poradnik uprawy kukurydzy 2017
advertisement
PORADNIK UPRAWY KUKURYDZY 2017 www.euralis.pl SPIS TREŚCI str. 6/7 wymagania klimatyczno-glebowe, przedplon TREŚCI str. 8/11 siew str. 12/24 nawożenie str. 25/42 BARDZO DOBRA ZDROWOTNOŚĆ WYSOKI PLON WYSOKA STABILNOŚĆ ochrona str. 43/47 zbiór 3 SZYBKIE DOSYCHANIE ZIARNA WSTĘP Kukurydza – uprawa z przyszłością Polscy rolnicy od wielu lat uprawiają kukurydzę, a jej areał systematycznie się powiększa. W roku 2012 po raz pierwszy powierzchnia zasiewów przekroczyła 1 000 000 ha i od tego czasu utrzymuje się na stabilnym wysokim poziomie. Tak znaczący areał kukurydza zawdzięcza wszechstronności jej wykorzystania m.in. jako: – ziarno paszowe, – cele konsumpcyjne (grys, płatki, kaszki, mąka, itp.), – substrat dla gorzelni i produkcji bioetanolu, – substrat do biogazowni, – pasza z całych roślin lub kolb (kiszonka, CCM, LKS). Do sukcesu kukurydzy w dużej mierze przyczynia się postęp hodowlany, który umożliwił obniżenie jej potrzeb cieplnych. Staramy się dostarczyć Państwu coraz bardziej wydajne odmiany, sprawdzające się w naszych warunkach klimatycznych. Dzięki temu możliwe jest coraz precyzyjniejsze dopasowanie odmian zarówno do rejonu klimatyczno-geograficznego Polski jak i zróżnicowanego kierunku użytkowania. Kukurydza za sprawą wszechstronności użytkowania może zagwarantować rolnikom stabilność dochodów. Zespół EURALIS Nasiona 5 WymaganiA Wymagania klimatyczno-glebowe, przedplon Do zapewnienia sobie sukcesu w uprawie kukurydzy należy odpowiednio dobrać wczesność mieszańców. Wybór FAO przede wszystkim zależy od położenia geograficzno‑klimatycznego plantacji oraz kierunku użytkowania. Kukurydza może dobrze plonować na każdym rodzaju gleby, niemniej jednak pewne problemy mogą pojawić się na stanowiskach bardzo ciężkich – zlewnych, trudno nagrzewających się i okresowo nadmiernie wilgotnych. Z kolei na glebach bardzo lekkich przy deficycie wody w okresach krytycznych dla kukurydzy (kwitnienie, nalewanie ziarna) istnieje ryzyko spadku plonu ziarna na skutek niedostatecznego wykształcenia kolb czy słabego wykształcenia ziarna. na ziarno dojrzewają odmiany znacznie późniejsze niż w pozostałych rejonach. Pod względem warunków pogodowych południowa Polska jest znacznie korzystniejsza dla ziarnowego kierunku użytkowania. W rejonie Polski północnej na ziarno uprawiane są odmiany znacznie wcześniejsze – o nieco niższym potencjale plonowania. Aby zapewnić bezpieczny zbiór ziarna w tym rejonie FAO mieszańców nie powinno być wyższe niż 220-230. Kukurydza jest bardzo tolerancyjna na przedplon. Jest to modelowy przykład gatunku do uprawy w monokulturze. W przypadku długotrwałej monokultury należy zwrócić uwagę na aspekt ekologiczny takiej uprawy – głównie pod kątem kompensacji chwastów oraz szkodników, a także zubożenia gleby w mikroskładniki i jej erozję. W użytkowaniu na kiszonkę, którą zazwyczaj zbieramy gdy zawartość s.m. w całych roślinach wynosi ok. 32-35% (przy wilgotności ziarna ok. 35-40%) można wybierać odmiany nieco późniejsze, które cechują się wyższą produktywnością zarówno w plonie ziarna jak i zielonej masy z ha. Schematyczne ujęcie przydatności odmian o różnej wczesności do uprawy w różnych strefach klimatycznych Polski przedstawia schemat zamieszczony obok (Rysunek 1). Kukurydza z powodzeniem, może być uprawiana na terenie całej Polski, przy czym w południowej, południowo-zachodniej i zachodniej części kraju www.euralis.pl 6 Rejonizacja grup wczesności kukurydzy w zależności od kierunku użytkowania Strefa I Północna – FAO na ziarno do 230, FAO na kiszonkę do 250; Strefa II Centralna – FAO na ziarno 220-260, FAO na kiszonkę do 280; Strefa III – FAO na ziarno do 300, FAO na kiszonkę do 320; Strefa IV Podgórska – FAO na ziarno do 200, FAO na kiszonkę do 220; Rysunek 1. Schematyczne ujęcie przydatności odmian o różnej wczesności do uprawy w różnych strefach klimatycznych Polski. 7 SIEW Uprawa przedsiewna Siew jest jednym z najważniejszych zabiegów warunkujących uzyskanie wysokich plonów. Dlatego tak ważne jest, aby starannie przygotować do niego glebę. Wiosną zabiegi uprawowe należy ograniczyć do minimum, zalecane jest wykonanie orki zimowej, gdyż młode siewki kukurydzy są wrażliwe na osiadanie gleby. Fundamentalną zasadą przygotowania pola pod kukurydzę jest uprawa roli na głębokość, na którą wykonuje się siew. Dzięki temu: –ograniczamy osiadanie gleby i uszkadzanie korzonków siewki kukurydzy, –zachowujemy ciągłość kapilar glebowych poniżej głębokości wysiewu nasion umożliwiając lepsze podsiąkanie wody. www.euralis.pl Przy doprawianiu gleby należy unikać narzędzi czynnych – rozpulchniających glebę. W ostatnich latach kukurydza zaczęła pojawiać się na coraz większych areałach i w związku z tym rolnicy zaczęli szukać oszczędności w nakładach pracy. Niektóre badania wykazały znaczące obniżki plonu w uprawie uproszczonej jak i siewu bezpośredniego (Blecharczyk i in. 2004 r.). Pojawiły się nowe metody uprawy, które łączą ze sobą możliwość aplikacji płynnych nawozów organicznych. Badania przeprowadzone przez dra Piechotę z UP Poznań pokazały przydatność tej technologii w naszych warunkach klimatycznych. Najnowsze badania wykazały, że plon ziarna po pasowej uprawie jest tylko o 0,3 t/ha niższy niż w przypadku uprawy tradycyjnej (Piechota 2014 r.). 8 Wysoka produktywność roślin kukurydzy sprawia, że jej potrzeby wodne i pokarmowe, pomimo oszczędnej gospodarki wodnej jak i składnikami pokarmowymi, są wysokie. Jednak jest to gatunek tolerancyjny zarówno jeśli chodzi o przedplon jak i wybór stanowiska. W wypadku gleb słabszych jedynym jej ograniczeniem jest dostępność wody w okresie kwitnienia i nalewania ziarna – czyli okresach krytycznych, decydujących o wysokości plonu. Fotografia 1. Pasowa uprawa roli może być dobrą alternatywą dla siewu bezpośredniego. 9 Monokultura może przyczyniać się do występowania niekorzystnych zjawisk takich jak erozja gleby oraz kompensacja chwastów i szkodników, które mogą być ograniczone np. poprzez stosowanie mulczów, lub wspomnianej wcześniej technologii uprawy pasowej. Fotografia 2. Uprawa pasowa mimo korzystniejszego wpływu na plon w stosunku do siewu bezpośredniego nie niweluje wszystkich skutków braku orki. SIEW Termin siewu Siew jest beznakładowym elementem technologii silnie wpływającym na rozwój roślin oraz ich plonowanie. Siew kukurydzy należy wykonać najwcześniej jak to możliwe. Należy jednak pamiętać, że o możliwości siewu decyduje temperatura gleby, a nie temperatura powietrza. Gleby lżejsze i o wysokiej zawartości próchnicy nagrzewają się szybciej niż gleby ciężkie i podmokłe. Dla równomiernych wschodów oraz prawidłowego rozwoju we wczesnych stadiach kukurydza potrzebuje gleby ogrzanej do ok. 10°C. Taka temperatura umożliwia spęcznienie nasiona oraz uruchomienie procesów enzymatycznych umożliwiających szybki wzrost korzonka zarodkowego oraz kiełka. Z uwagi na to, że gleba nagrzewa się w różnym stopniu w zależności od składu granulometrycznego jak i zawartości substancji organicznej warto przy wyznaczaniu terminu siewu posiłkować się fenologicznymi wskaźnikami określającymi osiągnięcie przez glebę temperatury odpowiedniej dla siewu kukurydzy. Są to: pełnia – koniec kwitnienia starca zwyczajnego, początek kwitnienia tarniny, czereśni, porzeczki czerwonej, początek kwitnienia mniszka lekarskiego. Fotografia 3. Poprawnie wykonany siew jest kluczowym elementem technologii w uprawie kukurydzy. www.euralis.pl 10 W przekroju wielolecia dużo korzystniejsze dla plonowania kukurydzy są jak najwcześniejsze siewy (patrz tabela poniżej). Zaletą wczesnych siewów kukurydzy jest to, że: Reasumując: wczesne siewy prowadzą zazwyczaj do zwyżki plonu. Przy wczesnych siewach kukurydzy bardzo przydatna jest znajomość takich parametrów jak: –rośliny w większym zakresie korzystają z pozimowych zapasów wody w glebie, a co ważniejsze przedłużają okres rozwoju wegetatywnego co pozwala zwiększyć plonowanie, –„cold test”, który określa procentowy udział nasion kiełkujących w temp. 4°C. Interpretacja wyników „cold testu” jest prosta – im wyższa jest jego wartość tym większa zdolność kiełkowania nasion w obniżonej temperaturze, –wcześniejsze wschody roślin umożliwiają lepsze rozwinięcie systemu korzeniowego (temperatura gleby w okresie wiosennym jest wyższa niż powietrza w czasie okresowych spadków temperatury). Ma to pierwszorzędne znaczenie dla efektywnego pobierania składników pokarmowych z gleby zwłaszcza w pierwszych – najbardziej newralgicznych – etapach rozwoju kukurydzy. Umożliwiamy tym samym roślinom szybszą regenerację ewentualnych uszkodzeń spowodowanych chłodami jak i szybszy rozwój wegetatywny przed przejściem do etapu kwitnienia, –„early vigour” czyli wczesny wigor siewek, określający reakcję młodych roślin na wiosenne chłody i przymrozki. Parametry te, jakkolwiek nie występują na opakowaniu materiału siewnego to zazwyczaj są dostępne u hodowcy odmiany. Za wczesnym siewem kukurydzy przemawia także fakt, że jest ona odporna na okresowe spadki temperatur nawet -8°C. Jest tak dlatego, gdyż we wczesnych stadiach rozwojowych stożek wzrostu kukurydzy – odpowiedzialny za wzrost łodygi i rozwój nowych liści – umieszczony jest poniżej powierzchni gleby na podziemnej łodydze zwanej mezokotylem. –kluczowym argumentem przemawiającym za wczesnym siewem jest wilgotność ziarna podczas zbioru. Nie pozbawione racji jest twierdzenie, że „każdy dzień opóźnienia siewu wiosną to konieczność opóźnienia zbioru jesienią o ok. tydzień”. Tabela 1. Wpływ terminu siewu kukurydzy na plon ziarna. Lata Termin siewu Średnio 1997 1998 1999 I – 10 dni wcześniej niż II 8,76 (100%) 10,22 (100%) 9,86 (100%) 9,61 (100%) II – 3 dekada kwietnia 8,76 (100%) 9,65 (94,4%) 9,73 (98,7%) 9,28 (97,6%) III – 10 dni później niż II 8,08 (92,2%) 8,87 (86,8%) 9,31 (94,4%) 8,75 (91,1%) Źródło: Metodyka Integrowanej Produkcji Kukurydzy, PIORIN, Warszawa 2009 r. 11 Nawożenie WYMAGANIA POKARMOWE KUKURYDZY Kukurydza jest rośliną intensywnej uprawy, o dużych wymaganiach pokarmowych, w uprawie której wszelkie ograniczenia w dostarczeniu składników pokarmowych prowadzą do zmniejszenia plonu. Do realizacji swojego potencjału plonotwórczego, tj. do uzyskania maksymalnego plonu ziarna lub zielonki z całych roślin w danych warunkach siedliskowych, potrzebuje bezwzględnego pokrycia wysokiego zapotrzebowania na wszystkie niezbędne składniki odżywcze (Tabela 2). Tabela 2. Pobranie składników pokarmowych przez kukurydzę uprawianą na ziarno. Średnie pobranie jednostkowe makroelementów, w kg/1 tonę ziarna + słoma N P2O5 20-30 8-10 K2O MgO S CaO 22-32 4-6 3-4 4-5 Średnie pobranie jednostkowe mikroskładników, w g/1 tonę ziarna + słoma Fe Zn B Cu Mn Mo 200-250 40-60 20-30 10-12 35-40 1 Źródło: Grzebisz 2012 r. – modyfikacja. –regulacji odczynu gleby, –regulacji zasobności w przyswajalny fosfor i potas, –odpowiednim stosowaniu składników drugoplanowych (Mg, S) (Rysunek 2), – profilaktycznym stosowaniu mikroelementów (Zn, B). 