mieszczański. W Galicji i w królestwie pojawił się teatr żydowski

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ogłosił rok
2015 Rokiem Polskiego Teatru, w
przekonaniu o jego wyjątkowej historii
oraz roli, jaką odgrywa we współczesnym
życiu naszego kraju.
Za czasów króla
Stanisława Augusta
Poniatowskiego w
1765 r. zrodził się
z jego inicjatywy
pierwszy stały
publiczny teatr w
Warszawie nazwany
Teatrem Narodowym.
Powstanie Teatru
Narodowego
zapoczątkowało bujny
rozkwit komedii
obyczajowo - satyrycznych
pisanych najczęściej na
zamówienie teatru (np. J.
Baudouin, F. Zabłocki).
Z czasem jednak wzbogacał
się o nowe formy i gatunki
widowiska (opera
narodowa, przeróbki
dramy, poetyckie komedie
Zabłockiego („Fircyk
w zalotach”, „Król w kraju
rozkoszy”).
Teatr wyrażał nowe
tendencje estetyczne
i polityczne, zwłaszcza
w okresie Sejmu
Czteroletniego i targowicy.
Teatr Narodowy osiągnął
dojrzałość w czasach
dyrekcji Wojciecha
Bogusławskiego który
stworzył z niego instytucję
o ważnej funkcji społecznej
i obywatelskiej oraz
wysokiej randze artystycznej.
Dzięki wytworzonej
tradycji i osiągniętemu
znaczeniu teatr pol.
przetrwał upadek
państwa. Mimo rozbioru
kraju działał dalej,
skutecznie broniąc
języka i literatury
narodowej, a w chwilach
przełomowych dawał
wyraz pragnieniom
Teatr Rozmaitości w Warszawie (1873)fot. i dążeniom zbiorowości.
Archiwum Ilustracji WN PWN SA ©
Wydawnictwo Naukowe PWN
W 1914 r. na ziemiach
dawnej RP było razem dziesięć
teatrów, poza tym działały
jeszcze zespoły wędrowne:
w zaborze pruskim wyjątkowo,
natomiast w Galicji i pod
zaborem
rosyjskim
stale
i w znacznej liczbie.
Powstał nowy typ teatru,
przeznaczony dla najuboższej
publiczności.
Nastąpił nieoczekiwany rozkwit
teatru na Ukrainie. Migracje te
nie wygasiły jednak życia
teatralnego w kraju.
Moskwa zaroiła się od polskich
aktorów,
reżyserów,
scenografów, którzy tu założyli
własny teatr.
Zaczęto płacić autorom sztuk teatralnych, co wcześniej
zdarzało się niezwykle rzadko. Wielu autorów m.in. Norwid,
wysyłało przez wiele lat z zagranicy swoje sztuki do polskich
teatrów. Niestety niewiele z nich zostało wystawionych.
Zwykli ludzie dla rozrywki zaczęli tworzyć przedstawienia
amatorskie, m.in. na Śląsku.
Dekoracje w teatrze były traktowane jako element
podrzędny. Nie było bocznych drzwi, aktorzy wychodzili
i pojawiali się na scenie niczym duchy.
Podobnie jak przed rozbiorami Teatr
Narodowy był pierwszą sceną kraju ; od 1810
nadzorowany przez Dyrekcję Rządową, 1827
został całkowicie upaństwowiony, a jego status
organizacyjny ukształtował się po powstaniu
listopadowym 1830–1831; zakazano wówczas
nazwy: Narodowy.
W 1833 r. gmach nazwano Teatrem
Wielkim. Warszawskie sceny wchodziły
w skład instytucji określanej od lat 50. jako
Warszawskie Teatry Rządowe, na ich czele stał
prezes mianowany przez cara.
Po 1831 na wiele lat uległy zerwaniu
związki z zachodnioeuropejską twórczością
dramatyczną, cenzura nie dopuszczała na
scenę sztuk Szekspira, nie mogło być także
mowy o graniu utworów pol. powstałych na
emigracji, na scenie panoszyły się płaskie
melodramaty i farsy.
Wzrastający prestiż
teatrów galicyjskich budził
od dawna zaciekawienie w
całym kraju.
Wiele
rodzin
z
zaboru pruskiego i zaboru
rosyjskiego wyjeżdżało na
lato
do
karpackich
uzdrowisk, łącząc to ze
zwiedzaniem Krakowa i
wręcz
obowiązkowym
odwiedzaniem tutejszego
teatru.
Rozwojowi teatru w Galicji sprzyjała autonomia; w zaborze
ros. dopiero po 1905 nastąpiło złagodzenie cenzury
i pozwolono zakładać prywatne polskie teatry stałe.
