1. SZATA ROŚLINNA PDF Page Organizer
advertisement
PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA 1. SZATA ROŚLINNA Zbigniew Wilczek, Barbara Płaszczyk-Wilczek, Paweł Nejfeld 1.1. Charakterystyka wybranych gatunków roślin Gatunki charyzmatyczne roślin - zwane również sztandarowymi - są ważnym elementem kreowania społecznego poparcia dla ochrony przyrody. Są nimi gatunki chronione i rzadkie, które z jednej strony są postrzegane i cenione przez społeczeństwo ze względu na walory estetyczne i etyczno-kulturowe, a z drugiej strony są istotne dla ochrony bioróżnorodności ze względu na możliwie szerokie spektrum ekologiczne. Pozyskanie lokalnej społeczności dla idei ochrony gatunków charyzmatycznych będzie wiązało się zawsze z ochroną wielu innych, "nieciekawych" dla przeciętnego obywatela roślin i siedlisk. Gatunki te powinny być promowane w różnorodnych materiałach reklamowych, na pocztówkach, jako logo firm, nazwy obiektów turystycznych itp. Celem takich działań powinno być wypracowanie szacunku do przyrody, zwrócenie uwagi na jej piękno i potrzebę ochrony. Spośród gatunków chronionych występujących na terenie powiatu żywieckiego za charyzmatyczne uznano: tojad mocny Aconitum firmum, czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, parzydło leśne Aruncus sylvestris, kopytnik pospolity Asarum europaeum, podrzeń żebrowiec Blechnum spicant, dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis, kukułkę Fuchsa Dactylorhiza fuchsii, kukułkę szerokolistną D. majalis, omieg górski Doronicum austriacum, goryczkę trojeściową Gentiana asclepiadea, mieczyk dachówkowaCzosnek niedźwiedzi ty Gladiolus imbricatus, wroniec widlasty Huperzia selago, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, podkolan biały Platanthera bifolia, pierwiosnek wyniosły Primula elatior, ciemiężycę zieloną Veratrum lobelianum. Ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum - wysoka bylina z rodziny liliowatych - Liliaceae. W miejscach dogodnych do rozwoju osiąga 1,5 m, w miejscach silnie cienistych lub na dużych wysokościach osiąga znacznie niższy wzrost około 60 cm, chociaż spotykano również grupy roślin o wysokości zaledwie 30 cm. Ciemiężyca ma bardzo długi okres rozwoju, w ciągu wielu lat wytwarza tylko po jednym liściu przyziemnym. Liczba liści z biegiem lat zwiększa się. Kwitnie dopiero po 10-30 latach od wykiełkowania. Roślina kwitnie z przerwami 2-3 letnimi, wypuszczając w przerwach tylko łodygi płonne. Z bulwiastego, jajowatego lub odwrotnie stożkowatego kłącza wyrastają liczne korzenie boczne i pęd. Łodyga jest gruba, ulistniona, nierozgałęziona, u góry lekko biało omszona. Liście ułożone są na łodydze skrętolegle, osiągając nieraz znaczną wielkość. Są szeroko eliptyczne, zwężone z obu końców, głęboko wzdłuż pofałdowane, podłużnie unerwione. Wierzch liścia jest nagi, spód krótko, kędzierzawo owłosiony. Schodząc na łodygę, liście obejmują ją. Od czerwca 6 Ciemiężyca zielona PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA do sierpnia na szczycie łodygi zakwitają kwiaty zebrane w ścieśnioną wiechę i opatrzone liściowatymi, wąskimi podsadkami. Kwiaty dolne są obupłciowe, górne - przeważnie pręcikowe. Każdy kwiat posiada okwiat z 6 działek, niezróżnicowanych na kielich i koronę. Kwiaty mają barwę żółtawozieloną. W końcu sierpnia lub we wrześniu dojrzewają dość duże, trójkątne owoce w formie torebki, pękającej od góry wzdłuż i wysypujące podługowate, oskrzydlone nasiona rozsiewane przez wiatr, niejednokrotnie jeszcze w ciągu zimy. Ciemiężyca zielona występuje w Europie, na Kaukazie i na Syberii. Występuje w wilgotnych lasach, na źródliskach, łąkach (szczególnie górskich) i w ziołoroślach. Nie jest rośliną wymagającą co do podłoża. W powiecie żywieckim licznie występuje na Polanie Cebula w Beskidzie Śląskim oraz w rezerwatach "Muńcoł" i "Oszast" w Beskidzie Żywieckim, a także nad potokami w okolicach Rychwałdu i Gilowic. Ciemiężyca, zwana też "strzemieszycą", jest rośliną silnie trującą, gdyż zawiera silnie toksyczne alkaloidy i glikozydy. W farmakologii używa się produkowanej przez ciemiężycę veratryny. Także w lecznictwie ludowym roślina ta miała szereg zastosowań, dlatego w istotny sposób ograniczono jej występowanie. Zwierzęta wypasane na łąkach z ciemiężycą nie zjadają jej. W sianie i paszach ciemiężyca zachowuje właściwości trujące, a zwierzęta nie potrafią już jej oddzielić zatruwając się nią. Stąd łąki z ciemiężycą powinny podlegać wyłącznie spasaniu, bez koszenia. Ciemiężyca zielona podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Cieszynianka wiosenna Hacquetia epipactis wieloletnia roślina z rodziny baldaszkowatych Apiaceae, o łodygach bezlistnych, długości 20 cm, zwieńczonych baldaszkiem z 5 dosyć dużymi podsadkami. Kwiaty bardzo drobne koloru żółtego można zaobserwować w kwietniu i maju. Cieszynianka jest gatunkiem południowo- i środkowoeuropejskim. Występuje we wschodnich Alpach, w Chorwacji i Karpatach zachodnich. W Polsce najwięcej stanowisk posiada w okolicach Cieszyna, któremu zawdzięcza swoją polska nazwę. Cieszynianka wiosenna W powiecie żywieckim cieszynianka występuje na Grojcu w Żywcu, w lesie grądowym oraz w zbiorowisku łęgowym w okolicach Lalik. Jest gatunkiem podlegającym ścisłej ochronie prawnej. Czosnek syberyjski Czosnek syberyjski Allium sibiricum - bylina cebulowa z rodziny czosnkowatych - Alliaceae. Z cienkich, równowąskich cebul wyrastają pojedyncze obłe liście, przypominające pospolity szczypiorek. Spomiędzy nich wyrasta pojedynczy, bezlistny i rurkowaty pęd, zwany głąbikiem, zakończony baldachowatym kwiatostanem o kształcie kulistym lub półkulistym, pozbawionym cebulek. Czosnek syberyjski osiąga wysokość 20-50 cm. Pojedyncze kwiaty są promieniste, różowe lub jasnofioletowe z ciem- 7 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA niejszą kreską na grzbiecie. