Wprowadzanie dziecka w świat wartości

Wanda Papugowa
Wprowadzanie dziecka w świat wartości
Stosunek dziecka do wartości kształtuje się w kontekście relacji społecznych z osobami
znaczącymi, a szczególnie relacji, które mają podłoże uczuciowe. Matka i ojciec – osoby dla dziecka
najważniejsze − wprowadzają dziecko w obszar, który dla nich samych jest ważny: w swój świat
wartości. Relacja między rodzicami a dzieckiem wyznacza sposób komunikacji, odnoszenia się do
dziecka, nazywania zachowań dziecięcych, zwracania uwagi, wydawania poleceń, karcenia,
nagradzania. Z płaszczyzny tej relacji, która w rodzinie jest zarówno hierarchiczną jak i pełną
uczuć, możliwe jest przekazywanie i przyswajanie wartości na bazie mechanizmów identyfikacji,
naśladowania i modelowania.
Rodzice, wychowując dziecko, są z nim w nieustannym dialogu. Przekazują uwagi krytyczne,
oceny pozytywne, pozostają z dzieckiem w przestrzeni nieustannej konwersacji. Formułowanie ocen
odbywa się na bazie własnego systemu wartości, a wyrażanie własnego stanowiska to proces
wartościowania. Według definicji Jadwigi Puzyniny 1 polega on na „stwierdzeniu, jakie wartości
pozytywne i negatywne właściwe są, zdaniem osoby wartościującej – danym cechom, zachowaniom,
stanom rzeczy, pośrednio przedmiotom”. Tak więc każde stwierdzenia matki: „ to jest złe, to
dobre, ładne, tego nie lubię, to mi się podoba”, wynikają z jej preferencji, z własnego systemu
wartości, który na drodze komunikacji przekazuje dziecku. Wartościujące komunikaty, wynikające z
intencji wychowawczych, przyjmowane są przez dziecko jako oczywiste, bezwarunkowe, bo
umocowane w autorytecie osób znaczących. Dzieciństwo naznaczone jest naturalnym
podporządkowaniem, co oznacza, ze sądy wartościujące wypowiadane przez dorosłych są
przyjmowane przez dziecko jak prawa o absolutnym charakterze. Informacja matki, która brzmi
„jesteś grzeczny” znaczy dla dziecka również: „jestem dobry”. Informacja o nieposłuszeństwie
rozumiana jest jako „jestem zły”. Rozwój moralny w czasie dzieciństwa, nazywany fazą realizmu
moralnego, cechuje się brakiem rozumienia intencji i przyjmowaniem zasad moralnych w sposób
konkretny, gdyż konkretność jest cechą myślenia małego dziecka.
Mały człowiek zna świat tylko tak, jak go widzi, słyszy, dotyka. Wartościowanie przyjmuje więc
automatycznie, bezrefleksyjnie, a często jak nakaz. U małego dziecka nie budzi sprzeciwu nawet
kłamstwo dorosłego, bo nie kwestionuje ono tego, co mówi dorosły, a ufność, jaką obdarza matkę i
ojca, jest istotna dla formowania zrębów osobowości.
Wszelkie informacje wartościujące, płynące z ust dorosłego, mają dla dziecka poważne
znaczenie. Są niezbędne dla uporządkowania dziecięcego świata i utrzymania poczucia
bezpieczeństwa. Jednoznaczne komunikaty „to jest złe, tak nie wolno, zakazuję, nie zgadzam się”,
wkomponowane w kontekst, który związany jest z zagrożeniem, są dla dziecka wsparciem i uczą go
rozstrzygnięć moralnych. Wychowując dziecko warto mieć na uwadze ten aspekt procesu
wartościowania. Kiedy w ślad za negatywną oceną pojawia się zakaz, dziecko wchodzi w świat zasad
moralnych, otwiera się przed nim wyższy etap rozwoju. Informacje wartościujące nie ograniczają
się do negatywnych sądów. Zachwyt nauczycielki, jej uznanie dla poprawnie wykonanego zadania
jest zarówno okazją do przyjmowania jej poglądu na piękno, jak i działa jako uznanie dla autora.
„Skoro to, co zrobiłem, podoba się mojej pani, to ja się jej podobam”. Uznanie osoby znaczącej
wpływa istotnie na kształtowanie poczucia własnej wartości.