10,5 10 Gleba średnia 9,5 Gleba lekka 9 Plon ziarna [t/ha] Racjonalne nawożenie kukurydzy polega przede wszystkim na kontroli działania azotu, jako głównego składnika plonotwórczego. Kontrola ta z jednej strony sprowadza się do ustalenia optymalnej dawki nawozowej azotu (musi być ona odpowiednio wysoka, tj. dostosowana do wysokości plonu, który zamierzamy uzyskać), a z drugiej do poprawy efektywności jego stosowania. Poprawa efektywności zastosowanego azotu poIega głównie na: 8,5 8 7,5 7 6,5 6 NP NPK Nawożenie NPKMgS Rysunek 2. Nawożenie podstawowe a efektywność plonotwórcza azotu. Źródło: Szczepaniak i in., 2010 r. www.euralis.pl 12 Stąd też przystępując do nawożenia kukurydzy w pierwszej kolejności należy rozpoznać odczyn gleby, gdyż wapnowanie ma zawsze pierwszeństwo przed innymi zabiegami nawozowymi. Wskazane jest, aby gleba przeznaczona pod uprawę kukurydzy charakteryzowała się uregulowanym odczynem w zakresie pH od 5,5-7,0 (im gleba cięższa tym wyższe pH), gdyż tylko przy takim odczynie rośliny mają optymalne warunki wzrostu (struktura), jak i dostępność składników pokarmowych (wypadkowa dostępności makro i mikroskładników – Rysunek 3). kwaśne 4,0 5,0 neutralne 6,0 7,0 zasadowe 8,0 9,0 10,0 pH N P K Ca i Mg S B Cu i Zn Mo Fe i Mn Al Rysunek 3. Dostępność składników pokarmowych w zależności od pH gleby. 13 Nawożenie REGULACJA ODCZYNU GLEBY Odpowiedni odczyn pozwala roślinom na zbudowanie dużego systemu korzeniowego, który umożliwia pobieranie składników pokarmowych z głębszych warstw gleby, a także zwiększa ich odporność na suszę. Jednocześnie trzeba zaznaczyć, że w środowisku kwaśnym nawet bardzo wysokie nawożenie mineralne, nie umożliwia pokrycia potrzeb pokarmowych kukurydzy, gdyż roślina nie jest w stanie efektywnie pobierać składników z gleby. Regulację odczynu gleby należy przeprowadzić odpowiednio wcześnie (najlepiej po zbiorze rośliny przedplonowej lub nawet przed jej siewem). Natomiast wiosenne wapnowanie gleby pod kukurydzę należy wykonać jak najwcześniej. Pamiętając przy tym, że nawóz wapniowy po zastosowaniu należy dobrze wymieszać z glebą. Poza tym trzeba pamiętać, że zabiegu wapnowania nie należy łączyć z jednoczesnym wywożeniem i przyorywaniem nawozów naturalnych (obornik, gnojowica itp.), a także ze stosowaniem nawozów fosforowych i azotowych zawierających azot w formie amonowej (NH4), ponieważ dochodzi do dużych strat składników pokarmowych. Między tymi zabiegami wskazana jest przerwa, która powinna trwać przynajmniej 4-6 tygodni. Warto mieć na uwadze, że im krótszy okres jest od wapnowania do siewu kukurydzy tym bardziej wskazane jest stosowanie wapna węglanowego, które niestety działa wolniej, ale przez to jest bardziej „neutralne” od wapna tlenkowego (działa szybciej) i dlatego, gdy jest dobrze wymieszane z glebą nie powoduje strat we wschodach kukurydzy. Określenie potrzeb wapnowania na podstawie pH gleby oraz obliczanie dawki wapna w t CaO na ha przedstawiono w Tabeli 3 i 4. Tabela 3. Potrzeby wapnowania gleb mineralnych1, pH mierzone w 1 mol KCl. 1 Klasa potrzeb wapnowania Ocena potrzeb wapnowania V Kategorie agronomiczne gleb bardzo lekkie lekkie średnie ciężkie Konieczne do 4,0 do 4,5 do 5,0 do 5,5 IV Potrzebne 4,1-4,5 4,5-5,0 5,1-5,5 5,6-6,0 III Wskazane 4,6-5,0 5,1-5,5 5,6-6,0 6,1-6,5 II Ograniczone² 5,1-5,5 5,6-6,0 6,1-6,5 6,6-7,0 I Zbędne od 5,6 0d 6,1 od 6,6 od 7,1 wg zaleceń SCHR; ² optymalny odczyn gleby; Źródło: ABC wapnowania, W. Grzebisz i in., Poznań 2009 r. www.euralis.pl 14 Tabela 4. Dawka wapna w zależności od kategorii agronomicznej i potrzeb wapnowania, w t CaO/ha. Tabela 5. Klasy zasobności przyswajalnego fosforu i potasu w glebie, mg/100 g gleby. Przedział potrzeb wapnowania Kategoria agronomiczna gleby K 2O konieczne potrzebne wskazane ograniczone Bardzo lekka 3,0 2,0 1,0 – Lekka 3,5 2,5 1,5 – b. niska Średnia 4,5 3,0 1,7 1,0 Ciężka 6,0 3,0 2,0 1,0 Klasa zasobności b. lekkie lekkie średnie ciężkie <5,0 <2,5 <5,0 <7,5 <10 niska 5,1-10 2,5-7,5 5,1-10 7,6-12,5 10,1-15 średnia 10,1-15 7,6-12,5 10,1-15 12,6-20 15,1-25 wysoka 15,1-20 12,6-17,5 15,1-20 20,1-25 25,1-30 b. wysoka >20 >17,6 >20,1 >25,1 >30,1 Źródło: ABC wapnowania, W. Grzebisz i in., Poznań 2009 r. REGULACJA ZASOBNOŚCI GLEBY W PRZYSWAJALNY FOSFOR I POTAS Kategoria agronomiczna gleb P 2O 5 240 składnik kg/ha 220 K 2O 200 N Jak już wspomniano kukurydza jest rośliną o bardzo wysokich wymaganiach pokarmowych. Szczególnie względem potasu, którego ilościowo pobiera najwięcej ze wszystkich składników (Rysunek 4). 180 O ile fosfor jest szczególnie ważny w początkowych fazach wzrostu, kiedy to odpowiedzialny jest za rozwój systemu korzeniowego (dobre odżywienie fosforem umożliwia szybki rozwój początkowy roślin), a następnie w fazie kwitnienia, to potas jest ważny przez cały okres wegetacji. Rola tego składnika polega przede wszystkim na kontroli gospodarki wodnej i azotowej rośliny. W wyniku czego rośliny lepiej gospodarują wodą (wzrost odporności na suszę), a także efektywniej pobierają i przetwarzają azot w plon ziarna – Fotografia 4 i 5 (–/+ K). 120 160 140 100 P 2O 5 80 60 40 MgO 20 15 dojrzewanie odkładanie substancji zapasowych kwitnienie wytwarzanie łodygi początkowe stadia wzrostu Rysunek 4. Dynamika pobierania składników pokarmowych przez kukurydzę. wschody 0 Nawożenie Reasumując: właściwe odżywienie kukurydzy fosforem i potasem zapewnia dobre zawiązywanie i zaziarnienie kolb, a także dostatecznie długi okres nalewania ziarna, co zabezpiecza wysokie plony. Dlatego bardzo ważne jest, aby racjonalne nawożenie kukurydzy było ukierunkowane na utrzymanie odpowiedniej zasobności gleby w przyswajalne formy tych składników, gdyż zwykle niedostateczna zasobność gleby w fosfor i potas jest główną przyczyną wystąpienia ich niedoboru (wskazane jest, aby gleba przed siewem kukurydzy miała co najmniej średnią zasobność w te składniki – najlepiej na pograniczu zasobności średniej i wysokiej – Tabela 5). Fotografia 4. Rozwój kolb przy niedoborach potasu (-K) i przy prawidłowym zaopatrzeniu w potas (+K). Tabela 6. Bilans fosforu i potasu w zmianowaniu. Składniki pokarmowe Elementy bilansu potasem Fosfor P2O5 Potas K2O Straty Dopływ Straty Dopływ 346 53 815 597 Nasiona 80 21 40 – Słoma 42 235 210 Ziarno 55 – 35 – Słoma 24 12 120 108 Ziarno 60 – 50 – Słoma 30 15 200 180 Ziarno 45 – 25 – Słoma 10 5 110 Zmianowanie, suma Rzepak ozimy 4 t/ha Przenica 7 t/ha Kukurydza 10,0 t/ha Jęczmień 5t/ha 99 Saldo bilansowe -293 -218 Potrzeby nawozowe 391 242 * wykorzystanie fosforu ze słomy w 4-letnim zmianowaniu – 50%; potasu – 90%; ** wykorzystanie fosforu z nawozów mineralnych w 4-letnim zmianowaniu – 75%; potasu – 90%; www.euralis.pl 16 Nawożenie kukurydzy fosforem i potasem należy rozpatrywać w zmianowaniu. Podstawą efektywnego nawożenia tymi składnikami jest właściwy sposób zagospodarowania resztek roślinnych (słomy). W związku z faktem, że z plonem ziarna wynosimy większość pobranego przez rośliny fosforu, a zdecydowanie niewielką część potasu to, gdy słoma pozostanie na polu potrzeby nawozowe w zmianowaniu względem fosforu mogą być nawet wyższe niż względem potasu (Tabela 6). Natomiast, gdy zbieramy plon uboczny (słomę) to sytuacja jest odwrotna. W sytuacji, gdy słoma została zebrana to zaleca się wykonanie nawożenia fosforem i potasem pod każdą roślinę w zmianowaniu – oczywiście zależnie od potrzeb i zasobności gleby w przyswajalne składniki pokarmowe. W przypadku niskiej zasobności gleby w składniki pokarmowe należy zwiększyć nawożenie pod przedplon roślin wymagających (przykładowo kukurydzy i rzepaku), aby podnieść zasobność gleby, gdyż kukurydza należy do roślin, które w większym stopniu reagują na poziom zasobności gleby niż na bieżące nawożenie tymi składnikami. Natomiast, gdy słoma pozostaje na polu to nawożenie fosforem należy przeprowadzić również pod każdą roślinę w zmianowaniu, a nawożenie potasem w pierwszej kolejności pod rośliny wymagające, tj. kukurydzę i rzepak (dotyczy co najmniej średniej zasobności gleby w przyswajalny potas), a pod zboża można zastosować tylko niewielkie nawożenie startowe tym składnikiem. Dobór nawozów jest uzależniony od terminu i techniki ich stosowania. Można stosować zarówno nawozy pojedyncze, jak i wieloskładnikowe. Jednakże