunków w jakich funkcjonują. Pojawianie się coraz to nowych instrumentów finansowych wymaga od firm nie tylko ich stosowania zgodnie z "narzuconymi" zasadami, ale przede wszystkim znajomości tych instrumentów i umiejętności posługiwania się nimi zgodnie z rachunkiem ekonomicznym. Stosowanie coraz bardziej zróżnicowanych form płatności jest dziś domeną nie tylko najwyższego kierownictwa firmy. Coraz częściej bowiem szeregowi pracownicy zmuszeni są realizować zadania w oparciu o nowe instrumenty. Co więcej – nie tylko kierownictwo i pracownicy firm zmuszeni są do zaznajamiania się z najnowszymi formami rozliczeń bezgotówkowych. Każdy obywatel posiadający np. konto bankowe czy nawet dokonujący codziennych transakcji kupna-sprzedaży powinien poznać jak największą liczbę instrumentów finansowych aby móc sprawnie i bez obaw poruszać się i zaistnieć na rynku finansowym. 2 I. CEL I ZAKRES PRACY Praca ta została napisana w celu przedstawienia instrumentów finansowych funkcjonujących na rynku polskim oraz w wymianie międzynarodowej. Poruszony zostanie również temat wagi instrumentów finansowych w bieżącej działalności podmiotów gospodarczych występujących na rynku oraz potrzeba ciągłej modyfikacji w systemie finansów poszczególnych firm oraz gospodarki całego kraju. II. INSTRUMENTY FINANSOWE – RODZAJE I ZASTOSOWANIE 1. Krótkoterminowe papiery dłużne Bony pieniężne1 to krótkoterminowe papiery wartościowe o określonych nominałach i terminach wykupu emitowane przez bank centralny. Przykładowo w Polsce sprzedaż tych bonów NBP rozpoczął w 1990 roku. Miała ona na celu związanie krótkoterminowych środków płynnych banków, które to środki ze względu na administracyjne ograniczenia akcji kredytowej nie mogły być spożytkowane do udzielania kredytów. Sprzedaż bonów odbywała się na cotygodniowych aukcjach w drodze przetargu, z dyskontem, oferentom proponującym najniższą stopę dyskonta. Bony te były zbywalne i mogły być odkupywane przez emitenta (NBP) w każdym momencie. Były wiec bardzo płynnym instrumentem rynku finansowego; jest to krótkoterminowy papier dłużny emitowany przez Skarb Państwa w imieniu którego występuje minister finansów w celu sfinansowania wydatków budżetowych. Musi być realne dopasowanie emisji bonów skarbowych z wpływami do budżetu. 1 J.Lewandowski, Elementy prawa,WSiP,W-wa 1999,s.111 3 W listopadzie 1994 roku NBP ponownie rozpoczął emisję bonów pieniężnych ze względu na nadpłynność systemu bankowego. Są to krótkoterminowe papiery dłużne emitowane przez NBP również dyskontowe. Termin zapadalności liczy się w dniach, ale w dniach które dokładnie odpowiadają tygodniom bonów skarbowych (7,14,28,91,182,364 dniowe). Jednym z zadań NBP jest to, że Bank Centralny musi poprzez politykę pieniężną prowadzić politykę stabilnych cen co w ekonomi rozumiemy jako kontrolowanie inflacji. Bony pieniężne służą głównie ściąganiu nadwyżek rezerw pieniężnych lub służy wprowadzeniu środków na rynek. Trzeba kontrolować poprzez banki masę pieniądza na rynku. Charakter bonów skarbowych: · Emitentem jest Skarb Państwa · Terminy zapadalności liczone są w tygodniach (1,2,4,8,13,26,52 tygodniowe) najpopularniejsze są 13, 26, 52 tyg. · Wartość nominalna bonów skarbowych wynosi 1000 zł · Są sprzedawane z dyskontem · Papierami dłużnymi skarb państwa zaciąga dług u tych, którzy nabywają bony · Zabezpieczeniem emisji bonów są wpływy do budżetu w formie podatków · Sprzedaje się je tylko przez aukcje w formie przetargów. Na przetargach konkuruje się tylko i wyłącznie ceną. W przetargu na bony mogą brać udział tylko dealerzy. · Bony skarbowe kupuje się tylko w pakietach, pakiety złożone z 10 lub 100 bonów skarbowych Bony skarbowe i bony pieniężne mają formę zdematerializowaną ewidencjonuje przez centralny rejestr bonów skarbowych jest ulokowany w NBP. B. Komercyjne nabywają bony skarbowe lub pieniężne mogą tworzyć wolny rynek i sprzedawać później innym podmiotom również fizycznym. 4 Podział bonów ze względu na2: 1. przeznaczenie: * bony stanowiące głównie formę wkładów oszczędnościowych ludności: charakteryzują się one niskimi nominałami, są więc dostępne dla osób posiadających stosunkowo niewielkie rezerwy pieniężne. Bony te emitowane są jako alternatywa wkładów na tradycyjnych książeczkach oszczędnościowych * bony adresowane do posiadaczy znacznych rezerw gotówkowych: cechują się wysokimi nominałami, co automatycznie ogranicza krąg nabywców 2. emitenta: * Bony NBP są klasycznym przykładem bonów bankowych w Polsce. Sprzedaż bonów następuje na okresowo powtarzających się przetargach. Udostępnia się je oferentom proponującym najwyższą cenę, uwzględniając pulę walorów przeznaczonych do sprzedaży i określoną wewnętrznie przez organizatora przetargu cenę minimalną. Nabywca bonu może go zatrzymać do do dnia wykupu lub odstąpić go innej osobie względnie odsprzedać. NBP wykorzystuje ten instrument do regulowania wielkości obiegu pieniężnego. * Bony komercyjne3 to papiery wartościowe, przy pomocy których firma ciesząca się odpowiednią popularnością i solidnością płatniczą zaciąga krótkoterminową pożyczkę na rynku pieniężnym zamiast korzystać z kredytu bankowego. Nabywcami bonów może być wiele a nie tylko jeden bank, również instytucje finansowe, przedsiębiorstwa i osoby fizyczne. W rezultacie emitent jest w stanie pozyskać poważne nawet kwoty kredytu, przekraczające finansowe możliwości jednego banku. Jednocześnie koszt pozyskanego kredytu jest często niższy od kosztów kredytu bankowego. Istotne znaczenie ma także stosunkowo krótki czas pozyskania kredytu dzięki emisji bonów 2 3 J.Lewandowski, Elementy prawa,WSiP,W-wa 1999,s.113 J.Lewandowski, Elementy prawa,WSiP,W-wa 1999,s.116 5 * Bony skarbowe4 natomiast to papiery wartościowe emitowane przez Ministerstwo Finansów, a NBP pełni funkcje agenta ich emisji - czyli zapewnia ich obsługę. Bon skarbowy stwarza możliwość zaciągania przez skarb państwa krótkoterminowych pożyczek na rynku pieniężnym. Jest w swej istocie dla rynku pieniężnego instrumentem identycznym jak bon pieniężny NBP. Bony te mogą być także przedmiotem operacji odkupu bądź zastawu przy kredycie lombardowym. 2.Czeki Czek5 jest papierem wartościowym, zawierającym w swojej treści bezwarunkowe polecenie wypłaty przez bank określonej kwoty pieniężnej okazicielowi czeku lub osobie na nim wskazanej, ze środków dostawcy czeku. Czek jest środkiem zapłaty. Będąc papierem wartościowym uosabia prawa majątkowe jego posiadacza, które są nierozerwalnie z nim związane, tzn. ich zapłata jest możliwa wyłącznie po przedstawieniu czeku. Ma on formę blankietu wydanego przez bank posiadaczowi rachunku bankowego w postaci książeczki czekowej, zawierającej blankiety czekowe oznaczone kolejnym numerem oraz numerem właściwego rachunku bankowego. Zobowiązanie wynikające z czeku powstaje dopiero wtedy, gdy po jego wystawieniu (podpisaniu przez wystawcę) zostanie on wręczony remitentowi. Funkcją czeku jest zapłata bezgotówkowa – czek zastępuje w obrocie pieniądz. Wystawcą czeku (trasantem) może być każda osoba prawna i fizyczna, posiadająca rachunek bankowy, natomiast trasatem czeku może być wyłącznie bank, gdzie trasant ma rachunek. Reminentem, inaczej beneficjentem czeku, czyli osobą na którą czek wystawiono może być każda osoba prawna lub fizyczna. Wystawca czeku może wskazać siebie jako reminenta, co znajduje zastosowanie jako pobieranie gotówki z banku. Reminentem może być także okaziciel, przy tzw. czeku na okaziciela, co 4 5 J.Lewandowski, Elementy prawa,WSiP,W-wa 1999,s.116 S.Dębski, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw,WsiP,W-wa 1997,s.269 6 zaznacza się w treści dokumentu słowem "okaziciel" lub "okazicielowi". Czeki należą do najstarszych form rozliczeń. Powszechne stosowanie czeków wymagało ujednolicenia zasad posługiwania się nimi, co znalazło wyraz w międzynarodowej konwencji podpisanej już w 1931 r., w Genewie i ratyfikowanej przez Polskę. Czek jest pisemnym zleceniem bezwzględnego wypłacenia określonej kwoty, wydanym bankowi przez posiadacza rachunku bankowego. Zależnie od sposobu zapłaty wyróżnia się czeki: · gotówkowe (kasowe), · rozrachunkowe. Czek gotówkowy6 jest jedną z form rozliczeń gotówkowych. W jego treści trasant zleca bankowi wypłatę gotówki Natomiast czek rozrachunkowy7 służy rozliczeniom bezgotówkowym, a w jego treści trasant zleca bankowi obciążenie swojego rachunku kwotą czeku i przelanie jej na rachunek reminenta czeku. Na podstawie czeków rozrachunkowych nie można podejmować gotówki z rachunków bankowych. Ich znaczenie systematycznie wzrasta, zwłaszcza w związku z wprowadzonym w ustawie o działalności gospodarczej obowiązkiem dokonywania większych operacji finansowych za pośrednictwem banków oraz z rozpowszechnieniem się rachunków rozliczeniowo-oszczędnościowych, na które coraz częściej są kierowane pensje pracowników. Czeki rozrachunkowe mogą być, tak jak i czeki gotówkowe, przedmiotem obrotu, przede wszystkim poprzez zastosowanie instytucji indosu lub formy przelewu wierzytelności. 