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Często jednak rozmnaża się wegetatywnie, nie zakwitając. Gatunek ten występuje na Syberii, natomiast w Polsce jego stanowiska podawane są z Sudetów i Karpat (masyw Pilska w Beskidzie Żywieckim). Uważany jest on za takson subalpejsko-alpejski, o zasięgu eurosyberyjsko-północnoamerykańskim. Siedliskiem gatunku są miejsca wilgotne: młaki i źródliska. Czosnek syberyjski jest rośliną światłolubną, występującą na siedliskach słabokwaśnych lub zasadowych, niezależnych od nachylenia i ekspozycji. W powiecie żywieckim spotykany jest jedynie w masywie Pilska w Beskidzie Żywieckim, gdzie rośnie na halach: Szczawina, Cebulowa, Cudzichowa i Miziowa oraz na stoku poniżej szczytu Pilska. Jest on składnikiem torfowiska niskiego eutroficznej młaki górskiej Valeriano-Caricetum flavae. Zagrożeniem gatunku są sztuczne deniwelacje terenu, intensywna turystyka piesza oraz narciarstwo. Jedna z populacji występująca na Hali Cebulowej objęta jest ochroną w formie użytku ekologicznego. Czosnek syberyjski objęty jest ochroną ścisłą. Dzięwięćsił bezłodygowy Carlina acaulis - prawie bezłodygowa bylina z rodziny astrowatych Asteraceae. Niedorozwój łodygi sprawia, że roślina praktycznie w całości rozpościera się po ziemi, osiągając zaledwie 20 cm wysokości. U niektórych form łodyga może rozwinąć się i osiągnąć kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt centymetrów. Z grubego, palowego korzenia wyrasta duża rozeta dekoracyjnych, głęboko powcinanych, sztywnych i kolczasto zakończonych liści o długości do 30 cm. Są one nagie, spodem karbowano-ząbkowane i pajęczynowato owłosione. W sierpniu ze środka rozety, zwanej różyczką liściową, wykształca się kwiatostan, którym jest: kolisty koszyczek, okryty silnie połyskującymi, srebrzystobiałymi, rzadziej różowawymi, słomiastymi łuskami. Ta okrywa koszyczka, często błędnie nazywana "płatkami", pełni rolę Dzięwięćsił bezłodygowy powabni dla pszczół, trzmieli lub pszczolinek. Wewnątrz okrywy znajduje się właściwy koszyczek, złożony z bardzo drobnych, licznych, białawych, żółtawych lub brunatnawych kwiatów pojedynczych. Ich korona ma kształt kieliszka o pięciu ząbkach i długiej rurce. Osadzona jest w gęstym, sztywnym puchu, który zamiast kielicha otacza wieńcem szczecinek każdy kwiatek. Puch ten stanowi aparat lotny dla dojrzałego owocu, którym jest niełupka. Koszyczki dzięwięćsiłów mają 7-15 cm średnicy. Pod wieczór i przy wilgotnej pogodzie łuski okrywy stulają się kopulasto do środka, zakrywając kwiaty w koszyczku. Cecha ta czyni z dziewięćsiłu naturalny higrometr, reagujący na zmiany wilgotności powietrza. Występuje na rozległych obszarach Europy, gdzie porasta suche łąki i pastwiska, głównie w górach, trawiaste zbocza i upłazy, często wspólnie z roślinami kserotermicznymi. Zarasta miejsca silnie nasłonecznione, na przepuszczalnej glebie. W powiecie żywieckim coraz rzadziej spotykany jest na halach górskich w Beskidach; w niższych położeniach liczne populacje rozwijają się w murawach kserotermicznych na Grojcu, Matysce i Kopie koło Radziechów. 8 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Nazwa dziewięćsił pochodzi stąd, że dawniej górale wierzyli, iż roślina ta posiada dziewięć tajemnych mocy (sił czarodziejskich), które powodują dziewięciokrotnie silniejsze jego działanie lecznicze i magiczne, niż jakiegokolwiek innego ziela. Korzeń dawniej stosowany był jako środek napotny, moczopędny i pobudzający trawienie. Mięsiste dno kwiatowe, nasycone sokiem mlecznym, zjadane było jako jarzyna, pod nazwą "chleba myśliwskiego". Od dawna wykorzystywano dekoracyjny wygląd dziewięćsiła i jego suszone okazy do dekoracji ścian w mieszkaniach, pensjonatach i schroniskach. Dlatego w wielu miejscach gatunek ten całkowicie wyginął, a w innych stał się prawdziwą rzadkością. Z uwagi na zagrożenia roślina ta została objęta ochroną gatunkową. Obecnie do dekoracji chat góralskich używa się wytworów sztuki ludowej stylizowanych na dziewięćsił. To wszystko czyni roślinę powszechnie rozpoznawalną. Dzwonek piłkowany (lancetowaty) Campanula serrata - roślina z rodziny dzwonkowatych - Campanulaceae osiągająca 50 cm wysokości, o łodydze wzniesionej, nieco kanciastej, pokrytej na kantach krótkimi odstającymi włoskami, dość gęsto, skrętolegle ulistnionej. Liście płonnych różyczek są długoogonkowe, o blaszkach wydłużonych, sercowatych. Liście łodygowe są sztywne, skórkowate, lancetowate z wyraźnie wystającym 1 nerwem na spodniej stronie, brzegiem nieco zgrubiałe, ostro, płytko piłkowane, o krótkich ogonkach, wyższe prawie siedzące. Kwiaty na szypułkach, tworzą w górnej części łodygi groniasty, rzadziej wiechowaty kwiatostan; niekiedy łodyga jest tylko z 1 kwiatem szczytowym. Korona dzwonkowata, 1,5Dzwonek piłkowany 2 cm długości, płytko rozcięta na 5 łatek, ciemnoniebieskofioletowa. Działki kielicha są równowąskie, około 3 razy krótsze od korony. Owoc stanowi torebkę odwrotnie jajowatą, otwierającą się 3 dziurkami blisko nasady. Kwitnie od lipca do początku września. Jest rośliną owadopylną. Campanula serrata subsp. serrata jest endemitem ogólnokarpackim. Rośnie w Karpatach słowackich, polskich, ukraińskich i rumuńskich. W Polsce osiąga północny kres swojego zasięgu: dzwonek piłkowany występuje w Tatrach, Beskidzie Żywieckim, Gorcach i Bieszczadach, na polanach w zbiorowiskach łąkowych, murawowych i w borówczyskach. W powiecie żywieckim notowany jest w pasmie Wielkiej Raczy na wysokości: 1000-1170 m n.p.m. oraz na kilku stanowiskach w grupie Pilska - na wysokości 830 m - 1100 m n.p.m. Liczne stanowisko tego gatunku można zobaczyć w sąsiedztwie bacówki na Krawcowym Wierchu. Przyczyną ustępowania gatunku w pasmie Wielkiej Raczy jest zarastanie polan na wskutek zaprzestania wypasu łąk górskich. Gatunek jest objęty ochroną ścisłą. Goryczka krzyżowa Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata - bylina z rodziny goryczkowatych - Gentianaceae, osiągająca 10-50 cm wysokości. Tworzy gęste kępy, w których oprócz kwitnących pędów występują pędy płonne lub posiadające tylko pączki przyszłorocznych kwiatów. Organem pozwalającym roślinie przetrwać okres zimowy jest kłącze, natomiast z wzniesionej, prostej, nie rozgałęziającej się i stosunkowo grubej, w dolnej części pokrytej łuskami łodygi, wyrastają duże jajowato-podługowate liście ułożone naprzemianlegle. Liście znajdujące się w górnej części łodygi są zrośnięte nasadami. Kwiaty zebrane są w pęczki po 2-5 w kątach środkowych i górnych liści. Kielich jest w środku jaśniejszy, dzwonkowaty z krótkimi 9 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA ząbkami. Nie orzęsiona na brzegach korona kwiatu długości 20-25 mm jest koloru błękitnego, o trójkątnych, ostrych i przeważnie rozpostartych ząbkach. Goryczka krzyżowa kwitnie od czerwca do września. Roślina ta jest objęta ścisłą ochroną gatunkową. Posiada rozległy zasięg, obejmujący prawie całą Europę i znaczną część Azji. Występuje na siedliskach nasłonecznionych i suchych, przede wszystkim w murawach kserotermicznych, choć spotykana jest również w murawach górskich aż po piętro kosodrzewiny. Związana jest z podłożem bogatym w węglan wapnia. Stanowiska goryczki krzyżowej w powiecie żywieckim zgrupowane są w obrębie wapiennych wzniesień na obrzeżach