wyższa skoła bezpieceństwa
advertisement
WYŻSZA SZKOŁA BEZPIECZEŃSTWA z siedzibą w Poznaniu WYDZIAŁ SPOŁECZNO - EKONOMICZNY PEDAGOGIKA OPIEKUŃCZO - WYCHOWAWCZA Z SOCJOTERAPIĄ Studia podyplomowe Małgorzata GRENDA Nr albumu: 079 PRACA DYPLOMOWA NA TEMAT: WSPIERANIE ROZWOJU SPOŁECZNEGO WYCHOWANEK POPRZEZ ROZWIJANIE ICH ZAINTERESOWAŃ I UZDOLNIEŃ NA PRZYKŁADZIE MŁODZIEŻOWEGO OŚRODK WYCHOWAWCZEGO W CEREKWICY Promotor: dr Zbigniew DZIEMIANKO Poznań 2007 2 SPIS TREŚCI WSTĘP.......................................................................................................................03 ROZDZIAŁ 1 MŁODZIEŻOWY OŚRODEK WYCHOWAWCZY W CEREKWICY.........................................................................................................05 ROZDZIAŁ 2 SPECYFIKA FUNKCJONOWANIA MŁODZIEŻY W PLACÓWKACH OPIEKI CAŁODOBOWEJ...........................................................................................07 ROZDZIAŁ 3 PROGRAMOWANIE ROZWOJU SPOŁECZNEGO ZA POMOCĄ WYCHOWANIA OPARTEGO NA INDYWIDUALNYCH UZDOLNIENIACH........................................11 ROZDZIAŁ 4 GRUPY ZAINTERESOWAŃ W MŁODZIEŻOWYM OŚRODKU WYCHOWAWCZYM W CEREKWICY.........................................................................................................14 4.1. GRUPA PLASTYCZNA.......................................................................................16 4.2. GRUPA FILMOWO – CZYTELNICZA.................................................................17 4.3. GRUPA KULINARNA..........................................................................................18 4.4. GRUPA INFORMATYCZNA................................................................................19 4.5. GRUPA OGRODNICZA......................................................................................21 4.6. GRUPA SPORTOWA..........................................................................................22 4.7. GRUPA TEATRALNA..........................................................................................23 4.8. GRUPA RĘKODZIEŁA ARTYSTYCZNEGO.......................................................24 4.9. GRUPA TURYSTYCZNO – HARCERSKA.........................................................25 ROZDZIAŁ 5 EFEKTY ODDZIAŁYWAŃ..........................................................................................27 ZAKOŃCZENIE..........................................................................................................34 BIBLIOGRAFIA...........................................................................................................37 3 WSTĘP Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy w Cerkwicy jest placówką specjalną – resocjalizacyjną, przeznaczoną dla młodzieży żeńskiej, niedostosowanej społecznie. Głównym zadaniem ośrodków jest resocjalizacja w kierunku społecznie pożądanym, i inaczej wspieranie ich mówiąc rozwoju w naprawianie kierunkach relacji społecznych zgodnych młodocianych z przyjętymi normami. Resocjalizacja to wychowanie od nowa, wychowanie poprawiające złe skutki wcześniej popełnionych błędów. Z pedagogicznego punktu widzenia resocjalizacją będzie włączenie do życia społecznego jednostek, które utraciły zdolność poprawnego współżycia społecznego w wyniku niekorzystnych zmian w ich osobowości. Jak grzyby po deszczu mnożą się na rynku wydawniczym oferty programów profilaktycznych, socjoterapeutycznych i dydaktycznych do wykorzystania przez pedagogów i osoby, dla których wychowanie człowieka stało się celem i sposobem na życie. Część z nich, np.: „Podaj dłoń” - D. J. Johnsona, zawiera dokładne i czytelne instrukcje postępowania, ćwiczenia dające okazję do doświadczania bezpośredniego i osobistego, różnych form interpersonalnego kontaktu, praktyki bycia z ludźmi. W moim przekonaniu najważniejsze jednak w skutecznym przeciwdziałaniu zachowaniom niepożądanym, czy pomagającym je przezwyciężać są walory osobowościowe i samoświadomość własnych umiejętności i sposobów postępowania w relacji z innymi. Każdy z nas dysponuje osobistą wiedzą psychologiczną, dotyczącą nie tyle prawideł własnego działania, ile pewnych ogólnych zasad. Wiedza „zimna”, zdobyta intelektualną drogą w znacznie mniejszym stopniu wpływa na realne zachowanie jednostki niż tzw. wiedza „gorąca”, zdobyta na podstawie osobistego doświadczenia. W swojej pracy, na co dzień spotykam się z destruktywnymi zachowaniami młodych dziewcząt, dla których jest to jedyny skuteczny i wyuczony sposób radzenia sobie z frustracją, niepowodzeniami różnej natury i skali. Nieprawidłowe zachowanie jest formą „wyuczonej w rodzinie komunikacji”, dlatego zmiana jej w komunikację konstruktywną wymaga wielkiego wysiłku i zaangażowania w nawiązanie bliskiego kontaktu z młodą często zbuntowaną osobą. Istotą zmiany korekcyjnej i kreacyjnej są 4 tu, bowiem bezpośrednie interakcje zachodzące między osobami. Zasadą skutecznej zmiany niepożądanych zachowań jest własna aktywność poznawcza i emocjonalna. Rolą zaś w tym wypadku nauczyciela jest stworzenie takich sytuacji, które pomogą niedojrzałej i zaburzonej w prawidłowym funkcjonowaniu osobie uświadomić własne trudności i ograniczenia oraz własny potencjał i możliwości zmiany, przy jednoczesnym wskazaniu alternatywnych form spędzania wolnego czasu, a tym samym radzenia sobie z niepowodzeniami, napięciami i złością. Rolą nowoczesnej dydaktyki jest wszechstronny rozwój młodego człowieka, a więc wyposażenie go nie tylko w wiedzę czy umiejętności poznawcze, ale również w kompetencje społeczne, moralne i duchowe. Jak już wspomniałam, na rynku wydawniczym nie brakuje publikacji na temat przyczyn, przejawów i skutków patologicznych zachowań młodzieży, znacznie mniej natomiast jest praktycznych wskazówek, jak tym problemom przeciwdziałać, jak skutecznie wspierać rozwój młodych ludzi, by ich relacje społeczne były prawidłowe. W niniejszej pracy, opierając się na własnym długoletnim doświadczeniu w pracy resocjalizacyjnej chciałabym poszerzyć perspektywę widzenia pracy z młodzieżą w ramach grup zainteresowań, wspierającej ich prawidłowy rozwój społeczny. Chciałabym, aby moje rozważania i refleksje inspirowały wychowawców do odważnych poczynań na rzecz młodzieży zaniedbanej wychowawczo. Podstawowym warunkiem w tej – niekiedy wydawałoby się beznadziejnej walce – jest optymizm pedagogiczny, niezachwiane przekonanie, że każdy człowiek, nawet najbardziej zaniedbany, jest jednak podatny na oddziaływanie wychowawcze szczególnie tych wychowawców, którzy mają pasje i zainteresowania, którymi zarażają innych, zachwycają i wprowadzają w wartościowy świat osobistych doznań artystycznych, społecznych i kulturalnych. Myślę, że nie ma ludzi bez zainteresowań – tak jest w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Cerkwicy, w którym pracuję od ponad 16 lat. Na przykładzie własnym i kolegów, chcę pokazać jak wielką jest zaletą wola i umiejętność dzielenia się swoimi zainteresowaniami w toku zajęć grupowych, dla rozwijania prawidłowych interakcji społecznych, wzbogacania osobowości młodego człowieka, kształtowania systemu wartości i wielu, wielu innych, o których traktuje niniejsza praca pozytywnych społecznie aspektów. 5 ROZDZIAŁ1 MŁODZIEŻOWY OŚRODEK WYCHOWAWCZY W CEREKWICY Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy w Cerkwicy jest specjalną placówką opieki całkowitej o charakterze resocjalizacyjnym, przeznaczoną dla młodzieży niedostosowanej społecznie, żeńskiej w wieku od 14 do 18 lat, skierowanej postanowieniem Sądu Rodzinnego1. Fot. 1. Internat w MOW w Cerkwicy. W roku 1868 właścicielem dóbr cerekwickich zostaje hrabia Bolesław Czapski, który w 1889r. sprzedaje swoje ziemie wraz z XIX wiecznym dworem Komisji Kolonizacyjnej Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W 1891 powstaje tu pierwszy zakład wychowawczy dla dzieci moralnie zaniedbanych. Wychowanki przebywają w Ośrodku do: - zakończenia procesu resocjalizacji, - ukończenia 18 lat, - wyjątkowo na własną prośbę – do czasu ukończenia szkoły, - usamodzielnienia, nie dłużej jednak niż do 21 lat2. Rozporządzenie MENiS z dnia 18 stycznia2005 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach. (Dz. U. z 2005 r. Nr 17, poz. 141 2 B. Kowalska-Erlick: Młodzież nieprzystosowana społecznie a prawo. Warszawa 1988, s.188. 