6 7 S.Dębski, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw,WsiP,W-wa 1997,s.270 S.Dębski, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw,WsiP,W-wa 1997,s.270 7 Jednostka przyjmująca czek rozrachunkowy może się zabezpieczyć przed ewentualnym brakiem pokrycia żądając potwierdzenia czeku przez bank. Odmianą czeku rozrachunkowego jest czek potwierdzony mający doniosłe znaczenie w obrocie gospodarczym. Jest on formą zabezpieczenia jednostki przyjmującej czek rozrachunkowy przed ewentualnym brakiem jego pokrycia. Istota czeku potwierdzonego polega na potwierdzeniu możliwości jego realizacji przez bank, który przelewa z rachunku wystawcy odpowiednią kwotę na specjalne konto, zapewniając tym samym środki na realizację czeku. Bank dokonuje potwierdzenia czeku, umieszczając klauzulę potwierdzającą na jego odwrotnej stronie. Czeki potwierdzone są wystawiane na ogół na wyższe kwoty i często dla płatności zamiejscowych. Wystawca czeku powinien posiadać pokrycie czeku, czyli środki znajdujące się u trasata na jego rachunku bankowym, wystarczające na wykupienie czeku. Pokrycie czeku powinno pozostawać na rachunku bankowym trasanta przez 10 dni, będące okresem ważności czeku krajowego w obrocie krajowym. Jeżeli zapłata czeku nie nastąpiła z powodu braku pokrycia, posiadacz czeku może czek oprotestować. Protest czeku sporządza notariusz w formie odpowiedniej adnotacji na odwrotnej stronie czeku albo na osobnej kartce połączonej z czekiem. Połączenie czeku z kartką powinno być przypieczętowane pieczęcią urzędową, albo przepisane treścią protestu. Protestu czeku należy dokonać przed upływem ważności czeku, lub najpóźniej w pierwszy dzień powszedni od upływu ważności czeku. Notarialny protest czeku może być zastąpiony pisemnym oświadczeniem trasata (banku) umieszczonym na czeku, stwierdzającym odmowę realizacji czeku z datą i podpisem firmowym banku. Na podstawie tego oświadczenia posiadacz czeku może dochodzić swej wierzytelności. Na zakończenie warto podkreślić, że w razie wystawienia czeku rozrachunkowego bez odpowiedniego pokrycia jego wystawca odpowiada wobec posiadacza czeku za wszelką wynikłą z tego powodu szkodę (art. 60 prawa czekowego). Potwierdził to Sąd 8 Najwyższy w orzeczeniu z 22 lutego 1991 r. (OSP 1991 z.10). Ponadto wystawca czeku bez pokrycia odpowiada także karnie za takie działanie, i to dość surowo, bo do dwóch lat pozbawienia wolności (art. 61 prawa czekowego). Dokumentem czeku jest część B, część A pozostaje w książeczce czekowej, natomiast część C czeku bank dołącza do wyciągu z rachunku bankowego wystawcy czeku na dowód realizacji czeku przez trasata (Bank). Ze względu na kryterium sposobu oznaczenia osoby uprawnionej do podjęcia wypłaty z czeku dzielą się one na: - imienne - czeki imienne - zawierające w treści imię i nazwisko osoby upoważnionej do realizacji czeku (posiadacza lub dowolnej osoby), - na zlecenie – wystawiane na określonego remitenta, który może przekazać swe uprawnienia innej osobie w drodze indosu, - czeki na okaziciela - nie zawierające w treści imienia i nazwiska osoby upoważnionej do realizacji czeku (w miejscu przeznaczonym na wpisanie tych danych wystawca czeku wpisuje wyraz „okaziciel” lub pozostawia to miejsce nie wypełnione). - Czeki rekta - wystawiony na określonego remitenta (beneficjenta), bez prawa przeniesienia uprawnień na inną osobę. Prawo dla zapewnienia bezpieczeństwa obrotu czekowego, przewidują sankcje karne i ich surowe egzekwowanie dla wystawców czeków bez pokrycia. W obrocie międzynarodowym rozróżnia się następujące czeki: - czeki gotówkowe (kasowe), podawca czeku otrzymuje gotówkę w zamian za czek lub może go indosować na inną osobę, - czeki zwykłe – krąg osób, które mogą zrealizować prawa z czeku nie jest ograniczony, - czeki krosowane (zakreślone) – takie, na których przedniej stronie umieszczone są 9 dwie równoległe linie, przekreślające ukośnie jego treść (tzw. kros). Linie te oznaczają, że krąg osób, które mogą otrzymać zapłatę tego czeku, jest ograniczony, - czeki rozrachunkowe - trasant zleca bankowi obciążenie swojego rachunku kwotą czeku i przelanie jej na rachunek reminenta czeku, - czeki wizowane – bank potwierdza na czeku jego pokrycie w momencie wystawienia, - czeki potwierdzone (certyfikowane) – bank potwierdza na czeku zablokowanie określonej kwoty, - czeki gwarantowane – na podstawie osobnej umowy zawartej z posiadaczem rachunku bank zamieszcza na czeku swoje zobowiązanie do zapłaty za czek, nawet gdyby nie było pokrycia na rachunku wystawcy czeku. Stosownie do treści prawa bankowego każdy czek powinien zawierać w swej treści: · wyraz czek, · bezwarunkowe polecenie wypłacenia przez bank wymienionej w czeku kwoty pieniężnej, · nazwę trasata, czyli banku zobowiązującego się do płatności, · określenie miejsca płatności czeku (zazwyczaj w siedzibie trasata), · określenie daty i miejsca wypłacenia czeku, · podpis wystawcy czeku, czyli trasanta. Rozliczenia przy pomocy czeku8 Rozliczenie przy pomocy czeku polega na jego wręczeniu dłużnikowi lub bezpośrednim przedłożeniu bankowi (trasatowi) do realizacji. Ponieważ czek przechodzi z rąk do rąk istotne znaczenie ma rozróżnienie czeku imiennego od czeku na okaziciela. Czek na okaziciela może być przekazany przez zwyczajne przekazanie 8 S.Dębski, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw,WsiP,W-wa 1997,s.279 10 go innej osobie. Natomiast przeniesienie praw z czeku z wymienionym w jego treści reminentem wymaga indosowania czeku. Zarówno reminent jak i każdy następny posiadacz czeku imiennego może przenieść wynikające z czeku prawa na inną osobę fizyczną lub prawną poprzez stwierdzenie tego faktu na odwrotnej stronie czeku. Indos może być imienny lub in blanco. Indos imienny wymaga klauzuli "Ustępujemy na zlecenie..." uzupełnionej nazwiskiem indosatariusza. Indos in blanco ogranicza się do podpisu indosanta, złożonego po odwrotnej stronie czeku. W praktyce czeki gotówkowe bywają indosowane tylko na inne banki niż wymieniony w czeku jako trasat, stąd czek gotówkowy może być zrealizowany u trasata lub w dowolnym innym banku. Jednak wypłata czeku w innym niż trasat banku może nastąpić dopiero po uzyskaniu od niego niezbędnych środków. Jeśli chodzi o czeki rozrachunkowe i czeki potwierdzone to nie praktykuje się tu indosowania, stąd realizacja takich czeków może mieć miejsce tylko u trasata lub w banku na który ma nastąpić zgodnie z zapisem przelew. Wyjątkiem od generalnej zasady zabezpieczenia pokrycia czeku przed jego wypłatą może być realizacja czeków osób fizycznych z rachunków rozliczeniowooszczędnościowych. Banki mogą zawierać porozumienia aby na zasadach wzajemności natychmiast realizować czeki, których trasatami są uczestnicy porozumienia. Po natychmiastowej realizacji takiego czeku w banku nie będącym trasatem, rozlicza się on z trasatem, który obciąża rachunek wystawcy czeku. We wspomnianych porozumieniach banki ustalają wysokość kwot, do jakich mogą być realizowane w tym trybie czeki gotówkowe i rozrachunkowe. Euroczeki9 Euroczek to czek gwarantowany przez bank (wystawcę) do pewnej, ściśle określonej kwoty. Kwotę tę ustala system Europay International SC w Waterloo pod Brukselą. Euroczeki funkcjonują na podstawie karty gwarancyjnej i blankietów euroczeków, 9 Skrypt,dr.E.Pajdowska,Vademecum Inwestora,W-wa,2004 11 jako forma bezgotówkowej płatności na terenie Europy. Można nimi regulować rachunki za towary i usługi w hotelach, restauracjach, stacjach benzynowych i innych punktach handlowo-usługowych oraz pobierać gotówkę w oddziałach banków oznaczonych niebiesko-czerwonym znakiem EC. Zaletą euroczeków jest to, że mogą być wystawione w ponad 30 walutach, dzięki czemu nie ma konieczności zakupu walut w kraju lub wymiany euroczeków za granicą. Plastikowa karta gwarancyjna z symbolem systemu Eurocheque oraz hologramem przedstawiającym Beethovena, z umieszczoną nazwą banku wystawiającego kartę, 9-cyfrowym numerem karty i odręcznym podpisem upoważnia posiadacza do wystawiania euroczeków. Pozwala też na identyfikację posiadacza karty przez sprawdzenie zgodności wzoru podpisu z podpisem na blankiecie euroczeku. Blankiety euroczeków są zunifikowane i mają miejsce na wpisanie symbolu waluty, liczbowe i słowne kwoty, miejsca i daty wystawienia czeku oraz na złożenie podpisu. Realizując czek, należy dokładnie i czytelnie wypełnić wszystkie oznaczone miejsca oraz okazać kartę gwarancyjną osobie przyjmującej czek i w jej obecności go podpisać. Osoba przyjmująca czek sprawdza zgodność podpisu ze wzorem na karcie gwarancyjnej. Czeki muszą być wystawione na dokładną kwotę zakupu lub usługi w ramach dopuszczalnych kwot euroczekowych. Maksymalna wysokość kwoty, na jaką może być wystawiony jeden blankiet czekowy, wynosi 170 EUR (około 185 $). Jeden rachunek można regulować najwyżej trzema euroczekami. Aby zostać posiadaczem euroczeku, należy otworzyć w banku rachunek walutowy á vista oraz wypełnić w trzech egzemplarzach wniosek o sprzedaż karty gwarancyjnej i euroczeków, przy czym można ubiegać się o kartę gwarancyjną i o euroczeki oddzielnie. W terminie do 14 dni bank zawiadamia wnioskodawcę o wydaniu karty gwarancyjnej i euroczeków oraz blokuje na rachunku wnioskodawcy równowartość 170 EUR, pomnożoną przez liczbę zakupionych