1
Wartościowania uczy się więc dziecko w procesie socjalizacji, a szczególną rolę mają w tym
uczeniu znaczące osoby dorosłe. Matka, ojciec, nauczycielka w przedszkolu przekazują wartości,
które dla nich są istotne, a które ujawniają się w ich stosunku do świata, aktywności, tworzeniu
relacji, wypowiadanych sądach, a więc w różnorodnych przejawach codziennego życia. Drogą
identyfikacji z najbliższą osobą znaczącą dziecko przejmuje podstawowe schematy funkcjonowania.
Naśladuje w zabawie zachowanie wartościujące, a potem wybiórczo stosuje rozwiązania
podpatrzone u kogoś, kto stanowi model. Wartościowanie i wychowywanie dzieją się równocześnie.
Wprowadzanie w świat wartości nie odbywa się jednak drogą moralizowania i wykładu, ani przez
zapisanie wzniosłego tematu lekcji, ale poprzez konkretne zachowania, w których osoba dorosła
podejmuje działania rozstrzygające, oceniające, kształtujące wrażliwość estetyczną i moralną.
Poprzez swoje zachowanie jest dla dziecka wzorem, modelem, autorytetem, a równocześnie
przyczynia się do tworzenia fundamentu jego tożsamości.
Dzieciństwo jest okresem, w którym kształtują się istotne elementy osobowości. Według
koncepcji badaczy rozwoju: Lwa S. Wygotskiego i Erika Eriksona 2, człowiek w konfrontacji ze
światem doświadcza wielu kryzysów, które ujawniają się stanem napięcia wywołanym rozbieżnością
pomiędzy wymaganiami otoczenia a własnymi możliwościami. W efekcie redukcji tego napięcia
nabywamy nowe umiejętności pozwalające na dostosowywanie się do otoczenia. Około 2-3 roku
życia dziecko uczy się samodzielnej obsługi i zarazem doświadcza wielu porażek. Pojawia się
poczucie wstydu, ale i autonomii. Przejście, z pomocą dorosłego, przez to stadium kształtuje
poczucie własnej odrębności i samokontroli. Ważny to okres w życiu dla kształtowania zrębów
osobowości i pierwszych odruchów sumienia istotnego dla procesu wartościowania i rozwoju
moralnego. Około 4. roku życia, kiedy inicjatywa dziecięca rozwija się intensywnie, dziecko popada
często w konflikty i zaczyna przeżywać poczucie winy – również bardzo istotne dla umiejętności
oceny własnego postępowania, kształtowania przejawów zadośćuczynienia i późniejszej refleksji
nad sobą. W tym kontekście kształtują się początki sumienia, które u dziecka może być prymitywne,
okrutne, bezkompromisowe. Jeśli dorośli włączą się w to stadium z własnym okrucieństwem lub
przesadną surowością, mogą odwrócić uwagę od potencjalnego dobra, a skierować dziecko ku
moralności utożsamianej z siłą i ograniczaniem.
Stosunek do samego siebie, poczucie własnej wartości, kształtowanie stosunku do świata –
wszystko to dzieje się w kontekście społecznych oddziaływań. Niemożliwe jest ujęcie tożsamości
wyłącznie na gruncie psychologii czy socjologii. Dziedziny te pomijają najważniejszy fakt, iż
człowiek leży w jakiejś orientacji względem dobra, posiada orientację moralną. Orientacja ta
wyznacza jego tożsamość, czyniąc go podmiotem, a nie przedmiotem.
Według opinii współczesnego filozofa Charlesa Taylora, osoba ludzka kreuje swoją tożsamość w
dialogu, w społecznej przestrzeni ciągłej konwersacji. „Istota ludzka w nieunikniony sposób
egzystuje w przestrzeni kwestii etycznych, nie może uniknąć oceniania siebie w relacji do pewnych
standardów. Uciec od wszystkich standardów nie oznaczałoby wyzwolenia, ale popadnięcie w
totalną dezorientację” 3. W filozofii Taylora szczególne miejsce zajmuje artykulacja. W czasach
współczesnych istnieją tendencje do nadawania szczególnej wartości temu, co wyartykułowane.
