Filia nr 1 Archiwum Wojsk Lądowych w Toruniu

Leszek Kordula
FILIA NR 1 ARCHIWUM WOJSK LĄDOWYCH
W TORUNIU
Zarys historyczny
Po zakończeniu działań wojennych 1945 r. archiwistyka wojskowa
po raz kolejny stanęła przed zadaniem zgromadzenia i zabezpieczenia
dokumentacji ilustrującej dzieje polskiego czynu zbrojnego w czasie
wojny. Pierwsze prace podjęto już w 1944 r., po utworzeniu wydziału archiwalnego w ramach Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego. Od sierpnia 1945 r. „zabezpieczeniem, dalszą konserwacją
i umożliwieniem korzystania” z akt wojskowych zajęło się Centralne
Archiwum Wojskowe (CAW)1.
W 1945 r. większość zachowanych akt wytworzonych przez oddziały Wojska Polskiego w czasie trwania wojny znajdowało się w kancelariach tych oddziałów. Wobec przechodzenia wojska na stopę pokojową i związanych z tym reorganizacji ilość dokumentacji tworzonej
przez poszczególne jednostki rosła lawinowo. Kancelarie, gromadzące zarówno dokumentację z lat wojennych, jak i powojenną, nie były
w stanie zapewnić prawidłowych warunków jej przechowywania. Organizujące się dopiero CAW również nie mogło przejąć z jednostek
CAW powołano rozkazem nr 0194/Org. NDWP z 5.08.1945 r. CAW, Główne
Kwatermistrzostwo Wojska Polskiego, sygn. III-446-18, k. 252.
1
500
całości materiałów o wartości historycznej. Aby zapobiec niszczeniu
i rozpraszaniu archiwaliów wojskowych rozkazem z 1 października
1947 r., Minister Obrony Narodowej nakazał utworzenie przy wszystkich dowództwach okręgów wojskowych komórek archiwalnych – archiwów okręgów wojskowych, tworząc w ten sposób podstawy wojskowej sieci archiwalnej2. Ich zadaniem było gromadzenie dokumentacji wytworzonej przez jednostki wojskowe w czasie wojny oraz systematyczne przejmowanie od kancelarii tych jednostek akt powojennych,
niepotrzebnych już do bieżącej pracy.
Jednym z powołanych na mocy wspomnianego rozkazu archiwów było Archiwum DOW II, po reorganizacji okręgów wojskowych
w 1954 r. przemianowane na Archiwum Pomorskiego Okręgu Wojskowego (POW). Pierwszą siedzibą Archiwum była Bydgoszcz. Początkowo obsadę etatową stanowił jedynie kierownik placówki, który nie
był w stanie podołać wszystkim nałożonym na niego obowiązkom. Do
1949 r. praca w archiwum ograniczała się jedynie do magazynowania
akt poszczególnych komórek Sztabu Okręgu Wojskowego II. Akta te
gromadzono w małym pomieszczeniu piwnicznym, nieprzystosowanym do przechowywania materiałów archiwalnych. Nie prowadzono
prawidłowej ewidencji przejmowanych akt, nie odpowiadano na korespondencję, nie wykonywano kwerend. Ze względu na trudności lokalowe i personalne do pełnej realizacji swoich zadań Archiwum przystąpiło dopiero w 1950 r. Niestety opóźnienie to spowodowało zniszczenie
lub zagubienie wielu wartościowych materiałów3.
W początkowym okresie działania archiwów przy Okręgach Wojskowych nie istniały przepisy regulujące postępowanie z przejmowanymi aktami. Dokumentacja często była przekazywana w nieosygnowanych teczkach, a w magazynach układano ją według kolejności
przyjęcia. Zdarzały się też przypadki, że spisom przyjętych akt nie
CAW, Sztab Generalny WP z lat 1945–1950, sygn. IV.501.1/A, Rozkaz nr 0218/
Org. MON z 1.10.1947 r., k. 127. W 1947 r. istniało sześć DOW: I – z siedzibą w Warszawie, II – w Bydgoszczy, III – w Poznaniu, IV – we Wrocławiu, V – w Krakowie,
VII – w Lublinie.
3
Z. Gołębiowski, Archiwum Pomorskiego Okręgu Wojskowego w latach 1947–
1969, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” (BWSA) nr 3, 1972.