blankietów euroczekowych, zwiększoną o 20% na zabezpieczenie różnic kursowych oraz prowizję zagranicznego i krajowego 12 centrum rozliczeniowego euroczeków. Środki zablokowane na rachunku są oprocentowane według zasad oprocentowania rachunku á vista. Jednakże wiele banków, aby uatrakcyjnić swoją ofertę może w pewnych warunkach zrezygnować z formalnego blokowania środków na rachunku klienta (np. jeżeli posiada on na kontach większą ilość gotówki). Za wydanie karty gwarancyjnej i blankietów euroczeków pobierana jest opłata bankowa. Karta gwarancyjna zachowuje ważność przez rok, euroczeki są bezterminowe. W przypadku zgubienia lub kradzieży karty bądź euroczeków posiadacz zobowiązany jest zawiadomić oddział banku prowadzącego jego rachunek, po czym następuje zastrzeżenie realizacji euroczeków. Opłaty za zastrzeżenie ponosi posiadacz utraconej karty lub euroczeków. Kwota zastrzeżona ulega odblokowaniu po upływie 50 dni. Czeki podróżnicze10 (ang. traveller’s cheque) - to bardzo bezpieczna, a tym samym godna polecenia forma realizowania płatności za granicą. Czek podróżniczy jest praktycznie banknotem, takim jak inne. Posiada nominał, określenie waluty w jakiej można go zrealizować i jest bardzo dobrze zabezpieczony przed sfałszowaniem. Najpopularniejszym czekiem podróżnym jest American Express. Aby otrzymać czek trzeba przed wyjazdem udać się do banku, który taką usługę oferuje i wpłacić w złotówkach kwotę, którą chcemy później zrealizować. Od tej kwoty pobierana jest prowizja 1-1,5%. Należy również posiadać przy sobie paszport. Następnie odbieramy czeki i podpisujemy je w obecności pracownika banku. Dodatkowo otrzymujemy dowód zakupu, gdzie wpisana jest ilość, nominały, serie i numery czeków oraz dane właściciela. W razie zgubienia czeków, dowód zakupu stanowi podstawę do wystawienia nowych czeków lub zwrotu gotówki praktycznie w ciągu 24 godzin. Musimy tylko powiadomić właściwą centralę wypłat odszkodowań (telefonicznie - na koszt wystawcy czeków. Alarmowe numery telefonów znajdują się na każdym dowodzie zakupu). Wówczas zostanie nam wskazane najbliższe miejsca naszego pobytu biuro 10 Skrypt,dr.E.Pajdowska,Vademecum Inwestora,W-wa,2004 13 podróży lub oddział banku, gdzie dostaniemy czeki, takie same, jak utracone. Niektórzy emitenci - np. American Express - obiecują nawet możliwość osobistego, przez pracownika firmy, dostarczenia straconych czeków całkowicie bezpłatnie i to w dowolne miejsce na kuli ziemskiej. Po przyjeździe do miejsca docelowego czeki używamy jako środka płatniczego lub wymieniamy na gotówkę. W chwili realizacji czeku znów składamy na nim swój podpis. Jeżeli podpisy będą zgodne - będziemy mogli zapłacić np. za hotel lub zamienić czek na gotówkę w banku. Czeki podróżnicze są uznawane i przyjmowane również przez sklepy, restauracje i linie lotnicze na całym świecie. Czeki bankierskie 11– czeki wystawione na formularzu banku, będący jego zobowiązaniem. Bank przyjmujący czek do realizacji może go skupić, czyli natychmiast wypłacić należność lub przyjąć do inkasa. Jeżeli bank skupujący czek jest jego trasatem, to tym samym wypełnia on swój obowiązek wynikający z umowy, jaka istnieje między nim a wystawcą czeku. W takim przypadku czek kończy swój obieg, a umieszczony na czeku indos podawcy ma jedynie znaczenie pokwitowania odbioru wypłaconej mu sumy czeku. Jeżeli natomiast bank skupuje czek, którego trasatem jest inny bank krajowy lub zagraniczny, nabywa ten czek w charakterze indosatariusza. W celu otrzymania zapłaty za ten czek musi go przedstawić trasatowi bezpośrednio lub za pośrednictwem swojego korespondenta. W tym przypadku kupno czeku ma charakter zwykłej trasakcji handlowej i jej zawarcie zależy od woli banku, gdyż prawnie nie jest do tego zobowiązany. 3. Weksle Weksel12 jest to dokument zobowiązujący wystawcę lub wskazaną przez niego osobę do bezwarunkowego zapłacenia określonej kwoty pieniężnej w 11 12 Skrypt,dr.E.Pajdowska,Vademecum Inwestora,W-wa,2004 J.Lewandowski, Elementy prawa,WSiP,W-wa 1999,s.148 14 oznaczonym terminie. Weksel jest papierem wartościowym ściśle sformalizowanym przez przepisy prawa wekslowego. Jako papier wartościowy pełni on więc także funkcję obiegową. Prawo wekslowe określa warunki, które musi spełnić weksel. Weksel ma zastosowanie: a) jako środek płatniczy, kiedy jest indosowany na osobę trzecią, b) jako środek przechowywania wartości, aby go przedłożyć trasatowi w terminie płatności, c) do dyskonta w banku w celu otrzymania gotówki. Rozróżnia się weksel własny i weksel trasowany. Weksel własny13 (inaczej suchy, prosty, sola) sformalizowany skrypt dłużny, którego podmiotami są wystawca i remitent, jest bezwarunkowym przyrzeczeniem wystawcy do zapłacenia – na żądanie lub w określonym terminie – oznaczonej sumy wskazanej osobie albo okazicielowi. W tego rodzaju operacji biorą udział dwie strony: wystawca weksla, oraz beneficjent. Innymi słowy osoba wystawiająca weksel zobowiązuje się do zapłacenia określonej sumy w określonym czasie osobie wymienionej na wekslu. Akceptacja weksla własnego jest zbędna. Ten bowiem, kto go wystawił, automatycznie zobowiązuje się do jego wykupu. Weksel sola nie może podlegać operacji awalu, indosu, dyskonta i redyskonta. Weksel zawiera bezwarunkowe przyrzeczenie wystawcy zapłacenia określonej sumy pieniędzy we wskazanym miejscu i czasie. W wypadku weksla własnego nie występuje trasat, co zmienia całą konstrukcję weksla własnego. Treścią weksla własnego, zamiast polecenia zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej jest bezwarunkowe przyrzeczenie zapłaty sumy wekslowej przez wystawcę weksla. 13 J.Lewandowski, Elementy prawa,WSiP,W-wa 1999,s.151 15 Elementy weksla własnego: · nazwa weksel w samym tekście dokumentu (umowy wekslowej) w języku w jakim go wystawiono, · miejsce wystawienia weksla, · data wystawienia weksla, · suma wekslowa oznaczona cyfrowo, · oznaczenie terminu płatności, · bezwarunkowe przyrzeczenie zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej · oznaczenie rodzaju weksla, · oznaczenie osoby, na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana (remitenta), · suma wekslowa słownie, · domicyliat, · miejsce płatności weksla, · podpis wystawcy weksla, Wyjątki Nie będzie uważany za weksel własny dokument, któremu brak jednej z cech wskazanych powyżej, za wyjątkiem poniższych przypadków: · weksel własny bez oznaczenia terminu płatności uważa się za płatny za okazaniem, · w braku osobnego oznaczenia, miejsce wystawienia weksla uważa się za miejsce płatności, · weksel, w którym nie oznaczono miejsca wystawienia, uważa się za wystawiony w miejscu podanym obok nazwiska wystawcy. Weksel trasowany14 (inaczej ciągniony, przekazowy, obcy lub trata) jest skierowany do określonej osoby (trasata) i zawiera bezwarunkowe polecenie zapłacenia – na żądanie lub w określonym terminie – określonej sumy pieniędzy wskazanej osobie lub (na jej zlecenie) okazicielowi. Na wekslu tym wymienione są trzy osoby: wystawca, trasat 14 J.Lewandowski, Elementy prawa,WSiP,W-wa 1999,s.153 16 oraz wierzyciel – remitent. Trasatem weksla może być osoba prawna lub fizyczna. Weksel trasowany jest zobowiązaniem jednostronnym, mającym ściśle przez ustawę prawo wekslowe określoną formę, oderwanym od swojej przyczyny gospodarczej lub finansowej (abstrakcyjnym), a złożenie podpisu na wekslu stanowi podstawę zobowiązania. Weksel trasowany jako papier wartościowy, sformalizowany jest dokumentem obiegowym, który za pomocą indosu może krążyć z rąk do rąk, umożliwiając nie powiązane ze sobą kauzalnie czynności prawne. Elementy weksla trasowanego: · nazwa weksel w samym tekście dokumentu (umowy wekslowej) w języku w jakim go wystawiono, · miejsce wystawienia weksla, · data wystawienia weksla, · suma wekslowa oznaczona cyfrowo, · oznaczenie terminu płatności, · bezwarunkowe przyrzeczenie zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej, · oznaczenie rodzaju weksla (trasowany, trata, ciągniony, obcy, przekazowy), · oznaczenie osoby, na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana (remitenta), · suma wekslowa słownie, · nazwisko osoby (firma osoby prawnej), która ma zapłacić (trasata), · domicyliat, · miejsce płatności weksla, · podpis wystawcy weksla trasowanego (trasanta). Wyjątki Nie będzie uważany za weksel trasowany dokument, któremu brak jedenej z cech wskazanych powyżej, za wyjątkiem poniższych przypadków: · weksel trasowany bez oznaczenia terminu płatności uważa się za płatny za okazaniem, 17 · w braku osobnego oznaczenia, miejsce wymienione obok nazwiska trasata uważa się za miejsce płatnościci, a także miejsce zamieszkania trasata, · weksel, w którym nie oznaczono miejsca wystawienia, uważa się za wystawiony w miejscu podanym obok nazwiska wystawcy. Poręczenie15 Poręczenie wekslowe jest odrębną instytucją prawa cywilnego od instytucji poręczenia według przepisów kodeksu cywilnego. Przepisy kodeksu cywilnego w tym przypadku nie mają zastosowania. Aval (tzw. otwarta poręka wekslowa) polega na przyjęciu abstrakcyjnej odpowiedzialności wekslowej za długi podmiotu podpisanego na wekslu, której skutki prawne reguluje wyczerpująco