Edukacja seksualna jako forma profilaktyki zaburzeń i promocji

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Ewa Kasperek - Golimowska
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
WSE UAM w Poznaniu
[email protected]
Edukacja seksualna
jako forma profilaktyki zaburzeń
i promocji zdrowia seksualnego
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Edukacja seksualna?
TAK!
ale jaka?????
NIE?
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Holistyczna, dynamiczna, interakcyjna koncepcja zdrowia,
jako podstawa współczesnych działań na rzecz zdrowia
„Zdrowie, to nie tylko brak choroby i niepełnosprawności, lecz stan dobrego
samopoczucia fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego”
Zdrowie, jako proces rozpatrywany w przebiegu czasowym
i zmieniający się w odpowiedzi na wymagania zewnętrzne i wewnętrzne
zdrowie zdobywa się, osiąga, tworzy, buduje, powiększa, wzbogaca
ZDROWIE, TO NIEUSTANNE WYZWANIE !
Woynarowska, B. (2007). Edukacja zdrowotna. Warszawa: PWN, s. 14.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Zdrowie seksualne,
jako cel rozwoju psychoseksualnego
i efekt edukacji seksualnej
jest stanem dobrego samopoczucia
w aspekcie fizycznym, psychicznym i społecznym,
a nie wyłącznie brakiem choroby lub niepełnosprawności,
we wszystkich sprawach związanych z układem rozrodczym
oraz jego funkcjami i procesami.
integracja
biologicznych, emocjonalnych, społecznych aspektów
życia seksualnego, ważnych dla pozytywnego
rozwoju osobowości, komunikacji i miłości.
WHO, 1986, za: Lew-Starowicz, Z., Długołęcka, A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN, s. 130.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Zdrowie seksualne,
jako część zdrowia reprodukcyjnego
obejmuje:
• zdrowy rozwój seksualny,
• równe i odpowiedzialne relacje partnerskie,
• osiąganie satysfakcji seksualnej,
• wolność od chorób, niedomagań, przemocy i
wszelkich krzywdzących praktyk związanych z
seksualnością.
Starowicz, Z., Długołecka, A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN, s. 265-268.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Osoba zdrowa seksualnie,
jako efekt prawidłowego rozwoju seksualnego
i cel procesu wychowania wspomagającego rozwój
• jednostka, która akceptuje swoją płeć,
• przyjmuje role z nią związane,
• bez lęku wyraża swoją seksualność w wymiarze
fizycznym, psychicznym i społecznym,
• ma poczucie odpowiedzialności za skutki swojej
seksualności dotyczące siebie, partnera i społeczeństwa.
Gapik, L. (1998). Rozwój psychoseksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej edukacji
seksuologicznej i profilaktyki HIV/AIDS. Katowice: AGAT, s. 361-365.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Prawa seksualne i prawa reprodukcyjne
jako podstawa działań na rzecz zdrowia seksualnego
obejmują prawa człowieka, wszystkich par i jednostek do:
•
osiągania możliwie najlepszego zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego,
•
prowadzenia satysfakcjonującego i bezpiecznego życia seksualnego
oraz dostępu do informacji i środków umożliwiających osiągnięcie tego celu,
•
wolnego od dyskryminacji, przymusu i przemocy prawa do podejmowania
decyzji w sprawach seksualnych zgodnie z dokumentami praw człowieka
•
swobodnego i odpowiedzialnego decydowania czy, ile i kiedy chcą mieć
dzieci.
(Program Działania, Kair 1994, art. 8, 7.2, 7.3 ; Platforma Działania, Pekin 1995, art. 94, 95)
w: Starowicz, Z., Długołęcka, A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN, s. 265-268.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Deklaracja Praw Seksualnych (WHO, 2002),
jako podstawa działań na rzecz zdrowia seksualnego
„PRAWA SEKSUALNE
STANOWIĄ FUNDAMENTALNE I UNIWERSALNE PRAWA CZŁOWIEKA”
1. Prawo do wolności seksualnej.
2. Prawo do odrębności seksualnej, integralności oraz bezpieczeństwa seksualnego.
3. Prawo do prywatności seksualnej.
4. Prawo do równości seksualnej.
5. Prawo do przyjemności seksualnej.
6. Prawo do emocjonalnego wyrażania seksualności.
7. Prawo do swobodnych kontaktów seksualnych.
8. Prawo do podejmowania wolnych i odpowiedzialnych decyzji dotyczących
posiadania potomstwa.