1 6 Głównym zadaniem ośrodków jest resocjalizacja w kierunku społecznie pożądanym, a zwłaszcza kształtowanie zainteresowań, właściwej hierarchii wartości oraz przestrzegania przyjętych zasad współżycia społecznego3. W procesie wychowawczym realizowane są trzy podstawowe funkcje resocjalizacyjne: a) opiekuńcza, b) wychowawczo – dydaktyczna c) terapeutyczna. Funkcja opiekuńcza wyraża się w zaspokajaniu potrzeb pierwszego i wyższych rzędów stosownie do odczuwalnych przez wychowanki braków i frustracji. Realizacja funkcji zaspokajanych opiekuńczej potrzeb winna nieletniej, być poprzedzona poszukiwaniem rozpoznaniem optymalnych nie rozwiązań z punktu widzenia istniejących realnych możliwości oraz interesów wychowanka. Funkcja wychowawczo – dydaktyczna wyraża się w przysposabianiu wychowanki do funkcjonowania w takich rolach społecznych jak rola ucznia, dziecka w środowisku rodzinnym, później pracownika, czy członka większej społeczności lokalnej itp. poprzez uczestnictwo w specjalnie do tego celu zorganizowanych zajęciach. Funkcje wychowawcza i dydaktyczna ośrodka są najczęściej eksponowane jako wiodące, dzięki którym realizowany jest cel nadrzędny resocjalizacji – prawidłowa adaptacja w społeczeństwie. Funkcja terapeutyczna wyraża się w trafnym i rzetelnym diagnozowaniu zaburzeń i dysfunkcji w indywidualnym i społecznym działaniu wychowanków, postulowaniu określonych modyfikacji, motywacji i postaw oraz stosowaniu odpowiednich do rozpoznania diagnostycznego środków leczenia somatycznego i psychologicznego, przywracających zaburzoną homeostazę somatyczną i psychiczną jednostek4. Ośrodek realizuje te funkcje w trzech współpracujących ze sobą działach: szkoła, warsztaty zawodowe i internat. Rozporządzenie MENiS z dnia 7 marca 2005 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach. (Dz. U. z 2005 r. Nr 52, poz. 467). 4 Praca zbiorowa pod redakcją K. Pospiszyla: W poszukiwaniu systemów wychowawczych placówek resocjalizacyjnych dla młodzieży. Warszawa 1985, s. 15-17. 3 7 Kształcenie ogólne i zawodowe prowadzone jest w: Gimnazjum Specjalnym z oddziałami przysposabiającymi do pracy w zawodzie kucharz małej gastronomii oraz Zasadniczej Szkole Zawodowej Specjalnej w tym samym zawodzie5. Ważnym z uwagi na omawiane w niniejszej pracy ogniwem w resocjalizacji nieletnich jest internat, nazywany „domem wychowanek”. Praca wychowawcza w internacie jest organizowana w czasie wolnym od nauki w szkole i warsztatach zawodowych. Ma ona na celu zmienić niewłaściwą postawę moralną nieletniego oraz nieprawidłowo ukształtowaną hierarchię wartości, jak również rozwijać i kształtować wartościowe zainteresowania. Zajęcia w kołach zainteresowań wywierają szczególnie korzystny wpływ na wychowanków z zaburzeniami osobowości, tym samym spełniają wielorakie funkcje w zakresie: - zapewnienia wypoczynku i rozrywki w czasie wolnym, - kształtowania właściwej postawy do działalności społecznej, - nauki gospodarowania wolnym czasem, - rozwijania inicjatywy i innowacji, - terapii zajęciowej. Zajęcia te mają niewątpliwy walor terapeutyczny, ponieważ rozładowują napięcie charakterystyczne dla stanów neurotycznych. Ponadto sukcesy indywidualne stają się sukcesami całej zbiorowości, przez co przyczyniają się do wzrostu poziomu uspołecznienia. Atrakcyjność zajęć w dużej mierze uwarunkowana jest przez wychowawcę. Jego osobiste zaangażowanie w organizowaniu zajęć w ramach grupy zainteresowań oraz czynne w nich uczestnictwo. Aktywność twórcza wychowawcy podnosi poziom zajęć i umożliwia bardziej spontaniczne reakcje wychowanek i interakcje społeczne. ROZDZIAŁ 2 SPECYFIKA FUNKCJONOWANIA MŁODZIEŻY W PLACÓWKACH OPIEKI CAŁODOBOWEJ Tworzenie i realizowanie programu zajęć, których zasadniczym celem jest oparcie na zainteresowaniach i uzdolnieniach młodych ludzi przebywających 5 Rozporządzenie MENiS z dnia 7 marca 2005 r. op. cit.,(Dz. U. z 2005 r. nr 52, poz. 467) 8 w placówkach opiekuńczo – wychowawczych i resocjalizacyjnych jest czymś codziennym i oczywistym, choć nie zawsze docenianym i należycie wykorzystywanym. Poza oczywistymi, omówionymi szeroko w literaturze przedmiotu, różnicami w funkcjonowaniu psychicznym (deprawacja potrzeb, istnienie urazów psychicznych, zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń zachowania) oraz fizycznym (zaniedbania zdrowotne i rozwojowe), dzieci te odróżnia zupełnie inny kontekst ich rozwoju społecznego – przed przybyciem do placówki i podczas pobytu w niej. Środowisko społeczne (najczęściej rodziny patologiczne) przed przybyciem dziecka do placówki nie zaspokajało na ogół jego podstawowych potrzeb psychicznych, stanowiło źródło negatywnych przeżyć emocjonalnych i nieprawidłowych wzorów zachowania. Podczas pobytu dziecka w placówce podstawowym jego środowiskiem społecznym staje się grupa wychowawcza, w której przebywa niemal bez przerwy i która staje się dla wielu jej członków substytutem środowiska rodzinnego 6. Dlatego też od sposobu funkcjonowania grupy, więzi emocjonalnej, które w niej istnieją, ról, zadań przyjmowanych przez członków grupy, sposobów komunikowania się, umiejętności wyrażania emocji i sposobów rozładowywania napięć i konfliktów zależy w dużej mierze dalszy rozwój emocjonalny i społeczny każdego z jej członków. Zaspokajanie szeroko pojętych potrzeb psychicznych oraz korekcja urazów wymagają kompleksowych i wieloletnich oddziaływań ze strony personelu placówki i choć codzienne zajęcia grupowe przyczyniają się do wyrównywania braków (nie mówię w tym miejscu o deficytach rozwojowych i zdrowotnych), są one tylko jednym i to nie najważniejszym czynnikiem zmian. Natomiast problem zachowania się młodzieży w ramach grupy wychowawczej, która stanowi ich podstawowe środowisko społeczne, wzajemne poznanie się, akceptacja, tolerancja, umiejętności komunikacyjne oraz mediacyjne wydają się z jednej strony ogromnie istotne dla codziennego funkcjonowania członków grupy, zaś z drugiej – możliwe do przyswojenia i utrwalenia właśnie za pomocą różnego rodzaju zajęć grupowych, które scalają swoich członków poprzez realizowanie wspólnych pasji, rozwijających wspólne uzdolnienia i zainteresowania. Warunki zaspokajania potrzeb biologicznych są dla wielu wychowanek z zaniedbanych środowisk lepsze tu niż w ich domu rodzinnym. Jednocześnie jednak znane jest 6 H. Filipczuk: Dziecko w placówce opiekuńczo wychowawczej. Warszawa 1988, s 191 9 zjawisko ogromnej tęsknoty tych dzieci za domem oraz idealizowanie swojej więzi emocjonalnej z rodziną, gdyż to jej brak, a nie warunki egzystencji biologicznej, jest źródłem największego cierpienia. Wiadomo również, że instytucja nawet najlepiej prowadzona nie zaspokoi tych potrzeb całkowicie, niemniej jednak może ona tak ukierunkować pracę wychowawczą, by maksymalnie wykorzystać możliwości tkwiące w personelu pedagogicznym i środowisku rówieśniczym swoich podopiecznych. Analizując warunki życia w zdecydowanej większości placówek można stwierdzić, że najpełniejsze możliwości rozwoju i kompensacji ma tu młodzież w zakresie realizacji potrzeby poznawczej, kontaktu z rówieśnikami (w ośrodkach typu resocjalizacyjnego – tylko w obrębie własnej płci) i aktywności. Dopiero w dalszej kolejności: potrzeby samodzielności, co zależy w dużej mierze od stylu pracy placówki oraz akceptacji i uznania – a to z kolei silnie związane jest ze stylem pracy personelu pedagogicznego. Najwięcej możliwości w sferze oddziaływania na wychowanków daje akceptacja i życzliwość okazywane swoim podopiecznym, bez względu na historie ich życia, przejawiany poziom demoralizacji oraz trudne zachowania. Umiejętność okazywania tych uczuć wychowankom stwarza jednocześnie możliwość zaspokojenia im ważnych potrzeb psychicznych. Te same prawidłowości dotyczą kolejnych ważnych potrzeb psychicznych: uznania i szacunku, w znacznej mierze decydujących o poziomie poczucia własnej wartości, które stanowi niezwykle ważny składnik obrazu siebie: reguluje m.in. zachowanie człowieka i wpływa na osiągane sukcesy lub niepowodzenia życiowe7. Trzeba również pamiętać, że w zakresie potrzeby akceptacji i uznania dzieci i młodzież „placówkowe” odczuwają deficyty od wczesnego dzieciństwa. Wielu z nich zdążyło już wytworzyć u siebie cały szereg mechanizmów obronnych przeciwko kolejnym rozczarowaniom, co wymaga od personelu pedagogicznego dodatkowej wiedzy i umiejętności wychowawczych i terapeutycznych. Wreszcie jak już