prawo wekslowe. Poręczenia wekslowego (avalu) dokonuje się poprzez podpis na przedniej stronie weksla, o ile nie jest to podpis wystawcy weksla lub trasata. Na tylnej stronie weksla lub na jego przedłóżku, słowami "poręczam", "gwarantuję", "aval" i podpis. Każdy warunek przy poręczeniu, poza klauzulą ograniczającą kwotę, unieważnia poręczenie. Poręczenie powinno wskazywać za kogo je dano. W razie braku takiej wskazówki uważa się, że poręczenia udzielono za wystawcę. Poręczyciel odpowiada tak, jak ten za kogo poręczył. Poręczyciel wekslowy odpowiada solidarnie z poręczonym. Poręczenie wekslowe jest ważne chociażby zobowiązanie za które poręczył było z jakiejkolwiek przyczyny nieważne, chyba że w grę wchodzi wada formalna. Wada formalna to wada, w związku z którą dokument nie może być uznany za weksel. Trzeba jednak nadmienić, że poręczyciel wekslowy odpowiada według treści weksla, jaka istniała w chwili, gdy weksel podpisał, późniejsze zmiany nie mogą wyjść na korzyść lub szkodę poręczyciela. Jeśli poręczenia dokonano na wekslu in blanco, poręczyciel odpowiada w tych granicach, w których odpowiada na podstawie art. 10 pr. weksel. ten, za kogo 15 J.Lewandowski, Elementy prawa,WSiP,W-wa 1999,s.155 18 poręczył. Poręczyciel odpowiada solidarnie z innymi wekslowo zobowiązanymi. Wygaśnięcie obowiązków poręczyciela (avalisty) następuje na skutek: · zapłaty przez poręczyciela lub tego za kogo poręczył, sumy wekslowej; · przez upływ terminu do protestu weksla, o ile protest był konieczny; · przez przedawnienie. Terminy spłaty i inne terminy związane z wekslami Termin płatności weksla jest to termin, w którym według brzmienia weksla ma nastąpić zapłata sumy wekslowej. Oznaczenie terminu płatności w samym weksla nie jest wymogiem koniecznym dla ważności weksla, albowiem istnieje domniemanie, że weksel bez oznaczonego terminu płatności uważa się jako płatny za okazaniem. Domniemanie to uzupełnia brak podania terminu płatności w samym wekslu. Terminy płatności weksla muszą odpowiadać art. 33 pr. weksel. w myśl którego weksel może być płatny: · za okazaniem, · w pewien czas po okazaniu, · w pewien czas po dacie, · w oznaczonym dniu. Termin płatności musi być jeden dla całej sumy wekslowej, nieważne są bowiem weksle, w których suma wekslowa jest płatna ratami. Nieważny jest także weksel, który zawiera dwie daty płatności całej sumy wekslowej. Nieważny jest weksel płatny w nieokreślonej przyszłości lub w razie śmierci, albo zastrzegający płatność w razie nadejścia zdarzenia, którego nadejście jest wprawdzie pewne, lecz czas jego nadejścia nie jest pewny. Ponadto warto wiedzieć: · o zapłacie weksla przed terminem płatności, · o skutkach nie przedłożenia weksla do zapłaty w terminie płatności, 19 · o terminie płatności, jako początku biegu przedawnienia, · o sposobie obliczania terminów, · o terminach płatności przypadających na święto. Posiadacz weksla nie ma obowiązku przyjmowania zapłaty przed terminem płatności. Odmowa przyjęcia lub zapłaty powinna być stwierdzona aktem publicznym (protest z powodu nie przyjęcia lub nie zapłacenia). Protest z powodu nie przyjęcia powinien być dokonany w terminach, w których ma nastąpić przedstawienie weksla do przyjęcia. Protest z powodu nie zapłacenia weksla, płatnego w oznaczonym dniu albo w pewien czas po dacie lub po okazaniu, powinien być dokonany w jednym z dwóch dni powszednich, następujących po dniu płatności. Jeżeli weksel jest płatny za okazaniem, protest powinien być dokonany z zachowaniem warunków dokonana protestu z powodu nie przyjęcia, przewidzianych w ustępie poprzedzającym. W przypadku, gdy trasat bez względu, czy weksel przyjął, czy nie, zaprzestał płacenia długów lub gdy przeprowadzono bezskutecznie egzekucję z jego majątku, posiadacz może wykonywać zwrotne poszukiwanie tylko po przedstawieniu weksla trasatowi do zapłaty i po dokonaniu protestu. Roszczenia wekslowe przeciw akceptantowi ulegają przedawnieniu z upływem lat trzech, licząc od dnia płatności weksla. Roszczenia posiadacza weksla przeciw indosantom i wystawcy ulegają przedawnieniu z upływem roku, licząc od dnia protestu, dokonanego w należytym czasie, w przypadku zaś zastrzeżenia "bez kosztów" - licząc od dnia płatności. Roszczenia indosantów między sobą i przeciw wystawcy ulegają przedawnieniu z upływem sześciu miesięcy, licząc od dnia, w którym indosant wykupił weksel albo w którym sam został pociągnięty z weksla do odpowiedzialności sądowej. Termin płatności weksla, płatnego w pewien czas po okazaniu, określa się podług daty 20 przyjęcia lub podług daty protestu. Jeżeli nie było protestu, przyjęcie nie datowane uważa się wobec akceptanta za dokonane w ostatnim dniu terminu, wyznaczonego do przedstawienia. Jeżeli termin płatności weksla jest oznaczony na jeden miesiąc lub na więcej miesięcy po dacie lub po okazaniu, weksel ten jest płatny w odpowiednim dniu tego miesiąca, w którym zapłata ma być dokonana. W braku takiego dnia weksel jest płatny w ostatnim dniu tego miesiąca. Jeżeli termin płatności wekslu jest oznaczony na jeden miesiąc lub na więcej miesięcy i pół miesiąca po dacie lub po okazaniu, liczy się najpierw miesiące całe. Jeżeli płatność wekslu jest oznaczona na początek, na środek (np. połowę stycznia, połowę lutego itd.) lub na koniec miesiąca, rozumie się przez to pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca. Określenie "osiem dni" lub "piętnaście dni" wyraża nie jeden lub dwa tygodnie, lecz okres całych ośmiu lub piętnastu dni.Określenie "pół miesiąca" oznacza piętnaście dni. Gdy weksel jest płatny w oznaczonym dniu w miejscu, gdzie obowiązuje kalendarz odmienny od kalendarza miejsca wystawienia, uważa się datę płatności za określoną według kalendarza miejsca płatności. UWAGA!!! Zmiana terminu płatności weksla może nastąpić poprzez wymianę weksla lub poprzez skreślenie na wekslu pierwotnej daty płatności i wpisanie nad nią nowo ustalonej daty. Należy jednak uzyskać ponowne podpisanie weksla przez osoby zobowiązane. Zmiana/ustalenie terminu płatności może się odbyć poprzez zaakceptowanie weksla z nowym terminem płatności. Jeżeli jest to wskazane należy uzyskać ponowne podpisanie weksla przez osoby zobowiązane wekslowo. Terminy w prawie wekslowym: Czas: Termin do: 2 dni protestu z powodu nie zapłacenia weksla w oznaczonym dniu albo w pewien czas po dacie lub po okazaniu 2 dni zawiadomienie przez indosanta swojego poprzednika o nie przyjęciu lub nie zapłaceniu weksla 21 2 dni zawiadomienie o wyręczeniu przez wyręczyciela osoby, która wyręcza 3 dni przedstawienia do zapłaty weksla, płatnego w oznaczonym dniu albo w pewien czas po dacie lub po okazaniu 3 dni zapłaty przez wyręczenie 3 dni protestu z powodu zapłaty przez wyręczenie 4 dni zawiadomienia przez posiadacza weksla indosanta i wystawcę o nie przyjęciu lub o nie zapłaceniu >30 dni zwrotnego poszukiwania w przypadku siły wyższej bez protestu i bez przedstawienia 60 dni zgłoszenia się w postępowaniu amortyzacyjnym posiadacza zaginionego weksla do okazania go sądowi 6 mieś. przedstawienie roszczenia wekslowego indosantów między sobą i przeciw wystawcy 1 rok przedstawienie do przyjęcia weksla płatnego w pewien czas po okazaniu 1 rok przedstawienie do zapłaty weksla za okazaniem 1 rok przedawnienia roszczenia wekslowego posiadacza przeciw indosantom i wystawcy 1 rok przedstawienia weksla własnego płatnego w pewien czas po okazaniu, celem oznaczenia wizy przez wystawcę 3 lata przedawnienia roszczenia wekslowego przeciwko akceptantowi 3 lata przedawnienie roszczenia z tytułu niesłusznego wzbogacenia Księgowanie weksli16 Księgowanie weksli u niektórych budzi wątpliwości nie tyle co do sposobu, lecz co do określenia czym właściwie jest weksel. Weksel jest pieniądzem, podobnie jak banknot. Banknot i bilon, i tylko one, są gotówką. Wynika z tego, że weksel nie jest gotówką, podobnie jak czek. Dlatego wszystkie operacje wekslowo-czekowe są bezgotówkowe. Weksle może emitować każda osoba fizyczna lub prawna, natomiast banknoty tylko Narodowy Bank Polski. Weksel, tak jak banknot, jest prawnym środkiem płatniczym w naszym kraju. 