Kotliny Żywieckiej (Matyska, Kopa Radziechowska, Mały Grojec). Populacje goryczki krzyżowej rozwijają się na stromych zboczach o ekspozycji południowej, jak również w obrębie starych, nieczynnych kamieniołomów, w których pozyskiwano w przeszłości wapienie cieszyńskie. Goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea światłolubna bylina z rodziny goryczkowatych Gentianaceae. Osiąga zmienny wzrost od 20-100 cm, najczęściej jednak jej wymiary mieszczą się w zakresie 60-80 cm. Z długich, kilkudziesięciocentymetrowych, dość grubych i pokręconych, żółtych kłączy wyrasta kępa pojedynczych, dość cienkich, gładkich, giętkich i nierozgałęzionych łodyg. Na miejscach słonecznych wznoszą się, w cieniu łukowato zwisają. Są one dość gęsto ulistnione. Ustawienie liści jest naprzeciwległe. Liście u roślin rosnących na słońcu ustawione są nakrzyżlegle, u roślin z miejsc cienistych liście ustawiają się w jednej płaszczyźnie, aby wykorzystać jak najwięcej światła. Liście ma jajowatolancetowate, o 5 wydatnych, podłużnych nerwach. Są one całobrzegie, miękkie, łatwo więdnące, siedzące lub prawie siedzące. Żywozielona barwa liści w słońcu nabiega często brunatnawo lub czerwonawo. W górnej części łodygi z kątów liści wyrastają kwiaty, po jednym lub dwa z każdego kąta, siedzące lub krótkoogonkowe. Kwitnienie przypada na okres od lipca do września. KieGoryczka trojeściowa dy jest słonecznie kwiaty otwierają się, a w dni pochmurne zamykają się. Pojedyncze kwiaty mają kształt dzwonkowaty, ich korona jest szeroko dzwonkowato-lejkowata, pięciokrotna, 3,5-5 cm długa. Kielich ma 5 małych, skrzydlastych ząbków. Barwa kwiatu wewnątrz ciemnolazurowobłękitna, ku nasadzie bledsza, ciemno nakrapiana. Na zewnątrz kwiat mieni się różnymi odcieniami niebieskiej barwy, w białawe lub jasnoniebieskie smugi, przy części nasadowej, nad kielichem bywa prawie biały. Rzadko zdarzają się kwiaty białe - albinotyczne. Kwiaty zapylane są przez trzmiele. Istnieją przypuszczenia, że brak światła wywołuje u goryczki trojeściowej pseudoklajstogamię, tzn., że pąki kwiatowe nie otwierają się i zapylanie kwiatu odbywa się wewnątrz własnym pyłkiem. Owocem jest torebka pękająca dwuklapowo, o nasionach zielonawych, oskrzydlonych, okrągławych, nieco sercowatych. Goryczka trojeściowa występuje w południowej i środkowej Europie, w Karpatach i na Kaukazie. 10 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Roślina ta posiada specyficzne wymagania glebowe, najlepiej rośnie na glebach o odczynie obojętnym do zasadowego na przepuszczalnym podłożu. Wymaga również wilgotnej, leśnej próchnicy z rozkładu liści. Żyje w symbiozie mikoryzowej. Napotkać ją można rosnącą wielkimi kępami w lasach, na łąkach, polanach i zrębach, w ziołoroślach, w kosówce, wśród skał, nad potokami i na zarastających piargach. W powiecie żywieckim jest najczęściej spotykaną rośliną chronioną na terenach górskich. Goryczka trojeściowa jest rośliną bardzo ozdobną, jej formy hodowlane są cenionym elementem dekoracyjnym ogrodów. Ma zastosowanie również w lecznictwie, w przemyśle spożywczym i farbiarskim, gdyż zawiera głównie w korzeniu gorycze glikozydowe, alkaloidy i glikozydy. Zagrożeniem dla gatunku jest nie tylko zapotrzebowanie handlowe na jej kłącza, ale również pozyskiwanie goryczek do ogródków, gdyż handel ich formami uprawnymi jest ograniczony. Wiąże się to z trudnościami związanymi z zapewnieniem roślinom odpowiednich warunków do kiełkowania. Muszą one ulec przemrożeniu, przy równoczesnym długim naświetleniu, kiełkować mogą tylko nasiona nie przykryte ziemią, a jednocześnie nie mogą one przesychać. Gółka długoostrogowa Gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea - roślina wieloletnia z rodziny storczykowatych -Orchidaceae, bulwiasta dorastająca do 50 cm. Posiada lancetowate zwężające się ku górze liście, różowe kwiaty o warżce trójdzielnej, zwykle płytko powcinanej i ostrodze dwukrotnie dłuższej od zalążni. Kwitnie od maja do lipca. Jest to gatunek europejsko-azjatycki, borealno-górski o charakterze suboceanicznym. W Polsce występuje dosyć często w górach, w zbiorowiskach łąkowych, murawowych i w zaroślach. W powiecie żywieckim można zaobserwować gółkę długoostrogową na polanach Walaszne w Kamesznicy, w wyrobisku pod Średnim Grojcem w Żywcu, na północnych zboczach Matyski w Przybędzy oraz na łąkach w Złatnej-Hucie. Gółka długoostrogowa podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Kopytnik pospolity Asarum europaeum - bylina należąca do rodziny kokornakowatych - Aristolochiaceae. Kopytnik to roślina bardzo niska, płożąca się po ziemi. Posiada czerwono-fioletowe kłącze pełzające po ziemi i rozgałęziające się z nitkowatymi korzeniami. Cała roślina, a szczególnie kłącze, wydziela specyficzny pieprzowo-aromatyczny zapach zwabiający głównie padlinożerne muchówki, które ją zapylają. Jego liście są zimozielone, skórzaste i bardzo charakterystycznego, nerkowatego kształtu, ciemnozielone, błyszczące. Od kształtu liści przypominającego kopyto pochodzi nazwa rośliny. Są długoogonkowe i zimozielone, a ich ogonki i spodnia strona są owłosione. Kwiaty wyrastają tuż przy ziemi, ukryte zwykle pod liśćmi. Są pojedyncze, dzwonkowatego kształtu, mięsiste, zwisają na szczytach krótkich pędów. Z zewnątrz mają kolor zielono-purpurowy, od wewnątrz ciemnopurpurowy. Kwiaty posiadają specyficzne mechanizmy utrudniające niekorzystne dla rośliny Kopytnik pospolity 11 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA samozapylenie. Są przedsłupne, a ponadto w rozwijających się dopiero kwiatach pręciki są szeroko odchylone na boki, odsłaniając znamiona słupka, by ułatwić zapylenie, po zapyleniu pręciki wewnętrznego okółka odginają się i haczykowatymi wyrostkami zasłaniają znamiona słupka udostępniając natomiast owadom pylniki. Roślina kwitnie od marca do maja. Owocem jest sześciokomorowa torebka. Nasiona zaopatrzone są w mięsisty elajosom i roznoszone są przez mówki (myrmekochoria). Roślina ta jest trująca w większych ilościach. Kopytnik pospolity występuje w środkowej i południowej Europie oraz na Syberii i w Małej Azji. Gatunek rodzimy, pospolity na terenie całej Polski, z wyjątkiem północno-zachodniej części, gdzie występuje tylko na nielicznych i rozproszonych stanowiskach. Jego siedlisko stanowią cieniste lasy liściaste i mieszane, zarośla (szczególnie bukowe). Lubi rosnąć na żyznych, próchniczych glebach, chętnie na podłożu wapiennym. Jest rośliną cieniolubną. W górach występuje aż po regiel górny. W powiecie żywieckim jest to gatunek pospolity, występujący w żyznych lasach