warto mieć na uwadze, że kukurydza będąc Znaczenie plonotwórcze fosforu... Fotografia 5. Stan roślin przy niedoborach potasu (-K) i przy komfortowym zaopatrzeniu w potas (+K) w czasie przedłużającego się okresu suszy (lato 2015). Tabela 7. Plon kukurydzy w zależności od zasobności gleby i sposobu nawożenia fosforem, t/ha. Zasobność gleby w przyswajalny fosfor kontrola rzutowo rzędowo Niska 6,90 7,84 8,72 Średnia 7,71 7,97 9,09 Wysoka 7,78 8,09 9,09 Dawka Fosforu: 30 kg P2O5/ha. Źródło: Diib 1989 r. 17 Sposób nawożenia fosforem Nawożenie rośliną ciepłolubną wykazuje dużą wrażliwość na niskie temperatury, co przejawia się zmniejszonym pobieraniem składników pokarmowych, głównie fosforu. Zatem wskazane jest, aby fosfor w nawozach był w formach dobrze rozpuszczalnych, co zapewnia lepszą dostępność fosforu dla roślin w okresach krytycznych. Poza tym dodatkowe zwiększenie stężenia fosforu w roztworze glebowym można uzyskać stosując nawożenie zlokalizowane, które wykonuje się łącznie z siewem nasion. Szczególnie dobre efekty daje zlokalizowane nawożenie kukurydzy nawozami wieloskładnikowymi, które oprócz fosforu zawierają azot w formie amonowej (N-NH4), która to sprzyja pobieraniu fosforu. Jednocześnie z przeprowadzonych badań wynika, że zlokalizowane stosowanie nawozów pozwala znacznie zwiększyć ich efektywność (nawet do 30%). Stąd też w uprawie kukurydzy powinno być traktowane, jako standardowe (Tabela 7). NAWOŻENIE AZOTEM System nawożenia azotem składa się z 3 etapów: Wapnowanie P, K, Mg 1. Wyznaczenia dawki azotu 2. Ustalenia terminu stosowania 3. Doboru nawozu N, P, K, Mg, S mikro N, P, K, Mg, S mikro Jesień Przed siewem W czasie siewu nasion Nawożenie N Wschody 3-6 liści Do obliczenia dawki N konieczne jest wykonanie analizy zawartości azotu mineralnego (Nmin) w glebie. Uzyskany wynik stanowi podstawę do obliczenia dawki nawozowej azotu. A – bez nawozu naturalnego, B – z nawozem naturalnym. 1. Bez nawozu naturalnego: DN = P · Pj – 1,5 Nmin 0-90 2. Z nawozem naturalnym, zastosowanym jesienią: DN = P · Pj – 2,0 Nmin 0-90 gdzie: DN – dawka nawozowa azotu kg N ha-1, P – założony plon ziarna t ha-1, Pj – pobranie jednostkowe azotu kg N t-1 ziarna, Nmin 0-90 – zawartość azotu w warstwie 0-90 cm gleby kg N ha-1. Przykład obliczania dawki azotu: Dane: 1. Plon ziarna = 9 t ha-1; 2. Pobranie jednostkowe azotu = 20 kg N t-1; 3. Zawartośc azotu mirelanego w glebie: a. stanowisko po zbożu bez gnojownicy = 40 kg N ha-1; b. stanowisko po zbożu z gnojownicą jesienią w dawce 100 kg N ha-1 = 60 kg N ha-1. Dokarmianie N, P, K, Mg, S, mikroelementy 5-9 liści Kwitnienie Dojrzewanie Rysunek 5. Możliwe terminy nawożenia w uprawie kukurydzy. www.euralis.pl 18 Obliczenia: 1. Stanowisko bez nawozu naturalnego, wg równania [1]: DN = 9 · 20 – 1,5 · 40 = 180 – 60 = 120 kg N ha-1; 2. Stanowisko z gnojownicą, wg równania [2]: DN = 9 · 20 – 2,0 · 60 = 180 – 120 = 60 kg N ha-1. Posługując się podanym wzorem należy mieć na uwadze szeroki zakres pobrania jednostkowego, które w zależności od warunków może kształtować się w zakresie od 20-30 kg N/1 t ziarna + odpowiednia masa słomy. Traktowanie kukurydzy jako rośliny azotolubnej nie do końca ma naukowe uzasadnienie. W optymalnych warunkach wodnych do uzyskania maksymalnego plonu wystarczy pobranie jednostkowe skalkulowane na poziomie 15 kg N na 1 t ziarna – włączając w to plon uboczny (słomę). Dzieje się tak, dlatego, że w optymalnych warunkach pogodowych (woda + ciepło) kukurydza rozbudowuje bardzo duży system korzeniowy, który jest w stanie pobierać składniki pokarmowe nawet z gleby o niskiej zasobności. Uogólniając powyższe: Pobranie N w przeliczeniu na 1 t plonu ziarna przy optymalnych warunkach pogodowych wynosi ok. 15 kg. Natomiast w warunkach przeciętnych m. 20-25 kg. Dane naukowe (Grzebisz, 2015 r.) wskazują, że plony ziarna kukurydzy wzrastały aż do dawki 239 kg/ha, ale przy stosowaniu dawki N mniejszej o 135 kg (czyli wynoszącej zaledwie 105 kg N/ha!) uzyskano plon odpowiadający 95% wysokości plonu maksymalnego. Ponadto, gdy oznaczamy azot mineralny w glebie przed siewem kukurydzy w stanowiskach żyznych (bogatych w azot organiczny) oznaczoną zawartość można przemnożyć razy współczynnik 1,5, gdyż największe tempo uwalniania tego składnika zwykle występuje od czerwca do sierpnia (pod warunkiem, że jest ciepło i umiarkowanie wilgotno), tj. w miesiącach największego zapotrzebowania kukurydzy na składniki pokarmowe. W sytuacji, gdy nie oznaczamy azotu mineralnego w glebie, jego zawartość należy oszacować. Przy czym szacując ilość azotu, jaką kukurydza będzie miała do dyspozycji z gleby, trzeba mieć na uwadze fakt, że wahania ilości tego składnika w glebie są stosunkowo duże, gdyż zależą zarówno od wielkości „zapasów”, szybkości ich rozkładu, jak i ilości opadów. Przyjmuje się, że zawartość azotu mineralnego przed siewem kukurydzy zwykle waha się od 30 do 100 kg N/ha. Wyższe wartości dotyczą przede wszystkim stanowisk po przedplonach liściastych, które były uprawiane na dobrych stanowiskach, a także w przypadku, gdy kukurydzę uprawiamy na oborniku lub jesienią została zastosowana gnojowica. Natomiast niższe na przeciętnych stanowiskach po zbożach. Racjonalne nawożenie kukurydzy azotem, poza ustaleniem dawki, wymaga właściwego doboru nawozu oraz terminu jego zastosowania. Standardowo zaleca się stosowanie dawek dzielonych (Rysunek 5), tj. 50-70% dawki przedsiewnie (im gleba lżejsza tym mniej) i pozostałą część pogłównie, najpóźniej do fazy 3-6 liścia. Ważne jest, aby zabieg pogłówny nie był spóźniony, gdyż intensywne pobieranie składników pokarmowych przez kukurydzę rozpoczyna się od fazy 6-8 liści i trwa do końca kwitnienia. Zatem wskazane jest, aby od tej fazy rośliny miały do dyspozycji w glebie znaczne ilości dostępnych składników pokarmowych (w tym azotu). Tabela 8. Zasobności gleby w magnez, w mg Mg/100 g gleby. Klasa zasobności 19 Kategoria agronomiczna gleb b. lekkie lekkie średnie ciężkie bardzo niska do 1,0 do 2,0 do 3,0 do 4,0 niska 1,1-2,0 2,1-3,0 3,1-5,0 4,1-6,0 średnia 2,1-4,0 3,1-5,0 5,1-7,0 6,1-10,0 wysoka 4,1-6,0 5,1-7,0 7,1-9,0 10,1-14,0 bardzo wysoka od 6,1 od 7,1 od 9,1 od 14,1 Nawożenie Jednocześnie należy uważać, aby na krótko przed siewem kukurydzy nie stosować zbyt wysokich dawek azotu w formie amonowej (NH4) a także amidowej (NH2), gdyż formy te szczególnie w środowisku zasadowym łatwo przechodzą w amoniak (NH3), co z jednej strony prowadzi do strat tego składnika z gleby, a z drugiej może prowadzić do zakłócenia wschodów. Ze względu na straty azotu wymienione formy nie powinny być stosowane powschodowo zarówno na przesuszoną glebę, jak i w wysokich temperaturach. Aby określić wartość nawozową składników mineralnych w nawozie naturalnym w roku zastosowania stosowane jest tzw. Równoważnik nawozowy. Współczynniki nawozowe pozwalają na przeliczenie całkowitej ogólnej ilości danego składnika na formę która jest wykorzystywana przez rośliny. NAWOŻENIE ORGANICZNE Wartości te oznaczają, że w roku zastosowania 100 kg N w formie obornika jest równoważne 40 kg N z nawozów mineralnych. Kukurydza w cyklu produkcyjnym bardzo efektywnie wykorzystuje składniki zawarte w nawozach organicznych (głównie obornika i gnojowicy), gdyż główny okres zapotrzebowania na azot i fosfor przypada na miesiące letnie – kiedy to warunki pogodowe (wilgotność, temperatura) sprzyjają szybkiej mineralizacji. Współczynniki nawozowe dla obornika – bez względu na termin stosowania wynoszą: dla azotu 40, dla fosforu i potasu 100. Przykładowo: stosując jesienią 170 kg N/ha w formie obornika = 68 kg N/ha (= 200 kg saletry amonowej). Fosfor i potas w oborniku są tak samo nawozowo warte jak składniki zawarte w nawozach mineralnych. Zawartość składników pokarmowych w różnych nawozach organicznych zestawiono poniżej (Tabela 9). Tabela 9. Zawartość składników mineralnych w nawozach organicznych. Klasa zasobności Składniki pokarmowe kg/t lub m3 Sucha masa N p2O5 K2O S MgO Obornik bydlęcy 20,0-25,0 4,0-6,0 3,0-4,0 6,0-7,0 0,3-0,6 1,0-2,0 Obornik świński 20,0-25,0 6,0-7,0 7,0-8,0 5,0-6,0 0,5-0,8 2,0-3,0 Obornik drobiowy (świeży) 18,0-25,0 10,0-15,0 6,0-9,0 6,0-7,0 1,0-1,5 1,5-2,5 Obornik drobiowy (suchy) 45,0-55,0 20,0-25,0 15,0-20,0 12,0-14,0 2,0-3,0 4,0-6,0 Gnojownica bydlęca 6,0-10,0 3,0-5,0 1,5-2,5 3,9-6,5 0,3-0,5 0,6-1,0 Gnojownica świńska 3,0-9,0 2,0-8,0 1,7-5,0 1,7-5,0 0,3-0,7 0,5-1,5 www.euralis.pl 20 Tabela 10. Współczynniki nawozowe (%) dla gnojowicy są uzależnione od jej rodzaju oraz terminu i sposobu aplikacji. Tabela 11. Wykorzystanie składników pokarmowych z obornika i gnojowicy. ROdzaj gnojownicy Azot Fosfor potas obornik/ gnojownica obornik/ gnojownica obornik/ gnojownica bydlęca trzody chlewnej czas od zastosowania lata termin stosowania termin stosowania rok aplikacji 25-40 / 35-65 30 50 2 15-20 / 10-20 20 20 3 5-10 / 0 10 10 typ gnojownicy jesień wiosna jesień wiosna powierzchniowo, bez przykrycia rzadka 15 35 20 40 4 0-5 / 0 10 10 rozcieńczona 20 45 25 50 Suma za 4-lecie 45-75 70 90 wymieszana z glebą rzadka 20 50 20 55 100 rozcieńczona 20 60 25 65 90 Przykładowo: stosując jesienią 170 kg N/ha w postaci gnojowicy jej wartość nawozowa wynosi 42,5 kg N (równoważnik 25), a wiosną już 110,5 kg N/ha (równoważnik 65). Zastosowanie gnojowicy w maksymalnej dawce pokrywa azotowe potrzeby pokarmowe rośliny dla plonu ziarna na poziomie 8-9 t/ha. Jednakże ten sposób nie jest polecany ze względu na dwa fakty: • forma NH4 która przeważa w gnojowicy, ogranicza początkowy wzrost roślin (Rysunek 6), • kation NH4+ wykazuje antagonizm (ogranicza pobranie przez rośliny) względem innych