16 J.Lewandowski, Elementy prawa,WSiP,W-wa 1999,s.157 22 Jest papierem wartościowym i powinien być przechowywany w kasie, jak banknoty, a nie w biurku. Dotyczy to też weksli kaucyjnych. Za zapłatę, w przypadku banknotu, uważa się wręczenie do rąk wierzyciela. W przypadku weksla, wręczenie i napisanie na wekslu nazwiska osoby fizycznej lub nazwy osoby prawnej, jako remitenta lub indosanta. Prawnym posiadaczem weksla jest osoba fizyczna lub prawna, która weksel ma i wymieniona jest w nieprzerwanym ciągu indosów jako ostatnia. Weksle możemy wręczać z zamiarem zapłaty, "weksel własny ", "weksel trasowany" lub jako kaucję; "weksel kaucyjny". Powinno mieć to odbicie w treści weksla. Weksel płatniczy księgujemy jako zapłatę. Natomiast weksel kaucyjny pozabilansowo, jako zobowiązanie. Jeśli przyjmiemy zapłatę wekslem, zaspokojone zostaje zobowiązanie z tytułu nie zapłaconych faktur lub odsetek. Powstaje równocześnie równe co do wartości zobowiązanie z tytułu nie wykupionego weksla. Kredyt kupiecki zostaje zamieniony na kredyt wekslowy. Jest to zdecydowanie wygodniejsza forma należności dla wierzyciela. Może on płacić dalej tym wekslem przed terminem wykupu ( indos ), lub w wypadku nie wykupienia weksla dochodzić należności w uproszczonej formie. Księgowanie (dekretacje), adnotacje za jakie faktury przyjęto zapłatę, jaka część sumy wekslowej stanowi zapłatę za towar a jaka za odsetki, potwierdzenie odbioru weksla, oraz inne dowolne uwagi piszemy na kserokopii weksla i załączamy do dokumentacji księgowej. Nie znaczy to, że jeżeli takie uwagi na wekslu się znalazły, weksel stał się nieważny. Na wekslach piszemy tylko to, co dla zobowiązania wekslowego, z punktu widzenia Prawa Wekslowego, ma znaczenie. Pisanie na wekslach jak i na banknotach osobistych uwag kojarzy mi się z wydrapywaniem napisów na zabytkach 23 4. Akcje Akcje17 są zbywalnym papierem wartościowym uosabiającym udział w kapitale emitenta, a dokładniej są dokumentem stwierdzającym udział w majątku spółki akcyjnej. Oznacza to, że ich posiadacz odpowiada za zobowiązania spółki do wysokości posiadanych akcji, ale i ma prawo do uczestnictwa w zarządzaniu spółką, podziale zysków lub majątku w razie likwidacji oraz prawo poboru akcji nowych emisji. W zależności od zakresu uprawnień w zarządzaniu spółką, wysokości dywidendy wypłacanej na jedną akcję, liczby głosów przypadającej na jedną akcję i praw do likwidowanego majątku spółki akcje dzielić się mogą na uprzywilejowane i nieuprzywilejowane. Akcje mogą być pieniężne to znaczy, że pokryte zostały środkami pieniężnymi, lub niepieniężne pokryte wniesionym do spółki aportem rzeczowym. Mogą przyjmować postać fizyczną bądź zdematerializowaną (w obrocie publicznym). Wystawiane mogą być imiennie bądź na okaziciela. Są niepodzielne. Akcje są papierami wartościowymi o wysokim poziomie ryzyka, a ich ceny na rynku wtórnym ulegają istotnym, nie zawsze obiektywnie uzasadnionym wahaniom. Obligacje to papiery wartościowe przynoszące dochód w stosunku do kapitału wyłożonego na ich zakup. Są dokumentem zawierającym zobowiązanie dłużne emitenta w stosunku do każdego kolejnego posiadacza tego dokumentu. Zobowiązanie to może mieć charakter pieniężny (np. zapłata za wykup) lub niepieniężny (np. prawo do zamiany obligacji na akcje emitenta -obligacje zamienne). Ze względu na termin wykupu dzielą się na: · krótkoterminowe -okres wykupu do 5 lat, · średnioterminowe -5 -10 lat, · długoterminowe -powyżej 10 lat, · nie podlegające wykupowi -renta wieczysta. Ze względu na gwarancje wypłaty odsetek i wykupu obligacje dzielą się na: · zabezpieczone - gwarancji takich udzielają banki lub państwo (zastaw, hipoteka, 17 S.Dębski, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw,WsiP,W-wa 1997,s.257 24 gwarancja NBP lub Skarbu Państwa), · niezabezpieczone - gwarancja emitenta. Ze względu na sposób oprocentowania wyróżniamy obligacje: · stałym oprocentowaniu, · zmiennym oprocentowaniu, · indeksowane, · kuponie zerowym. Rynek akcji 18 Akcje giełdowe są sprzedawane najpierw na rynek pierwotny. Spółka, która emituje akcje zwraca się do banku inwestycyjnego, który przygotowuje tzw. prospekt emisyjny, w którym zawarte są wszystkie informacje o spółce. Następnie prospekt ten jest udostępniany potencjalnym nabywcom. Bank inwestycyjny ustala z zarządem spółki podmiot w którym powinna się znaleźć cena akcji na rynku pierwotnym. Rolą banku inwestycyjnego jest znalezienie inwestora. Zdarza się, że część akcji nie zostanie sprzedana wówczas część akcji przejmuje bank inwestycyjny, który wyprowadza akcje na rynek. Spółka przeznacza kapitał na inwestycje. W procesie emisyjnym powinno być napisane na co będzie przeznaczony kapitał. Jeżeli akcje są sprzedane muszą być zarejestrowane w sądzie rejestrowym. Aby nie czekać na rejestrację emisji w sądzie praktycznie już następnego dnia po emisji mogą być akcje sprzedane na rynku wtórnym. 5. Obligacje Obligacje19 – papiery wartościowe o charakterze dłużnym, termin zapadalności rok lub więcej. Służą do zaciągania pożyczek. Obligacje nie zależą od wyniku finansowego i dają ich posiadaczowi prawo do otrzymania procentu o stałej wysokości. 18 19 S.Dębski, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw,WsiP,W-wa 1997,s.259 J.Lewandowski, Elementy prawa,WSiP,W-wa 1999,s.159 25 Akcje- chcąc powiększyć swój kapitał akcyjny bank komercyjne emituje akcje (tytuły własności). Dochodem z akcji jest dywidenda, która zależy o wyniku finansowego banku i od decyzji Walnego Zgromadzenia Akcjonariuszy. Obligacje państwowe i municypalne uznaje się za papiery wartościowe pozbawione ryzyka. Obligacje zabezpieczone oraz krótkoterminowe niezabezpieczone stabilnych i dobrych przedsiębiorstw uznaje się za papiery o niskim poziomie ryzyka. Ocena ryzyka oraz poziom rynkowych stóp procentowych wpływa na cenę obligacji na rynku wtórnym. Jednostki uczestnictwa w otwartych funduszach inwestycyjnych są przykładem instrumentów rynku kapitałowego nie będących według prawa papierami wartościowymi. Spółki zarządzające funduszem emitują nowe jednostki uczestnictwa i sprzedają je kolejnym chętnym, jednocześnie odkupując (umarzając) wyemitowane wcześniej jednostki od uczestników chcących się ich pozbyć. W tym przypadku rynek wtórny nie istnieje gdyż uczestnik nie może zbywać jednostek osobom trzecim. Jednostki mogą być dziedziczone lub stanowić przedmiot zastawu. Ryzyko inwestora zwłaszcza nie posiadającego wiedzy o rynku kapitałowym jest w przypadku inwestowania w jednostki uczestnictwa mniejsze niż w przypadku samodzielnego decydowania o inwestowaniu w instrumenty rynku kapitałowego. -jednostki uczestnictwa. Ze względu na fakt, iż jednostka uczestnictwa w otwartym funduszu inwestycyjnym nie jest papierem wartościowym, nie może być przedmiotem obrotu na giełdzie. Rynek obligacji. Rynek obligacji można podzielić na rynek według emitenta: - obligacje skarbowe - obligacje komunalne - obligacje przedsiębiorstw 26 W Polsce rynek obligacji jest zdominowany przez obligacje skarbowe, które charakteryzują się tym, że ich termin zapadalności jest rok i więcej. Obligacje komunalne i przedsiębiorstw mogą mieć dowolny termin zapadalności. Denominowane są w polskim zł lub w walutach wymienialnych (dolary, euro- 70 mld.). Obligacje dzielimy na20: 1. detaliczne (3 i 4 letnie) *3- letnie obligacje skarbowe wypłacają odsetki co kwartał. *4- letnie obligacje skarbowe naliczają odsetki, ale wypłacają w terminie zapadalności (po 4 latach). Cena obligacji ustalana jest na dzień zerowy. Po 3 latach za 1 obligacje otrzymuje się 100 + odsetki. Wysokość tych odsetek jest uzależniona każdorazowo od rentowności 13- tygodniowych bonów skarbowych poprzedzających okres odsetkowy. Dla gosp. domowych jest to jedna z lepszych inwestycji, ale pod warunkiem, że nabywca tych obligacji nie sprzeda ich przed terminem wykupu. Wówczas inwestor traci te wszystkie odsetki. Obligacje 4- letnie są obligacjami indeksowanymi, związanymi z inflacją. Naliczane są odsetki memoriałowo. Przed rozpoczęciem inwestycji w obligacji inwestor powinien jakie są odsetki. Trzeba znać inflację. Cofamy się o 2 miesiące i patrzymy jaka była inflacja przez rok. Wielkość tej inflacji ma wpływ na te odsetki. Po 2 roku odsetki trzeba odliczyć 2 miesiące i patrzymy jaka była inflacja za poprzedni rok. Te obligacje są lepsze od lokat bankowych, ale należy trzymać je przez 4 lata. Te odsetki kapitalizuje się na ostatni okres i wypłaca. Banki nabywają te obligacje na rynku pierwotnym w drodze przetargu. 2. hurtowe Obligacje stałokuponowe np. 5- letnie. W zależności od konstrukcji wypłacają stałe kupony. Jest stała stopa procentowa. Występuje ryzyko nie wywiązanie się emitenta z 20 J.Lewandowski, Elementy prawa,WSiP,W-wa 1999,s.160 27 warunków wykupienia. Jeżeli Skarb Państwa ustali wysoką stopę procentową ponosi dodatkowe koszty. Jeżeli stopy procentowe spadają to ryzyko ponosi emitent Certyfikaty inwestycyjne21 emitowane przez zamknięte lub mieszane fundusze inwestycyjne. Są papierami wartościowymi na okaziciela, dlatego mogą być notowane na giełdzie. Tak jak inne papiery wartościowe notowane na giełdzie podlegają codziennej wycenie rynkowej na sesjach giełdowych. Zamknięte fundusze inwestycyjne mogą inwestować m.in. w transakcje terminowe, prawa pochodne, waluty, a nawet udziały spółek z o.o., a więc lokaty niedostępne z mocy prawa dla funduszy otwartych. Certyfikaty dewizowe22 bony pieniężne emitowane w walutach obcych. Umożliwiają przy wysokiej inflacji znaczną gwarancję zachowania realnej wartości lokaty 6. Instrumenty pochodne Możliwość inwestowania w instrumenty pochodne stwarza funduszom znacznie większe możliwości tworzenia zróżnicowanych strategii inwestycyjnych. Instrumenty pochodne (derywaty) to instrumenty rynku kapitałowego, których wartość zależy od ceny innego instrumentu zwanego bazowym lub pierwotnym. Instrumenty pochodne są formą "ubezpieczenia" od ryzyka związanego ze zmianami cen instrumentów bazowych. Instrumenty pochodne23 - są instrumentami finansowymi, których cena bezpośrednio lub pośrednio zależy, czyli \"pochodzi od\" ceny papierów wartościowych (akcje, obligacje) lub innych instrumentów (kursy