9. Prawo do informacji seksualnej opartej na badaniach naukowych.
10. Prawo do wyczerpującej edukacji seksualnej.
11.Prawo do seksualnej opieki zdrowotnej.
WHO, 2002; za: Lew-Starowicz, Z., Długołęcka, A (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN, s. 265-267.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Zalecenia odnośnie do wartości
upowszechnianych w szkolnej edukacji seksualnej
w świetle dokumentów dotyczących praw reprodukcyjnych i seksualnych
Edukacja seksualna w szkole musi opierać się na:
• zasadzie równości płci,
• pełnym poszanowaniu praw reprodukcyjnych człowieka i
praw seksualnych kobiet,
• szacunku dla młodych ludzi i dla ich decyzji,
• akceptacji mniejszości seksualnych,
• założeniu, że seksualność jest dobrem i powinna służyć
szczęściu kobiet i mężczyzn.
Por. Światowa Konferencja na rzecz Ludności i Rozwoju (Kair, 1994) oraz IV Światowa Konferencja na rzecz Kobiet (Pekin,
1995), W: Prawa i zdrowie reprodukcyjne i seksualne. Przewodnik. Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny.
Warszawa, 1998; http://www.federa.org.pl/publikacje/mat_info/edukacja.htm#3
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Zalecenia odnośnie do programów edukacji seksualnej
w świetle dokumentów dotyczących praw reprodukcyjnych i seksualnych
• zapewniać rzetelną i pełną informację dostosowaną do wieku dziecka,
• zapewniać wiedzę odpowiednio wcześnie, aby wyprzedzać
doświadczenia,
• zapewniać rzetelną i pełną informację na temat antykoncepcji, w tym
skuteczności, zalet i wad różnych metod dla konkretnych osób,
• zapewniać rzetelną informację na temat AIDS i sposobu uniknięcia
zakażenia wirusem HIV oraz innych chorób przenoszonych drogą płciową
(STI),
• podkreślać odpowiedzialność mężczyzn za skutki aktywności seksualnej,
• podkreślać prawo kobiety do decyzji w sprawach dotyczących seksu,
także do odmowy w każdej sytuacji.
Por. Światowa Konferencja na rzecz Ludności i Rozwoju (Kair, 1994) oraz IV Światowa Konferencja na rzecz Kobiet (Pekin,
1995), W: Prawa i zdrowie reprodukcyjne i seksualne. Przewodnik. Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny.
Warszawa, 1998; http://www.federa.org.pl/publikacje/mat_info/edukacja.htm#3
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Oczekiwane efekty edukacji seksualnej
w świetle dokumentów dotyczących praw reprodukcyjnych i seksualnych
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
pozwoli młodzieży w pozytywny sposób podchodzić do własnej
seksualności, zwiększy szanse na stworzenie szczęśliwych związków,
umożliwi dostarczenie dzieciom rzetelnej informacji w sposób
dostosowany do ich wieku oraz do możliwości pojmowania,
sprostowanie błędnych informacji docierających do młodych ludzi,
pomoc w unikaniu problemów związanych z prowadzeniem życia
seksualnego,
zmiany stereotypów utrudniających kobietom i mężczyznom osiąganie
równych szans w życiu prywatnym i społecznym,
wpłynie na zmianę stosunku do mniejszości seksualnych,
ułatwi zrozumienie między kobietami i mężczyznami,
zwiększy poczucie odpowiedzialności mężczyzn za jakość i skutki
związków seksualnych,
uświadomi młodym ludziom prawa kobiet do seksualności,
poprawi jakość współżycia seksualnego.
Por. Światowa Konferencja na rzecz Ludności i Rozwoju (Kair, 1994) oraz IV Światowa Konferencja na rzecz Kobiet (Pekin,
1995); W: Prawa i zdrowie reprodukcyjne i seksualne. Przewodnik. Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny.