wspomniałam, uzupełnienie deficytów w zakresie tych potrzeb zależy także od rodzaju kontaktów z rówieśnikami, w związku z czym charakter i jakość tych kontaktów powinny zostać objęte szczególną uwagą. Placówki opieki całodobowej nie mogą zaspokoić najważniejszych potrzeb psychicznych dziecka: potrzeby przynależności i bliskiego kontaktu emocjonalnego (miłości) oraz ściśle z nimi związanej – potrzeby bezpieczeństwa emocjonalnego. J. Reykowski: Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności człowieka, w: Psychologia. Red. T. Tomaszewski. Warszawa 1975,s.790 -806 7 10 Bierze się to ze słusznego przekonania, że trudności wychowawcze są na ogół ściśle skorelowane z poziomem niezaspokojenia podstawowych potrzeb emocjonalnych i żeby mogły one zostać w pełni zaspokojone, trzeba by obdarzyć trudną wychowankę serdeczną miłością i więzią typu rodzinnego. Dlatego pracownicy placówek mogą i powinni dążyć do stworzenia możliwie najbliższych i najbardziej serdecznych więzi między sobą a wychowankami, jednakże prawie nigdy relacje te nie zastąpią więzi uczuciowych w kochającej się rodzinie. Treści urazowe mogą, więc być różnorodne, najczęściej spotyka się następujące: jestem gorsza od innych; muszę być silna (sprytna, cwana), żeby coś znaczyć; nie mogę nic mówić o sobie, bo zostanę wyśmiana; świat jest zły i okrutny, dorośli też; nie jestem ważna dla dorosłych; nikt mnie nie kocha itp. Rolą wychowawców jest zatem organizowanie takich sytuacji społecznych podczas grupowych spotkań, które: - dostarczą uczestnikom zajęć doświadczeń korekcyjnych, przeciwstawnych do treści doświadczeń urazowych oraz doświadczeń kompensujących doświadczenia deprawacyjne, również hamujące rozwój emocjonalny i społeczny; - sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych; - posłużą aktywnemu uczeniu się nowych umiejętności psychologicznych. Wspieranie rozwoju społecznego dzieci i młodzieży wychowywanych w placówkach opieki całkowitej polega, przede wszystkim na rozładowaniu napięć poprzez takie formy aktywności , które umożliwią ujawnienie w toku zajęć grupowych nie tylko blokowanych wcześniej emocji ale również ujawnią nieznane, dotąd nie odkryte walory dziecka w postaci jego indywidualnych predyspozycji, zdolności i talentów. W toku zajęć opartych na wspólnych pasjach i zainteresowaniach ważne jest dostarczanie uczestnikom okazji do przeżywania pozytywnych emocji8. Wiele, bowiem młodych osób jest „nasyconych” przeżyciami negatywnymi na skutek powtarzających się od dłuższego czasu negatywnych bodźców środowiskowych. Przygaszenie, nieufność, wrogość, smutek, zniechęcenie – to często stany dominujące, można je stopniowo likwidować dostarczając nowych, pozytywnych przeżyć. „Stopniowe nawarstwienie się przeżyć miłych, nieskomplikowanych, nie budzących sprzeciwu – powoduje powolne i nieuchronne zapominanie. Zapominanie nie samych faktów, ale właśnie spuścizny po nich w postaci 8 J. Strzemieczny: Zajęcia socjoterapeutyczne. Warszawa 1988, s.13 11 opresyjnych stanów wspomnieniowych”.9 Taką też rolę pełnią między innymi zajęcia o charakterze kół zainteresowań. ROZDZIAŁ 3 PROGRAMOWANIE ROZWOJU SPOŁECZNEGO ZA POMOCĄ WYCHOWANIA OPARTEGO NA INDYWIDUALNYCH UZDOLNIENIACH Istotną cechą osobowości człowieka jest zespół zainteresowań i skłonności, jakie przejawia. Nie ulega wątpliwości, że zainteresowania są związane z potrzebami człowieka. Jedną z największych umiejętności wychowawczych jest rozwijanie w wychowankach rozległych i trwałych zainteresowań zjawiskami społecznymi i kulturalnymi. Aby skutecznie je rozwijać, należy zwracać uwagę na trzy podstawowe sprawy: doniosłość treści zainteresowań, ich trwałość i wielostronność10. Zainteresowanie, ujmowane jako proces, zakłada określony stosunek do przedmiotów lub osób. Stosunek ten ma charakter poznawczy. Zdaniem S. Szumana obcujemy wówczas z przedmiotem „w jakimś swoiście osobistym kontakcie”11. Nie wdając się w rozważania terminologiczne można przyjąć, że zainteresowania to inaczej zamiłowania, które S. Szuman nazywa ulubionymi zajęciami, czynnościami chętnie uprawianymi. Podkreślić należy, iż praca z grupą w ramach koła zainteresowań może stanowić jedynie cenne uzupełnienie codziennej, ukierunkowanej na podobne cele, ale realizowanej innymi metodami, pracy wychowawczej w grupie. Według definicji o grupie społecznej mówimy wtedy, gdy między osobami istnieją bezpośrednie interakcje, gdy istnieje wspólny cel, gdy w zbiorze osób stanowiących grupę występują normy oraz struktura12. Ważne jest zatem, aby uczestnicy zajęć określili dla swojej grupy zainteresowań elementy wymienione w tej definicji. Większość zajęć w ramach kół zainteresowań zawiera ćwiczenia ruchowe umożliwiające odreagowanie napięć, gry i ćwiczenia nastawione na odkrywanie własnych umiejętności, a tym samym podnoszących poczucie własnej wartości. Jest to ważne N. Han-Ilgiewicz: Trudności wychowawcze i ich tło psychiczne. Warszawa 1961,s.221 T. Nowacki: Zarys psychologii. Warszawa 1962, s. 210 11 S. Szuman: Psychologia wychowawcza wieku szkolnego. Warszawa 1957, s.231. 12 S. Mika: Wstęp do psychologii społecznej. Warszawa 1972, s171. 9 10 12 ponieważ, jak wiadomo, większość dzieci „placówkowych” cierpi na duże braki w tym zakresie i podniesienie (nawet chwilowe), poczucia własnej wartości jest bardzo potrzebnym doświadczeniem korekcyjnym. Ponadto „dowartościowanie” zmienia stan emocjonalny młodych osób z negatywnego (który często im towarzyszy) na pozytywny, zwiększa motywację do korzystania z zajęć i przebywania ze sobą nawzajem. Wiadomo, że wśród młodzieży niedostosowanej społecznie ujawniają się tendencje do organizowania grup, których działanie nie jest zgodne z uznanymi normami społecznymi. Organizując zespoły o charakterze kół zainteresowań wykorzystuje się chęć do zrzeszania się, a jednocześnie nadaje im kierunek konstruktywny. Dla wychowanek placówek opiekuńczych niezmiernie ważna jest opinia grupy, ma ona dużo większe znaczenie niż opinia nauczycieli i wychowawców. Brak zgodności z grupą powoduje duże napięcia emocjonalne. Wychodzenie naprzeciw dążeniom wychowanek do organizowania grup, staje się istotnym warunkiem programowania wychowania i rozwoju społecznego poprzez ukierunkowane działanie oparte na walorach osobowościowych, indywidualnych zdolnościach i zainteresowaniach. Praca w grupie o podobnych zamiłowaniach jednoczy wychowanki w dążeniu do celu, wspólna praca integruje, a możliwość dzielenia się pomocą służy uzyskaniu aprobaty i akceptacji współuczestników zajęć. Im bardziej grupa jest atrakcyjna dla swoich członków tym bardziej poddają się oni jej wpływom. Wychowankowie placówek resocjalizacyjnych przejawiają na ogół negatywny stosunek do szkoły, który jest najczęściej spowodowany niepowodzeniami szkolnymi. Przezwyciężenie tej postawy jest znacznie łatwiejsze w innych warunkach niż tych, do których wychowanka się zniechęciła. W pomyślnym klimacie zajęć opartych na zainteresowaniach i uzdolnieniach, kształtują się uczucia społeczne, pozytywne kontakty, które z czasem przeradzają się w koleżeństwo i przyjaźń. Aktywizacja społeczna podczas realizowania wyznaczonych przez grupę zadań (spektakl teatralny dla dzieci z domów dziecka, prace wytworzone w ramach rękodzielnictwa artystycznego na aukcję charytatywną, wysoki wynik w ogólnopolskich zawodach sportowych itp.) realizowanych często z mozołem i długim wysiłkiem, wymaga przekształcenia nawyków, nawiązania współpracy, która umożliwia wychowankom przeżycie satysfakcji z doświadczeń w relacjach społecznych, dotąd nieznanych, w których stają się zauważone, docenione i nagradzane. Programowanie rozwoju 13 społecznego poprzez pracę w grupach zainteresowań wymaga sprecyzowania form i metod wychowawczych. Mając na uwadze niechęć wychowanek do tradycyjnych form i metod, celowe wydają się takie działania, które wyzwalają inicjatywę wychowanek (powierzenie odpowiedzialnej funkcji, wyznaczenie interesujących ją zadań, zaspokajanie oczekiwań i pragnień). Aby młoda osoba mogła aktywnie społecznie się rozwijać uczestnicząc w życiu placówki powinna mieć stworzone szanse na zaspokojenie ambicji, samopotwierdzanie się, uznanie i dodatnią samoocenę. Rozwijając działalność grupy wspólnych zainteresowań na terenie ośrodka resocjalizacyjnego winno się mieć na uwadze taką ich organizację, która umożliwiałaby