walut, indeksy giełdowe). Na GPW w Warszawie notowane są instrumenty pochodne obok instrumentów rynku 21 Skrypt,dr.E.Pajdowska,Vademecum Inwestora,W-wa,2004 Skrypt,dr.E.Pajdowska,Vademecum Inwestora,W-wa,2004 23 W. Tarczyński, M. Zwolankowski, Inżynieria finansowa, A.W. Placet,s.182 22 28 kasowego. Obrót instrumentami pochodnymi dokonywany jest na tzw. rynku terminowym, w odróżnieniu od rynku kasowego, na którym handluje się rzeczywistymi aktywami, takimi jak akcje czy obligacje. Na rynku kasowym transferowi podlega kapitał, natomiast na rynku terminowym zobowiązania (do przyszłej zapłaty lub dostarczenia instrumentu, który jest przedmiotem kontraktu). Zobowiązania te są nabywane przez strony transakcji terminowej w chwili zawarcia transakcji, a zapłata następuje w przyszłości, w przeciwieństwie do rynku kasowego, na którym zapłata następuje w chwili zawarcia transakcji. Derywaty można podzielić na: 1. Instrumenty o symetrycznym ryzyku -w których obie strony transakcji podejmują ryzyko w takim samym stopniu. Przykładem instrumentu o symetrycznym ryzyku jest kontrakt terminowy będący umową, w której jedna ze stron (wystawca kontraktu) zobowiązuje się do sprzedaży przedmiotu transakcji w określonym czasie w przyszłości, w ustalonej ilości i po uzgodnionej cenie terminowej. Druga strona (nabywca kontraktu) zobowiązuje się natomiast do przyjęcia przedmiotu transakcji. Przedmiotem kontraktu mogą być np. akcje, sto- pa procentowa, waluta, indeks giełdowy. Kontrakty terminowe dzielą się na: o kontrakty futures -będące przedmiotem handlu na zorganizowanych giełdach, a warunki ich handlu są standaryzowane, o kontrakty forward -umowy negocjowane indywidualnie, nie występujące w obrocie giełdowym. 2. Instrumenty o niesymetrycznym ryzyku -w których jedna strona - wystawca (sprzedający) ponosi większe ryzyko. Przykładem instrumentów o niesymetrycznym ryzyku są opcje i warranty -kontrakty dające posiadaczowi prawo (za które płaci cenę opcji -premium), ale nie stwarzające obowiązku do zakupu lub sprzedaży instrumentu bazowego (akcja, stopa procentowa, waluta, indeks giełdowy, 29 itp.) po określonej cenie w określonym czasie w przyszłości, zobowiązujące drugą stronę do wypełnienia warunków umowy. Ze względu na rodzaj transakcji opcje można podzielić na: * opcje kupna (call) -dające ich posiadaczom prawo do kupna instrumentu bazowego, * opcje sprzedaży (put) -dające ich posiadaczom prawo do sprzedaży instrumentu bazowego. Ze względu na termin realizacji do otrzymania instrumentu bazowego rozróżnić można: * opcje europejską -prawo do otrzymania instrumentu bazowego można zrealizować tylko w dniu wygaśnięcia opcji, * opcje amerykańską -prawo do otrzymania instrumentu bazowego można zrealizować w dowolnym momencie od chwili nabycia opcji do jej wygaśnięcia. Warranty różnią się tym od opcji że są emitowane przez spółkę lub instytucje finansową, a opcje są wystawiane przez inwestora. Wielkość emisji warrantów jest dokładnie określona, a liczba opcji będących w obrocie zależy od inwestorów i nie jest w żaden sposób ograniczona. Rynek instrumentów pochodnych. Instrumenty pochodne – są to instrumenty zawierane na określony czas dające prawo lub obowiązek wystawiającemu instrumentowi lub nabywającemu zrealizowanie kontraktów. Wśród instrumentów pochodnych wyróżniamy: · Kontrakty terminowe typu forwards – jest to umowa prawna wiążąca zadania między dwoma inwestorami, z których jeden zobowiązuje się do dostarczania w określonym czasie określonej liczby instrumentów finansowych lub towaru po z góry określonej cenie, jest to tzw. sprzedający wystawiający kontrakt. A drugi z inwestorów zobowiązuje się do zapłacenia i odbioru w określonym czasie instrumentów finansowych i towarów po z góry określonej cenie. Kontrakty fiuczers – pojawiają się one 17 marca i tak co 3 miesiące. Cena za kontrakt to premia, mogą być one notowane na giełdach. Sprawą rozliczania się tych 30 kontraktów krótkoterminowych zajmują się izby rozliczeniowe. W Polsce zajmują się tym Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych. Kontrakt jest rolowany gdy jest odnawiany. Kontrakt w chwili T w dniu wykupu traci swoją wartość, wówczas jedna strona drugiej musi dostarczyć towary. Kontrakt musi być rozliczony. · Kontrakt terminowy opcja – opcja jest to prawo jakie nabywa kupujący opcję do tego, że w momencie T sprzeda albo kupi po cenie K rozliczenia ustalonej w chwili wprowadzenia kontraktu określoną liczbę instrumentów finansowych rzeczywistych, nierzeczywistych lub towarów. Tamte towary musiały być zrealizowane a tu nabywca opcji ma prawo skorzystać ale nie musi – to jest 1 różnica. Druga polega na tym, że nabył (kupił) opcję sprzedaży, a jak kupił tzn. że ktoś sprzedał opcję. Mamy opcję kupna (call) i opcje sprzedaży (put). Mamy 4 możliwości : możemy nabyć opcje kupna lub opcję sprzedaży, możemy kupić lub sprzedać. Opcji kupna jest ponad 80% na rynkach, a opcji sprzedaży nie całe 15% - jest trudnym instrumentem finansowym i z niego korzystają tylko dobrze doświadczeni inwestorzy. Oprócz opcji call i put mamy: - Opcje europejską – może być wykonana tylko w dniu wygaśnięcia. Cały czas jest od 0 – T. - Opcja amerykańska – w dowolnym dniu ważności opcji. Jeśli zostanie wykonana w terminie ważności tzn. że jej już nie ma. Nabywca opcji zawsze musi zapłacić za opcje premią. Instrumenty pochodne są wykorzystywane przez inwestorów do trzech podstawowych celów: zabezpieczenia - zawierane w celu ograniczenia strat wynikających z inwestycji na rynku kasowym spekulacji - zawierane w celu osiągnięcia zysku wynikającego z przekonania o wzroście lub spadku wartości instrumentu pochodnego arbitrażu - zawierane w celu osiągnięcia zysku bez ponoszenia ryzyka dzięki jednoczesnemu zawarciu transakcji na rynku kasowym i terminowym. 31 Do instrumentów pochodnych, które są notowane na GPW należą: - kontrakty terminowe - warranty - jednostki indeksowe MiniWIG20 - certyfikaty indeksowe Kontrakt terminowy (ang. futures contract)24 jest umową między dwoma uczestnikami rynku, w której jedna ze stron zobowiązuje się sprzedać, a druga kupić określoną liczbę instrumentu bazowego, czyli instrumentu będącego przedmiotem transakcji, w ściśle określonym terminie w przyszłości i po cenie ustalonej w momencie zawierania umowy. Instrumentem bazowym może być właściwie dowolna wartość ekonomiczna, którą da się wyliczyć w sposób nie budzący wątpliwości. Najczęściej są to akcje, obligacje, indeksy giełdowe lub poziom stóp procentowych. Kupujący odnosi zysk wówczas, gdy w terminie realizacji cena produktu bazowego (np. akcji) będzie wyższa od wskazanej ceny kontraktowej, ponieważ zobowiązał się on do zakupu instrumentu bazowego po cenie kontraktowej, w tym wypadku niższej od obowiązującej na rynku. Z kolei sprzedający odnosi zysk wówczas, gdy w terminie realizacji cena produktu bazowego będzie niższa od przyjętej ceny kontraktowej, ponieważ po cenie kontraktowej musi sprzedać produkt bazowy, w tym wypadku po cenie wyższej od obowiązującej na rynku. Kontrakty dzielimy na: I.Kontrakty terminowe indeksowe: *na indeks WIG20 *na indeks TechWIG *na indeks MIDWIG 24 W. Tarczyński, M. Zwolankowski, Inżynieria finansowa, A.W. Placet,s.202 32 II.Kontrakty terminowe na akcje: *na akcje spółek III.Kontrakty terminowe walutowe: *na kurs USD *na kurs EURO Kontrakty terminowe na warszawskiej giełdzie. Na początku 1998 roku Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie rozpoczęła notowania kontraktów terminowych na indeks WIG20, obejmujący akcje dwudziestu największych spółek z warszawskiego parkietu. Tym samym otwarty został nowy rozdział w historii polskiego rynku kapitałowego. Inwestorzy giełdowi otrzymali instrument, który umożliwia zarabianie zarówno na wzrostach, jak i na spadkach cen akcji na warszawskiej giełdzie. Dzięki prostej i przejrzystej budowie, kontrakty terminowe na WIG20 stały się w krótkim czasie instrumentem bardzo popularnym, o czym najlepiej świadczy dynamika wzrostu obrotów i liczba otwartych pozycji. Wysoka płynność, relatywnie niskie prowizje i przejrzystość rynku powodują, że zainteresowanie rynkiem terminowym stale rośnie. Oprócz kontraktów, dla których instrumentami bazowymi są indeksy giełdowe (WIG20, TechWIG), na giełdzie warszawskiej handluje się obecnie także kontraktami terminowymi na kursy walut: Euro i USD oraz kontraktami na akcje kilku największych spółek giełdowych. Przy kontraktach terminowych używa się pojęć \"otwarcie pozycji\" i \"zamknięcie pozycji\". O inwestorze, który kupił lub sprzedał kontrakt mówi się, że otworzył pozycję na rynku. 