2
501
nadawano numeracji4. Pierwsza instrukcja dotycząca metod postępowania z aktami w archiwach została uchwalona dopiero w 1948 r., nie
była jednak zbyt precyzyjna5. Na początku lat pięćdziesiątych w CAW
podjęto prace nad opracowaniem nowej instrukcji, wydanej po licznych
przeróbkach i konsultacjach w 1956 r.6
W 1957 r. Archiwum POW otrzymało nowe, większe pomieszczenia, wyposażone w regały magazynowe. Akta przewożono koleją,
starając się przy pakowaniu zachować układ akt i oddzielać poszczególne zespoły archiwalne, co miało ułatwić ich układanie w nowych
magazynach. Niestety brak odpowiedniego przeszkolenia i kwalifikacji
pracowników spowodował przemieszanie archiwaliów, spotęgowane w czasie remontu budynku. Akta trzykrotnie przenoszono wówczas do pomieszczeń zastępczych, niewielkich i zawilgoconych. Po
zakończeniu remontu, dzięki przychylności przełożonych, Archiwum
zakupiło nowe regały magazynowe i przystąpiono do porządkowania
zasobu. Mimo niekorzystnych warunków pracy archiwiści realizowali
wszystkie napływające kwerendy osobowe, wydawali zaświadczenia
o przebiegu służby, sporządzali odpisy akt, zaczęli też udostępniać akta
na miejscu7.
Uzyskana powierzchnia magazynowa umożliwiła systematyczne
przejmowanie akt z jednostek i instytucji wojskowych POW. W latach 1949–1954 z jednostek wojskowych przyjęto 45 487 teczek akt.
W 1955 r. do archiwum wpłynęło 56 417, a w 1966 – 109 089 j.a.
W dalszych latach zasób aktowy wzrastał przeciętnie o 25 000 j.a. rocznie. W 1969 r. zasób Archiwum liczył 543 070 j.a. ułożonych na 7780
m.b. półek. Były to głównie materiały dotyczące spraw organizacyjnych, personalnych (oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych
wojska), kwatermistrzowskich, szkolenia bojowego, poboru i uzupełE. Młynarska-Kondrat, Z. Kozak Archiwa okręgów wojskowych i rodzajów sił
zbrojnych w wojskowej sieci archiwalnej, BWSA nr 19, 1996.
5
Instrukcja o przechowywaniu, wydzielaniu i niszczeniu akt w archiwach, WINW
1948.
6
W.K. Roman, Centralne Archiwum Wojskowe 1918–1998. Tradycje, historia,
współczesność służby archiwalnej Wojska Polskiego, Toruń 1999, s. 80–81.
7
Z. Gołębiowski, op.cit.
4
502
nień, funkcjonowania szkół i szpitali wojskowych, służby sprawiedliwości, uzbrojenia, zaopatrzenia żywnościowego i mundurowego oraz
budownictwa wojskowego.
W 1957 r. Archiwum POW zostało przeniesione z Bydgoszczy do
Torunia, do budynków Koszar Bramy Lubickiej. Korzystne warunki
lokalowe pozwoliły na przeprowadzenie skontrum zasobu aktowego,
który w owym czasie liczył ponad 130 000 jednostek archiwalnych.
Uzupełniono wówczas opisy teczek akt (głównie przez wpisanie sygnatur), co w dużej mierze usprawniło pracę przy realizacji kwerend osobowych, ponadto wymieniono uszkodzone w czasie licznych przenosin
obwoluty teczek oraz naprawiono mechaniczne uszkodzenia akt. Kolejną kontrolę stanu akt przeprowadzono w latach 1962–1963. Zwrócono wówczas szczególną uwagę na konserwację akt, przede wszystkim
zagwarantowanie dobrych warunków ich przechowywania (odpowiednia wilgotność powietrza i temperatury w magazynach, ochrona przed
światłem dziennym i sztucznym). W celu utrzymania właściwej temperatury (16–18ºC) oraz wilgotności (60–65% wilgotności względnej)
pomieszczenia magazynowe były ogrzewane przez cały rok8. Ponadto
okna zostały zabezpieczone przed przenikaniem światła dziennego.