wywoływanie zachowań konstruktywnych społecznie. Należy, zatem wytwarzać takie sytuacje, w których wychowanki będą mogły sobie wzajemnie pomagać, wspierać się, przeżywać wspólne emocje, wzruszać się. Scena wspólnych pasji, uzdolnień i zainteresowań stwarza takie właśnie warunki. Kontakt towarzyszący wspólnym dążeniom do jednakowych działań, zmienia sposób myślenia i wartościowania, do czego przyczynia się wspólny sukces. Ma to niewątpliwe znaczenie dla pozytywnej samooceny i samoakceptacji młodego człowieka, który do tej pory nie odnosił na ogół sukcesów społecznie uznanych. Nie ulega wątpliwości, że wychowanek jakiejkolwiek placówki opiekuńczej, zwłaszcza „nowicjusz”, jest tak samotny, iż odczuwa bardziej niż inni potrzebę obcowania ze wzorem osobowym. Jest przecież dzieckiem, które ciągle ktoś zawodził. Istotny wpływ na postawy społeczne jednostek resocjalizowanych, poza grupami społecznymi ma oddziaływanie indywidualnych osób znaczących. Wspieranie rozwoju społecznego przez rozwijanie zainteresowań i uzdolnień w ramach zorganizowanych zajęć grupowych, może tu odegrać ważną rolę psychoterapeutyczną. Wspólne zainteresowania i jednocześnie dobra zabawa, zapewniają poczucie bezpieczeństwa, radosny, spontaniczny lub podniosły nastrój. Dodatkowo pozytywną rolę odgrywa wychowawca, działając przykładem osobistym, wyrażając aprobatę i sprawiedliwą dezaprobatę oraz pozostali uczestnicy, przestrzegający norm panujących w grupie. I rzecz chyba najistotniejsza – na wzrost poziomu uspołecznienia duży wpływ wywierają kontakty młodzieży niedostosowanej społecznie z młodzieżą normalną, prawidłowo funkcjonującą. Istnieje, zatem potrzeba poszukiwania sprzymierzeńców akcji resocjalizacyjnej w gronie samej młodzieży o podobnych zainteresowaniach 14 na gruncie wymiany lub prezentacji własnych doświadczeń, do uczenia kultury współżycia, wyrabiania życzliwości, rozwijania umiejętności współodczuwania, czyli współprzeżywania przeżyć drugiego człowieka. Zabawa wokół wspólnych zainteresowań, może być w wielu przypadkach punktem wyjścia procesu uspołeczniania wychowanek. Zajęcia nawiązujące do istniejących zainteresowań lub wyzwalające nowe, dają młodzieży wiele satysfakcji, wciągają do konstruktywnego tworzenia, przyczyniają się do usuwania osobowościowych przyczyn jej społecznego wykolejenia. Zajęcia te mają znaczne walory terapeutyczne – rozładowują napięcia, redukują lęk w sposób społecznie konstruktywny. Przyczyniają się także do integrowania resocjalizowanej młodzieży. Wchodząc w świat wspólnych pasji, wychowanka przygotowuje się do podjęcia określonej roli oraz reguł, którym podlega współdziałanie w grupie. ROZDZIAŁ4 GRUPY ZAINTERESOWAŃ W MŁODZIEŻOWYM OŚRODKU WYCHOWAWCZYM W CEREKWICY Racjonalne działania wychowawcze w rodzinie i w instytucjach wychowawczych określa się mianem uspołecznienia, czyli socjalizacji jednostki ludzkiej. Socjalizacja to czynienie człowieka zdolnym do zaspokajania swoich potrzeb zgodnie z normami współżycia społecznego. Resocjalizacja to wychowanie od nowa, wychowanie poprawiające złe skutki wcześniej popełnionych błędów. Z pedagogicznego punktu widzenia resocjalizacją będzie włączenie do życia jednostek, które utraciły zdolność poprawnego współżycia społecznego. Termin niedostosowanie społeczne został opracowany przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą, a przeniesiony na grunt polski przez Marię Grzegorzewską. Dziecko niedostosowane społecznie działa najczęściej na swoją niekorzyść. Brak sukcesu wywołuje złe samopoczucie. Dziecko czuje się nieszczęśliwe, zagubione i osamotnione. 15 Podczas pobytu wychowanki w placówce, podstawowym jej środowiskiem społecznym staje się grupa wychowawcza, w której przebywa niemal bez przerwy, i która staje się dla wielu jej członków substytutem środowiska rodzinnego. Dlatego też od sposobu funkcjonowania grupy, więzi emocjonalnych, które w niej istnieją, umiejętności wyrażania emocji, ról, zadań przyjmowanych przez członków grupy, sposobów komunikowania się i sposobów rozładowywania napięć i konfliktów, zależy w dużej mierze dalszy rozwój emocjonalny i społeczny każdego z jej członków. Nie mniejszą rolę odgrywa także wyrównywanie deficytów edukacyjnych, rozwojowych i zdrowotnych. Skuteczna resocjalizacja, a tym samym prawidłowy rozwój społeczny nie może odbywać się w izolacji od świata, w oderwaniu od dóbr kultury przyrody i obcowania z ludźmi. Wychodząc z tego słusznego założenia tworzymy w placówce corocznie szereg sytuacji, które – po pierwsze mają eliminować u wychowanek poczucie całkowitej izolacji od środowiska, która to jak już wspomniano, ma nie tylko niską sprawność resocjalizacyjną, ale wręcz wpływ negatywny na niektórą młodzież. Po drugie mają dawać okazję do przeżywania choćby drobnych satysfakcji społecznych, będących jednocześnie nagrodą za społecznie prawidłowe działania. Do takich sytuacji zaliczamy organizowane w Ośrodku i poza nim różnego rodzaju zajęcia. Należą do nich: zloty i rajdy harcerskie, festiwale piosenki i przeglądy teatralne, wycieczki piesze, autokarowe i rowerowe – krajoznawcze i kulturoznawcze, imprezy sportowe, wyjazdy do kina i dyskoteki, akcje charytatywne, oraz inne stałe zajęcia odbywające się w ramach kół zainteresowań. W placówce działają następujące koła zainteresowań: plastyczne, filmowo – czytelnicze, kulinarne, informatyczne, ogrodnicze, sportowe, teatralne, turystyczno – harcerskie, rękodzieła artystycznego. Każde z nich zrzesza wychowanki umożliwiając im rozwijanie własnych 16 zainteresowań i uzdolnień. Biorąc pod uwagę szerokie spektrum oddziaływań w zakresie wykorzystania indywidualnych predyspozycji dziewcząt, należy stwierdzić, że wychowanki mają duże możliwości rozwijania zainteresowań oraz zagospodarowania czasu wolnego. W trakcie roku większość grup organizuje szereg imprez, wyjazdów, spotkań również dla osób ze środowiska lokalnego, w tym: zaprzyjaźnionych placówek opiekuńczo – wychowawczych, szkolnych, osób niepełnosprawnych i pensjonariuszy domów opieki i pomocy społecznej. 4.1. Grupa plastyczna Funkcjonuje jako forma terapii oraz działań zmierzających do zrównoważonego rozwoju osobowości. Zajęcia plastyczne umożliwiają wychowankom alternatywne spędzanie czasu wolnego. Grupa plastyczna zajmuje się: 1) oprawą plastyczną imprez i uroczystości ośrodkowych, 2) organizowaniem konkursów na: plakaty, dekoracje, wystroje wnętrz, 3) przygotowaniem okolicznościowych kartek i zaproszeń, 4) organizowaniem kameralnych zajęć artystycznych, 5) tworzeniem akcji wpisujących się w zespół działań profilaktycznych placówki, w formie rysunków wyrażających wiedzę lub postawę wychowanek wobec środków uzależniających 6) organizowaniem zajęć, których celem jest ekspresyjne wyrażanie swoich uczuć przeżyć, doświadczeń, fascynacji pod hasłem – „radość tworzenia”. Fot.2. Wspólne dzieło grupy teatralnej i plastycznej. Inscenizacja bajki pt: „Królewna Śnieżka”, przygotowana dla dzieci z pobliskich przedszkoli i zaprzyjaźnionego Domu Dziecka z sąsiedniej wsi. 17 Grupę prowadzi wychowawca po magisterskich studiach plastycznych. Swoją pasję przekazuje młodemu pokoleniu i choć często powtarza, że z uwagi na psychokompensacyjną, psychoterapeutyczną i rekreacyjną funkcję zajęć, wartość estetyczna i artystyczna mają znaczenie drugorzędne to prace grupy plastycznej są wysoko cenione nie tylko w placówce. Wielokrotnie, bowiem dziewczęta nagradzane były za swą twórczość na konkursach pozaszkolnych, gminnych i wojewódzkich. Podczas zajęć dziewczęta wykorzystują różne techniki plastyczne, takie jak: malowanie, rysunek, płaskie formy rzeźbiarskie, college, wycinanka, formy przestrzenne z papieru i innych materiałów, rysunek na szkle. Dużym zainteresowaniem uczestników zajęć cieszą się prace związane z ręcznym kopiowaniem arcydzieł malarstwa światowego. Kilka takich „reprodukcji” zdobi wnętrza naszego Ośrodka. Dużo radości i satysfakcji czerpią dziewczęta z prac przygotowywanych z przeznaczeniem na aukcje charytatywne pt: „Wielkanocne marzenia”, „Bożonarodzeniowe marzenia” organizowane przez Fundację Haliny Sroczyńskiej, z których dochód przeznacza się na dzieci szczególnie potrzebujące. 