kationów podstawowych jak K+, Ca+, Mg2+. Procentowe wykorzystanie składników pokarmowych z obornika i gnojowicy w kolejnych latach od ich zastosowania przedstawia Tabela 11: 21 80 Frakcje azotu w nawozach naturalnych (%) *zaw s.m. – gnojowica rzadka – 6%, rozcieńczona 2%; 70 60 50 40 30 20 10 0 obornik świeży obornik przefer. gnojownica świńska gnojownica bydlęca obornik brojlery Rodzaj nawozu naturalnego N organiczny N-Nh4 Rysunek 6. Frakcje azotu w nawozach naturalnych (%). kwas moczowy obornik niski Nawożenie NAWOŻENIE MAGNEZEM I SIARKĄ W praktyce przyjmuje się, że przed uprawą kukurydzy gleba powinna charakteryzować się średnią zasobnością gleby w przyswajalny magnez (Tabela 8). W takiej sytuacji przy braku nawożenia naturalnego i organicznego należy zastosować nawożenie tym składnikiem w wysokości 25-75% potrzeb pokarmowych (im wyższa zawartość magnezu w tej klasie zasobności tym mniejsze nawożenie). Nieco odmiennego podejścia wymaga nawożenie kukurydzy siarką, które zwykle wykonuje się przy okazji nawożenia innymi składnikami pokarmowymi (między innymi przy okazji nawożenia magnezem, gdyż składnik ten jest często nośnikiem siarki). W praktyce przyjmuje się, że kukurydzę, którą zalicza się do grupy roślin o średnim zapotrzebowaniu na siarkę w przeciętnych warunkach glebowych bez nawożenia organicznego i naturalnego należy nawozić w wysokości 1/5-1/7 dawki azotu. Przykładowo, gdy nawożenie azotem wynosi 160 kg N/ha to dawka powinna kształtować się w zakresie 22-32 kg S/ha (1 kg S = 2,5 kg SO3). PROFILAKTYCZNE STOSOWANIE MIKROELEMENTÓW Najważniejszym mikroelementem w uprawie kukurydzy jest cynk, następnie bor, a potem miedź, mangan i molibden. W praktyce profilaktyczne nawożenie dotyczy przede wszystkim cynku i boru (gleby w Polsce są naturalnie ubogie w ten składnik). Cynk odgrywa zasadniczą rolę w przemianie materii, a także bierze czynny udział w różnych procesach enzymatycznych, syntezie białek i auksyn (reakcja systemu korzeniowego kukurydzy na stosowanie cynku – Fotografia 7). W konsekwencji przyczynia się do zwiększenia odporności na suszę i choroby oraz do zwiększenia efektywności nawożenia azotem (Rysunek 7). Plonotwórcza rola cynku w uprawie kukurydzy jest następstwem lepszego zaopatrzenia roślin w azot, przez co zwiększa się długość kolb i liczba ziarniaków w kolbie. W praktyce cynk roślinom można dostarczyć na wiele sposobów. Wysoce efektywne jest nawożenie w postaci oprysku, który w zależności od rodzaju stosowanych nawozów można przeprowadzić w terminie od siewu do fazy 9 liści kukurydzy (Rysunek 8). Stosowanie cynku bezpośrednio po siewie czy w fazie 3-4 liści nie wyklucza stosowania cynku w fazie 8-10 liści. Takie postępowanie zwiększa dostępność cynku dla roślin, a jak już wspomniano dobre zaopatrzenie roślin w cynk jest podstawą uzyskania wysokich plonów ziarna. Fotografia 6. Niedobór magnezu może silnie ograniczać rozwój roślin. www.euralis.pl 22 Kontrola Zn Pogłównie Fotografia 7. Rozwój systemu korzeniowego kukurydzy w stadium 9-liści – efekt nawożenia cynkiem. Źródło: Potarzycki 2007 r. 23 Zn Przedsiewnie Nawożenie / Ochrona 9,6 9,4 plon ziarna (t/ha) 9,2 9 8,8 8,6 8,4 8,2 8 0 0,5 Rysunek 7. Reakcja plonotwórcza kukurydzy na wzrost poziomu nawożenia cynkiem. 1 1,5 dawka Zn (kg/ha) Źródło: Wrońska i in., 2007 r. Oprysk na glebę (siarczany lub/i tlenki) bezpośrednio po siewie lub/i w fazie 3-4 liści Nawozy stałe wzbogacone w cynk (jednoskładnikowe lub/i wieloskładnikowe) Nawozy stałe Przed siewem W czasie siewu nasion Wschody Siarczany, chelaty, inne 3-4 liście 5-9 liści Kwitnienie Dojrzewanie Rysunek 8. Terminy stosowania nawozów cynkowych. www.euralis.pl 24 Ochrona herbicydowa Kukurydza pomimo tego, że jest rośliną intensywnej uprawy nie potrzebuje wielu zabiegów ochrony herbicydowej, ale bez takowej nie będzie plonować na satysfakcjonującym poziomie. Ogólne zasady chemicznego zwalczania chwastów w kukurydzy są proste i obejmują dwa podstawowe terminy: doglebowy i nalistny. Na rynku istnieje wiele herbicydów do ochrony plantacji kukurydzy. Wybór preparatu (-ów) zależy głównie od zachwaszczenia plantacji, gatunkowego i ilościowego. Herbicydy stosowane przed wschodami są „bezpieczniejsze” dla roślin kukurydzy, a jedyne ryzyko związane z ich stosowaniem polega na wykonaniu zabiegu w odpowiednio wilgotną glebę. Termin stosowania herbicydów doglebowych to na ogół 1-2 dni po siewie lub 2-3 dni przed planowanymi wschodami oraz w zależności od selektywności herbicydu (patrz wskazania producenta), również po jej wschodach. Natomiast herbicydy stosowane powschodowo (nalistnie) charakteryzują się zazwyczaj szerszym spektrum zwalczanych chwastów w tym także szczególnie uciążliwych takich jak perz, ostrożeń, rdesty czy powój. Prowadzi się również badania z zastosowaniem tzw. dawek dzielonych. Polega to na zastosowaniu po połowie dawki w dwóch 25 nieodległych terminach (np. w fazie BBCH 12 i 16). Gołębiowska w swoich badaniach wykazała najlepsze plonowanie kukurydzy po zastosowaniu dawek dzielonych, niezależnie od wariantu uprawowego (Gołębiowska, Kaus 2009). Przy wyborze preparatu należy stosować się do zaleceń producenta. Należy też upewnić się czy wybrane odmiany są tolerancyjne na substancję aktywną stosowanego preparatu. Uwaga ta dotyczy głównie herbicydów z grupy suflonylo-mocznikowych oraz cykloksydymu. W świetle obowiązującej ustawy o integrowanej ochronie ważne jest stosowanie pozachemicznych form ochrony plantacji przed chwastami jak np.: zmianowanie oraz uprawa. Ponadto w celu przeciwdziałania powstawaniu odporności chwastów na substancje aktywne herbicydów zalecane jest przemienne stosowanie herbicydów o różnych mechanizmach działania lub tworzenie mieszanin zbiornikowych tychże. Ochrona wrażliwość chwastów na herbicydy Chwastnica jednostronna Włośnice Perz właściwy Owies głuchy Bylica pospolita Łoboda rozłożysta Komosa biała Ostrożeń polny Przytulia czepna Tabela 12. Wrażliwość najbardziej uciążliwych chwastów w uprawie kukurydzy na wybrane herbicydy. Afalon Dyspersyjny 450 SC - - - - - - +++ - O Boreal 58 WG ++ - - - - - +++ - ++ Adengo 315 SC +++ +++ - - - - +++ - +++ Click 500 SC ++ - O - - - +++ - +++ Lumax 537,5 SE +++ - O - - - +++ - +++ Successor T 550 SE +++ - - - - - +++ - +++ Wing P 462,5 EC +++ - - - - - +++ - +++ Titus 25 WG + adiuwant* +++ - +++ - - - ++ - +++ Mocarz 75 WG O - - O - - +++ + +++ Maister Power 42,5 OD +++ +++ +++ +++ - - +++ +++ +++ Mustang 306 SE O O O O - - +++ ++ +++ Hector 53,6 WG + adiuwant* +++ - +++ - - - ++ - - Zeagran 340 SE ++ - - - - - +++ O +++ Kivi Extra 6 OD +++ +++ +++ - ++ - ++ - +++ Elumis 105 OD +++ +++ +++ - - - +++ +++ - Callisto 100 SC +++ - - - - - +++ - +++ Focus Ultra 100 EC + adiuwant* +++ +++ +++ +++ O O O O O Shado 300 SC +++ - O O - - +++ - - Stellar 210 SL +++ - - - - - +++ - +++ Roślina Herbicyd [+++] – rośliny wrażliwe [++] – rośliny średnio wrażliwe [+] – rośliny średnio odporne [O] – rośliny odporne [-] – brak danych www.euralis.pl 26 27 Rdest ptasi Rdest plamisty Powój polny Psianka czarna Rumian polny Skrzyp polny Maruna bezwonna Mak polny Szarłat szorstki Tobołki polne Fiołek polny Jasnoty Samosiewy rzepaku Poziewnik szorstki Zółtlica drobnokwiatowa + ++ - - - - ++ - ++ +++ ++ ++ - - +++ ++ - - - +++ - +++ - +++ +++ +++ +++ +++ - _ +++ - - - +++ - - - +++ - +++ +++ +++ - - +++ - - - - O +++ - +++ +++ +++ - - - - +++ +++ - +++ +++ - +++ +++ +++ +++ +++ +++ - - - +++ +++ - +++ +++ - +++ - +++ +++ +++ +++ - - - - - - - ++ - - - - +++ ++ - - - - - - - - - - - - +++ +++ ++ +++ - - - + +++ - - +++ - +++ ++ +++ +++ ++ +++ +++ - +++ ++ ++ O +++ +++ - +++ - +++ +++ +++ +++ +++ +++ +++ - - - +++ +++ - +++ +++ +++ +++ ++ +++/+ +++ - - - - - - - - - - - - - +++ - - - +++ +++ - +++ - O +++ - +++ +++ +++ +++ - - - +++ - - - +++ - - - +++ +++ +++ +++ - - +++ +++ +++ - +++ +++ - +++ - +++ +++ +++ +++ +++ - +++ - - - - +++ - - - +++ +++ +++ +++ - - +++ O O O O O O O O O O O O O O O ++ - - +++ +++ - - - +++ - +++ +++ - - - - +++ - +++ - - - - +++ +++ ++ +++ - - - Ochrona Tabela 13A. Przykładowe herbicydy do selektywnego przedwschodowego (doglebowego) lub powschodowego odchwaszczania kukurydzy. Nazwa herbicydu Substancja aktywna Dawka (kg, l/ha) Termin zabiegu Zwalczane chwasty Mechanizm działania wg HRAC* gorczyca polna, gwiazdnica pospolita, komosa biała, niezapominajka polna, pokrzywa żegawka, sporek polny, starzec zwyczajny, tasznik pospolity, tobołki polne, wyka ptasia, żółtlica drobnokwiatowa C2 – inhibitor fotosystemu II dymnica pospolita, fiołek polny, gwiazdnica pospolita, jasnota różowa i purpurowa, komosa biała, maruna bezwonna, rumian polny, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, samosiewy rzepaku K3 – inhibitor biosyntezy kwasów tłuszczowych o długich łańcuchach F2 – inhibitor syntezy barwników B – inhibitor enzymu ALS F2 – inhibitor syntezy barwników Afalon Dyspersyjny 450 SC linuron 1,5-2,0 l przedwschodowo (do 3 dni po siewie kukurydzy) Boreal 58 WG flufenacet, izoksaflutol 0,75 kg przedwschodowo, bezpośrednio po siewie kukurydzy Adengo 315 SC tienkarbazon, izoksaflutol 0,33-0,44 l chwastnica jednostronna, fiołek polny, gwiazdnica pospolita, włośnice, jasnota purpurowa, komosa biała, przytulia czepna, rdest powojowaty i ptasi, rumian pospolity, samosiewy rzepaku (kiełkujące z nasion), szarłat szorstki, tasznik pospolity Click 500 SC terbutylazyna 1,5 l chwastnica jednostronna, fiołek polny, komosa biała, maruna bezwonna, przetacznik perski, przytulia czepna, rdest ptasi i powojowaty C1 – inhibitor fotosystemu II blekot pospolity, bodziszek drobny, chaber bławatek, rdesty, chwastnica