liściastych. Roślina objęta jest w Polsce częściową ochroną gatunkową. Źródłem zagrożenia dla gatunku jest jego pozyskiwanie jako rośliny leczniczej z naturalnych stanowisk i zastępowanie lasów liściastych monokulturami drzew iglastych. Surowiec zielarski stanowi kłącze, które zawiera olejki eteryczne, sole mineralne, związki cukrowcowe. Kopytnik ma właściwości wymiotne, moczopędne, wykrztuśne, przeczyszczające. Stosuje się go przy schorzeniach górnych dróg oddechowych, pęcherza moczowego i nerek. W medycynie ludowej kopytnik był używany jako środek wymiotny i poronny, ale jego stosowanie było bardzo niebezpieczne dla zdrowia. Kruszczyk błotny Epipactis palustris - roślina wieloletnia z rodziny storczykowatych - Orchidaceae o wysokości najczęściej 30-60 cm. Liczne liście o kształcie podługowato-lancetowatym, ostre lub krótko zaostrzone, na brzegu owłosione, w dotyku szorstkie, wyrastają spiralnie na łodydze i mają czerwonawe unerwienie. Stosunkowo duże kwiaty pozbawione zapachu zebrane są w luźne grono na szczycie łodygi. Okwiat z zewnątrz jest brunatno-zielony, wewnątrz białawy, lekko zaróżowiony. Warżka jest biała z czerwonymi żyłkami. Jej przedni człon jest okrągłego kształtu i ruchomy, oddzielony dużym wcięciem. Człon nasadowy jest płaski i posiada 2 trójkątne łatki. Roślina kwitnie od czerwca do sierpnia. Kwiaty nie produkują nektaru, są jednak odwiedzane przez owady, które zbierają pyłkowiny. Kruszczyk błotny jest gatunkiem europejsko-zachodnioazjatyckim. Występuje rzadko w całej Polsce, w górach po regiel dolny. Można go spotkać na torfowiskach, wilgotnych łąkach oraz obrzeżach lasu. Jego liczebność maleje wskutek osuszania podmokłych Kruszczyk błotny terenów. W powiecie żywieckim najbardziej liczne stanowisko zlokalizowane jest na polanie Prokatka w Przybędzy. Poza tym ten podlegający ochronie gatunek można spotkać w Beskidzie Śląskim w przysiółku Bąki, w Węgierskiej Górce, na polanach Walaszne w Kamesznicy, w Złatnej-Hucie oraz na Grojcu w Żywcu. Gatunek podlega ścisłej ochronie prawnej. Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine - wieloletnia roślina kłączowa z rodziny storczykowatych - Orchidaceae. Posiada wzniesioną, pojedynczą łodygę o wysokości 35-80 cm, na której spiralnie wyrastają jajowato-eliptyczne, ostre lub krótko zaostrzone liście. W górnej cześci łodygi zebrane są w gęste grono kwiaty o okwiecie zielonkawym z zewnątrz i w różnych odcieniach czerwieni wewnątrz. 12 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Niezbyt duża warżka, krótsza od innych działek okwiatu, jest niekiedy fioletowo nabiegła. Jej przedni człon, o łódeczkowatym kształcie, jest zaostrzony i zrośnięty nieruchomo z nasadowym członem, który z zewnątrz jest zielony, a wewnątrz ciemnobrązowy. Jest przeważnie purpurowy, lub purpurowo kropkowany. Miodniki znajdują się na nasadowym członie warżki. Roślina miododajna i owadopylna, kwitnie od czerwca do września. Nektar kruszczyka szerokolistnego zawiera pewne związki chemiczne o narkotycznym działaniu na owady. Powodują one zwolnienie ich ruchów, tak że owady przez dłuższy czas przebywają na kwiatach kruszczyka, mimo że są one dla nich mało atrakcyjne. Zwiększa to szanse na zapylenie kwiatów. Jest to gatunek europejsko-zachodnioazjatycki, zawleczony jako roślina synantropijna do Ameryki Północnej. W Polsce roślina dość pospolita, szczególnie nad Bałtykiem. Występuje na torfowiskach, łąkach oraz w lasach liściastych. W powiecie żywieckim można ją zobaczyć np. w dolnych Kruszczyk szerokolistny partiach rezerwatu "Muńcoł" oraz na polanie Prokatka w Przybędzy. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Kukułka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii - wieloletnia roślina z rodziny storczykowatych - Orchidaceae, o bulwach głęboko podzielonych, dorastająca do 60 cm. Liście w liczbie 5-6 są zwykle z ciemnymi plamami, Najwyżej osadzone skrętolegle na łodydze liście nie osiągają kwiatostanu. Kłos kwiatostanowy jest zwykle luźny, licznokwiatowy, o długości do 10 cm. Kwiaty są bladoróżowe z ciemnofioletowym wzorem w kształcie punktów i linii. Warżka jest trójdzielna. Jej środkowa łata o zarysie trójkąta wysunięta jest w stosunku do romboidalnych łat bocznych. Walcowata ostroga jest niewiele krótsza od zalążni. Roślina kwitnie od połowy czerwca do końca lipca. Kukułka Fuchsa jest gatunkiem europejsko-zachodniosyberyjskim, spotykanym w całej Polsce, najczęściej w górach po piętro regla górnego. Można ja spotkać na łąkach, torfowiskach oraz w wilgotnych lasach liKukułka Fuchsa ściastych. Na terenie powiatu żywieckiego jest jednym z najczęściej spotykanych storczyków. Licznie występuje w nadrzecznej olszynie górskiej w dolinie potoku Leśnianka w Ostrem, na zboczach Łyski (Rychwałd, Żywiec) i w dolinie potoku Urwisko w Soblówce. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Kukułka szerokolistna Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis - wieloletnia roślina bulwiasta z rodziny storczykowatych - Orchidaceae, dorastająca do 60 cm. Owalne lub lancetowate liście, zwykle plamiste w górnej części łodygi, dochodzą do kwiatostanu. Kwiatostan jest licznokwiatowy o kwiatach różowych, różowo-purpurowych lub ciemnopurpurowych, z ciemniejszym wzorem na warżce. Warżka jest wyraźnie trójłatowa, o łatach bocznych zaokrąglonych lub rzadziej zaostrzonych. Kukułka szerokolistna jest gatunkiem europejsko-zachodniosyberyjskim, występującym na terenie całej Polski, w górach można spotkać ją po 13 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA regiel dolny. Jest jednym z najczęściej spotykanych storczyków w powiecie żywieckim. Można ją spotkać na torfowiskach, wilgotnych łąkach i w ziołoroślach np.: w Złatnej-Hucie, oraz na polanach Walaszne w Kamesznicy, gdzie gatunek ten występuje bardzo licznie. Podobnie jak wszystkie pozostałe storczyki podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Liczydło górskie Streptopus amplexifolius - bylina należąca do rodziny liliowatych - Liliaceae. Pokrojem swym liczydło przypomina pospolite na niżu kokoryczki. Część podziemna posiada czołgające się kłącze, które wypuszcza w głąb ziemi pęk długich korzeni. Z kłącza wyrasta charakterystyczna łodyga tej rośliny, osiągająca wysokość nawet do 1 m, najczęściej jednak osiąga 10-60 cm, załamuje się w sposób zygzakowaty. Jest kanciasta i przeważnie naga. Każde załamanie łodygi ozdobione jest podłużnymi liśćmi ułożonymi skrętolegle. Podłużnie jajowate i nagie liście o długości do 10 cm są bezogonkowe, sercowatymi nasadami obejmują łodygę. W drugiej połowie maja