Stefan Jaracz (1883–1945).
Aktor trudnego charakteru,
uznany za jednego z
największych.
Debiutował w Teatrze
Ludowym w Krakowie w 1904.
W 1911 wystąpił po raz
pierwszy w Warszawie w
Teatrze Bagatela.
Od 1930 r. dyrektor
warszawskiego teatru
Ateneum.
W latach międzywojennych
występował również w
filmach.
Rozwój teatru
w zaborze austriackim
Stanisław Koźmian
to jedna z
najciekawszych
postaci w historii
polskiego teatru.
Wierzył, że teatr
może i powinien
być w Polsce
dźwignią kultury.
Przedtem mało znana była
rozmowa toczona w głębi, przez
dwóch
aktorów
zwróconych
twarzami do siebie. Tylko sceny
zbiorowe były tak rozgrywane.
Każdy ważniejszy dialog wymagał
podejścia
do
rampy
i
przemawiania do widowni.
Innowacje
Koźmiana
wynikały po trosze z lepszego
oświetlenia, palniki gazowe
oświetlały
lepiej
całą
powierzchnię sceny.
Teatry krakowskie osiągnęły
wysoki poziom artystyczny, który
słynął ze znakomitego aktorstwa.
W repertuarze znalazła się
polska dramaturgia narodowa
(Kochanowski, Zabłocki, Fredro,
Słowacki), klasyka światowa
(Szekspir, J.W. Goethe, Schiller)
i sztuki współczesne.
S. Wyspiański to m.in.
polski słynny dramaturg,
projektując kostiumy, dekoracje
i oświetlenie do swoich sztuk,
zapoczątkował rozwój polskiej
scenografii. Jego koncepcje
inscenizacyjne ukształtowały
w dużej mierze idee polskiego
teatru monumentalnego L.
Schillera.
S. Wyspiański
Autoportret
Gabriela Zapolska, 1857–1921,
dramatopisarka, zajmuje istotne miejsce
w rozwoju polskiej komedii obyczajowej;
autorka dramatu Moralność Pani Dulskiej.
Na wysokim poziomie
utrzymywał się stale
teatr lwowski
kierowany przez
Tadeusza
Pawlikowskiego
(1900–1906), słynął
z wielu wybitnych
inscenizacji polskiej
i obcej klasyki oraz
sztuk współczesnych
Wraz
z
powstaniem
styczniowym skończył się w Polsce
teatr szlachecki, a jego miejsce
zajmował
nowy,
inteligenckomieszczański. W Galicji i w królestwie
pojawił się teatr żydowski.
Zaczęto płacić autorom
sztuk teatralnych, co wcześniej
zdarzało się niezwykle rzadko. Wielu
autorów, m.in. Norwid, wysyłało przez
wiele lat z zagranicy swoje sztuki do
polskich teatrów. Niestety niewiele
z nich zostało wystawionych.
Zwykli ludzie dla rozrywki
zaczęli tworzyć przedstawienia amatorskie, m.in. na Śląsku.
Cyprian Kamil Norwid
Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku wpłynęło
w istotny sposób na dalszy rozwój teatru, zwł. w stolicy.
Symboliczną wymowę miało przywrócenie w 1924 roku
Teatrowi Rozmaitości nazwy Teatr Narodowy.
W okresie 20-lecia międzywojennego pojawiły się nowe prądy
reformatorskie w dziedzinie inscenizacji, gry aktorskiej, repertuaru,
upowszechniania sztuki teatr.; zaznaczały się one głównie w działalności
warszawskich zespołów kierowanych przez J. Osterwę, L. Schillera,
S. Jaracza.
Niezależnie od teatrów zawodowych od początku XX w.
rozwijał się ruch amatorski na wsi, powstawały też teatry proletariackie
w miastach .
Wzorem krakowskiego teatru wiele innych przybierało sobie jakiegoś
patrona.
Zaczynał się w Polsce rozkwit reżyserii i inscenizacji.
Powstał Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej o charakterze samodzielnej,
wyższej uczelni.
Powstały teatry szkolne.
Niezależnie od teatrów zawodowych od początku XX w. rozwijał się ruch
amatorski na wsi, powstawały też teatry proletariackie w miastach.
Najwybitniejsi aktorzy
dwudziestolecia skupiali
się przeważnie w
Warszawie, w Teatrze
Narodowym i w Polskim.
Mieczysława Ćwiklińska (1880–1972).
W 1901 została aktorką zespołu farsy
Warszawskich Teatrów Rządowych.
Przed I wojną światową występowała
w operetkach: Paryża, Drezna, Berlina.