W jaki sposób artykulacja wpływa na istnienie dobra? Po pierwsze, dobro wyartykułowane staje
się dostępne dla ludzi. Wchodzi w świat ludzki, i staje się dobrem możliwym, dostępnym w
wyborze. W tym sensie dobra istnieją dla nas. Najlepszym przykładem jest Biblia, która artykułuje
religię chrześcijańską. Bóg jest obecny niejako za sprawą Księgi, która mówi o Nim. Wyartykułowane
dobra podlegają naszym wartościowaniom, zaś to, co pominięte w artykulacji, niemożliwe jest do
dostrzeżenia, więc nie podlega naszym wyborom.
Taylor zawęża pole artykulacji tylko do jednej formy ekspresji – do języka. Przyjmując takie
ograniczenie, przyjrzyjmy się komunikacji pomiędzy dorosłymi i dziećmi, która odnosi się do
wartościowania.
2
Komunikaty wartościujące mają określone konsekwencje wychowawcze, ujawniające się
skutecznością, jeżeli formułowane są jednoznacznie, bez wątpliwości. Komentarz nauczycielki „jak
długo masz zamiar go bić?” nie jest zrozumiały przez 6-latka jako zakaz bicia. Jest cyniczny,
oceniający i nie ma w nim jednoznacznej oceny bicia, ani jego zakazu. Wprowadza chaos w
obszarze wartościowania. Ponadto zawiera domniemaną intencję dziecka w sformułowaniu „masz
zamiar”. Skłania raczej do agresji niż do jej zaprzestania.
Słowo „przepraszam”, niezbędne dla kształtowanie kulturalnych nawyków, bywa kojarzone z
zaklęciem „abra-kadabra”, ponieważ przedszkolakom wprowadzono sugestię: „powiedz magiczne
słowo”. Jednocześnie użycie słowa „przepraszam” w kontekście magii zwalnia dziecko z
odpowiedzialności. Już nie „ja” przepraszam, ale czyni to za mnie „magiczne słowo”.
Jeżeli w kontekście nieprawidłowych zachowań dziecięcych pada uwaga: „powiedz
przepraszam”, a brak jest jednoznacznej wartościującej oceny zachowania i zakazu, dziecko
poprzestaje na przeproszeniu i swego zachowania nie koryguje.
Z kolei ocena wartościująca: „to, co zrobiłeś, jest głupie”, stosowana bardzo często, odnosi się
do diagnozy potencjału intelektualnego, a nie ma waloru wychowawczego. Utrwala się jednak
szybko i określenie „jesteś głupi” staje się powszechnym ewaluacyjnym stwierdzeniem używanym
przez wszystkie dzieci. Utrwala się również przekonanie adresata takiej diagnozy, że rzeczywiście
„jest głupi”. Negatywna ocena zachowania dziecięcego powinna kończyć się wskazaniem
zachowania, które dorosły ocenia jako pozytywne, a więc wskazaniem dobra. Nie wystarczy mówić
dziecku „tak jest źle”, ale trzeba pokazać, jak jest dobrze.
Nazywanie tego, co dobre, pokazywanie przykładu własnego zachowania i podejmowanie
rozstrzygnięć moralnych dla dobra, nagradzanie akceptacją za dobre zachowania, są drogą uczenia
stosunku dziecka do świata wartości.
W okresie dzieciństwa rozpoczyna się kształtowanie stosunku człowieka do dobra. Fundament na
drodze odkrywania wartości stanowią nasze pierwsze doświadczenia wyniesione z kontaktu z
osobami znaczącymi. Kolejne etapy życia to przyswajanie wartości wnoszonych przez grupy
rówieśnicze, potem budowanie własnej hierarchii i konfrontacja tego, co oferuje świat z własnym
systemem wartości. Znaczenie okresu dzieciństwa dla funkcjonowania w świecie wartości jest
bardzo istotne, a to, jaką ofertę dorosły przedstawi dziecku, zaowocuje jego późniejszym
stosunkiem do spraw najważniejszych.