33 Należy pamiętać, że w przypadku kontraktów futures nie ma emitenta. Kontrakt powstaje wówczas, gdy otwierana jest pozycja; to znaczy, że znalazł się kupujący i sprzedający, którzy po tej samej cenie zdecydowali się zawrzeć transakcje terminową. Kupujący i sprzedający mogą utrzymać otwartą pozycję do terminu wykonania kontraktu, kiedy to nastąpi porównanie ceny terminowej z ceną rynkową i zostanie wypłacona kwota pieniężna stronie, której przewidywania się sprawdziły. Kupujący i sprzedający mogą również zamknąć pozycję przed terminem wykonania kontraktu poprzez zawarcie na giełdzie kontraktu przeciwnego, z tym samym terminem wykonania. Pozycje zamyka się po to, aby zminimalizować stratę lub wcześniej zrealizować zysk. Kupujący kontrakt 20 marca liczy, że cena produktu bazowego kontraktu futures wzrośnie do terminu wykonania, czyli do września. •Jeżeli 15 czerwca cena produktu bazowego jest wyższa od ceny kontraktowej i nasz inwestor przewiduje, że może ona już więcej nie wzrosnąć, zamyka pozycję poprzez zawarcie na giełdzie transakcji sprzedaży kontraktu wrześniowego, realizując zysk. • Jeżeli 15 czerwca cena produktu bazowego jest niższa od ceny kontraktowej i nasz inwestor obawia się, że dalej będzie się obniżać, minimalizuje stratę poprzez sprzedaż kontraktu wrześniowego. Inwestor, który wystawił taki kontrakt, również może zamknąć swoją pozycję wcześniej kupując taki sam kontrakt wrześniowy na giełdzie i realizując zysk lub minimalizując stratę, w zależności od ceny kontraktu w dowolnym dniu przed jego wygaśnięciem. * Kupując lub sprzedając kontrakt, inwestor musi wpłacić do biura maklerskiego depozyt, który będzie zabezpieczeniem jego zobowiązań, wynoszący około 10% wartości kontraktu. Kontrakty terminowe notowane na giełdzie charakteryzują się tym, że: *kontrakt jest rozliczany wyłącznie pieniężne *obrót kontraktami odbywa się w systemie notowań ciągłych 34 *terminy realizacji pokrywają się z ostatnimi miesiącami poszczególnych kwartałów, dlatego mówi się o kontraktach marcowych, czerwcowych, wrześniowych i grudniowych *codzienne rozliczanie kontraktów przy pomocy izby rozrachunkowej - na GPW rolę tę pełni Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych *konieczność ustanowienia depozytu zabezpieczającego Instrumenty pochodne zaliczane są do grupy najbardziej ryzykownych instrumentów finansowych. Wynika to z faktu zastosowania tzw. dźwigni finansowej, co oznacza, że kupując lub sprzedając kontrakt, \"angażujemy\" kwotę dużo niższą od wartości instrumentu bazowego. Ta sama sytuacja występuje wówczas, gdy kupujemy akcje na kredyt. W przypadku kontraktów kwota, którą musimy dysponować jest równa wartości depozytu zabezpieczającego, który stanowi ok. 10% wartości kontraktu. Posiadając 10 zł można zainwestować w instrument o wartości 100 zł. Zyski są wówczas zwielokrotnione, ale niestety straty również. Najbardziej istotną różnicą między inwestowaniem w akcje, a inwestowaniem w kontrakty terminowe jest właśnie to, że w momencie zakupu lub sprzedaży kontraktów uczestnicy nie muszą angażować wszystkich środków, na które opiewają kontrakty. Wystarczy, by przed zawarciem kontraktu obie strony wniosły depozyty zabezpieczające, stanowiące niewielki procent wartości kontraktu. Wartość pobieranego depozytu jest taka sama dla inwestorów zajmujących długie i krótkie pozycje. Z faktu pobierania od inwestorów depozytów zabezpieczających, a nie całości sumy, jaką jest wart kontrakt terminowy, wynika zasadnicza dla tego rynku cecha. Jest nią dźwignia finansowa, która pozwala osiągać znacznie wyższe stopy zwrotu niż klasyczne inwestowanie w akcje. 35 Konstrukcja kontraktu terminowego na WIG20 •Instrumentem bazowym jest indeks giełdowy WIG20. • Wartość kontraktu podawana jest w punktach indeksowych. • Jeden punkt odpowiada 10 zł. •Terminy realizacji - trzeci piątek marca(H), czerwca(M), września(U), grudnia(Z). •Depozyt zabezpieczający może się zmieniać, najczęściej oscyluje w wysokości 10% 15% wartości kontraktu. Kupno kontraktów terminowych we właściwym momencie przynosi zyski lub straty proporcjonalnie do zmiany ich kursu. Niezależnie od tego, czy zachowanie rynku będzie zgodne z naszymi oczekiwaniami, czy nie, musimy zrealizować kontrakt w dniu wygaśnięcia lub zamknąć go wcześniej na rynku i wywiązać się w ten sposób z umowy. Nieco inaczej jest w przypadku instrumentu pochodnego innego rodzaju warrantu. W przypadku warrantu bowiem, jego nabywca nie ma obowiązku, lecz jedynie prawo do realizacji warunków kontraktu. Warrant daje posiadaczowi prawo do zakupu lub sprzedaży określonego instrumentu bazowego w określonej liczbie, po ustalonej cenie, w konkretnym ustalonym terminie. Warranty mogą być emitowane przez banki i biura maklerskie. W obrocie znajdują się również obok warrantów dających prawo do kupna akcji (warranty call), warranty dające prawo do sprzedaży interesujacych nas aktywów - warranty put. Zasada ich działania jest identyczna jak warrantów call, z tą różnicą, że w przypadku warrantów sprzedaży zyski rosną wraz ze spadkiem ceny aktywów bazowych Innymi słowy, warranty sprzedaży nabywają inwestorzy liczący na zniżkę kursu instrumentu bazowego, a kupna - inwestorzy liczący na wzrost kursu instrumentu będącego podstawą warrantu. Wszystkie warranty notowane na GPW rozliczane są wyłącznie pieniężnie, a instrument bazowy nie jest dostarczany fizycznie. 36 Ścisłe i wyczerpujące zdefiniowanie warrantu jest bardzo trudne. W sensie ekonomicznym warrant jest to instrument finansowy, którego cena zależy od ceny lub wartości tzw. instrumentu bazowego. Instrumentem tym może być papier wartościowy, waluta, wskaźnik ekonomiczny (np. indeks, stopa procentowa) lub inna wartość. Z uwagi na powyższe uzależnienie warrant jest określany właśnie jako instrument pochodny lub prawo pochodne. W sensie formalnoprawnym warrant jest bezwarunkowym i nieodwołalnym zobowiązaniem się jego emitenta do wypłacenia uprawnionym właścicielom warrantów kwoty rozliczenia. Klasyfikacja i typy warrantów 25 Istnieje wiele kryteriów, według których można klasyfikować warranty. Ze względu na podmiot emitujący warranty, dzielimy je na subskrypcyjne i opcyjne. Warranty subskrypcyjne mogą być emitowane przez spółki akcyjne wyłącznie na własne akcje przyszłej emisji. Z pewnym uproszczeniem można je określić jako tzw. pozakodeksowe prawo poboru, (czyli prawo pierwszeństwa nabycia akcji po określonej z góry cenie). Drugim rodzajem warrantów są warranty opcyjne. Mogą one być emitowane przez banki i inne instytucje finansowe, np. domy maklerskie - na akcje innych spółek znajdujące się już w obrocie publicznym. Wymogi kapitałowe i organizacyjne dla emitentów określane są najczęściej przez podmioty organizujące rynek praw pochodnych, czyli giełdy lub podmioty prowadzące regulowane rynki pozagiełdowe. Z punktu widzenia terminu, w którym posiadacz warrantu może go wykonać, wyróżniamy również dwa typy warrantów: warrant europejski (kupna lub sprzedaży) oraz warrant amerykański (kupna lub sprzedaży). Warrant europejski może być wykonany jedynie we wcześniej określonym przez emitenta dniu, określanym jako dzień wygaśnięcia. 25 W. Tarczyński, M. Zwolankowski, Inżynieria finansowa, A.W. Placet,s.245 37 Natomiast warrant typu amerykańskiego może być wykonany w dowolnym, wybranym przez inwestora dniu, aż do dnia jego wygaśnięcia. W zależności od przyjętego przez emitenta zobowiązania możemy wymienić następujące rodzaje warrantów: - Europejski warrant kupna (ang. call warrant), który umożliwia inwestorowi nabycie instrumentu bazowego po ustalonej wcześniej cenie wykonania, w wyznaczonym dniu wygaśnięcia, lub otrzymania kwoty rozliczenia. o Europejski warrant sprzedaży (ang. put warrant), który umożliwia inwestorowi sprzedaż instrumentu bazowego po ustalonej wcześniej cenie, w wyznaczonym dniu wygaśnięcia, lub otrzymania kwoty rozliczenia. - Amerykański warrant kupna umożliwia inwestorowi nabycie instrumentu bazowego po ustalonej cenie w dowolnym dniu, nie późniejszym niż wyznaczony dzień wygaśnięcia, albo otrzymania w takim dniu kwoty rozliczenia. • Amerykański warrant sprzedaży umożliwia inwestorowi sprzedaż instrumentu bazowego po ustalonej cenie w dowolnym dniu, nie późniejszym niż wyznaczony dzień wygaśnięcia, albo otrzymania w takim dniu kwoty rozliczenia. Publiczny obrót warrantami w Polsce Zgodę na wprowadzenie warrantów do obrotu publicznego wyraża Komisja Papierów Wartościowych i Giełd. Wniosek o wyrażenie zgody na wprowadzenie warrantów do obrotu publicznego składa podmiot organizujący rynek. Do wniosku są dołączone między innymi \"Warunki emisji i obrotu\", w których zawarte są szczegółowe informacje na temat warrantów, które znajdą się w obrocie giełdowym. Wprowadzenie warrantów do obrotu publicznego, a w konsekwencji np. giełdowego, oznacza dla inwestorów możliwość nie tylko nabycia warrantu i wykonania go w określonym terminie, lecz 38 także swobodnego obrotu tymi instrumentami na zasadach określonych w \"Warunkach emisji i obrotu\". Na polskim rynku rolę izby rozrachunkowej pełni Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. Podstawowym źródłem informacji o warrantach jest dokument \"Warunki emisji i obrotu dla warrantów\", zatwierdzony przez Komisję Papierów Wartościowych i Giełd. Jednostka indeksowa26- to papier wartościowy, który naśladuje zachowania danego indeksu. Jednostki indeksowe, którymi handluje się na warszawskiej giełdzie oparte są na indeksie WIG20 odzwierciedlającym zmiany kursów akcji 20 największych i najbardziej płynnych spółek giełdowych. Instrument ten nosi nazwę MiniWIG20. Wartość jednej jednostki indeksowej jest wyrażana w złotych i stanowi 1/10 