oraz czerwcu, w kątach pod spodem liści wyrastają po 1-2 kwiaLiczydło górskie ty na długich, nagich i kolankowato zagiętych szypułkach. Zapylenia kwiatów dokonują różne grupy owadów. Przy braku owadów zdarza się samozapylenie. Pojedyncze owoce są w postaci kulistych jagód, które wyglądają niezwykle pięknie pod koniec lata, kiedy dojrzewają osiągając średnicę do 1 cm i nabierają krwistoczerwonego koloru. W środku zawierają liczne nasiona. Jesienią, gdy z łukowato wygiętych łodyg, pokrytych zwarzonymi już pierwszym mrozem liśćmi, zwisają koraliki owoców, rośliny te rzeczywiście przypominają struny liczydła. Liczydło górskie występuje bardzo rzadko w lasach Europy, w tym w Sudetach, Karpatach, w Górach Świętokrzyskich i na Górnym Śląsku. Jego siedliskiem są wysokogórskie ziołorośla, lasy bukowe i świerkowe. Występuje do piętra kosówki, ale główny obszar jego występowania to regiel górny. W powiecie żywieckim liczne stanowisko tego gatunku można spotkać na typowym siedlisku, którym jest bór górnoreglowy w rezerwacie "Romanka" i "Lipowska". Liczydło można spotkać też w sąsiedztwie wychodni skalnych w projektowanym rezerwacie "Kościelec" oraz, co można potraktować jako osobliwość florystyczną, w grądzie subkontynentalnym w dolinie potoku Sikorz w Ślemieniu (Kotlina Żywiecka !). Liczydło górskie podlega w Polsce ścisłej ochronie prawnej. Lilia złotogłów Lilium martagon - okazała, dekoracyjna roślina cebulowa z rodziny liliowatych Liliaceae. Jej kremowożółta, jajowata cebula, jest dość duża i osiąga około 5 cm długości. Cebula może wydać do 7 pokoleń kwiatowych oraz wytwarzać cebulki potomne i rozmnóżki. Jest wciągana głębiej do ziemi na zimę dzięki kurczliwym korzeniom występującym obok zwykłych korzeni przybyszowych. Z podziemnej cebuli wyrasta nagi, prosty, sztywny pęd osiągający wysokość 40-150 cm. Pęd wytwarza duże, owalne liście o długości 8-12 cm i szerokości 2-5 cm. Liście są całobrzegie, nagie, zasadniczo ustawione skrętolegle. W środkowej części łodygi zagęszczają się i tworzą skupienia po 6-10 liści przypominające okółek. Od czerwca do lipca na szczycie pędu pojawia się 3-10 kwiatów, zebranych w grono i układających się, dzięki zawieszeniu na szypułkach, łukowato ku dołowi. Kwiaty 14 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA przypominają kształtem turban i nie są zróżnicowane na kielich i koronę. Okwiat jest 6-listkowy, barwy bladobrudnoczerwono-różowej z ciemnymi plamami od wewnątrz. Listki mają długość 3-4 cm, są mięsiste, odwinięte do góry, przebiegającym wzdłuż orzęsionym kanalikiem miodnikowym, u nasady którego wydziela się nektar. Kwiaty intensywnie pachną, szczególnie wieczorem i w nocy. Ponieważ listki okwiatu są gładkie i śliskie, to owady mają trudności z siadaniem na nich. Dlatego kwiaty lilii złotogłów są zapylane głównie przez długotrąbkowe motyle z rodziny zawisaków, które jak nazwa wskazuje, zawisają w locie nad kwiatem. W dzień zapylania dokonuje również fruczak gołąbek (Macroglossum stellatarum), a wieczorem i nocą zmrocznik wilczomlecz (Deilephila euphorbiae). W przypadku braku owadów może nastąpić samozapylenie. Lilia złotogłów rośnie w całej Europie i w Azji. Na terenie Polski występuje w dużym rozproszeniu. Rośnie w lasach, zaroślach liściastych (głównie dębowo-grabowych i bukowych) i na zrębach. Lubi półcień oraz gleby bogate w składniki pokarmowe i zawierające wapń. W powiecie żywieckim można ją zaobserwować w rezerwatach: "Grapa", "Oszast", "Śrubita", "Gawroniec" i "Szeroka", poza tym na Grojcu koło Żywca, w widnym lesie koło Wieprza i na Matysce koło Radziechów. Jako roślina o pięknych i dekoracyjnych kwiatach lilia była niestety często zrywana, wykopywana i przenoszona do ogrodów, co przyczyniło się w dużym stopniu do jej wyginięcia w wielu miejscach w naszym kraju. Podlega ścisłej ochronie prawnej. Listera jajowata Listera ovata - gatunek należący do rodziny storczykowatych - Orchidacea. Występuje rzadko w całej Polsce. Osiąga wysokość 20-60 cm. Na łodydze, u jej podstawy znajdują się 2 naprzeciwległe, 5-9 nerwowe liście o kształcie eliptycznym u nasady pędu. Kwitnie od maja do czerwca. Kwiatostan jest wielokwiatowy. Kwiatki są małe i zielone o żółto zabrudzonej rozciętej warżce. Kwiaty dają nektar, zapylane są przez błonkówki i chrząszcze. Listera jajowata jest gatunkiem europejsko-zachodnioazjatyckim. Siedliskiem tego gatunku są lasy i zarośla oraz wilgotne łąki. Występuje na całym obszarze powiatu żywieckiego. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus - bylina z rodziny kosaćcowatych - Iridaceae z podziemną bulwą okrytą resztkami pochew liściowych. Mieczyk zimuje w gruncie w formie podwójnej bulwy podziemnej i nad starszą z ubiegłego roku wyrasta młodsza. Obie są kulistawe, otoczone rodzajem błoniastej pochwy. Z bulwy wyrasta pojedyncza, nierozgałęziona, sztywna łodyga, osiągająca 1 m wysokości. Łodygę w części dolnej obejmują pochwiaListera jajowata sto 3-4 szarozielone liście, mieczowatego kształtu, sztywne, całobrzegie, równolegle unerwione, o szerokości około 2 cm i długości około 20-25 cm. Na szczycie łodygi wyrasta kwiatostan w formie jednostronnego, dość gęstego grona o kilku do kilkunastu kwiatach. Kwiaty grzbieciste o długości około 2,5 cm, nie są zróżnicowane na kielich i koronę. Kwiaty pojawiają się w czerwcu i lipcu. Są zapylane przez błonkówki. Owocem jest bruzdkowana torebka 15 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA o 3 tępych krawędziach. Zawiera ona liczne, oskrzydlone nasiona rozsiewane przez wiatr. Mieczyk dachówkowaty występuje na wilgotnych łąkach, niekiedy również w wilgotnych zaroślach, a nawet na polach uprawnych. Jest to roślina łatwa do wyniszczenia ponieważ przy zrywaniu z reguły odrywa się młoda, tegoroczna bulwka. W powiecie żywieckim można spotkać łąki z udziałem mieczyka dachówkowatego w Lipowej, Węgierskiej Górce, Rycerce, Sopotni Wielkiej, na Grojcu koło Żywca i Kamesznicy. Ze względu na zagrożenia i duże walory estetyczne mieczyk podlega ścisłej ochronie prawnej. Naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora - to wieloletnia roślina, często jednak krótko żyjąca, stąd określana również jako roślina dwuletnia. Należy do rodziny trędownikowatych - Scrophulariaceae. Osiąga od 30-120 cm wysokości. Łodyga tej rośliny wyrasta pojedynczo z korzenia i pionowo wznosi się do góry. U góry łodyga jest gruczołowato owłosiona, słabo Mieczyk dachówkowaty rozgałęziona, a dołem naga. Liście na łodydze układają się skrętolegle, siedząco. Są podługowate lub jajowato-lancetowate, nieregularnie piłkowane, z