Realizacja tego procesu jest silnie nacechowana wpływem kulturowym, co w ostatnich czasach
ujawnia się zmianą relacji dorosły − dziecko z hierarchicznej na równoległą. Działania
wychowawcze, za które dorośli ponoszą odpowiedzialność i które wraz z przekazywaniem wartości
dokonują się w procesie socjalizacji, stały się mało wyraziste. Rodzice oczekują działań
wychowawczych od nauczycieli, a nauczyciele w obawie przed konfrontacją z rodzicami zajmują
postawę ostrożną i raczej godzą się z intuicyjnym postępowaniem dziecka niż na nie wpływają. Ten
obraz relacji dziecka z dorosłym cechuje kulturę prefiguratywną, a w obszarze filozofii −
postmodernizm. Dziecko zajmuje równorzędną pozycję z dorosłym i jego oczekiwanie co do
rozstrzygnięcia w sprawach wartości często trafia w pustkę. Dziecko, które otrzymało od dorosłych
swobodę decydowania w wielu sprawach, ma trudność w podporządkowaniu się decyzji, która z
punktu widzenie dorosłego jest dla jego dobra. Zanika bezpośredni kontakt wychowawczy z
nauczycielem, który ogranicza swoje oddziaływania do powiadomienia rodziców o funkcjonowaniu
dziecka. Powiadomienie także nie skutkuje wychowawczo, bo rodzice reagują najczęściej obronnie i
nie podejmują działań korygujących. Zanika także bezpośredni kontakt wychowawczy z rodziną,
która przekazując dziecko instytucjom zmniejsza strefę wpływu i skazuje się na poczucie braku
profesjonalizmu.
3
Rodzice zamiast ukazywać dobro, prezentują bezradność. Zamiast wychowywać, prowadzą do
specjalistów. Zamiast objaśniać świat, zdają się na objaśnienie płynące z mediów. Przemiany
kulturowe zaowocowały postawami konsumpcyjnymi, które czynią ludzi łatwym łupem reklamy.
Wiedza o procesie wartościowania jest cynicznie stosowana dla konstruowania atrakcyjnej oferty
handlowej, a podatność dziecka jest tu w pełni wykorzystywana.
Filozof amerykański Allan Bloom w taki sposób przedstawia tę sytuację: „Człowiek nowożytny
zatracił zdolność do wartościowania, a zarazem swe człowieczeństwo. Samozadowolenie,
konformizm, wygodne rozwiązania problemów, wszystko to wskazuje, że człowiek nie potrafi już
wznieść oczu ku horyzontom, za którymi kryje się jego potencjalna doskonałość i przezwyciężenie
siebie samego. Oznaką kryzysu człowieczeństwa jest nasz sposób użycia słowa „wartość” 4.
Pojawiają się pytania: ku czemu będą się kierować współczesne dzieci, co wybiorą, co będą
nazywać wartością, czy kultura zmieniająca się niszczy dawne, a zaoferuje nowe wartości, czy te,
które istnieją ponadczasowo, będą interesujące? Jakie skutki dla rozwoju dziecka ma pozostawienie
go bez wsparcia w rozeznawaniu świata wartości? Poruszając się w przestrzeni pytań pamiętajmy,
że to właśnie czyni nas podmiotami poszukującymi orientacji wobec dobra.
Kanony wiedzy filozoficznej, socjologicznej, psychologicznej wskazują jednoznacznie, że
wartościowanie jest człowiekowi potrzebne, a dorosły pełni ważną rolę wprowadzając dziecko w
proces wartościowania i kształtowania jego stosunku do świata. Nawet wtedy, gdy sam popełnia
błędy, nie zmienia przez to ponadczasowych standardów, które czynią świat możliwym do
zniesienia. Trudne relacje dziecka z dorosłym nie są pozbawione szansy na odnalezienie drogi do
wartości, a jedynie ją komplikują. Współczesny młody piosenkarz, raper Adam Ostrowski, zawiera w
swoim tekście nadzieję na ponadczasową ludzką intuicję kierującą nas do dobra: (…)wierzę, że los,
który wartości skąpił, w końcu sam siebie wykończy oddając to co nasze/wiesz, że każdy z nas ma
patent, by nie stać się Judaszem5.
Wanda Papugowa – psycholog, dyrektor Samorządowego Ośrodka Psychologiczno-Pedagogicznego w Krakowie
Przypisy:
1 Jadwiga Puzynina, Język wartości, Warszawa 1992.
2 Anna Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, Warszawa 2004.
3 Charles Taylor, Etyka autentyczności, Kraków 1996.
4 Allan Bloom, Umysł zamknięty, Poznań 1997.
5 Adam Ostrowski, piosenka Kochana Polsko.
4