Jednak wybrała aktorstwo.
Zasłynęła jako interpretatorka ról
Fredry.
Dwudziestolecie
międzywojenne przyniosło
rozkwit sztuki aktorskiej.
Wielu aktorów osiągnęło
wówczas szczyt rozwoju
artystycznego m.in.: Junosz
- Stępowski, Zelwerowicz,
M. Ćwiklińska.
HANKA ORDONÓWNA (1902–50)
-piosenkarka, tancerka, aktorka;
występy od 1916 gł. w Warszawie
(m.in. w Qui Pro Quo),
także w Wilnie, Krakowie, Lwowie;
role w operetkach, wodewilach, komediach i w filmach.
W 1942 r jako opiekunka dzieci polskich
udała się z 2. Korpusem Pol. na Bliski Wschód .
ADOLF DYMSZA (1900–75)
-aktor; występy od 1917
- gł. w Warszawie w kabaretach i rewiach,
w latach 1934–39 w teatrach:
Polskim, Letnim, Narodowym;
po II wojnie świat. w Łodzi i Warszawie.
Cieszące się dużym zainteresowaniem publiczności warszawskie teatrzyki
małych form (m.in. Qui Pro Quo) lansowały nowe talenty aktorskie
i piosenkarskie (Z. Pogorzelska, H. Ordonówna, M. Zimińska, A. Dymsza,
E. Bodo).
W 1939 r. Niemcy zamknęli wszystkie teatry
polskie na okupowanych ziemiach. W 1940 powstała
w Warszawie konspiracyjna Rada Teatralna.
Młodzi aktorzy kształcili się w tajnym PIST i na
kursach aktorskich.
W GG gmachy teatrów zostały przejęte przez
okupanta; zezwolono na uruchomienie kilku scen polskich
pod warunkiem, że będą prezentować niewybredny
repertuar rozrywkowy (nie wolno było wprowadzać
elementów ludowych tańców, pieśni, strojów);
bojkotowała je większość polskich aktorów i widzów.
W VII 1940 r. władze niemieckie wydały
zarządzenie dotyczące rejestrowania się wszystkich
aktorów pragnących pracować w swoim zawodzie.
Na tajnym zebraniu ZASP podjęto decyzję o bojkocie
zarządzenia; zezwolono natomiast aktorom na występy
w kawiarniach prowadzonych przez artystów teatru, filmu
i muzyków. Niesubordynowanym orzekano karę infamii.
Zaraz po zakończeniu wojny sądy ZASP
rozpatrywały
prawie
wszystkie
przypadki
nieposłuszeństwa i wymierzały kary stosowne do nowych
warunków (np. zakaz występów w Warszawie, zakaz druku
nazwiska na afiszu).
W czasie okupacji działały zarówno
teatry jawne, organizowane przez Niemców jak
i wolne teatry konspiracyjne. Tajne grupy
teatralne podejmowały pracę o charakterze
studyjnym, czyli w mieszkaniach prywatnych.
Poza krajem polskie zespoły teatralne
działały jawnie w obozach jenieckich (głównie
w oflagach) i w wojsku (teatry frontowe).
Kazimierz Junosza-Stępowski (1880–1943).
Był aktorem charakterystycznym,
z łatwością wcielał się w postacie tragiczne i
komediowe.
Na ekranie zadebiutował w 1902, kilkoma epizodami.
Zginął 5 lipca 1943 w tajemniczych okolicznościach.
Teatr Wielki we Lwowie
Teatry w Wilnie, Lwowie, Grodnie nie
przerwały działalności po wybuchu wojny; miejsce
powołanych do wojska artystów zajmowali aktorzy
napływający z Polski centralnej.
Teatry prowadziły działalność w coraz to nowej
sytuacji politycznej, borykały się z trudnościami
finansowymi i lokalowymi.
Podczas II wojny światowej zginęło ok.
350 aktorów. Całkowitemu zniszczeniu
uległo wiele budynków teatralnych, np.
w Warszawie wszystkie oprócz Teatru
Polskiego.
EUGENIUSZ BODO (1899–1943)
-aktor, pieśniarz i tancerz,
reżyser, scenarzysta
i producent filmowy.
Występował w warszawskich
teatrzykach rewiowych i operetce.
Zginął w 1943 obozie w ZSRR.
 http://www.wspolczesny.pl/teatr/page/gale
ria.html
 http://images.google.pl/images?um=1&hl=pl
&lr=&q=teatr

Zbigniew Raszewski: „Krótka historia teatru
polskiego”, Warszawa 1990.
 Encyklopedia
film.
multimedialna PWN, Teatr i