Wietrzenie magazynów z aktami odbywało się tylko przez otwieranie
okien.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami od 1953 r. Archiwum POW
przekazywało akta z lat 1943–1945 do Centralnego Archiwum Wojskowego. Były to akta kategorii A z zespołów zamkniętych, wytworzone
przez komórki wojskowe, które uległy rozwiązaniu9. Ponadto w latach 1949–1951 przekazano 475 j.a. do Biura Historycznego WP, ok.
1000 j.a. do odpowiednich komórek organizacyjnych Warszawskiego
i Śląskiego OW, a także do właściwych archiwów państwowych, zgodnie
z zasadą pertynencji. Na bieżąco prowadzono też brakowanie akt.
Według stanu na 1 stycznia 1970 r. zasób Archiwum liczył ponad
8
M. Husarska, I. Sadurska, Konserwacja zbiorów archiwalnych i bibliotecznych,
Warszawa 1968, s. 85–95.
9
Z. Gołębiowski, op.cit.
503
381 000 j.a.10, natomiast na 1 stycznia 1982 r. – 385 000 j.a.11 Obecnie Filia nr 1 Archiwum Wojsk Lądowych jest jednym z największych
archiwów w siłach zbrojnych, jego zasób liczy blisko 500 000 j.a. co
stanowi około 10 000 m.b. akt. Posiada 1092 zespoły archiwalne, z których około 75% to zespoły zamknięte.
Do czerwca 1990 r. Archiwum POW podlegało organizacyjnie
pod Sztab Pomorskiego Okręgu Wojskowego. Zgodnie z Zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego nr 23/Sztab. z 26 maja 1990 r. Archiwum POW stało się Filią nr 3 Centralnego Archiwum Wojskowego12.
W 2000 r. dokonano kolejnych zmian w strukturze sieci archiwów
wojskowych. Zgodnie z zarządzeniem MON nr PF 9/Org. z 21 lutego
2000 r.13 oraz Rozkazem Dowódcy Wojsk Lądowych nr PF 9/Org.
z marca 2000 r.14 Archiwum POW zostało organizacyjnie podporządkowane Dowódcy Wojsk Lądowych i stało się Filią nr 1 Archiwum
Wojsk Lądowych.
W 2001 r. podjęto starania o wpisanie siedziby Archiwum –
Koszar Bramy Lubickiej – do rejestru zabytków. Nastąpiło to na mocy
decyzji kujawsko-pomorskiego wojewódzkiego konserwatora zabytków w pierwszym kwartale 2003 r.
Z. Gołębiowski, op.cit.
E. Raniszewska, Archiwum Pomorskiego Okręgu Wojskowego 1970–1982,
BWSA nr 12, 1983, s. 100.
12
Zarządzenie Szefa Sztabu Generalnego WP nr 23/Sztab. z 29 maja 1990 r.
w sprawie dalszego doskonalenia wojskowej służby archiwalnej.
13
Zarządzenie nr PF-9/Org. Ministra Obrony Narodowej z 21 stycznia 2000 r.
w sprawie zmian w sieci archiwów wojskowych.
14
Rozkaz Dowódcy Wojsk Lądowych nr PF 9/Org. z 6 marca 2000 r. w sprawie
reorganizacji archiwów wojskowych.
10
11
504
505
506
Ogólna charakterystyka zasobu
507
Zasób Filii nr 1 Archiwum Wojsk Lądowych w Toruniu liczy
496 221 j.a., co stanowi blisko 10 000 m.b. akt (stan na 31 grudnia
2007 r.). Archiwum gromadzi akta m.in.:
− Sekretariatu Dowódcy POW;
− Sztabu POW i jego oddziałów;
− związków taktycznych POW i jednostek im podległych;
− szkół wojskowych i ośrodków szkolnych;
− baz, składnic, zakładów i warsztatów wojskowych;
− wojewódzkich sztabów wojskowych z podległymi im wojskowymi komendami uzupełnień;
− innych instytucji wojskowych takich jak: komendy garnizonów, garnizonowe węzły łączności;
− szpitali wojskowych;
− wojskowych rejonowych zarządów kwaterunkowo-budowlanych z podległymi jednostkami;
− rejonowych zarządów infrastruktury;
− wojskowych zakładów remontowo-budowlanych;
− przedstawicielstw wojskowych;
− służby sprawiedliwości (sądów, prokuratur wojskowych);
− innych jednostek i instytucji wojskowych.