wierzchu nagie, spodem na brzegu i na nerwach owłosione. Dołem liście tworzą przyziemną różyczkę. Górną część łodygi stanowi jednostronne grono kwiatowe, niekiedy lekko zwisłe, zakwitające w końcu czerwca lub w lipcu i kwitnące jeszcze w połowie sierpnia. Kwiaty duże, długości 3-4,5 cm, umieszczone są na króciutkich szypułkach. Kielich jest prawie wolny, pięciodziałkowy, tylko przy nasadzie zrośnięty. Korona zrosłopłatkowa przypomina naparstek o lekko wywiniętym, łatkowatym brzegu, zewnątrz owłosiona. Barwa korony brudnawożółta, wewnątrz brunatnawo poznaczona. Liście w kwiatostanowej części łodygi zmniejszają się i tworzą tzw. przysadki podpierające kwiat. Owoc naparstnicy stanowi torebka, pękająca wzdłuż i wysypująca ogromne ilości drobnych czarniawych nasion. Naparstnica rośnie dziko od Europy po centralną Azję (Kaukaz, Ałtaj) na niżu i w górach aż po piętro kosodrzewiny. Naparstnica zwyczajna Na terenie Polski jest gatunkiem dosyć rozpowszechnionym, lecz najczęściej występuje w Karpatach Zachodnich, w Sudetach, na Lubelszczyźnie, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich oraz na Pojezierzu Suwalskim. Spotyka się ją przede wszystkim na brzegach lasów, na porębach, a także w widnych lasach, na zboczach górskich, wśród kosówki, na łąkach i w ziołoroślach. W powiecie żywieckim naparstnicę zwyczajną można spotkać na nasłonecznionych stromych skarpach nad potokami (np. nad potokiem Leśnianka) oraz na polanach, w sąsiedztwie zarośli, na stokach o znacznym nachyleniu dochodzącym do 400 (np. w Twardorzeczce). Naparstnica 16 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA to roślina trująca i lecznicza, ponieważ zawiera glikozydy nasercowe (digitalinę). Jako gatunek o dużej wartości dekoracyjnej jest niestety często zrywana, bądź wykopywana i przenoszona z naturalnych stanowisk do ogródków przydomowych, co stanowi czynnik ograniczający występowanie gatunku. W Polsce jest to roślina ściśle chroniona. Naparstnica purpurowa Digitalis purpurea - gatunek podobny do napastnicy zwyczajnej. Rożni się jednak wyraźnie jasnopurpurowymi (rzadziej) białymi kwiatami z ciemnofioletowymi plamkami wewnątrz, wskazującymi trzmielom drogę do wnętrza. Pojedyncze kwiaty osiągają długość 5 cm. Odróżnia się także gęstym, szarym kutnerem pokrywającym spodnią stronę liści i łodygę. Zasięg występowania jest podobny do naparstnicy zwyczajnej. Naparstnicę purpurową spotyka się w runie widnych lasów, w zaroślach i na zrębach, często w dużych kobiercach. W Polsce spotykana jest głównie w Beskidzie Śląskim i Małym. Naparstnica purpurowa pojawiła się w Karpatach Zachodnich na skutek introdukcji, co miało miejsce w połowie XIX wieku na Klimczoku i Szyndzielni. Roślina ta ma podobne właściwości toksyczne i lecznicze jak napastnica zwyczajna i również często hodowana jest w ogrodach. Z powodu dużych walorów estetycznych, a także ze względu na rzadkość występowania w skali Polski, naparstnica purpurowa w przeszłości była objęta ochroną gatunkową. Nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum - niewielka paproć z rodziny nasięźrzałowatych Ophioglossaceae, o wysokości 5-30 cm. Z podziemnego krótkiego kłącza wyrasta w ciągu sezonu wegetacyjnego zazwyczaj tylko 1 liść (rzadziej 2 lub 3), który podzielony jest na część zarodnionośną i asymilującą. Ogonek liściowy ma długość ok. 15 cm. Zarodnionośna część oddziela się w połowie długości liścia, dzieli 2-3 krotnie pierzasto i tworzy wiechę. Asymilująca część liścia jest zielona, podłużnie jajowata lub eliptyczna, a w odróżnieniu od podejźrzona księżycowego całobrzega, ku nasadzie zwężona, lekko zbiegająca w ogonek i obejmująca część zarodnionośną. Liść płonny (część asymilująca) jest podłużnie jajowaty lub eliptyczny, całobrzegi, tępy, ku nasadzie zwężony, lekko zbiegający w ogonek, obejmujący część zarodnionośną liścia. Kłos zarodniowy jest pojedynczy z dwoma szeregami zarodni. Nasięźrzał pospolity jest objęty ścisłą ochroną gatunkową, a także umieszczony w "Czerwonej liście roślin i grzybów Polski", jako narażony na wyginięcie (V). Jest składnikiem ubogich, zmiennowilgotnych łąk na podłożu wapiennym, rzadziej spotyka się go w zaroślach. W powiecie żywieckim w ostatnich latach stwierdzono jego występowanie na kilku stanowiskach w okolicach Radziechów (wzniesienia: Matyska i Kopa Radziechowska), Żywca (w młace na wschodnich zboczach Grojca i w Moszczanicy) oraz Rychwałdu (wilgotna łąka), jako składnik ubogich łąk i zarośli rozwijających się w starych, opuszczonych kamieniołomach. Niebielistka trwała Sweertia perennis - jest przedstawicielem rodziny goryczkowatych - Gentianaceae. Jest rośliną wieloletnią, osiągającą wysokość do 40 cm. Jej liście są jajowate lub eliptyczne. Kwiaty o barwie szaro-fioletowej tworzą na szczycie łodygi gałęzisty i luźny kwiatostan. Niebielistka trwała kwitnie w lipcu i sierpniu. Jest to gatunek europejsko-azjatycki i zachodnioame- Niebielistka trwała 17 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA rykański o charakterze kontynentalnym. W Polsce występuje w Karpatach i Sudetach, bardzo rzadko na niżu. Jest rośliną miejsc wilgotnych, przede wszystkim torfowisk i źródlisk. W powiecie żywieckim występuje wyłącznie w masywie Pilska: na Hali Miziowej i Cebulowej. Podlega ścisłej ochronie prawnej. Obuwik pospolity Cypripedium calceolus - najbardziej okazały rodzimy przedstawiciel rodziny storczykowatych - Orchidaceae, osiągający 30 - 70 cm wysokości. Organem pozwalającym roślinie przetrwać okres zimowy jest kłącze, osiągające 25 cm długości. Siedzące jajowate, podłużnie sfałdowane i obejmujące łodygę liście w liczbie 3-5, posiadają krótkie orzęsienie, osiągając długość 5-20 cm i szerokość 2-10 cm. Kwiaty pojawiają się w maju i osadzone są zwykle pojedynczo lub po 2 na pędzie i mają 6-9 cm średnicy. Zasadniczy element kwiatu zwany warżką o barwie cytrynowo-żółtej, jest rozdęty, przypominając trzewiczek lub pantofelek - stąd wywodzi się polska nazwa tego storczyka. Warżkę otaczają 4 lancetowate działki czerwono - brunatnego okwiatu z którego 2 są spiralnie skręcone. Kwiaty obuwika nie zawierają nektaru, ale wydzielają zapach wanilii i cytryny, zwabiając barwą i zapachem owady do środka rozdętej warżki, niczym pułapki. Wydostając się z niej owady zabierają ze sobą pyłek lub dokonują zapylenia pyłkiem przyniesionym z innego kwiatu. Zdarza się, że słabsze owady giną nie mogąc wydostać się z pułapki. Obuwik podlega w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej - wymieniony jest także w załącznikach tzw. Dyrektywy Siedliskowej jako gatunek