jednostronna, dymnica pospolita, fiołek polny, gwiazdnica pospolita, jasnota purpurowa, komosa biała, krzywoszyj polny, kurzyślad polny, mak polny, maruna bezwonna, przytulia czepna, przetacznik bluszczykowy, psianka czarna, rumian polny, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, wilczomlecz obrotny C1 – inhibitor fotosystemu II F2 – inhibitor syntezy barwników K3 – inhibitor biosyntezy kwasów tłuszczowych o długich łańcuchach blekot pospolity, bodziszek drobny, chwastnica jednostronna, fiołek polny, gwiazdnica pospolita, rdesty, jasnota purpurowa, komosa biała, maruna bezwonna, przytulia czepna, psianka czarna, rumian polny, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, wilczomlecz obrotny K3 – inhibitor biosyntezy kwasów tłuszczowych o długich łańcuchach C1 – inhibitor fotosystemu II chwastnica jednostronna, przytulia czepna, komosa biała, rdest ptasi, tobołki polne, gwiazdnica pospolita, rdest powojowy, fiołek polny, rumian polny K3 – inhibitor biosyntezy kwasów tłuszczowych o długich łańcuchach K1 – inhibitor tworzenia i funkconowania mikrotubuli Lumax 537,5 SE terbutylazyna, mezotrion, s-metolachlor Successor T 550 SE petoksamid, terbutylazyna 4,0 l Wing P 462,5 EC dimetanamid – P, pendimetalina 4,0 l www.euralis.pl 3,5-4,0 l przedwschodowo (bezpośrednio po siewie kukurydzy) lub w fazie 1-2(3) liści kukurydzy przedwschodowo, bezpośrednio po siewie kukurydzy 28 Tabela 13B. Przykładowe herbicydy do nalistnego, selektywnego odchwaszczania kukurydzy. Nazwa herbicydu Titus 25 WG + adiuwant* Substancja aktywna rimsulfuron Mocarz 75 WG tritosulfuron, dikamba Maister Power 42,5 OD foramsulfuron tienkarbazon metylu, jodosulfuron metylosodowy Dawka (kg, l/ha) 60 g 200 g 1,5 l Termin zabiegu Zwalczane chwasty Mechanizm działania wg HRAC* 1-7 liści prosowate do 4 liści, perz właściwy 5‑7 liści, samosiewy zbóż, miotła zbożowa, blekot pospolity, bodziszek drobny, dymnica pospolita, gwiazdnica pospolita, jasnota purpurowa, przytulia czepna, samosiewy rzepaku, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, fiołek polny, komosa biała, rdest powojowy, wilczomlecz obrotny B – inhibitor enzymu ALS 2-5 liści gwiazdnica pospolita, jasnota purpurowa, jasnota różowa, komosa biała, maruna bezwonna, przetacznik bluszczykowy, przytulia czepna, B – inhibitor enzymu ALS rdest kolankowy, rdest plamisty, rdest powojowy, rumianek pospolity, O – syntetyczne auksyny – regulator rumian polny, samosiewy rzepaku, stulicha psia, szarłat szorstki, wzrostu tasznik pospolity, tobołki polne, żółtlica drobnokwiatowa, bodziszek drobny, chaber bławatek, fiołek polny, mak polny, przetacznik perski, przetacznk polny 4-6 liści blekot pospolity, bodziszek drobny, chwastnica jednostronna, fiołek polny, gwiazdnica pospolita, iglica pospolita, jasnota purpurowa, komosa biała, kurzyślad polny, maruna bezwonna, ostrożeń polny, perz właściwy, poziewnik szorstki, przytulia czepna, psianka czarna, rdest powojowaty, rdest ptasi, rumian polny, samosiewy rzepaku, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, włośnice, przetacznik perski B – inhibitor enzymu ALS B – inhibitor enzymu ALS O – syntetyczne auksyny – regulator wzrostu Mustang 306 SE florasulam, 2,4 D 0,6 l 2-6 liści chaber bławatek, gorczyca polna, gwiazdnica pospolita, komosa biała, mak polny, mlecz zwyczajny, maruna bezwonna, miłek letni, niezapominajka polna, ostrożeń polny, przytulia czepna, psianka czarna, rdest plamisty i powojowy, rumian polny, rumianek pospolity, rzodkiew świrzepa, samosiewy rzepaku, stulicha psia, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, wyka wąskolistna, żółtlica drobnokwiatowa Hector 53,6 WG + adiuwant* nikosulfuron, rimsulfuron 70 g 2-8 liści chaber bławatek, chwastnica jednostronna, fiołek polny, gwiazdnica pospolita, jasnota purpurowa, perz właściwy, przetacznik perski, rdest powojowy B – inhibitor enzymu ALS Zeagran 340 SE terbutylazyna, bromoksynil 2-6(8) liści jednoliścienne prosowate (4‑6 liści), fiołek polny, gwiazdnica pospolita, jasnota purpurowa, komosa biała, maruna bezwonna, przytulia czepna, psianka czarna, rdesty, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne C1 – inhibitor fotosystemu II C3 – inhibitor fotosystemu II 29 1,6-2,0 l Ochrona Tabela 13C. Przykładowe herbicydy do nalistnego, selektywnego odchwaszczania kukurydzy c.d. Nazwa herbicydu Substancja aktywna Kivi Extra 6 OD nikosulfuron Dawka (kg, l/ha) 0,5-0,75 l Termin zabiegu Zwalczane chwasty Mechanizm działania wg HRAC* 2-8 liści chwastnica jednostronna, włośnice, perz właściwy, bodziszek drobny, chaber bławatek, dymnica pospolita, fiołek polny, gorczyca polna, gwiazdnica pospolita, iglica pospolita, jasnota purpurowa, jasnota różowa, krzywoszyj polny, kurzyślad polny, przytulia czepna, przetacznik perski, rdest ptasi, rumian polny, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, żółtlica drobnokwiatowa B – inhibitor enzymu ALS F2 – inhibitor syntezy barwników B – inhibitor enzymu ALS Elumis 105 OD mezotrion, nikosulfuron 1,0-1,5 l 2-8 liści bodziszek drobny, dymnica pospolita, fiołek polny, fiołek trójbarwny, gwiazdnica pospolita, jasnota różowa, jasnota purpurowa, komosa biała, maruna bezwonna, maruna morska, przetacznik perski, przytulia czepna, psianka czarna, rdest kolankowy, rdest plamisty, rdest ptasi, rumian polny, rumianek pospolity, rumianek bezpromieniowy, samosiewy rzepaku, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, żółtlica drobnokwiatowa, chwastnica jednostronna, wiechlina roczna, perz właściwy, rdest powojowaty, ostrożeń polny, rumian polny, rumianek pospolity Callisto 100 SC mezotrion 1,0-1,5 l 3-5 liści Jednoliścienne prosowate (do 4 liści) fiołek polny, gwiazdnica pospolita, jasnota purpurowa, komosa biała, przytulia czepna, rdest powojowy, rumian polny, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, żółtlica drobnokwiatowa F2 – inhibitor syntezy barwników Focus Ultra 100 EC + adiuwant* cykloksydym 1,0-1,25 l (2,5 l – perz właściwy) 4-6 liści jednoliścienne prosowate (od 3 liści do końca krzewienia) perz właściwy (5‑7 liści), miotła zbożowa, owies głuchy, samosiewy zbóż A – inhibitor enzymu ACCazy Shado 300 SC sulkotrion 1,5 l 4-6 liści jednoliścienne prosowate (do 4 liści), bodziszek drobny, fiołek polny, jasnota purpurowa, komosa biała, przetaczniki, psianka czarna, rumian polny, szarłat szorstki F2 – inhibitor syntezy barwników Stellar 210 SL dikamba, topramezon 1,25 l 2-6 liści chwastnica jednostronna, gwiazdnica pospolita, jasnota purpurowa, komosa biała, przytulia czepna, rdest powojowy, szarłat szorstki, tobołki polne, fiołek polny O – syntetyczne auksyny – regulator wzrostu F2 – inhibitor syntezy barwników www.euralis.pl 30 Tabela 13D. Przykładowe mieszaniny zbiornikowe do nalistnego zwalczania chwastów w kukurydzy. Nazwa herbicydu Substancja aktywna Hector 53,6 WG + Zeagran 340 SE + Trend 90 EC* nikosulfuron, rimsulfuron + terbutylazyna, bromoksynil Elumis 105 OD + Mustang 306 SE mezotrion, nikosulfuron + florasulam, 2,4 D Maister 310 WG + Zeagran 340 SE + Actirob 842 EC* floramsulfuron, jodosulfuron+ terbutylazyna, bromoksynil Elumis 105 OD + Mocarz 75 WG + Atpolan 80 EC* 31 mezotrion, nikosulfuron + tritosulfuron, dikamba Dawka (kg, l/ha) 80 g + 1,8 l + 0,1% 0,8 l + 0,5 l 125 g + 1,8 l + 1,5 l 0,8 l+ 100 g + 1,0 l Termin zabiegu Zwalczane chwasty Mechanizm działania wg HRAC* 2-6 liści chaber bławatek, chwastnica jednostronna, fiołek polny, gwiazdnica pospolita, jasnota purpurowa, perz właściwy, przetacznik perski, rdest powojowy, jednoliścienne prosowate (4‑6 liści), komosa biała, maruna bezwonna, przytulia czepna, psianka czarna, rdesty, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne B – inhibitor enzymu ALS C1 – inhibitor fotosystemu II C3 – inhibitor fotosystemu II 3-6 liści bodziszek drobny, dymnica pospolita, fiołek polny, fiołek trójbarwny, jasnota różowa, jasnota purpurowa, komosa biała, maruna bezwonna, maruna morska, przetacznik perski, przytulia czepna, psianka czarna, rdest kolankowy, rdest plamisty, rdest ptasi, rumian polny, rumianek pospolity, rumianek F2 – inhibitor syntezy barwników bezpromieniowy, samosiewy rzepaku, szarłat szorstki, tasznik pospolity, B – inhibitor enzymu ALS tobołki polne, żółtlica drobnokwiatowa, chwastnica jednostronna, wiechlina O – syntetyczne auksyny – regulator roczna, perz właściwy, rdest powojowaty, ostrożeń polny, rumian polny, wzrostu rumianek pospolity, chaber bławatek, gorczyca polna, gwiazdnica pospolita, mak polny, mlecz zwyczajny, miłek letni, niezapominajka polna, rzodkiew świrzepa, samosiewy rzepaku, stulicha psia, wyka wąskolistna, żółtlica drobnokwiatowa 3-4 liście blekot pospolity, bodziszek drobny, chwastnica jednostronna, fiołek polny, gwiazdnica pospolita, iglica pospolita, jasnota purpurowa, komosa biała, kurzyślad polny, maruna bezwonna, ostrożeń polny, perz właściwy, poziewnik szorstki, przytulia czepna, psianka czarna, rumian polny, samosiewy rzepaku, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, włośnice, przetacznik perski, jednoliścienne prosowate (4‑6 liści), rdesty 3-4 liście bodziszek drobny, dymnica pospolita, fiołek polny, fiołek trójbarwny, gwiazdnica pospolita, jasnota różowa, jasnota purpurowa, komosa biała, maruna bezwonna, maruna morska, przetacznik perski, przytulia czepna, F2 – inhibitor syntezy barwników psianka czarna, rdest kolankowy, rdest plamisty, rdest ptasi, rumian polny, B – inhibitor enzymu ALS rumianek pospolity, rumianek bezpromieniowy, samosiewy rzepaku, szarłat O – syntetyczne auksyny – regulator szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, żółtlica