Warszawa, 1998; także http://www.federa.org.pl/publikacje/mat_info/edukacja.htm#3)
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Założenia pedagogiki seksualnej
będące podstawą wychowania seksualnego
kształtowanie harmonijnej osobowości, systemu wartości,
pozytywnych postaw wobec siebie i innych ludzi,
wspomaganie rozwoju seksualnego w celu osiągnięcia dojrzałości
seksualnej, czyli zdolności do nawiązania bliskiej relacji intymnej,
w której dochodzi do realizacji własnej płciowości z
uwzględnieniem norm społecznych,
uczenie postępowania zgodnie z zasadami etycznymi, z
poszanowaniem norm społecznych, moralnych, prawnych,
tworzenie warunków sprzyjających prawidłowemu wykorzystaniu
wiedzy dotyczącej zagadnień seksualnych,
Obuchowska,I., Jaczewski,A. (1982). Rozwój erotyczny. Warszawa: WSiP
Izdebski, Z. (2005). Pedagogika seksualna. W: Encyklopedia Pedagogiczna. (red.). J. Pilch. Gdańsk: GWP
Lew-Starowicz, Z., Długołęcka, A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN, s. 238
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Wychowanie seksualne jako jedna z dziedzin
wychowania wspierającego rozwój psychoseksualny
ma na celu przygotowanie dorastającego pokolenia do
dorosłego życia i pełnienia ról zgodnych z
obowiązującymi w danym społeczeństwie normami
Zadania:
• przekazywanie dzieciom i młodzieży niezbędnych
informacji,
• uczestniczenie w kształtowaniu opinii i poglądów,
• uwrażliwianie i podnoszenie poziomu świadomości w
sferze wartości i norm związanych z daną dziedziną
życia, zgodnie z filozofią wychowania.
Kozakiewicz, M. (1984). Moralne aspekty wychowania seksualnego. W: Seksuologia społeczna. (red.). K. Imieliński. Warszawa:
PWN, Kozakiewicz, M. (1993). U podstaw wychowania seksualnego. W: Seksuologia. Nr 5, 7.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Uświadomienie seksualne jako element wychowania
wspierającego rozwój psychoseksualny
Zadania:
•
stworzenie warunków dotarcia do źródeł i przyswojenia obiektywnej wiedzy
niezbędnej do prawidłowych zachowań seksualnych,
•
popularyzacja wiedzy z różnych dziedzin nauki, w zakresie odpowiednim do
etapu rozwoju osobniczego, zainteresowań i aktualnych potrzeb człowieka.
•
Rodzaje źródeł informacji na temat seksualności:
literatura przedmiotu, zobiektywizowane źródła informacji,
•
indywidualne doświadczenia i obserwacje każdego człowieka,
•
informacje związane z seksem „komercyjnym” (np. przekazy medialne,
przemysł pornograficzny, oferty usług seksualnych, reklamy),
•
mity, stereotypy, obiegowe poglądy, przesądy na temat seksualności.
Sokoluk, W. (2003). Wychowanie do życia w rodzinie. Poradnik metodyczny dla nauczycieli. Warszawa: WSiP
(Obuchowska, I., Jaczewski, A. (1982). Rozwój erotyczny. Warszawa: WSiP
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Cele i zadania wychowania seksualnego
wspierającego rozwój psychoseksualny
System wartości
seksualnych
Rozwój osobowości
Samoopanowanie
seksualne
Wychowanie
seksualne
Uświadomienie
seksualne
Świadomość
płciowa
Przygotowanie do
życia małżeńskiego
i rodzinnego
Promocja zdrowia
seksualnego
Lew -Starowicz, Z., Szczerba K. (1995). Nowoczesne wychowanie seksualne. Warszawa: BGW, s. 9.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Edukacja seksualna
jako forma profilaktyki i promocji zdrowia seksualnego
Edukacja seksualna, jako dziedzina edukacji zdrowotnej
(kształcenie, nauczanie, wychowanie)
uczy ludzi dbać o zdrowie własne i innych ludzi, czyli
„Wiedzieć, rozumieć, umieć, chcieć”
 chronić zdrowie, zapobiegać chorobom (profilaktyka),
 doskonalić, pomnażać, zwiększać potencjał zdrowotny (promocja
zdrowia),
 przywracać zdrowie, gdy pojawi się choroba (leczenie i
rehabilitacja) we wszystkich okresach życia
Woynarowska, B. (2007). Edukacja zdrowotna. Warszawa: PWN, s. 127
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Profilaktyka, prewencja, zapobieganie
gr. phylax (stróż)
Wszystkie działania podejmowane w celu:
• zapobiegania pojawieniu się i/lub rozwojowi
niepożądanych zachowań, stanów lub zjawisk w danej
populacji,
• przeciwdziałania zagrożeniom (w tym także chorobom),
których wystąpienie lub nasilenie w przyszłości jest