wymagający ochrony w ramach Europejskiej Sieci "NATURA 2000" w krajach UE. W "Czerwonej liście roślin i grzybów Polski", występuje jako narażony na wyginięcie (V). Zasięg geograficzny obuwika pospolitego obejmuje rozległy obszar od północnej i środkowej Europy poprzez Syberię aż do Korei. Obuwik pospolity występuje głównie w lasach i zaroślach liściastych, rzadziej w murawach kserotermicznych - zawsze na podłożu wapiennym. Obuwik znany jest z 2-3 stanowisk w powiecie żywieckim (Grojec, Matyska). Okrzyn jeleni Laserpitium archangelica - jest okazałą osiągającą do 2 m wysokości rośliną wieloletnią z rodziny baldaszkowatych - Apiaceae. Posiada bruzdowaną, kosmato owłosioną, w dole dętą łodygę zwieńczoną 3-5 baldachami. Białe lub różowe kwiaty pojawiają się od lipca do sierpnia. Roślina po przejściu cyklu generatywnego ginie. Nasiona wysypują się pod rośliny macierzyste lub w niewielkiej odległości od nich. Okrzyn jeleni występuje w miejscach stromych, kamienistych i wilgotnych. Jest to gatunek górski występujący w środkowej i południowozachodniej Europie, od Jasionków i Karpat po Półwysep Bałkański. Do niedawna sądzono, że okrzyn jeleni występuje w Polsce wyłącznie na Babiej Górze. Dlatego też gatunek ten uznano za symbol Babiogórskiego Parku Narodowego. W 2003 roku udało się odnaleźć ten gatunek na drugim stanowisku w Polsce, zlokalizowanym na wschodnim stoku Malinowskiej Skały w Beskidzie Śląskim, na wysokości 970 m n.p.m. w gminie Lipowa. Okrzyn jeleni zaobserwowano w dolnych Okrzyn jeleni partiach rozległego osuwiska łupkowego, w sąsiedztwie 18 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA źródliskowego odcinka Potoku Malinowskiego, gdzie rosło w ziołoroślach 8 okazów kwitnących oraz kilkadziesiąt okazów płonnych. Stanowisko okrzynu w powiecie żywieckim zlokalizowane jest z dala od dróg leśnych i szlaków turystycznych w miejscu trudno dostępnym dla turystów. Odsłonięte partie stale czynnego osuwiska, nie porośnięte roślinnością, stanowią istotny element gwarantujący naturalne odnowienie tego gatunku, którego osobniki giną po wydaniu nasion. Okrzyn jeleni jest gatunkiem krytycznie zagrożonym ze względu na niewielki zasięg występowania oraz niewielką liczbę populacji. Oman wierzbolistny Inula salicina - bylina z rodziny astrowatych - Asteraceae, osiągająca 30-90 cm wysokości. Organami pozwalającymi roślinie przetrwać okres zimowy są pączki zimujące, znajdujące się na poziomie gruntu. Kwiatostany w postaci żółtych koszyczków osiągają średnicę ponad 5 cm, co wpływa na efektowny wygląd rośliny. Oman wierzbolistny jest składnikiem wilgotnych łąk i muraw kserotermicznych na podłożu wapiennym. Na stanowiskach w powiecie żywieckim oman wierzbo listny tworzy zazwyczaj duże zgrupowania w postaci jednogatunkowych agregacji o powierzchni kilkunastu metrów kwadratowych, o wysokich walorach estetycznych. Oman wierzbolistny Roślina znana jest z trzech stanowisk w powiecie żywieckim (Grojec - 2 stanowiska, Matyska - 1 stanowisko), gdzie tworzy zazwyczaj duże, 1- gatunkowe zgrupowania. Omieg górski Doronicum austriacum - bylina z rodziny astrowatych - Asteraceae. Osiąga wysokość od 50-120 cm. Łodyga gładka lub słabo owłosiona, bywa w górze słabo rozgałęziona. Liście naprzeciwległe, zmienne w kształcie: dolne - sercowate, wyższe o blaszce w środkowym odcinku przewężonej, najwyższe - jajowato-podługowate. Właśnie po tych środkowych, jakby skrzypcowatych, liściach, można rozpoznać omieg nawet w okresie gdy nie kwitnie. Dolne liście mają ogonki, środkowe i górne są siedzące i obejmują łodygę swoją nasadą. Brzeg liści ząbkowany lub prawie całobrzegi. Złociste, podobne do stokrotek koszyczki kwiatowe o średnicy nawet do 8 cm, wyrastają w okresie od czerwca do sierpnia. Brzeżne kwiaty są długie języczkowe i wyłącznie żeńskie, mają barwę żółtą, nieco jaśniejszą niż obupłciowe, rurkowe kwiaty środkowe. Owoce omiegu to drobne, zielonawe niełupki, o długości 2-3 mm. Niełupki z kwiatów języczkowych są pozbawione puchu, który posiadają niełupki z kwiatów rurkowych. Omieg rośnie dziko w Europie i zachodniej Azji, gdzie Omieg górski występuje w lasach, zaroślach oraz obrzeżach potoków i źródlisk. Pojawia się także w kosówce. W powiecie żywieckim można go napotkać nad Malinowskim Potokiem i nad potokiem Leśnianka w Beskidzie Śląskim, a także nad potokiem Bystra w ZłatnejHucie w Beskidze Żywieckim. Gatunek objęty jest ochroną ze względu na rzadkość występowania. 19 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Orlik pospolity Aquilegia vulgaris - dekoracyjna bylina z rodziny jaskrowatych - Ranunculaceae. Dorasta do wysokości 40-80 cm. Odziomkowe liście są długoogonkowe, podwójnie trójsieczne, o odcinkach 3-klapowych lub 3-siecznych. Na prosto wzniesionej łodydze osadzone są liście łodygowe, znacznie mniejsze i z krótszymi ogonkami. Liście od góry są zielone, od spodu niebieskozielonkawe. Górna część łodygi rozgałęzia się. Kwiaty rosną na cienkich pędach od późnej wiosny do wczesnego lata. Są duże, dzwonkowate, o okwiecie złożonym z pięciu działek zakończonych ostrogą i pięciu działek bezostrogowych. Mają zwykle kolor ciemnofioletowy, ale czasem są różowe lub białe. Orlik pospolity występuje na terenach środkowej Europy i zachodniej Azji. W Polsce stanowi składnik lasów liściastych, zarośli i zrębów. Na terenie powiatu żywieckiego największe populacje stwierdzono w dolinie potoku Leśnianka, u podnóża Janikowej Grapy w Jeleśni, na Małym Grojcu w Żywcu oraz na zboczach wzniesienia Kopa Orlik pospolity koło Radziechów. Orlik pospolity zawiera w tkankach alkaloidy (magnoflorynę), glikozyd nitrylowy oraz kumarynę. Z tych względów miał dawniej stosunkowo duże zastosowanie, jako roślina lecznicza, szczególnie żółciopędna i moczopędna. Piękny wygląd kwiatów jest niestety przyczyną jej zrywania do bukietów i przenoszenia do ogródków przydomowych. Takie postępowanie stanowi zagrożenie dla wielu stanowisk orlika, tym bardziej że występuje zwykle nielicznie na stanowiskach. Ochronie gatunkowej podlegają jedynie rośliny na stanowiskach naturalnych. Ożanka właściwa Teucrium chamaedrys - krzewinka z rodziny jasnotowatych - Lamiaceae, osiągająca około 30 cm wysokości. Odstająco owłosiona, dołem zdrewniała łodyga posiada podnoszące się odgałęzienia. Dolne liście są w zarysie odwrotnie jajowate, klinowato zwężone w krótki ogonek, dłuższe od górnych. Górne liście podługowate, wcinano karbowane, kształtem przypominają nieco liście dębu. Kwiaty z jasnopurpurową koroną, zebrane są w 2-6 szt. w nibyokółki w kątach liści, tworząc szczytowe nibygrono. Owocami są kulistawe, niewyraźnie siateczkowate rozłupki. Ożanka właściwa kwitnie od lipca do września. Optimum przypada na ostatnią dekadę lipca i pierwszą dekadę sierpnia. Kwiaty ożanki właściwej zapylane są przez owady. Centrum zasięgu ożanki właściwej stanowi południowa Europa. W Polsce występuje przede wszystkim w południowej części województwa lubelskiego, głównie na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu i Polesiu oraz w dolinie Wisły od ujścia Sanu do ujścia Wieprza (Małopolski Przełom Wisły). Ponadto znana jest z nielicznych stanowisk w Niecce Nidziańskiej i Bramie Krakowskiej. Jedyne stanowisko ożanki właściwej w polskich Karpatach znajduje się na Małym Grojcu w Żywcu. Ożanka właściwa rośnie w murawie kserotermicznej z lebiodka pospolitą i kłosownicą pierzastą Origano-Brachypodietum pinnati, która rozwija się na stoku o ekspozycji południowej na podłożu wapiennym. 