Na zasób Archiwum Wojsk Lądowych składają się następujące rodzaje dokumentacji:
− normatywno-organizacyjna: rozkazy, zarządzenia, wytyczne,
instrukcje, regulaminy i inne dokumenty stanowiące podstawy
prawne organizacji i zakresu działania jednostek wojskowych,
etaty i regulaminy pracy jednostek, schematy strukturalno-organizacyjne;
− operacyjna: plany rozwoju rodzajów wojsk i służb, analizy
i oceny sytuacji wojskowo-politycznej; plany rozmieszczenia
i wyposażenia stałych obiektów wojskowych;
− mobilizacyjna: rozkazy, zarządzenia, wytyczne, instrukcje dotyczące planowania i organizacji przedsięwzięć mobilizacyjnych, normatywy określające zadania mobilizacyjne jednostek
wojskowych;
− szkoleniowa: programy i plany szkolenia, programy rozwoju
508
−
−
−
−
−
−
−
szkolnictwa wojskowego – opracowania własne, plany i sprawozdania ze szkolenia poza wojskiem;
planistyczno-sprawozdawcza: plany i sprawozdania jednostkowe i zbiorcze;
inspekcyjno-kontrolna: protokoły oraz zarządzenia pokontrolne
z kontroli kompleksowych i problemowych jednostek, meldunki z realizacji zaleceń pokontrolnych – własne oraz jednostek
podległych, protokoły kontroli gospodarczych i materiałowo‑finansowych;
kadrowa: rozkazy, zarządzenia, wytyczne i inne dokumenty
normujące służbę lub pracę w wojsku, rozkazy personalne,
zbiorcze zestawienia żołnierzy i pracowników wojska, analizy
i oceny kadrowe, protokoły przyjęcia i przekazania obowiązków dowódców jednostek, teczki akt personalnych żołnierzy
zawodowych i pracowników cywilnych wojska;
naukowo-badawcza: programy prac naukowo-badawczych,
opracowania, sprawozdania, analizy i oceny działalności naukowo-badawczej, plany wydawnicze, sprawozdania, analizy,
oceny wynalazczości i nowatorstwa, protokoły komisji wynalazczości i nowatorstwa;
finansowa: zasady wynagradzania i premiowania żołnierzy
i pracowników cywilnych wojska, preliminarze, sprawozdania
i analizy finansowe, protokoły kontroli finansowych oddziałów
gospodarczych, listy uposażeń żołnierzy i pracowników wojska;
gospodarcza: tabele należności sprzętu i materiałów, plany
i sprawozdania, protokoły zdawczo-odbiorcze, protokoły inwentaryzacji sprzętu i materiałów;
inwestycyjna i eksploatacyjna: zbiorcze zestawienia, analizy
i oceny wykorzystania obiektów koszarowych, dokumentacja
techniczno-eksploatacyjna obiektów zabytkowych oraz budowli o szczególnych rozwiązaniach konstrukcyjnych i walorach architektonicznych;
509
− kancelaryjna i archiwalna: instrukcje kancelaryjne i archiwalne; rzeczowe wykazy akt; ewidencje zasobu archiwalnego;
protokoły zniszczenia dokumentacji niearchiwalnej;
− historiograficzna i popularyzatorska: opracowania monograficzne jednostek; kroniki jednostek i instytucji wojskowych;
programy, scenariusze, sprawozdania z imprez i uroczystości
poświęconych popularyzacji działalności jednostek wojskowych;
− sądowa i prokuratorska;
− medyczna: księgi chorych, historie chorób, orzeczenia lekarskie Okręgowej Komisji Lekarskiej i Garnizonowych Wojskowych Komisji Lekarskich;
− cywilna: akta Wojewódzkich Komitetów Obrony i Wojewódzkich Inspektoratów Obrony Cywilnej, Urzędów i Zakładów
Poczty i Telekomunikacji oraz innych instytucji związanych
z obronnością.