4.2. Grupa filmowo - czytelnicza Ma na celu wzbudzenie i rozwijanie w wychowankach zainteresowań czytelniczych. Priorytetowym zadaniem koła było stworzenie ośrodkowej biblioteczki, w której znalazły się interesujące dzieła współczesnej literatury młodzieżowej. W ramach koła rozpoczął działalność Dyskusyjny Klub Filmowy, który daje dziewczętom możliwość obejrzenia zarówno filmów uwrażliwiających na los drugiego człowieka, jak i filmów typowo rozrywkowych, po emisji, których odbywają się długie dyskusje odzwierciedlające własne wrażenia, refleksje i wnioski. Koło filmowo – czytelnicze organizuje wyjazdy do kina w Jarocinie, Krotoszynie i Poznaniu na seanse filmowe o różnorodnej tematyce. Zdarza się, że podczas seansów premierowych można spotkać, a nawet porozmawiać ze znanym aktorem lub aktorką. W tym miejscu warto wspomnieć film w reżyserii Roberta Glińskiego pt: „Cześć Tereska”, z 2000 roku, w którym w roli głównej obok Zbigniewa Zamachowskiego, Sławomira Orzechowskiego, Krzysztofa Kiersznowskiego wystąpiła Ola Gietner wychowanka Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego w Łodzi, wcielając się w rolę głównej bohaterki filmu – Tereski. Wydarzenie odbiło się wówczas głośnym echem w placówkach wychowawczych. Wzmacniało nadzieję w szczęśliwy los. Z dnia na dzień nieznana nikomu dziewczyna z ośrodka stała się 18 aktorką, którą na kinowych ekranach oglądają rzesze widzów. Po takiej szansie życie musi być lepsze. Przecież nic tak nie „uskrzydla” jak wiara w marzenia, które mogą się spełnić. 4.3. Grupa kulinarna Głównym zadaniem i celem grupy kulinarnej jest: - przygotowanie dziewcząt do życia w rodzinie, - pogłębienie znajomości sztuki kulinarnej, - zachowanie zasad higieny podczas pracy w kąciku kulinarnym, - wdrażanie do samodzielnej pracy, - wychowanie w duchu poszanowania tradycji rodzinnych związanych z własnym regionem. Koło kulinarne zajmuje się przede wszystkim nauką pieczenia ciast, przygotowaniem wypieków i potraw na specjalne okazje i „szybkie słodkie przekąski”. Dziewczęta przygotowują wypieki na uroczystości urodzinowo – imieninowe naszych wychowanek, oraz na uroczystości ogólno ośrodkowe jak: Andrzejki, Walentynki, pieką baby wielkanocne i pierniki na Boże Narodzenie. Ważnym w codziennej pracy wychowawczej jest tworzenie klimatu zbliżonego do domu rodzinnego. Szczególną rolę nadajemy w placówce tradycyjnym świętom, starając się zachowywać lokalne obrzędy i tradycje oraz indywidualnym świętom naszych wychowanek, organizując dla nich okolicznościowe przyjęcia, które choć skromne bardzo często są jedynymi, które przygotowano specjalnie dla nich. Fot. 3. Grupa kulinarna podczas konkursowego wypieku rogali marcińskich z okazji obchodów 19 dnia Świętego Marcina. W ramach zajęć grupy odbywają się również spotkania integracyjne z dziećmi „specjalnej troski” z Zespołu Szkół Specjalnych w Jarocinie, na których wspólnie wypieka się nietrudne do przygotowania słodkości (drożdżowe bułeczki, maślane ciasteczka itp.). Takie spotkania niewątpliwie uczą pokory wobec losu, szacunku dla drugiego człowieka i uwrażliwiają na potrzeby osób niepełnosprawnych. Jest to dobra konfrontacja z przekonaniem naszych wychowanek, że los surowo się z nimi obchodzi. Fot. 4. Dziewczęta z grupy gastronomicznej z opiekunką podczas przygotowywania zapraw na zimowe zapasy. 4.4. Grupa informatyczna „Zajęcia z komputerem” cieszą się ogromną popularnością wśród młodej generacji, tym bardziej w placówce, gdzie normalny – swobodny kontakt ze światem jest dość znacznie ograniczony. Zatem owa nieograniczona komunikacja, ściąganie plików, wyszukiwanie informacji pochłania wszystkich, którzy mają podstawową wiedzę na temat obsługi komputera, a zdawać by się mogło, że młodzi ludzie z tymi podstawowymi umiejętnościami przychodzą dziś na świat. Ale w grupach opartych na zainteresowaniach, kierunki działań określają prowadzący je wychowawcy. I tutaj, aby połączyć przyjemne z pożytecznym realizuje się pomysł wykorzystania technologii komputerowej do pracy nad tworzeniem ośrodkowej gazetki z bieżącymi informacjami o ciekawych, znaczących zdarzeniach w placówce, wymianą poglądów, 20 spostrzeżeń, własnych refleksji i przemyśleń tworzących je osób. Głównym założeniem opracowania regularnie ukazującego się czasopisma była chęć i potrzeba stworzenia możliwości do czynnego uczestnictwa w działalności literackiej jako swoistego elementu wychowania i kształcenia w żywym kontakcie ze sztuką pisaną i kulturą. Gazetka powstaje przy udziale wszystkich naszych wychowanek, które w danym czasie mają wolę zaistnienia na jej kartkach. Fot. 5. Grupa informatyczna podczas zajęć w pracowni komputerowej. Fot. 6. Pierwsza i jedna z kolejnych stron gazetki ośrodkowej redagowanej przez wychowanki. Zaszczytne miejsce redaktora naczelnego przypada osobie, która wykazała najwięcej 21 pracy i zaangażowania dla powstania kolejnego numeru. Każda z wychowanek może natomiast zamieścić swój reportaż, dać pomysł na artykuł, czy też pomóc w pracy technicznej, niezbędnej przy drukowaniu i składaniu gazetki. 4.5. Grupa ogrodnicza Skupia wychowanki chętne do pracy, poszerzając ich wiedzę z zakresu ogrodnictwa. Celem działalności koła jest: Rozbudzanie zainteresowań młodzieży otaczającą przyrodą. Poszanowanie pracy własnej i innych. Propagowanie zdrowego stylu życia. Zaspakajanie potrzeby uznania, sukcesu, podniesienie samooceny wychowanek. Pozyskiwanie funduszy przy wykonywaniu prac zarobkowych w ogrodnictwie. Fot. 7. Opiekun grupy ogrodniczej ze swoimi podopiecznymi. Z lewej strony podczas jesiennych prac porządkowych, z prawej demonstrują zasadzone wcześniej pnącze na budynku internatu. Wychowanki zdobywają wiedzę na temat uprawy roślin, a także praktyczne umiejętności dotyczące pielęgnacji kwiatów. Dbają o czystość parku okalającego Ośrodek, wykonują bieżące prace porządkowe, jak koszenie trawników, nawożenie i podlewanie roślin na rabatach i skalnikach. Przy współpracy z lokalnymi hodowcami roślin uczestniczą w sezonowych pracach ogrodniczych na plantacjach truskawek, i przy zbieraniu owoców. Grupa ogrodnicza współpracuje także z właścicielem stadniny, który za prace pielęgnacyjne przy zwierzętach rewanżuje się dziewczętom lekcjami jazdy konnej i powożenia. Każdego roku w październiku opiekun grupy ogrodniczej organizuje dla swoich 22 wychowanek wycieczkę do Poznania na wystawę POLAGRA. W grudniu natomiast grupa przygotowuje materiały do wykonania stroików świątecznych oraz organizuje konkursy. Z kolei dla urozmaicenia zimowej diety, dziewczęta sieją w doniczkach nowalijki, którymi zarówno ozdabiają codzienne potrawy jak również wzbogacają je w niezbędne witaminy. Fot. 8. Dziewczęta pozują do zdjęcia na tle konia prezentowanego podczas wystawy rolniczej 4.6. Grupa sportowa Organizuje zajęcia, które pozwalają na odreagowanie napięć i emocji poprzez zabawę, gry zespołowe i ćwiczenia sprawnościowe. W ten sposób dziewczęta doskonalą swoją sprawność fizyczną, poprawiają samopoczucie i kondycję. Fot. 9. Zajęcia grupy sportowej na sali gimnastycznej, która mieści się na terenie placówki i była pierwszą, jaka powstała w naszej gminie. Na zdjęciu z prawej strony – zajęcia integracyjne z dziećmi ze szkół środowiskowych na basenie kąpielowym w Jarocinie Koło sportowe specjalizuje się w trenowaniu tenisa stołowego, piłki siatkowej 23 i nożnej. Wychowanki reprezentują Ośrodek w corocznych Indywidualnych Mistrzostwach Powiatu Jarocińskiego w tenisie stołowym, a także w Ogólnopolskim Turnieju Tenisa Stołowego, który odbywa się corocznie się w MOW w Radzionkowie. W roku szkolnym 2006/2007 dziewczęta z grupy sportowej z Cerkwicy zajęły trzy pierwsze miejsca. Tradycją placówki jest organizowany każdego roku w listopadzie Bieg Przełajowy o Puchar Dyrektora Ośrodka i sezonowe turnieje sprawnościowe dla całej społeczności. Placówka ponadto dysponuje dziesięcioma rowerami górskimi do jazdy rekreacyjnej. Regularnie organizowane są w ramach zajęć nie tylko grupy sportowej, kilkudniowe rajdy rowerowe i krótkodystansowe, tematyczne wycieczki po najbliższej okolicy. 