bardzo prawdopodobne,
• zmniejszenia prawdopodobieństwa tych zagrożeń
i utrzymanie stanu dotychczasowego (status quo)
za: Woynarowska, B. (2007). Edukacja zdrowotna. Warszawa: PWN, s. 127
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Promocja zdrowia
„Twoje zdrowie w Twoich rękach”
„jest to proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad swoim
zdrowiem oraz jego poprawę”
(Karta Ottawska, 1986)
nastawiona na upodmiotowienie i aktywność ludzi,
którzy z poczuciem odpowiedzialności podejmą
skuteczne działania na rzecz swego zdrowia i środowiska
„jest dyscypliną nauki i sztuką wspomagania ludzi w dokonywaniu
zmian w ich stylu życia, aby mogli zbliżyć się do optimum swego zdrowia”
Karski, J.B. (2006). Teoria i praktyka promocji zdrowia. Wybrane zagadnienia. Warszawa; CEDEWU
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Profilaktyka pozytywna vs. negatywna
Profilaktyka negatywna
Profilaktyka pozytywna
• działalność defensywna,
• działalność ofensywna
• wzmacnianie umiejętności
życiowych i innych zasobów
• punktem wyjścia koncepcja
salutogenezy (Antonovsky) i
resilience (Garmezy, Rutter)
• dąży do równoważenia
wpływów czynników ryzyka
• negatywny przekaz „nie
rób tego” „unikaj tamtego”,
• punktem wyjścia są
czynniki ryzyka,
• dąży do eliminowania
czynników ryzyka
Demel, M. (1980). Pedagogika zdrowia. Warszawa: WSiP
Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania
substancji psychoaktywnych. Warszawa: Sholar
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Czynniki chroniące
podstawą profilaktyki pozytywnej i promocji zdrowia
to wszystkie właściwości jednostek lub środowiska
społecznego wzmacniające potencjał zdrowotny
i zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka
• właściwości osobiste (umiejętności interpersonalne,
wysoka samoocena, atrakcyjny wygląd,
samoświadomość),
• przedmioty (mieszkanie, samochód),
• warunki życia (dobra szkoła, praca, udana rodzina,
przyjaciele),
• źródła energii (pieniądze, wiedza, władza, czas)
por. Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Warszawa: Sholar,
także: Hobfoll, S. ( 2006). Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. GWP
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Umiejętności (zdolności) życiowe,
jako ważny czynnik chroniący i zasób zdrowotny
umiejętności umożliwiające człowiekowi pozytywne
zachowania przystosowawcze, dzięki którym może
skuteczne sobie radzić z zadaniami (wymaganiami)
codziennego życia (WHO, 1993)
Rodzaje umiejętności:
• podejmowanie decyzji i konstruktywne rozwiązywanie problemów,
• porozumiewanie się i utrzymywanie dobrych relacji
interpersonalnych,
• samoświadomość i empatia, radzenie sobie ze stresem, lękiem,
• asertywność, opieranie się presji innych.
Woynarowska, B. (2007). Edukacja zdrowotna. Warszawa: PWN
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Jak działają czynniki chroniące?
MODEL REDUKOWANIA RYZYKA
Czynnik
ryzyka
Ryzykowne
zachowania
seksualne
Nacisk kolegów,
Używanie substancji
psychoaktywnych
Czynnik
chroniący
Asertywność,
wysoka samoocena
Czynniki chroniące stanowią bufor redukujący wpływ
czynników ryzyka, modyfikują (zmniejszają) ich wpływ
Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Warszawa: Sholar
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Zalecany model edukacji seksualnej
Model „złotego środka”
(zdrowotno-medyczny + społeczno-psychologiczny)
profilaktyka pozytywna, promocja zdrowia seksualnego,
wychowanie seksualne wspierające prawidłowy rozwój psychoseksualny
•
„mówić rzeczy celowo wybrane, stosownie do potrzeb, etapu rozwoju, sytuacji”,
•
uświadamiać możliwość wyboru i kształtować umiejętności podejmowania
decyzji, dokonywania wyborów, uwzględniania konsekwencji swoich czynów,
•
ukazywać rozmaitość wartości i norm leżących u podstaw ludzkiego
zachowania,
•
ukazywać konieczność przejmowania odpowiedzialności za swoje życie,
„jest wiele dróg, wybierz najlepszą…”
„rób to tak, a nie tak, gdyż…” (pomyśl o konsekwencjach)
„tak, ale…” (zastanów się, rozważ „za” i „przeciw”
Kozakiewicz, M. (1984). Moralne aspekty wychowania seksualnego. W: Seksuologia społeczna. (red.). K. Imieliński, s. 372-464.