Do najciekawszych zbiorów zgromadzonych w Archiwum należy
dokumentacja dotycząca:
− prac fortyfikacyjnych na obszarze Pomorskiego Okręgu Wojskowego (protokoły kontroli, wykazy obiektów fortyfikacyjnych itp.) oraz elementów artyleryjskich umocnionych w rejonach nadbrzeżnych;
− rozminowania i oczyszczania terenu z materiałów wybuchowych i niebezpiecznych;
− bałtyckiej współpracy „Partnerstwo dla pokoju” oraz misji pokojowych ONZ;
− projektów wynalazczo-nowatorskich i wniosków racjonalizatorskich;
− świąt i uroczystości wojskowych;
− ewidencji i struktur sądów rejonowych, sądów powszechnych,
jednostek wojskowych i prokuratur;
− kroniki jednostek wojskowych;
− księgi etatowe i alfabetyczne oficerów i podoficerów zawodowych;
510
− akta Rady Wojskowej MON;
− listy osób zaginionych, wykazy listów gończych;
− akta spraw karnych i Sądów Honorowych.
Realizacja zadań statutowych
Filia nr 1 Archiwum Wojsk Lądowych jest instytucją wojskową
podległą Dowódcy Wojsk Lądowych, do której zadań należy gromadzenie, zabezpieczanie, opracowywanie i udostępnianie wojskowych
materiałów archiwalnych, wytworzonych przez jednostki i instytucje
podporządkowane Dowódcy Wojsk Lądowych oraz inne jednostki i instytucje związane z obronnością państwa. Zadania te Archiwum realizuje od ponad 60 lat swojego istnienia.
Podstawowym zadaniem Archiwum jest udostępnianie wojskowych materiałów archiwalnych oraz dokumentacji niearchiwalnej do
celów służbowych i naukowo-badawczych oraz wydawanie na podstawie materiałów archiwalnych zaświadczeń o przebiegu służby i pracy
w wojsku, pobytu na leczeniu w wojskowych zakładach leczniczych,
zgonach i miejscach pochowania osób poległych i zmarłych oraz wykonywania odpisów, wyciągów i reprodukcji dokumentów. W początkowym okresie istnienia Archiwum nie miało odpowiednich warunków
do udostępniania materiałów korzystającym. Dopiero przeniesienie siedziby do wyremontowanych pomieszczeń w Bydgoszczy, a następnie
do Torunia umożliwiło wyodrębnienie pomieszczenia przystosowanego do potrzeb użytkowników. Pierwsze dane dotyczące liczby udostępnionych teczek pochodzą z 1956 r. – wypożyczono wówczas 390 j.a.
W latach 1958–1963 udostępniano średnio 517, natomiast w latach
1965–1969 – 945 j.a. rocznie15. W latach 70. liczba ta oscylowała wokół 1000 j.a. rocznie16. W kolejnych latach systematycznie rosła.
Formą pośredniego udostępniania akt są również kwerendy archiwalne, wydawanie poświadczeń i odpisów. Liczba napływających do
Archiwum podań była i jest uzależniona w dużym stopniu od zmian
15
16
Z Gołębiowski, op.cit.
E. Raniszewska, op.cit.
511
przepisów. W latach 60. archiwiści APOW odpowiadali na około 1300
podań rocznie, a czas realizacji kwerendy wynosił około 14 dni17.
W 1981 r. udzielono odpowiedzi na 1900 kwerend. Wejście w życie
ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych18, wprowadzającej konieczność ustalenia tzw. kapitału początkowego, spowodowało lawinowy napływ korespondencji
do Archiwum. W latach 1999–2005 corocznie wpływało ok. 5000 podań. Rekordowy był rok 2003, w którym wpłynęło blisko 10 000 spraw.
Masowość tego rodzaju kwerend i ich pracochłonność (np. odszukanie
akt potwierdzających zatrudnienie i wysokość wynagrodzenia za 20–30
lat pracy) spowodowało znaczne wydłużenie czasu realizacji kwerend.
Jednym z najważniejszych zadań realizowanych przez Archiwum
jest prowadzenie intensywnego nadzoru archiwalnego nad twórcami
akt. Filia nr 1 Archiwum Wojsk Lądowych realizuje te zadania przez:
− uzgadnianie i opiniowanie normatywów kancelaryjnych i archiwalnych, głównie „rzeczowych wykazów akt”, które muszą
posiadać wszystkie jednostki organizacyjne resortu Obrony
Narodowej;
− prowadzenie kontroli i wizytacji;
− uczestnictwo w ekspertyzach archiwalnych i brakowaniu dokumentacji niearchiwalnej;
− nadzór nad prowadzeniem ekspertyz kwalifikacji dokumentacji
niearchiwalnej;
− prowadzenie specjalistycznych szkoleń archiwalnych z personelem kancelarii jednostek organizacyjnych i komórek organizacyjnych.