4.7. Grupa teatralna Praca w tym kole umożliwia wychowankom świadome przeżywanie własnych emocji, uzmysławia własną kreatywność (umiejętności i zdolności) i współzależność ludzi w zespole. Zabawa w granie ról pomaga w zrozumieniu motywacji różnych zachowań, pomaga poznać ich przyczyny i skutki. W trakcie budowy przedstawień odbywają się próby: czytanie analityczne, sytuacyjne, techniczne i generalne. Odbywa się przedstawienie, konfrontacja dokonań z reakcją publiczności. W trakcie prób i przedstawień wspólna kreacja jednoczy wykonawców i uzależnia nawzajem, sprzyja porozumieniu w trakcie ekspresji. Aktywność twórcza młodych aktorów, dokonuje się w trakcie przygotowania i prezentacji przedstawienia, wpływa na wszechstronny rozwój ich osobowości. Nauka rozumienia sztuki teatru przez doświadczenia wpływa na zwiększenie stopnia kultury estetycznej młodzieży, w szczególności wrażliwości na ludzi i świat w strukturach estetycznych. Nabyte na zajęciach teatralnych cechy, umiejętności wpływają na rozwój ludzkiej kreatywności w szerokim zakresie, od spostrzeżeń i wyobrażeń po abstrakcyjne konstrukcje myślowe i samodzielność działania. Efektem działań koła teatralnego są: Inscenizacje poetyckie przygotowane z okazji Dnia Zmarłych, Dnia Zakochanych, świąt państwowych, Dnia Matki i Ojca itp. Mikołajkowe przedstawienia organizowane dla dzieci z Domu Dziecka oraz Ośrodka Szkolno Wychowawczego. Jasełka bożonarodzeniowe. 24 Akademie z okazji rozpoczęcia i zakończenia roku szkolnego oraz Dnia Edukacji Narodowej. Przedstawienia bajkowe dla dzieci ze środowiska lokalnego. Spektakle i inscenizacje na młodzieżowe przeglądy teatralne. Fot. 10. Przedstawicielki aktorek z grupy teatralnej. Z lewej – po spektaklu jasełkowym, z prawej w trakcie inscenizacji z okazji Dnia Nauczyciela. Kilkakrotnie wychowanki reprezentowały Ośrodek w Ogólnopolskim Przeglądzie Zespołów Artystycznych młodzieżowych ośrodków wychowawczych i szkół gimnazjalnych „Kowadło”, który odbywa się corocznie w Kuźni Raciborskiej. Zdobyły tam III miejsce w kategorii grup kabaretowych, I i II miejsca w solowych występach wokalnych oraz kilka wyróżnień. Ponadto w maju uczestniczą w odbywających się w Warszawie Przeglądach Małych Form Teatralnych mających szczególny walor kształcący, z uwagi na warsztatowy charakter imprezy. 4.8. Grupa rękodzieła artystycznego Charakter zajęć rękodzielniczych ma na celu wyrabianie u wychowanek wytrwałości, systematyczności, rzetelności przy wykonywaniu prac manualnych, a także rozwijanie wrażliwości estetycznej i kształtowanie umiejętnego twórczego wykorzystania wolnego czasu. Koło hafciarskie współpracuje z kołem plastycznym, w efekcie, której powstają coroczne prace na aukcję Fundacji Haliny Sroczyńskiej w postaci obrazków, kartek oraz stroików świątecznych. Hafty, wykonywane przez dziewczęta to twórczość wymagająca dużego wkładu pracy, dokładności oraz wyjątkowej cierpliwości, co przy nadpobudliwości psychoruchowej naszych wychowanek ma znaczący aspekt wychowawczo – terapeutyczny. 25 Fot. 11. Wystawa prac (stroiki, kartki świąteczne i obrazki wykonane haftem krzyżykowym) powstałych w ramach zajęć grupy rękodzieła artystycznego, dla akcji charytatywnej Fundacji Haliny Sroczyńskiej z Kalisza, której dochód przeznacza się na dzieci szczególnie potrzebujące. Najnowsze orientacje pedagogiczne podkreślają znaczenie twórczości w życiu ludzkim, twórczości pojmowanej bardzo szeroko jako pewien sposób życia i działania, który łączy się z postawą twórczą. Uznaje się, że dyspozycje twórcze tkwią w każdym człowieku, tylko często uśpione. Nic tak nie podnosi wartości człowieka jak wysoka ocena jego twórczej aktywności, zwłaszcza, gdy dotyczy młodego człowieka, którego do tej pory piętnowano za brak zdolności, konsumpcyjny i roszczeniowy charakter relacji społecznych. Uczestnicząc zatem w procesie tworzenia wychowanka sama kształtuje swoją kulturę, przeżycia i doświadczenia estetyczne. 4.9. Grupa turystyczno - harcerska Harcerstwo to coś więcej niż organizacja młodzieżowa, to spontaniczny ruch społeczny kształtujący postawy i charaktery. To służba, braterstwo i praca nad sobą. Poprzez harcerstwo wychowanki lepiej poznają otaczający świat, poznają sposób na życie pełne przygód, dobrowolnie przyjętych obowiązków, życie zgodne z ideałami zawartymi w Prawie i Przyrzeczeniu. Rola drużyny harcerskiej w kształtowaniu osobowości wychowanek jest duża. Wiele cech moralnych można w wychowance wzbudzić, jeśli się świadomie i celowo nad tym pracuje. Dziewczęta pragną przygód i emocji. W zajęciach drużyny chodzi o to, by treść wędrówek i turystyki stanowiła sama dla siebie realną wartość wychowawczą i reedukacyjną. Przynależność do drużyny harcerskiej budzi w nieletnich humanitarny stosunek do drugiego człowieka, słabego, cierpiącego, nieporadnego, uczy ich nie tylko współczucia, ale i wyzwala w nich wolę do roztaczania obrony nad słabszym przed 26 gwałtem i krzywdą. Każdy dzień pobytu wychowanki w Ośrodku, to nieustanne napięcie uwagi, wysiłek nerwowy, ciągłe balansowanie między zakazem a nakazem. Udział w zajęciach drużyny sprawia, że dziewczęta lepiej poznają siebie, przezwyciężają w sobie pokutujące słabości, wzmacniają poczucie własnej wartości i wiarę we własne siły. Celem krzewienia harcerstwa w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Cerekwicy jest: Stwarzanie warunków do wszechstronnego, intelektualnego, społecznego, duchowego i fizycznego rozwoju wychowanek. Rozwijanie dojrzałości intelektualnej, emocjonalnej i moralnej. Budowanie tożsamości osobowej, narodowej oraz bliższe poznanie kultury polskiej i europejskiej. Kształtowanie postaw moralnych i społecznych w oparciu o wartości tkwiące w harcerstwie, turystyce, sporcie i rekreacji. Kształtowanie odpowiedzialnej i twórczej postawy niezbędnej do kierowania swoim dalszym życiem oraz do pełnienia w przyszłości odpowiedzialnych ról społecznych. Lepsze poznanie samego siebie. Umiejętność stawiania sobie wyższych celów i osiągania ich, podnoszenie własnych aspiracji. Rozbudzanie wrażliwości i rozwijanie uczuć wyższych (życzliwości, przyjaźni, miłości i sprawiedliwości itp.) Eliminowanie przyczyn i przejawów niedostosowania społecznego. Kształtowanie prawidłowego systemu wartości, siły woli, wytrwałość i zaradności w życiu codziennym. Fot. 12. Harcerki pod pomnikiem żołnierzy poległych w obronie ziemi jaraczewskiej. 27 ROZDZIAŁ 5 EFEKTY ODDZIAŁYWAŃ Punktem wyjścia w systemie resocjalizacji społecznie niedostosowanych jest zasada, że każde dziecko ma prawo do pomocy w zdobywaniu wiadomości, umiejętności i nawyków, aby mogło korzystnie ukształtować swoją osobowość i przystosować się do życia w społeczeństwie, zaś rolą osób organizujących proces przywrócenia dzieciom zdolności poprawnego współżycia społecznego jest tworzenie takich sytuacji, w których wychowanek doświadcza i zdobywa oczekiwane umiejętności. W tym celu w ramach grup zainteresowań organizuje się szereg sytuacji, które po pierwsze mają eliminować u wychowanek poczucie całkowitej izolacji od środowiska, która to ma nie tylko niską sprawność resocjalizacyjną, ale wręcz wpływ negatywny na niektórą młodzież, po drugie mają dawać okazję do przeżywania choćby drobnych satysfakcji społecznych, będących jednocześnie nagrodą za społecznie prawidłowe działanie. Do omawianych sytuacji zaliczają się różnego rodzaju zajęcia poza Ośrodkiem, jak: zorganizowane wycieczki, wyjazdy, spotkania integracyjne, udział w akcjach charytatywnych, artystycznych czy sportowo - turystycznych Na podstawie analizy dokumentów wynika, iż w Ośrodku zaplanowano i zorganizowano w ostatnim roku szkolnym: Zlot harcerski w Kobylej Górze, Rajd MOW Sudety, Festiwal piosenki harcerskiej w Żerkowie, Marsze i wycieczki piesze, Wycieczki i rajdy rowerowe, Wycieczkę do Poznania i Kórnika, Wyjazd do kina, Imprezy charytatywne: - spotkanie z dziećmi ze szkół środowiskowych, - zabawy integracyjne dla dzieci ze Specjalnego Ośrodka Wychowawczego w Borzęciczkach i z Domu Dziecka w Górze, - udział w aukcji Fundacji Haliny Sroczyńskiej w Kaliszu. Wypoczynek zimowy: 28 - kulig, wyjazd do dyskoteki, kręgielni, na basen, - udział w koncercie Jacka Cygana w Jarocinie, Wypoczynek letni: - wymiana wakacyjna z dziećmi w MOW w Sobótce, - udział w pieszej pielgrzymce do Częstochowy, - biwak w Żerkowie. Aby zdobyć wiedzę, jak wychowanki oceniają kierowane do nich propozycje zajęć poza placówką przeprowadziłam badanie ankietowe na wszystkich obecnych w placówce dziewczętach. Następnie zebrane informacje porównałam z danymi uzyskanymi z badania ankietowego wychowawców, aby w ten sposób porównać na ile oceny dziewcząt spójne są z oczekiwaniami i propozycjami osób organizujących zajęcia i związane z nimi atrakcje. Wszystkie dziewczęta odpowiedziały, że aktywnie uczestniczą w organizowanych poza placówką formach grupowego działania bądź wypoczynku. Najczęściej ankietowane odpowiadały, że biorą udział w pieszych marszach i wycieczkach –24 ankietowane, a następnie w zlotach harcerskich – 16, wycieczkach (nie pieszych) – 15, dyskotekach – 10 (rys.1). marsze i spacery zloty wycieczki dyskoteka kino inne Rys. 1. Zobrazowany na rys. 1 udział w zajęciach nie wynika jednak z samych preferencji wychowanek, a raczej z istniejących w danej chwili możliwości i okazji, co z kolei wskazuje, że najczęściej w ramach zajęć organizuje się piesze marsze i wycieczki po najbliższej okolicy. 