wartości indeksu WIG20. Nabycie MiniWIG20 odpowiada inwestycji w portfel 20 akcji wchodzących w skład tego indeksu W zależności od przewidywanego przez inwestora trendu, może on kupować lub wystawiać jednostki. W pierwszym przypadku inwestor będzie zarabiał na wzrostach i tracił na spadkach indeksu, w drugim - odwrotnie. Zakup jednostki jest bardzo prostą czynnością. Zlecenie kupna składane jest w domu maklerskim na takich samych zasadach, jak to ma miejsce w przypadku innych papierów wartościowych. Inwestorzy prognozujący spadek indeksu mogą wystawiać (czyli sprzedawać) jednostki indeksowe. W tym przypadku osiąganie zysków następuje wraz ze spadkiem indeksu, gdyż wtedy spada także wartość jednostki indeksowej. Wystawcy jednostek są zobowiązani do utrzymywania depozytów zabezpieczających, na zasadach zbliżonych do tych, które obowiązują na rynku kontraktów terminowych. O inwestorze, który nabył jednostkę indeksową mówimy, że zajął on pozycję długą. O inwestorze, który sprzedał (wystawił) jednostkę mówimy, że zajął on pozycję krótką. Są to te same określenia, których używa się w odniesieniu do handlujących P. Giruć, Rynki kapitałowe, cz. II, "Instrumenty pochodne na giełdzie towarowej w Polsce", Materiały, Konferencje, WNUS, Szczecin 2000, 26 39 kontraktami terminowymi. Nabywca jednostki może w każdej chwili zakończyć swoją inwestycję i to na dwa sposoby: • poprzez wykonanie jednostki. Aby to uczynić, inwestor informuje dom maklerski, w którym prowadzi rachunek inwestycyjny o zamiarze wykonania jednostki. Skutkuje to otrzymaniem od jej wystawcy kwoty rozliczenia równej 1/10 wartości indeksu bazowego na otwarciu w dniu następnym. • poprzez sprzedaż jednostki na rynku (zajęcie pozycji odwrotnej do posiadanej). Inwestor posiadający pozycję krótką (wystawca jednostki), aby ją zamknąć, musi zająć pozycję odwrotną, czyli nabyć jednostkę. Dużą zaletą nabywania jednostek indeksowych jest rozproszenie ryzyka inwestycyjnego na całą grupę akcji tworzących indeks WIG20. Certyfikaty indeksowe27 - zaliczają się do grupy instrumentów pochodnych, jednak różnią się znacznie od typowych instrumentów pochodnych jakimi są np. kontrakty terminowe, opcje czy warranty. Jest to nowa kategoria instrumentów pochodnych łącząca w sobie cechy różnych instrumentów. Do głównych cech certyfikatów indeksowych należy zaliczyć: · Emitent - certyfikaty indeksowe posiadają swojego emitenta. Emitent w pierwszych dniach obrotu sprzedaje certyfikaty, a w dniu ich wygaśnięcia wypłaca posiadaczom certyfikatów należną kwotę rozliczenia. · Brak dźwigni finansowej - aby dokonać zakupu certyfikatów należy posiadać 100% wartości certyfikatu, co powoduje, że inwestor nie wykorzystuje dźwignie finansowej. Ta cecha sprawia, że inwestycja w certyfikaty indeksowe jest inwestycją bezpieczną, przypominającą inwestycję na rynku akcji. P. Giruć, Rynki kapitałowe, cz. II, "Instrumenty pochodne na giełdzie towarowej w Polsce", Materiały, Konferencje, WNUS, Szczecin 2000, 27 40 Zakup zdywersyfikowanego portfela akcji - inwestordokonując zakupu certyfikatów dokonuje w jednej transakcji zakupu zdywersyfikowanego portfela akcji wchodzących w skład indeksu. · Naśladowanie indeksu28 - procentowe zmiany wartości certyfikatu są bardzo zbliżone do procentowych zmian indeksu będącego instrumentem bazowym dla certyfikatów. Certyfikaty w dokładny sposób naśladują ruchy indeksu. · Tylko zakup (pozycja długa) - inwestor nie może być wystawcą certyfikatu (nie może otworzyć pozycji krótkiej) może jedynie dokonać zakupu certyfikatów od emitenta po czym sprzedać je na rynku wtórnym innemu inwestorowi lub poczekać do dnia wygaśnięcia kiedy to nastąpi ostateczne rozliczenie certyfikatów. Istnieją również certyfikaty inwestycyjne Certfikaty inwestycyjne29 są instrumentem emitowanym przez fundusze zamknięte. Są to papiery wartościowe, dopuszczone do publicznego obrotu i wprowadzane do notowań na rynku regulowanym. Dzięki temu podlegają stałej wycenie rynkowej i mogą być bez przeszkód zbywane lub nabywane. Główną różnicą pomiędzy certyfikatami indeksowymi a inwestycyjnymi jest to, że instrumentem bazowym dla certyfikatów inwestycyjnych są aktywa zgromadzone przez fundusz. Dzięki temu instrumentem bazowym dla certyfikatów inwestycyjnych może być dowolnie zbudowany przez fundusz portfel złożony z różnych instrumentów (akcji, obligacji, kontraktów terminowych, innych instrumentów). W przypadku certyfikatów indeksowych instrumentem bazowym może być jedynie portfel danego indeksu. P. Giruć, Rynki kapitałowe, cz. II, "Instrumenty pochodne na giełdzie towarowej w Polsce", Materiały, Konferencje, WNUS, Szczecin 2000, 29 P. Giruć, Rynki kapitałowe, cz. II, "Instrumenty pochodne na giełdzie towarowej w Polsce", Materiały, Konferencje, WNUS, Szczecin 2000, 28 41 III. INSTRUMENTY FINANSOWE - PROGNOZY NA PRZYSZŁOŚĆ Ważną jest informacja, że powstanie instrumentów pochodnych notuje się z końcem lat siedemdziesiątych, a ich powstanie wiązało się z zabezpieczeniem przed ryzykiem zmian kursów walutowych, stóp procentowych występujących na rynkach towarowych i finansowych . Instrumenty pochodne występują w Polsce na razie w bardzo skromnym zakresie. Najbardziej rozwiniętym segmentem rynku są kontrakty futures na indeksy WIG20 i TECHWIG. Mam nadzieję, że już niedługo będziemy mieli ich znacznie większy wybór. Rynek opcji właściwie nie istnieje, nie ma możliwości ich wystawiania, ceny są bardzo wysokie a płynności w zasadzie nie ma. Spodziewać się można jednak bardzo szybkiego rozwoju rynku instrumentów pochodnych w ciągu najbliższych 2 lat. Nawet jeśli polska giełda nie będzie w stanie wprowadzić w szerokim zakresie tych instrumentów liberalizacja prawa dewizowego umożliwi ich nabywanie na zagranicznych giełdach. Są to instrumenty bardzo przydatne przy konstruowaniu portfela inwestycji. W żadnym wypadku przy umiejętnym ich używaniu nie narażamy się na ryzyko większe niż przy bezpośredniej inwestycji np. w akcje. Definiując pojęcie instrumentów finansowych należy pamiętać, że są one częścią pewnego systemu - systemu finansowego. W Polsce system taki zaczął "budować się" od podstaw z połowie lat 80-tych. Wkraczanie polskiej gospodarki w funkcjonowanie wolnorynkowe przyniosło ze sobą posługiwanie się przez podmioty gospodarcze właśnie instrumentami finansowymi W państwach rozwiniętych gospodarczo ma to na celu łatwiejsze i sprawniejsze zarządzanie finansami, szybsze rozliczenia, doskonalsze przeprowadzanie transakcji finansowych, pozbawienie ich charakteru gotówkowego. Można 42 powiedzieć, że instrumenty finansowe stały się koniecznością już w funkcjonowaniu nowoczesnych systemów finansowych w krajach gospodarki wolnorynkowej. Instrumenty finansowe traktować należy jako odrębną swoistą formę pieniądza lub jako odrębny kontrakt między stronami, regulujący wzajemne płatności. Biorąc pod uwagę dynamiczny rozwój gospodarki naszego kraju oraz ciągle rosnące wymagania wobec niego – chociażby za względu na integrację naszego systemu z systemem Unii Europejskiej – należy przygotować się do zmian jakie będą musiały w nastąpić. Znajomość rynku ( a co za tym idzie form rozliczania występujących na nim) wymusza na przedsiębiorcach ciągłą „pogoń” za wiedzą i nowymi rozwiązaniami. Od każdego pracownika firmy wymaga się kreatywności, świeżych i innowatorskich pomysłów oraz coraz to nowych możliwości na zmniejszenie ryzyka związanego z transakcjami handlowymi. Stąd też w każdej komórce przedsiębiorstwa – od kierownictwa począwszy a na obrocie magazynowym skończywszy – oczekuje się znajomości instrumentów finansowych. Na zakończenie podkreślić należy, że kraj nasz znajduje się w tej chwili w dobie ogromnych zmian. Jest to okres niewątpliwie trudny, ale sądzę iż sprzyja rozwojowi wolnego rynku. Szersze kontakty międzynarodowe pozwalają poznawać i wprowadzać nowe rozwiązania oraz sprawiają, że Polska staje się krajem mobilnym, będącym dobrym partnerem w interesach 43 BIBLIOGRAFIA W. Tarczyński, M. Zwolankowski, Inżynieria finansowa, A.W. Placet, Warszawa 1999, A. Ladko, Wybrane instrumenty rynku pieniężnego i kapitałowego - kalkulacja i stosowanie, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1994, B. Tarczyński , Rynki kapitałowe, A. Ladko, Wybrane instrumenty rynku pieniężnego i kapitałowego - kalkulacja i stosowanie, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1994, K. Jajuga, T. Jajuga, Jak inwestować w papiery wartościowe, PWN, Warszawa 1993, M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych.... P. Giruć, Rynki kapitałowe, cz. II, "Instrumenty pochodne na giełdzie towarowej w Polsce", Materiały, Konferencje, WNUS, Szczecin 2000, J. Duda, R. Orłowski, Gospodarka polska w dziejowym rozwoju Europy, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999, J. Kaliński, Z. Landau, Gospodarka Polski w XX wieku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1999, J. Lewandowski, Elementy prawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogoczne, Warszawa 1999 S. Dębski, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw, Wydawnictwa szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997i 44