drobnokwiatowa, chwastnica wzrostu jednostronna, wiechlina roczna, perz właściwy, rdest powojowaty, ostrożeń polny, rumian polny, rumianek pospolity gwiazdnica pospolita, przetacznik bluszczykowy, stulicha psia, chaber bławatek, mak polny, przetacznk polny B – inhibitor enzymu ALS C1 – inhibitor fotosystemu II C3 – inhibitor fotosystemu II Ochrona Tabela 13E. Przykładowe mieszaniny zbiornikowe do nalistnego zwalczania chwastów w kukurydzy c.d. Nazwa herbicydu Mustang 306 SE + Titus 25 WG + adiuwant* Maister 310 WG + Actirob 842 EC* + Mustang 306 SE www.euralis.pl Substancja aktywna florasulam, 2,4 D + rimsulfuron floramsulfuron, jodosulfuron+ florasulam, 2,4 D Dawka (kg, l/ha) 0,6 l + 60 g 50 g + 2 l + 0,3 l Termin zabiegu 3-6 liści Dawki dzielone 3-4 liście oraz 5-6 liści Zwalczane chwasty Mechanizm działania wg HRAC* chaber bławatek, gorczyca polna, gwiazdnica pospolita, komosa biała, mak polny, mlecz zwyczajny, maruna bezwonna, miłek letni, niezapominajka polna, ostrożeń polny, przytulia czepna, psianka B – inhibitor enzymu ALS czarna, rdest plamisty i powojowy, rumian polny, rumianek pospolity, O – syntetyczne auksyny – regulator rzodkiew świrzepa, samosiewy rzepaku, stulicha psia, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, wyka wąskolistna, żółtlica drobnokwiatowa, wzrostu prosowate do 4 liści, perz właściwy 5‑7 liści, samosiewy zbóż, miotła zbożowa, blekot pospolity, bodziszek drobny, dymnica pospolita, jasnota purpurowa, fiołek polny, wilczomlecz obrotny blekot pospolity, bodziszek drobny, chwastnica jednostronna, fiołek polny, gwiazdnica pospolita, iglica pospolita, jasnota purpurowa, komosa biała, kurzyślad polny, maruna bezwonna, ostrożeń polny, perz właściwy, poziewnik szorstki, przytulia czepna, psianka czarna, rumian polny, samosiewy rzepaku, szarłat szorstki, tasznik pospolity, tobołki polne, włośnice, przetacznik perski, chaber bławatek, gorczyca polna, gwiazdnica pospolita, mak polny, mlecz zwyczajny, miłek letni, niezapominajka polna, rdesty, rumianek pospolity, rzodkiew świrzepa, stulicha psia, wyka wąskolistna, żółtlica drobnokwiatowa B – inhibitor enzymu ALS O – syntetyczne auksyny – regulator wzrostu 32 Szkodniki W niedługim czasie ochrona przed szkodnikami może zostać kolejnym kluczowym zabiegiem w uprawie kukurydzy. Straty powodowane pojawem szkodników, zwłaszcza w warunkach dobrego ich rozwoju, mogą powodować niekiedy konieczność likwidacji plantacji. Szkodniki, które mogą powodować największe straty opisano poniżej. Omacnica prosowianka Jest to motyl nocny o rozpiętości skrzydeł 25‑30 mm. Przednie skrzydła w kolorze jasnobrązowym do brunatnego z dwiema falistymi przepaskami i ciemniejszym brzegiem. Szkodliwym stadium tego owada są dorastające do 25 mm gąsienice barwy cielistej z brązowymi plamkami na każdym segmencie oraz ciemną przepaską na grzbiecie. Gąsienice zimują w resztkach pożniwnych lub w łodygach chwastów takich jak komosa, szarłat, rdest plamisty czy pokrzywa. Wiosną gąsienica przekształca się w poczwarkę. Stadium poczwarki trwa 2-3 tygodnie. Po tym czasie z poczwarek wylęgają się motyle. Po kilku dniach samice rozpoczynają składanie jaj. Białe, okrągłe jaja, średnicy około 0,5 mm, ułożone są dachówkowato, w złożach po 20-30 sztuk. Złoża jaj widoczne jako białe tarczki. Gąsienice początkowo żywią się pyłkiem oraz 33 Fotografia 8. Omacnica prosowianka (larwa). wgryzają się do wnętrza osi wiechy. W wyniku żerowania mogą zniszczyć cały kłosek lub jego część, uniemożliwiając jego dalszy rozwój. Żerowanie w osi wiechy, a głównie u jej podstawy powoduje skrócenie jej pylenia i wcześniejsze zasychanie wiechy. Ochrona Po okresie żerowania na zewnątrz rośliny, gąsienice wgryzają się do łodygi, drążąc chodniki, lub do kolby, gdzie odżywiają się miękkimi ziarniakami i osadkami. Rolnice Objawy żerowania najlepiej są widoczne pod koniec sierpnia w postaci otworów o średnicy 3-4 mm i wyrzuconych z nich białych trocin z odchodami, widocznych w kątach liści. Przez wygryzione otwory do łodygi i do kolby wnikają zarodniki grzybów i bakterii, powodując choroby i dalsze straty w plonach. Omacnica jest jedynym szkodnikiem kukurydzy, który uszkadza niemal wszystkie części nadziemne roślin. Nocne motyle z rodziny sówkowatych. Szkodliwe są gąsienice, nagie, żerujące najczęściej w nocy. Ich cechą charakterystyczną jest spiralne zwijanie się w czasie spoczynku lub w razie zaniepokojenia. Młode gąsienice żerują na nadziemnych częściach roślin, starsze kryją się w glebie gdzie uszkadzają korzenie lub wychodzą w nocy na powierzchnię i podgryzają rośliny u nasady. Uszkodzenia w okolicy szyjki korzeniowej powodują, że roślina przewraca się i zamiera. Jedna gąsienica jest w stanie zniszczyć nawet kilkanaście roślin w rzędzie. Stadium zimującym są gąsienice, zakopane w ziemi na głębokości od 10 do 25 cm. Wiosną pod koniec kwietnia gąsienice kończą żer i przepoczwarzają się pod powierzchnią gleby. Samice składają jaja do ziemi lub na roślinie żywicielskiej. Ploniarka zbożówka Muchówka długości 2 mm, o lśniąco czarnym ciele, czerwonych oczach i brązowo-żółtych odnóżach. Lot pierwszego pokolenia odbywa się od końca kwietnia do początku czerwca. Pokolenie letnie występuje od końca czerwca do sierpnia, a od sierpnia do końca października pokolenie jesienne. Samice składają pojedynczo od 25 do 35 jaj. Larwy smukłe, lśniące, białe, do 5 mm, bez nóg, z jedną parą czarnych silnych haków gębowych i dwiema małymi brodawkami z tyłu ciała. Larwy powodują uszkodzenia młodych liści w postaci podłużnych nadżerek utrudniających ich wzrost. Liście deformują się w różny sposób (poskręcane, pofałdowane, zwinięte, obłamane lub splecione ze sobą). Objawy uszkodzeń najlepiej widoczne są w fazie od 5 do 6 liści. Średnie straty w plonach ziarna kukurydzy powodowane przez tego szkodnika wynoszą około 10%, w poszczególnych latach wahają się od ułamka do 20%. Fotografia 10. Rolnica – gąsienica. (fot. P. Bereś). Zachodnia stonka kukurydziana Fotografia 9. Ploniarka zbożówka – objawy żerowania. (fot. P. Bereś). www.euralis.pl Niewielki chrząszcz, którego głównym stadium szkodliwym są żerujące w glebie larwy, dorastające do 18 mm długości. Szkodliwe są również chrząszcze zwłaszcza, gdy licznie występują. Larwy pojawiają się na plantacjach kukurydzy od kwietnia i żerują do sierpnia, natomiast chrząszcze od lipca do października. Larwy występują na plantacjach kukurydzy prowadzonych w monokulturze. 34 Uszkadzają system korzeniowy, co przyczynia się do spadku plonu. Przy silnym ogryzieniu korzeni dochodzi do wylegania roślin, przez co zebranie plonu jest utrudnione bądź niemożliwe do przeprowadzenia. Chrząszcze zagrażają głównie kolbom. Przegryzając świeże znamiona prowadzą do słabszego zaziarnienia kolb i niekiedy ich deformacji. Ponadto mogą wyjadać miękkie ziarniaki oraz uszkadzać blaszki liściowe. Dodatkowa szkodliwość gatunku polega na zwiększaniu podatności zasiedlonych roślin na sprawców chorób. Fotografia 11. Stonka kukurydziana – chrząszcz (samica). (fot. P. Bereś). Fotografia 12. Stonka kukurydziana – chrząszcz (samiec). (fot. P. Bereś). 35 Tabela 14. Wybrane środki do zwalczania szkodników w kukurydzy. Nazwa środka Substancja aktywna Temperatura działania Zwalczany szkodnik Arkan 050 CS lambda-cyhalotryna – 50 g do 20°C omacnica prosowianka, mszyce Karate Zeon 050 CS lambda-cyhalotryna – 50 g do 20°C omacnica prosowianka, mszyce LambdaCe 050 CS lambda-cyhalotryna – 50 g do 20°C omacnica prosowianka, mszyce Mesurol 500 FS metiokarb – 500 g zaprawa nasienna – Proteus 110 OD tiachlopryd – 100 g, deltametryna – 10 g niezależny zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa, omacnica prosowianka, ploniarka zbożówka Rumo 30 WG indoksakarb – 300 g niezależny zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa, omacnica prosowianka Runner 240 SC metoksyfenozyd – 240 g niezależny omacnica prosowianka Sakarb 30 WG indoksakarb – 300 g niezależny zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa, omacnica prosowianka Sparviero lambda-cyhalotryna – 100 g do 20°C omacnica prosowianka Steward 30 WG indoksakarb – 300 g niezależny zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa, omacnica prosowianka Wojownik 050 CS lambda-cyhalotryna – 50 g do 20°C omacnica prosowianka, mszyce Ochrona Mszyce To pluskwiaki, które występują na plantacjach kukurydzy od kwietnia lub maja aż do zbioru plonów ziarna (październik–listopad). W zależności od warunków meteorologicznych w rozwoju mszyc na kukurydzy obserwuje się od dwóch do trzech szczytów liczebności. Pierwszy (zwykle najliczniejszy) przypada najczęściej w pierwszej połowie lipca, drugi w połowie sierpnia, natomiast trzeci pod koniec września lub w październiku. Mszyce posiadając kłująco-ssący aparat gębowy nakłuwają i wysysają soki ze wszystkich nadziemnych, a niekiedy i podziemnych (bawełnica wiązowo-zbożowa) części roślin. Pluskwiaki szczególnie licznie zasiedlają plantacje kukurydzy przenawożone azotem. Szkodliwość bezpośrednia mszyc na wysokość plonu ziarna jest zwykle niewielka. Wyjątkiem są okresy przedłużającej się suszy, gdy żerowanie owadów przyczynia się do szybszej utraty wody przez rośliny, co może negatywnie wpłynąć na plonowanie. Znacznie wyższa jest jednak szkodliwość pośrednia, która polega na zwiększeniu podatności roślin na porażenie przez sprawców chorób. Fotografia 13. Występujące w dużym nasileniu na plantacji mszyce mogą w istotnej mierze ograniczyć plonowanie. Podstawowe znaczenie w walce ze szkodnikami ma płodozmian, który stosowany systematycznie pozwala ograniczyć występowanie: drutowców, pędraków, rolnic, omacnicy prosowianki, a zwłaszcza zachodniej stonki kukurydzianej. Ważne jest również optymalne nawożenie zwłaszcza azotem, którego nadmiar sprzyja opanowaniu roślin przez mszyce i omacnicę prosowiankę. Kluczowe jest także ograniczanie zachwaszczenia, gdyż na niektórych gatunkach mogą wstępnie rozwijać się te szkodniki. W celu ograniczenia żerowania gatunków występujących do końca okresu wegetacji wskazanym byłoby terminowe zebranie plonu, co pozwoli ograniczyć straty w wysokości, a zwłaszcza jakości plonów ziarna. www.euralis.pl 36 Na plantacjach kukurydzy możliwe jest również zastosowanie metody biologicznej, która polega na zwalczaniu jaj omacnicy prosowianki (a pośrednio także rolnic, piętnówek i słonecznicy orężówki) za pomocą pasożyta zwanego kruszynkiem (Trichogramma spp.). Metody niechemiczne nie są zawsze w stanie skutecznie ograniczyć liczebności i szkodliwości najważniejszych agrofagów kukurydzy, stąd też często zachodzi konieczność stosowania chemicznej ochrony. W celu wykrycia obecności szkodników na plantacji kukurydzy konieczne jest prowadzenie systematycznych obserwacji zasiewu od siewu aż po zbiór plonu. Metoda chemicznego ograniczania najważniejszych szkodników kukurydzy obejmuje zastosowanie zarówno insektycydowych zapraw nasiennych, jak również preparatów aplikowanych nalistnie. Sakarb30 WG Runner 240 SC Rumo 30 WG Steward 50 WG Wojownik 050 CS Proteus 110 OD Sparviero LamdaCe 050 CS Karate Zeon 050 CS Arkan 050 CS Mesurol 500 FS W czasie siewu nasion Proteus 110 OD Wschody Rysunek 9. Możliwe terminy stosowania ochrony przed szkodnikami. 37 3-4 liście 5-9 liści Kwitnienie Dojrzewanie Ochrona Choroby Zgnilizna korzeni i zgorzel podstawy łodygi (sprawca: grzyby rodzaju Fusarium) Fuzarioza kolb kukurydzy (sprawca: grzyby rodzaju Fusarium) Choroba potocznie nazywana jest fuzariozą łodyg. Jest to aktualnie jedna z najgroźniejszych chorób kukurydzy w Polsce. Pierwotnym źródłem infekcji są zarodniki znajdujące się w glebie, na resztkach pożniwnych, jak również przenoszone przez wiatr lub wodę. Choroba często rozwija się w następstwie wcześniejszego porażenia roślin przez zgorzel siewek lub też w wyniku niezależnych infekcji, którym sprzyjają uszkodzenia powodowane przez szkodniki, a w szczególności przez omacnicę prosowiankę. Pierwsze objawy chorobowe widoczne są w lipcu w postaci więdnących i zasychających od dołu ku górze blaszek liściowych. Z czasem całe rośliny stają się chlorotyczne i osłabione we wzroście. W warunkach ciepłej i wilgotnej pogody szybko następuje gnicie tkanek wewnątrz łodygi. Porażone tkanki wewnątrz łodyg zmieniają barwę w zależności od gatunku grzyba, jaki je opanował zwykle na kolor czerwonawy lub łososiowy. Kolby porażonych roślin charakterystycznie zwieszają się w dół, jakby były podgryzione u nasady. Sprawcy zgnilizny korzeni i zgorzeli podstawy łodygi obok bezpośredniego wpływu na wysokość plonu ziarna posiadają zdolność do wytwarzania mikotoksyn. To druga najważniejsza choroba kukurydzy w kraju. Pierwotnym źródłem infekcji są zarodniki grzyba znajdujące się w glebie oraz na resztkach pożniwnych kukurydzy. Pojaw choroby może być także wynikiem wcześniejszego opanowania roślin przez zgniliznę korzeni i zgorzel podstawy łodygi, gdy grzybnia przyrasta do kolb. Rozwojowi fuzariozy kolb sprzyjają lata ciepłe i wilgotne oraz uszkodzenia powodowane przez szkodniki, a zwłaszcza omacnicę prosowiankę, rolnice, piętnówki i urazka kukurydzianego. Pierwsze objawy chorobowe widoczne są w okresie mlecznej i woskowej dojrzałości ziarna na liściach okrywowych kolb i ziarniakach w postaci białej, różowej lub czerwonej grzybni. Przy wczesnym porażeniu kolb dochodzi przeważnie do obumierania ziarniaków. Późniejsze infekcje prowadzą do słabszego wypełnienia ziarna, ich matowienia i pękania, a także porażania przez inne patogeny, m.in. grzyby rodzaju Trichoderma, Penicillium i Trichothecium. Sprawcy fuzariozy kolb posiadają zdolność wytwarzania mikotoksyn. Fotografia 14. Zgnilizna korzeni i zgorzel podstawy łodygi. (fot. P. Bereś). Fotografia 15. Silne porażenie przez fuzariozę kolb. www.euralis.pl 38 Żółta plamistość liści kukurydzy (sprawca: grzyb Helminthosporium turcicum) Głownia kukurydzy (guzowata) (sprawca: grzyb Ustilago maydis) Pierwotnym źródłem porażenia są resztki pożniwne kukurydzy zawierające zarodniki. Rozprzestrzenianiu się zarodników na plantacjach kukurydzy sprzyja wiatr, a także uszkodzenia tkanek powodowane przez szkodniki, zwłaszcza o k­ łująco-ssącym aparacie gębowym. Rozwojowi choroby sprzyja ciepła i umiarkowanie deszczowa pogoda. Większe nasilenie występowania helmintosporiozy obserwuje się w południowej Polsce. Pierwsze zmiany chorobowe widoczne są na dolnych liściach, później stopniowo przesuwają się coraz wyżej aż do liści okrywowych kolb. Mają one postać szarobrunatnych plam otoczonych czerwonobrunatną obwódką. Przebarwienia są owalne, wydłużone, o nieregularnych kształtach, najczęściej układające się wzdłuż nerwów. Silnie opanowane liście zasychają, a całe rośliny są osłabione wskutek spadku powierzchni asymilacyjnej. Przy silnym porażeniu następuje przedwczesne dojrzewanie roślin oraz gorsze wypełnienie ziarna, prowadzące do spadku wysokości plonu. Źródłem porażenia są: gleba, resztki pożniwne kukurydzy lub zainfekowany materiał siewny. W Polsce w sezonie wegetacyjnym mogą rozwinąć się trzy generacje choroby, przypadające na okres od czwartego do siódmego liścia (1 generacja), kwitnienia (2 generacja) oraz wypełniania i dojrzałości mlecznej ziarniaków (3 generacja). Rozwojowi choroby sprzyjają uszkodzenia powodowane przez szkodniki takie jak ploniarka zbożówka, mszyce, wciornaski i omacnica prosowianka. Objawy chorobowe mają postać narośli (guzów) we wnętrzu których znajduje się masa zbitych, szaro-czarnych zarodników. Początkowo narośla są jasne i jędrne, z czasem brunatnieją, marszczą się i pękają. Najgroźniejsza jest pierwsza i druga generacja głowni, która niekiedy może poważnie zdeformować lub zniszczyć rośliny. Rośliny porażone w okresie od czwartego do siódmego liścia oraz w czasie wiechowania i pylenia mogą w ogóle nie wytwarzać kolb. Późniejsze infekcje, wpływają głównie na spadek jakości plonu, nie wykazano, aby sprawca głowni kukurydzy wytwarzał mikotoksyny. Szkodliwość polega na zmniejszeniu plonu ziarna i wartości pokarmowej paszy otrzymywanej z porażonych roślin, która ma mniej energii i białka oraz pogorszoną zdolność fermentacyjną. Dotychczas jedyną formą walki z chorobami kukurydzy były zaprawy nasienne oraz metody agrotechniczne, w roku 2014 w rejestracji pojawił się pierwszy środek do zwalczania nalistnego takich chorób jak fuzariozy, żółta plamistość liści i rdza kukurydzy, w składzie którego znaleźć możemy dwie substancje aktywne: epoksykonazol i piraklostrobine. Fotografia 16. Roślina opanowana przez żółtą plamistość kukurydzy. 39 Fotografia 17. Głownia kukurydzy na kolbie. Ochrona Głownia pyląca kukurydzy (sprawca: grzyb Sphacelotheca reiliana) Drobna plamistość liści kukurydzy (sprawca: grzyb Aureobasidium zeae) Pierwotnym źródłem infekcji jest gleba (zwłaszcza na plantacjach prowadzonych w wieloletniej monokulturze), resztki pożniwne oraz zainfekowany materiał siewny. Patogen poraża młode rośliny kukurydzy na początku ich wegetacji, przy czym rozwija się w ukryciu wewnątrz tkanek (przerastając je systemicznie), a pierwsze objawy chorobowe widoczne są dopiero w lipcu. Rośliny zainfekowane są niższe od zdrowych i bladozielone. Zmiany chorobowe widoczne są na kolbach oraz w mniejszym stopniu na wiechach. Organy te całkowicie lub częściowo przekształcają się w ciemnobrunatną lub czarną masę grzybni i zarodników. Początkowo zarodnie otoczone są jasnoszarą delikatną błonką, która następnie pęka uwalniając zarodniki. Wiechy z objawami chorobowymi przybierają wygląd jakby były zwęglone. Bardzo często procent roślin opanowanych przez sprawcę choroby jest równy wysokości strat w plonach ziarna. Sprawca choroby niszczy całkowicie rozwijające się ziarno w porażonej kolbie. Pierwotnym źródłem infekcji są resztki pożniwne kukurydzy. Większe nasilenie drobnej plamistości liści kukurydzy obserwuje się w północnej i środkowej Polsce. Na południu kraju choroba liczniej występuje w lata chłodne, z dużą ilością opadów. W warunkach wysokiej wilgotności zarodniki grzyba przenoszone są na rośliny przez wiatr lub rozpryskujące się na powierzchni gleby krople deszczu. Aby doszło do infekcji liście muszą być wilgotne, dlatego do silnego porażenia dochodzi w czasie deszczowej pogody lub podczas długo utrzymującej się rosy. Pierwsze objawy porażenia roślin można zaobserwować w czerwcu lub lipcu. Początkowo są to drobne, średnicy około 1-4 mm, chlorotyczne i dobrze widoczne pod światło plamki na liściach, pochwach liściowych i liściach okrywowych kolb. Później środek plam ulega nekrotyzacji, otoczony jest czerwonobrunatnym pierścieniem i prześwitującą jasną obwódką. Objawy chorobowe występują początkowo na liściach położonych najniżej. Choroba przyczynia się głównie do obniżenia powierzchni asymilacyjnej roślin i spadku jakości surowca do produkcji pasz, głównie kiszonki. Fotografia 18. Głownia pyląca kukurydzy – objawy na kolbie. (fot. P. Bereś). www.euralis.pl Fotografia 19. Objawy porażenia drobną plamistością liści kukurydzy. 