29 zloty dyskoteka wyjazd do domu wycieczki spacery kino inne Rys.2 Dalsze pytanie daje odpowiedź, że wychowanki najchętniej uczestniczyłyby, w zlotach harcerskich i dyskotekach, spacery i wycieczki są na miejscach kolejnych, ale przed nimi jest jeszcze silniejsza chęć wyjazdu do domu (rys.2). Udział w zlotach harcerskich i dyskotekach jest, więc szczególnie atrakcyjny dla naszych dziewcząt, co można interpretować jako skuteczny sposób zaspokajania potrzeby, kontaktu społecznego w obszarze relacji rówieśniczych. Jest to istotne z uwagi na badany aspekt kształtowania umiejętności funkcjonowania wychowanek poza warunkami ośrodka, z racji bogatych doświadczeń i kontaktów społecznych. Na pytanie czy lubisz spędzać czas wolny poza Ośrodkiem 29 dziewcząt odpowiedziało – tak z powodów (rys. 3): A. możliwości odpoczynku, psychicznego odreagowania, B. spotkania z rodziną, C. poczucia wolności, D. braku nudy, E. możliwości zapomnienia o tęsknocie za domem, F. jest ciekawie i inaczej, G. szybciej płynie czas, H. jest szansa na samotność i ciszę, 30 H G A F E D B C Rys. 3 W kolejnym pytaniu skierowanym do wychowanek, o sposób spędzania przez nie wolnego czasu w domu: – 26 odpowiedziało, że spędza go z rodziną, w tym 24 – również, ze znajomymi. Cztery z ankietowanych wychowanek odpowiedziały, że nie wyjeżdżają na przepustki, bo nie maja takiej możliwości. Rozwijając odpowiedź dotyczącą sposobu spędzania czasu z rodziną 21 wychowanek określiło, że czas z rodziną i znajomymi przeznaczają na: (rys. 4) A. wspólne spacery B. rozmowy C. dyskoteki i imprezy D. pomoc w obowiązkach domowych E. opiekę nad rodzeństwem F. oglądanie TV G. starania o poprawę relacji z rodziną H. kino, basen I. pobyt w kościele, samotność, sport Wsch.; Wycinek 9 H G F A E D B C Rys. 4 Dwie ankietowane odpowiedziały, że kłócą się z bliskimi. 31 Pięć wychowanek nie udzieliło odpowiedzi, w jaki sposób spędzają czas będąc w domu. Z pozyskanych informacji wynika, że dziewczęta starają się spędzać czas w domu w sposób aktywny i pożądany społecznie. Potwierdzeniem tej tezy może być odpowiedź ankietowanych na kolejne pytanie, w którym 22 osoby odpowiedziały, że jadąc do domu myślą o tym by zachowywać się dobrze. 6 wychowanek się nad tym nie zastanawia, w 2 przypadkach brak odpowiedzi (dotyczy wychowanek, które nie wyjeżdżały). Ponadto 12 ankietowanych oceniło, że na przepustkach zachowują się dobrze, 8 – poprawnie, 7 – bardzo dobrze. W trzech przypadkach – brak odpowiedzi. Żadna z wychowanek nie oceniła swojego zachowania nieodpowiednio bądź nagannie. Inaczej oceniają zachowanie dziewcząt ankietowani wychowawcy, którzy w większości uważają, że wychowanki zachowują się poprawnie, ale są również takie w śród korzystających z przepustek, które nie zachowują się wówczas prawidłowo. (rys. 5). 14 - poprawne i wyższe, 8 - poniżej poprawnego (nieodpowiednie i naganne) poprawne naganne dobre nieodpowiednie bardzo dobre Rys.5 Swoje informacje odnośnie zachowania wychowanek pracownicy pedagogiczni uzyskują: od rodziców od wychowanek od innego wychowawcy 32 z sądów oraz w rzadszych przypadkach z policji, od sąsiadów, dalszej rodziny, koleżanek, kuratorów, znajomych wychowanek. Zdaniem ankietowanych, istotne przyczyny pozytywnych przejawów w zachowaniu dziewcząt przebywających poza Ośrodkiem tkwią w: potrzebie częstego korzystania z przepustek, chęci poprawienia relacji z rodzicami, pokazania im zmian we własnym zachowaniu, oddziaływaniach wychowawczych w placówce, zmianie motywacji i dojrzałości dziewcząt, w mniejszym stopniu również: wpływie rodziny, chęci ukończenia szkoły i izolacji od dawnego towarzystwa. Natomiast przyczyny negatywnych zachowań ankietowani upatrują w: powrocie do zaburzonego środowiska rodzinnego i rówieśniczego, w którym brak jest prawidłowych wzorców zachowań i wsparcia emocjonalnego. Niewystarczająco zinternalizowanej hierarchii wartości i norm społecznych. Zdecydowanie lepiej badani oceniają zachowanie wychowanek na zorganizowanych przez wychowawców imprezach poza Ośrodkiem. 100% ankietowanych ocenia zachowanie dziewcząt ponad poprawne: -bardzo dobre –10 osób, -dobre –4 osoby. Zorganizowane zajęcia poza Ośrodkiem zdaniem ankietowanych wyzwalają aktywność wychowanek, która przekłada się na rozwój wielu pozytywnych cech, wśród których ankietowani wymieniali najczęściej: rozwijanie poczucia odpowiedzialności, chęć pokazania swoich dobrych cech, chęć zyskania zaufania wychowawcy, opiekuńczość, samodyscyplina, kultura osobista, takt, oraz: szczerość, posłuszeństwo. otwartość, koleżeństwo, prawdomówność, szacunek, 33 Z zebranego materiału wynika, że ocena umiejętności funkcjonowania wychowanek poza Ośrodkiem przedstawia się różnorako w zależności od osoby oceniającej, jak również często i warunków, w jakich wychowanka „funkcjonowała”. W Ośrodku, przy zaangażowaniu niemal całej kadry pedagogicznej, organizuje się szereg różnorodnych imprez, które umożliwiają wychowankom udział w sytuacjach społecznych realizujących się poza Ośrodkiem. Tego rodzaju forma aktywizacji dziewcząt jest dla nich samych atrakcyjna i choć nie zawsze rodzaj proponowanych zajęć jest spójny z preferencjami wychowanek, chętnie z niej korzystają. Klimat zajęć poza placówką zapewnia, bowiem ich uczestnikom w znacznej mierze swobodę i zadowolenie, w Ośrodku ograniczane ścisłym rozkładem dnia i innymi obowiązującymi ustaleniami regulaminowymi. Liczne zalety dla indywidualnego rozwoju wychowanek, podczas realizowania zajęć w warunkach poza Ośrodkiem wskazują również wychowawcy, którzy jednomyślnie pozytywnie oceniają ich znaczenie i rolę dla prawidłowego funkcjonowania dziewcząt w społeczeństwie. Kształcenie odpowiedzialności, szczerości i koleżeństwa wydaje się być tu znacznie efektywniejsza aniżeli w innych sytuacjach ograniczonych warunkami życia Ośrodka. Ponadto kształtują uczucia społeczne, pozytywne kontakty, tworzą szansę na zaspokajanie ambicji, uznanie i dodatnią samoocenę. Nie ulega wątpliwości, że w warunkach zajęć organizowanych w placówce, kiedy wychowanki są pod stałą opieką wychowawców ich motywacja do zachowań prawidłowych jest znacznie większa aniżeli w warunkach wadliwie funkcjonującego środowiska rodzinnego. Stąd istotny wpływ na postawy jednostek resocjalizowanych, ma oddziaływanie indywidualnych osób znaczących, w tym przypadku wychowawców, z których biorąc wzór, wychowanka unika niepowodzeń a tym samym osiąga jego uznanie. Sytuacja zmienia się, gdy wychowanka powraca do środowiska. Z badań wynika, że wychowanki chcą zachowywać się dobrze i tak po powrocie oceniają swoje zachowanie, co niestety często nie jest zgodne z prawdą, bądź inaczej, wersją rodziców, czy też innych osób, od których wychowawcy czerpią informację. Mimo wysiłków i zabiegów wychowawczych oraz dobrych chęci samych wychowanek wadliwie funkcjonujące środowisko rodzinne jest areną niekontrolowanych oddziaływań personalnych o charakterze destruktywnym, którym wychowanka, na ogół osoba niedojrzała i słaba nie potrafi się przeciwstawić. Nie 34 dotyczy to oczywiście ogółu badanych wychowanek, ale wydaje się być to główna przyczyna niepowodzeń w zakresie skuteczności kształtowania umiejętności funkcjonowania poza Ośrodkiem dotycząca w szczególności wychowanek, których przyczyny niedostosowania tkwią w samym środowisku domowym. ZAKOŃCZENIE Nie ulega wątpliwości, że wiele zagadnień o znaczeniu dla problemu resocjalizacji i wspierania rozwoju społecznego młodego człowieka wykorzystując jego indywidualne predyspozycje oparte na uzdolnieniach i zainteresowaniach nie zostało omówionych w sposób wyczerpujący, a jedynie zasygnalizowanych. Celem jednakże niniejszej różnorodności pracy sposobów było przedstawienie wykorzystania