Do pozostałych zadań Archiwum należą:
− oddziaływanie na twórców zespołów akt w celu prawidłowej
klasyfikacji, kwalifikacji, kompletowania, selekcji i brakowania dokumentacji niearchiwalnej;
− prowadzenie i aktualizowanie wykazu jednostek, instytucji
wojskowych i spraw obronnych objętych nadzorem archiwalnym;
17
18
512
Z. Gołębiowski, op.cit.
Dz.U. z 1998 nr 162, poz. 1118.
− prowadzenie bieżącego instruktażu i konsultacji z personelem
kancelarii jednostek i instytucji podległych Dowództwu Wojsk
Lądowych w zakresie zasad archiwizacji dokumentacji wojskowej i obronnej;
− współpraca z cywilnymi placówkami archiwalnymi w sprawach metodycznych i szkoleniowych;
− opracowywanie zespołów akt;
− dokonywanie oceny i wydzielanie do zniszczenia dokumentacji niearchiwalnej, której upłynął okres przechowywania;
− prowadzenie działalności informacyjnej o zasobie;
− prowadzenie konserwacji i zabezpieczanie archiwaliów.
Wejście w życie ustawy o ochronie informacji niejawnych19 spowodowało konieczność realizacji dodatkowych zadań służbowych
polegających na weryfikacji klauzul tajności dokumentów wytworzonych przed 10 maja 1990 r. Weryfikację prowadzono nieprzerwanie
od września 2000 r. do listopada 2001 r. W Archiwum pracowały
wówczas 402 komisje składające się z członków poszczególnych
jednostek organizacyjnych. Weryfikacji poddano 92 483 teczki,
klauzule zmieniono w przypadku 86 626 teczek.
Filia nr 1 Archiwum Wojsk Lądowych współpracuje z placówkami naukowo-badawczymi i szkołami wyższymi, przede wszystkim
z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika. Współpraca ta polega nie tylko
na udostępnianiu materiałów archiwalnych czy ich popularyzacji, ale
również na bieżących kontaktach i przyjmowaniu studentów na specjalistyczne praktyki archiwalne.
Archiwum intensywnie współpracuje z Oddziałami Instytutu Pamięci Narodowej. Na mocy ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej20
w ciągu ostatnich kilku lat użyczono IPN ponad 60 000 j.a., głównie akt
sądowych i prokuratorskich.
Archiwum było współautorem „Informatora o archiwum Instytucji
Ministerstwa Obrony Narodowej i archiwach Rodzajów Sił Zbrojnych”
w zakresie dotyczącym dawnego Pomorskiego Okręgu Wojskowego.
19
20
Dz.U. z 1999 nr 11, poz. 95, z późn. zm.
Dz.U. z 1998 nr 155, poz. 1016 z późn. zm.
513
Reasumując można stwierdzić, że ostatnie lata działalności służbowej Archiwum wypełnione były realizacją zadań wynikających z pojawiających się ustaw, zarządzeń, decyzji itp., m.in. blisko sześcioletnią
realizacją spraw dotyczących kapitału początkowego, półtorarocznym
procesem weryfikacji klauzul tajności dokumentów, a także wszystkimi przedsięwzięciami związanymi z inwentaryzacją, przygotowaniem
i użyczeniem wytypowanych akt do Instytutu Pamięci Narodowej.
Po użyczeniu ostatnich akt do IPN w 2008 r. można będzie realizować
w pełnym wymiarze typowe prace archiwalne.
514
Fot. 1. Plan Torunia. Kółkiem zaznaczono lokalizację Archiwum POW
Fot. 2. Koszary Bramy Lubickiej – siedziba Archiwum POW. Widok od
strony ul. gen. J. Chłopickiego
515
Fot. 3. Koszary Bramy Lubickiej – widok w kierunku zachodnim
Fot. 4. Widok budynku Koszar Bramy Lubickiej w kierunku wschodnim
516