40 Tabela 15. Prognozowane znaczenie chorób wg. Instytutu Ochrony Roślin. Choroba Aktualnie Prognoza Choroba szalonych wiech (Sclerophthora macrospora) + + Drobna plamistość liści kukurydzy (Aureobasidium zeae) ++ ++ Fuzarioza kolb kukurydzy (Fusarium spp.) +++ +++ Głownia kukurydzy (Ustilago maydis) ++ ++ Głownia pyląca kukurydzy (Sphacelotheca reiliana) + ++ Rdza kukurydzy (Puccinia sorghi) + ++ Zgorzel siewek (Fusarium spp., Phytium spp.) ++ ++ Żółta plamistość kukurydzy (Helminthosporium turcicum) ++ +++ Bakteryjne gnicie łodygi (Pantoea ananatis) (Enterobacter cloaceae subsp. dissolvens) + + Bakteryjne gnicie łodygi kukurydzy (Enterobacter cloaceae subsp. dissolvens) + + Zaraza liści i więdnięcie naczyniowe kukurydzy i sorga (Pantoea agglomerans) + + Zgnilizna korzeni i zgorzel podstawy łodygi (Fusarium spp.) +++ +++ Smugowata mozaika pszenicy na kukurydzy (Wheat streak momsaic virus, MSMV) + + Mozaika kukurydzy (Maize dwarf mosaic virus, Sugarcane mosaic virus, SCMV) + + Żółta karłowatość jęczmienia na kukurydzy (Barley yellow dwarf virus – MAV, BYDV-MAV, Barley yellow dwarf virus – PAV BYDV-PAV, Cereal yellow dwarf virus – RPV, CYDV-RPV) + + + choroba o znaczeniu lokalnym ++ choroba ważna +++ choroba bardzo ważna 41 Ochrona / Zbiór Rysunek 10. Możliwe terminy stosowania ochrony przeciw chorobom grzybowym. Fungicyd Zaprawy nasienne W czasie siewu nasion Wschody 3-4 liście 5-9 liści Kwitnienie Dojrzewanie Tabela 16. Koszty suszenia i przychód w zależności od wilgotności zbieranego ziarna kukurydzy. Plon mokrego ziarna (t) 5t 10 t Wilgotność ziarna w czasie zbioru Konieczny ubytek wody do wilgotności 15% Tono-procenty Zużycie oleju opałowego (l)* Koszt suszenia ziarna z 1ha Koszt suszenia 1 tony ziarna (PLN) Plon ziarna po suszeniu (t/ha)* Przychód z 1ha *** 38 23% 115 230 644 129 3,1 1526 32 17% 85 170 476 95 3,7 2114 26 11% 55 110 308 62 4,2 2632 20 5% 25 50 140 28 4,7 3150 38 23% 230 460 1288 129 6,2 3052 32 17% 170 340 952 95 7,4 4228 26 11% 110 220 616 62 8,4 5264 20 5% 50 100 280 28 9,4 6300 * przy założeniu 2 l oleju na 1 tonoprocent; ** założono wsp. Ubytku masy ziarna dla wilgotności; <20% H2O – 1,1; 21-30% H2O –1,2; 30-37% H2O – 1,3; >38% H2O – 1,4 www.euralis.pl *** cena skupu 700 PLN/t ziarna suchego; Źródło: Michalski, modyfikacja. 42 Na ziarno Zbiór kukurydzy uprawianej na ziarno jest możliwy do przeprowadzenia po osiągnięciu przez ziarno dojrzałości fizjologicznej. Dojrzałość fizjologiczna odpowiada wilgotności ziarna w granicach 40-38% i przejawia się pojawieniem tzw. „czarnego punktu” przy zarodku – u nasady ziarniaka. Osiągnięcie przez ziarno dojrzałości fizjologicznej wyznacza jedynie początek terminu, kiedy zbiór kukurydzy na ziarno jest możliwy. W warunkach klimatycznych Polski wilgotność ziarna podczas zbioru waha się od 35-40% – w latach o niekorzystnym przebiegu pogody – do około 18-20% – w latach o ciepłej pogodzie. Czynniki decydujące o wilgotności ziarna w czasie zbioru to w kolejności: –termin wystąpienia pierwszych przymrozków jesiennych. Wraz z wystąpieniem pierwszych przymrozków niszczony jest aparat asymilacyjny roślin, a więc w ciągu kilku dni zasychają części wegetatywne (liście i łodyga). Dalsze dosychanie ziarna jest już tylko możliwe na drodze procesów fizycznych a więc działania słońca i wiatru, –wczesność odmiany, –przebieg pogody. Najważniejszy jest czas wczesnej jesieni, kiedy po zakończeniu „nalewania” ziarno zaczyna dojrzewać, Fotografia 20. Dobrze prowadzony łan kukurydzy jest w stanie zapewnić satysfakcjonujący plon. 43 –termin siewu, Zbiór –nawożenie azotowe. Zagadnienie nawożenia azotowego jest często niedoceniane przez producentów. Jednak wyniki doświadczeń jednoznacznie wskazują, że komfortowe (nadmierne) zaopatrzenie w azot znacznie opóźnia procesy dojrzewania całych roślin i dosychania ziarna. Nadmierne opóźnianie terminu zbioru kukurydzy może doprowadzić do znacznego obniżenia jakości zbieranego ziarna na skutek porażenia przez Fuzariozy a w skrajnych przypadkach może prowadzić do wylegania plantacji i znacznych strat plonu. W strukturze kosztochłonności uprawy kukurydzy dosuszanie ziarna stanowi najważniejszą pozycję. Szacuje się, że ok. 40% kosztów uprawy pochłania właśnie suszenie. Biorąc pod uwagę ciągle rosnące koszty paliw można być pewnym, że pozycja ta nie ulegnie w najbliższym czasie marginalizacji. Dla zobrazowania kosztów jakie ponoszone są przy dosuszaniu ziarna przedstawiono tabelę obok (Tabela 16). W czasie dosuszania ziarno kukurydzy traci ze swojej objętości nie tylko wodę, dlatego też przy obliczaniu ilości ziarna po suszeniu należy uwzględnić współczynnik utraty masy oraz pojawienie się zanieczyszczeń w trakcie zbioru. Szacunkowe ilości czystego suchego ziarna (15% H2O) można odczytać z poniższej tabeli (Tabela 17). Tabela 17. Szacunkowa ilość ziarna suchego w zależności od wilgotności początkowej i wielkości zbioru. WIELKOŚĆ ZBIORU WILGOTNOŚĆ POCZĄTKOWA WSPÓŁCZYNNIK 8 9 10 11 12 13 14 15 16 20 0,9412 7,53 8,47 9,41 10,35 11,29 12,24 13,18 14,12 15,06 21 0,9294 7,44 8,36 9,29 10,22 11,15 12,08 13,01 13,94 14,87 22 0,9176 7,34 8,26 9,18 10,09 11,01 11,93 12,85 13,76 14,68 23 0,9059 7,25 8,15 9,06 9,96 10,87 11,78 12,68 13,59 14,49 24 0,8941 7,15 8,05 8,94 9,84 10,73 11,62 12,52 13,41 14,31 25 0,8824 7,06 7,94 8,82 9,71 10,59 11,47 12,35 13,24 14,12 26 0,8706 6,96 7,84 8,71 9,58 10,45 11,32 12,19 13,06 13,93 27 0,8588 6,87 7,73 8,59 9,45 10,31 11,16 12,02 12,88 13,74 28 0,8471 6,78 7,62 8,47 9,32 10,17 11,01 11,86 12,71 13,55 29 0,8353 6,68 7,52 8,35 9,19 10,02 10,86 11,69 12,53 13,36 30 0,8236 6,59 7,41 8,24 9,06 9,88 10,71 11,53 12,35 13,18 31 0,8118 6,49 7,31 8,12 8,93 9,74 10,55 11,37 12,18 12,99 32 0,8000 6,40 7,20 8,00 8,80 9,60 10,40 11,20 12,00 12,80 33 0,7882 6,31 7,09 7,88 8,67 9,46 10,25 11,03 11,82 12,61 34 0,7765 6,21 6,99 7,77 8,54 9,32 10,09 10,87 11,65 12,42 35 0,7647 6,12 6,88 7,65 8,41 9,18 9,94 10,71 11,47 12,24 36 0,7529 6,02 6,78 7,53 8,28 9,03 9,79 10,54 11,29 12,05 37 0,7412 5,93 6,67 7,41 8,15 8,89 9,64 10,38 11,12 11,86 38 0,7294 5,84 6,56 7,29 8,02 8,75 9,48 10,21 10,94 11,67 39 0,7176 5,74 6,46 7,18 7,89 8,61 9,33 10,05 10,76 11,48 40 0,7059 5,65 6,35 7,06 7,76 8,47 9,18 9,88 10,59 11,29 www.euralis.pl 44 Na kiszonkę W zależności od tego jaką paszę chcemy uzyskać i dla jakich zwierząt, powinniśmy zachować właściwy termin zbioru kukurydzy, gdyż wpływa on istotnie na jakość pozyskanej paszy. Termin zbioru związany jest z fazą rozwojową rośliny. Zbiór kukurydzy na kiszonkę z całych roślin powinniśmy wykonać w dojrzałości woskowej ziarna, przy zawartości suchej masy w całych roślinach na poziomie od 30 do 35%. Właściwą zawartość suchej masy pomoże określić poniższy schemat. Rysunek 11. Określenie zawartości suchej masy całych roślin na podstawie położenia linii mlecznej. Początek nalewania ziarna Pojawienie się linii mlecznej na pierwszych ziarniakach Linia mleczna na wysokości 1/3 ziarniaka Linia mleczna na wysokości 1/2 ziarniaka Linia mleczna na wysokości 2/3 ziarniaka Skrobia szklista na wysokości 1/2 ziarniaka. Mleczna końcówka Skrobia szklista na wysokości 2/3 ziarniaka. Brak mlecznej końcówki Zawartość suchej masy w roślinach Stabilne warunki wodne. Duże rośliny, dobre utrzymanie zieleni. <22% 23-24% 25-26% 27-29% 31-32% 33-34% 35-37% Możliwy do określenia termin zbioru Możliwy do określenia termin zbioru Możliwy zbiór (nie zalecane) Początek optymalnego terminu zbioru Optymalny termin zbioru Przekroczony optymalny termin Ograniczony dostęp do wody. Mniejsze rośliny, lekko przyschnięte liście. <23% 45 26-27% 28-29% 31-32% 33-34% 36-37% >39% Możliwy do określenia termin zbioru Możliwy zbiór (nie zalecane) Początek optymalnego terminu zbioru Optymalny termin zbioru Opóźniony termin. Łodygi i liście usychają Przekroczony termin Zbiór Wartość pokarmowa kiszonki w dużej mierze zależy od udziału kolb, a więc i plonu ziarna. Im wyższy jest ten udział, tym większa koncentracja energii, dlatego ważne jest aby co najmniej 50% całkowitego plonu stanowiła sucha masa kolb. Kukurydza może być zakiszana na pryzmach lub w specjalnych zbiornikach. Sam zbiór, układanie i uciskanie na pryzmie winno być przeprowadzone dość szybko, sprawnie i być zakończone w ciągu 2-3 dni. Pryzmy lub silosy z kiszonką powinny być przykryte folią i obciążone. Tak sporządzona kiszonka jest doskonałą paszą dla bydła i może być skarmiana już po 6 tygodniach. kolby na CCM uzyskuje się plony wyższe o 10-15% niż przy zbiorze na ziarno. CCM jest szczególnie przydatny w żywieniu trzody chlewnej. Kukurydza ma wysoką zawartość cukrów rozpuszczalnych i dobrze się kisi. Pożądany jest jednak dodatek środków konserwujących w postaci konserwantów chemicznych lub mikrobiologicznych, które zapobiegają wtórnej fermentacji w czasie pobierania i zadawania kiszonki. Zbiór na CCM (kiszonka z rozdrobnionych kolb) przeprowadza się w fazie początku dojrzałości pełnej ziarna, przy zawartości suchej masy w kolbach na poziomie 50-55%. Uzyskuje się wówczas największe plony suchej masy i jednostek pokarmowych oraz najlepszy przebieg procesu kiszenia. Zbierając www.euralis.pl 46 Przedstawiciele EURALIS: 1 2 3 4 5 1. Polska północno-zachodnia: Damian Kuc tel. 669 333 866 e-mail: [email protected] 2. Polska północno-wschodnia: 4. Polska południowo-zachodnia: Sławomir Korytkowski tel. 669 333 877 e-mail: [email protected] Aldona Jabłońska tel. 669 333 227 e-mail: [email protected] 3. Polska zachodnia i centralna: 5. Polska południowo-wschodnia: Sławomir Markiewicz tel. 661 999 571 e-mail: [email protected] 47 Tomasz Kluziak tel. 885 999 020 e-mail: [email protected] Product management: Błażej Springer tel. 605 424 679 e-mail: [email protected] Michał Karwat tel. 669 333 034 e-mail: [email protected] EURALIS Nasiona Sp. z o.o. ul. Wichrowa 1a, 60-449 Poznań, tel./fax: +48 61 84 49 140, e-mail: [email protected] www.euralis.pl