metody zalet i pracy skuteczności opartej o oraz pasje i zainteresowania osób kształtujących proces wychowawczy. Działalność grupy, zgodna z jej celami i założeniami, to długotrwały, cykliczny proces pracy z młodzieżą niedostosowaną społecznie, oparty na możliwościach, zainteresowaniach i potrzebach zespołu tworzącego określoną grupę, oraz potrzeb placówki i społeczności lokalnej. Praca w grupie zainteresowań, opierająca się na zasadzie dobrowolnego w niej udziału ułatwia nowym wychowankom oswojenie się z nową sytuacją, obniża niepokój i niepewność, pozwala wzbudzić zaufanie, wyzwala wrażliwość i pozytywne emocje. Każda twórcza aktywność umożliwia wychowance świadomy kontakt z własnymi przeżyciami, uzmysłowienie własnej kreatywności, umiejętności, zdolności wcześniej nierozpoznanych albo niedocenianych i współzależności między ludźmi. Praca w grupie oparta na wspólnie wytyczonym celu wypracowuje systematyczność i pozwala na poszukiwanie dróg zmiany własnego życia i dotychczasowych relacji społecznych. Zajęcia w grupach zainteresowań mogą przeciwdziałać zwyczajowym ucieczkom z placówek wychowawczych i resocjalizacyjnych, które są często wyrazem stresu spowodowanego nieznośną sytuacją w grupie wychowawczej. Wychowanki uciekają przed karą i poniżeniem, w wyniku tęsknoty za domem, przyjaciółmi wolnością. Za światem przeżyć i doznań, który był ich dotychczasową jedyną alternatywą. Wychowawcy kształtujący środowisko kulturowe i wykorzystujący je w procesie wychowania muszą troszczyć 35 się o zapewnienie wychowankom nie tylko nauki i pracy, lecz i szeroko rozumianej zabawy. W pracy na co dzień wychowawcy muszą pokonywać wiele barier ograniczających możliwości resocjalizacyjne wychowania przez zajęcia tematyczne w grupach wychowawczych – bilans czasu, energii, urządzeń, środków finansowych i metod organizacyjnych. Praca oparta o grupy zainteresowań koncentruje energię, metody, urządzenia w jednym kompleksowym zespole zintegrowanego działania opartego o sieć działań alternatywnych z jednoczesnym uwzględnieniem działalności rozwojowej i psychoterapeutycznej. Praca w grupach zainteresowań, w ośrodku wychowawczym ma odmienne, o wiele ważniejsze znaczenie niż w każdej innej sytuacji wychowawczej. Nie ulega wątpliwości, że czynnik wychowawczy musi tu być traktowany z należytą odpowiedzialnością pedagogiczną, gdyż jest jednym z podstawowych warunków zapewniających prawidłowy i skuteczny przebieg procesów uspołeczniających. Twórcza aktywność wychowanek oparta o sport, turystykę, harcerstwo, teatr, pracę w ogrodnictwie, prace plastyczne i rękodzielnicze powinna, rozwijać te funkcje somatyczne, które decydują nie tylko o zdrowiu i sprawności, lecz i o postawach moralnych, intelektualnych, emocjonalnych i fizycznych. W praktyce pedagogicznej wielokrotnie stwierdzano daleko większy i skuteczniejszy wpływ wychowawczy wszelkiej fizycznej i twórczej aktywności niż innych znanych środków stosowanych w pracy z młodzieżą społecznie niedostosowaną. Wychowankowie niedostosowani społecznie manifestują postawę buntu i niechęci do otoczenia. Przejawia się to najczęściej w lekceważeniu norm życia społecznego i aktach agresji. Dziecko rosnące w niechęci lub wrogości do otoczenia zachowuje także tę postawę wobec nowego środowiska. Poczucie doznanej krzywdy i dręcząca świadomość, że jest się niepotrzebnym, sprzyja kształtowaniu postawy agresywnej. Zasadniczą, zatem sprawą w procesie resocjalizacji, uspołeczniania dzieci i młodzieży jest odbudowa i umacnianie ich zaufania do społeczeństwa. Dzieciom tym trzeba umożliwić pozytywne kontakty interpersonalne. Dostrzegać i uznawać ich odrębność, mocne strony i predyspozycje osobowościowe. Karność zastąpić ładem, przymus dobrowolnym przystosowaniem się. Wymaga to oczywiście przemyślanych i konsekwentnych działań wychowawczych. W wychowaniu zespołowym na pierwszy plan należy wysuwać działania pośrednie, czyli oddziaływanie na wychowankę przez zespół, co powinno koncentrować uwagę na organizacji życia w zespole. Wychowawca musi ze szczególną troską zająć się 36 regulowaniem stosunków między członkami grupy i tworzeniem przez całą grupę więzi czynnych wychowawczo. Wiele uwagi poświęca tym samym stosowaniu pochwał i dezaprobaty stosownie do sytuacji, nagradzaniu pracowitości wytrwałości i koleżeństwa. Równocześnie tworzy środowisko wychowawcze o dużych walorach terapeutycznych, w klimacie życzliwości, zaufania i tolerancji. Ogromne znaczenie ma również problem oparty na zaspakajaniu specyficznych potrzeb podopiecznych, począwszy od najbardziej elementarnych, fizycznych, a kończąc na bardziej złożonych, psychospołecznych. Wychowawca w swojej roli musi być animatorem odważnych i przemyślanych poczynań wychowawczych. Podsumowując, należy stwierdzić, że chociaż natrafia się na pewne trudności w wykorzystaniu metody opartej na zainteresowaniach w procesie wspierania rozwoju społecznego młodzieży, to niewątpliwie można sformułować kilka bezspornych twierdzeń. Mianowicie naprawianie relacji społecznych w placówce wychowawczej, w której tworzy się szereg sytuacji dla indywidualnego rozwoju aktywności twórczej i poznawczej można określić jako działania zmierzające do wyeliminowania konstruktywnej nabytych wzorców samodzielności destrukcyjnego podopiecznych oraz postępowania, uwzględniania rozwijania tendencji szukania przez wychowankę oparcia w grupach, wzorach kulturowych, które umożliwiają zaspokajanie własnych potrzeb. Decydującą jednak siłą, w której tkwi największa dynamika i moc działań społecznych, jest osobowość wychowawcy, jego wiedza, zaangażowanie, a przede wszystkim umiłowanie dziecka i rozumna postawa wychowawcza. Trzeba także pamiętać, że warunkiem osiągnięcia efektów w zakresie budowania prawidłowych relacji społecznych jest dobrowolne poddanie się wychowanki oddziaływaniom resocjalizującym. Nikogo nie można poprawić wbrew jego woli. Dzięki dobroci i współdziałaniu osiąga się lepsze wyniki w grupie niż w warunkach odizolowania wychowanki od jej wpływu. 37 BIBLIOGRAFIA Chłopkiewicz M.: Osobowość dzieci i młodzieży. Rozwój i patologie. Warszawa 1987 Corey Schneider M., Corey G.: Grupy. Zasady i techniki grupowej pomocy psychologicznej. Warszawa 1995 Doroszewska J.: Pedagogika specjalna. Wrocław 1981 Filipczuk H.: Dziecko w placówce opiekuńczo wychowawczej. Warszawa 1988 Gurycka A. (red.): Zainteresowania uczniów. Cz. II, czynniki warunkujące stan zainteresowań uczniów. Warszawa 1982 Han-Ilgiewicz N.: Trudności wychowawcze i ich tło psychiczne. Warszawa 1961 Jachimska M.: Grupa bawi się i pracuje. Wałbrzych 1984 Konarzewski K.: Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych. Warszawa 1987 Konopczyński M., Daszkiewicz. M.: Teatr Scena Coda szansą dla resocjalizacji. „Szkoła Specjalna” nr 2, 1991 Konopczyński M., Sawicka K.: Scena Coda – nowa kulturotechniczna metoda terapii i resocjalizacji. Warszawa 1991 Konopczyński M.: Twórcza resocjalizacja. Warszawa 1996 Kopeczek J.: Praca metodami psychoaktywnymi. Tarnobrzeg 1993 Kowalska-Erlick B.: Młodzież nieprzystosowana społecznie a prawo. Warszawa 1988 Lindefield G.: Poczucie własnej wartości. Warszawa 1995 Łobocki M.: W poszukiwaniu skutecznych form wychowania. Warszawa 1990 Makowski A.: Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja. Warszawa 1994 Mika S.: Psychologia społeczna. Warszawa 1982 Nowacki T.: Zarys psychologii. Warszawa 1962 Olbrycht K.: Sztuka a działania pedagogów. Katowice 1987 Ostrowska K.: Psychologiczne determinanty przestępczości młodocianych. Warszawa 1981 Pospiszyl K. (red.): W poszukiwaniu systemów wychowawczych placówek resocjalizacyjnych dla młodzieży. Warszawa 1985 Ratajczak Z. (red.): Rozwojowe i sytuacyjne przesłanki dynamiki grup dziecięcych i młodzieżowych. Katowice 1991 Reykowski J.: Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności człowieka, w: Psychologia. Red. T. Tomaszewski. Warszawa 1975 Sawicka K.: Socjoterapia. Warszawa 2002 Strzemieczny J.: Zajęcia socjoterapeutyczne. Warszawa 1988 Strzemieczny J.: Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży. Warszawa 1993 Szuman S.: Psychologia wychowawcza wieku szkolnego. Warszawa 1957 Śniecinski J. (red.): Świat człowieka, świat sztuki. Warszawa 1996 Wojnar J.: Sztuka jako podręcznik życia. Warszawa 1984 Zieja.Z. (red.): ABC wychowawcy świetlicy. Jelenia Góra 1995