Kozakiewicz M. (1993). U podstaw wychowania seksualnego. W: Seksuologia, nr 5, 7
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Podsumowanie








Holistyczna, dynamiczna, interakcyjna koncepcja zdrowia, jako podstawa
działań na rzecz zdrowia seksualnego;
Zdrowie seksualne i reprodukcyjne, jako wartość osiągana w procesie
rozwoju ;
Prawa seksualne i prawa reprodukcyjne, Deklaracja Praw Seksualnych
WHO, 2002, jako wyznacznik działań na rzecz zdrowia seksualnego;
„Wychowanie seksualne”, jako dziedzina wychowania uczestnicząca w
procesie kształtowania „ osoby zdrowej seksualnie”;
Edukacja seksualna jako element edukacji zdrowotnej, w toku której ludzie
uczą się dbać o zdrowie własne i otoczenia społecznego;
Profilaktyka negatywna ukierunkowana na przeciwdziałanie zaburzeniom i
chorobom oraz profilaktyka pozytywna i promocja zdrowia seksualnego
skupione na budowaniu, umacnianiu i rozwijaniu zasobów zdrowotnych
człowieka, wspierające rozwój psychoseksualny poprzez upodmiotowienie,
budowanie odpowiedzialności i uczenie skutecznych działań na rzecz swego
zdrowia i dobrego samopoczucia;
Afektywne (wartości, postawy, emocje), aktywne nauczanie/uczenie;
Kształtowanie umiejętności życiowych sprzyjających osiąganiu zdrowia
seksualnego.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Bibliografia
•
Demel, M. (1980). Pedagogika zdrowia. Warszawa: WSiP
•
Gapik, L. (1998). Rozwój psychoseksualny człowieka. W: J. Rzepka (red.). Zagadnienia prorodzinnej edukacji
seksuologicznej i profilaktyki HIV/AIDS. Katowice: AGAT
•
•
•
•
Hobfoll, S. ( 2006). Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. Gdańsk: GWP
Izdebski, Z. (2005). Pedagogika seksualna. W: Encyklopedia Pedagogiczna. (red.). J. Pilch. Gdańsk: GWP
Karski, J.B. (2006). Teoria i praktyka promocji zdrowia. Wybrane zagadnienia. Warszawa: CEDEWU
Kozakiewicz, M. (1984). Moralne aspekty wychowania seksualnego. W: Seksuologia społeczna. (red.). K.
Imieliński. Warszawa: PWN
Kozakiewicz, M. (1993). U podstaw wychowania seksualnego. W: Seksuologia. Nr 5, 7.
Lew-Starowicz, Z., Długołęcka, A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN
Lew -Starowicz, Z., Szczerba K. (1995). Nowoczesne wychowanie seksualne. Warszawa: BGW
Obuchowska,I., Jaczewski, A. (1982). Rozwój erotyczny. Warszawa: WSiP
Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Warszawa: Sholar
Prawa i zdrowie reprodukcyjne i seksualne. Przewodnik. (1998). Warszawa: Federacja na rzecz Kobiet i
Planowania Rodziny.
Sokoluk, W. (2003). Wychowanie do życia w rodzinie. Poradnik metodyczny dla nauczycieli. Warszawa: WSiP
Woynarowska, B. (2007). Edukacja zdrowotna. Warszawa: PWN
http://www.federa.org.pl/publikacje/mat_info/edukacja.htm#3
•
•
•
•
•
•
•
•
•
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008
Sexual education as a method of prophylactic
of sexual disorders and sexual health
promotion
Ewa Kasperek-Golimowska
[email protected]
The Department of Health Promotion and Psychotherapy
Adam Mickiewicz University - Poznań