20 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare - gatunek paproci należący do rodziny paprotkowatych -Polypodiaceae. Jest rośliną wieloletnią, osiągającą wysokość do 60 cm. Jej liście są pojedynczopierzaste, zimotrwałe odziomkowe, wyrastające z kłącza w dwóch szeregach na długim ogonku liściowym. Mają długość przeważnie 10-30 cm (wyjątkowo do 60). Na spodniej stronie liścia znajdują się dosyć duże kupki zarodni. Paprotka zwyczajna zarodnikuje od lipca do września. Występuje w Azji, Ameryce Północnej i w Europie. W Polsce roślina dość pospolita. Występuje na całym niżu i w Karpatach, gdzie jest bardziej pospolita. W powiecie żywieckim najchętniej zajmuje zacienione wychodnie skalne, np.: na stokach Glinnego, w rezerwatach "Kuźnie" i "Gawroniec", w projektowanym rezerwacie: "Kościelec". Można ją spotkać także na starych bukach i jaworach w rezerwacie "Śrubita", w sąsiedztwie źródlisk potoku Dziobaki w Beskidzie Żywieckim oraz na odłamach skalnych, na zachodnich zboczach Grojca koło Żywca. Roślina objęta jest ścisłą ochroną gatunkową. Paprotka zwyczajna Paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum - gatunek byliny z rodziny narecznicowatych - Dryopteridaceae. Zimozielone, lśniące, skórzaste, sztywne, długie do 100 cm liście, wyrastają z grubego kłącza. Blaszki liściowe są podwójnie pierzaste, o odcinkach drugiego rzędu kolczasto ząbkowanych skośnie wyrastających. W kierunku nasady i końca liścia zwężają się. Koliste kupki zarodni znajdują się na nerwach spodniej strony blaszki i zakryte są tarczową zawijką. Zarodniki wytwarzane są od lipca do sierpnia. Mają ciemnobrunatny kolor i po dojrzeniu są wyrzucane przez wysychającą i pękającą ściankę zarodni. Gatunek jest szeroko rozprzestrzeniony na kuli ziemskiej. W Polsce występuje głównie w górach, na niżu jest rzadkością. Rośnie w półcienistych wąwozach, często skalistych, przeważnie w jaworzynach Paprotnik kolczysty i żyznych buczynach. Preferuje stanowiska półcieniste, wilgotne, gleby próchnicze. W powiecie żywieckim spotykana jest m.in. w rezerwatach: "Pod Rysianką" i "Oszast" oraz na zboczach Grojca koło Żywca. Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Znajduje się w grupie gatunków narażonych na wyginięcie na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania. Zagrożeniem gatunku jest też zabieranie okazów ze stanowisk naturalnych i przenoszenie do ogródków bylinowych i skalnych. Parzydło leśne Aruncus sylvestris - wysoka do 2 m bylina z rodziny różowatych - Rosaceae. Jasnozielone, podwójnie lub potrójnie trójsiecznie pierzaste liście z listkami szerokojajowatymi, zaostrzonymi, tworzą gęste poduszki, z których w połowie lata wyrastają rozgałęzione na szczytach pędów wiechy drobnych kwiatów. Roślina jest rozdzielnopłciowa, a kwiatostany osiągają 50 cm. Kwiaty męskie 21 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA wielopręcikowe, barwy kości słoniowej. Na osobnikach żeńskich kwiaty są białe, zapylane przez owady. Z zapylonych kwiatów żeńskich rozwijają się zielone torebki nasienne, a wytworzone w nich nasiona są tak lekkie, że unoszą się przy najsłabszym ruchu powietrza. Występuje w zachodniej i środkowej Europie, w południowej Rosji i na Kaukazie. Jego siedliskiem są cieniste lasy, głównie jaworzyny górskie, brzegi strumieni, ziołorośla. Lubi gleby nawilżane wodą wsiąkającą, próchniczne, lekko kamieniste, położone w miejscach o dużej wilgotności powietrza. W powiecie żywieckim spotykany nad większością górnych odcinków potoków. Szczególnie liczne stanowiska tej rośliny występują na osuwiskach łupkowych nad Parzydło leśne potokami: Kalna, Leśnianka i Twardorzeczka w Beskidzie Śląskim, na urwistych skarpach na prawym brzegu Łękawki w Gilowicach i Rychwałdzie, nad potokami rozcinającymi zbocza Grojca oraz w rezerwacie "Grapa" w Żywcu oraz w rezerwacie "Gawroniec". Parzydło leśne jest rośliną trującą - w liściach występują pochodne cyjanowodoru, a w nasionach toksyczne saponiny. Jako rzadki gatunek flory zagrożony niszczeniem przez zrywanie i przekopywanie do ogródków oraz narciarstwo objęty jest ochroną gatunkową. Pełnik alpejski Trollius altissimus - gatunek byliny należący do rodziny jaskrowatych Ranunculaceae. Przez niektórych botaników uważany jest za odmianę pełnika europejskiego i określany nazwą pełnika siedmiogrodzkiego. Roślina osiąga wysokość do 35 cm. Pełnik alpejski jest bardzo podobny do pełnika europejskiego, różni się od niego głównie tym, że jest od niego mniejszy i ma większe w stosunku do wielkości rośliny - kwiaty. Posiada krótkie kłącze, z którego wyrasta nadziemna wzniesiona łodyga - naga i nierozgałęziona, zawsze jednokwiatowa. Ulistnienie łodygi jest skrętoległe. Liście są dłoniastosieczne, składające się z 3-5 płytko wciętych i ząbkowanych odcinków, z których każdy jest nieco płycej wcinany. Dolne liście są długoogonkowe - środkowe krótkoogonkowe, a najwyższe są siedzące. Kwiaty pełnika są duże, kuliste o cytrynowożółtej barwie (nieco jaśniejsze, niż u pełnika europejskiego). Wyrastają przeważnie pojedynczo na szczycie łodygi. Są pełne (stąd nazwa pełnik) i składają się z 10-15 płatków. Okwiat nie jest zróżnicowany na kielich i koronę. Osadzone spiralnie płatki zaginają się do środka i dachówkowato zachodzą na siebie, chroniąc wnętrze kwiatu. Zewnętrzne płatki są duże i barwne, wewnętrzne są węższe i przechodzą stopniowo w miodniki z nektarem. Kwiaty są lekko pachnące, kwitną od maja do lipca. Zapylane są przez pszczoły, trzmiele, muchy i mniejsze chrząszcze. Kwiaty szybko przekwitają, ale na ich miejsce stopniowo zakwitają następne, tak że okres kwitnienia wydłuża się. .W czasie deszczu płatki kwiatów ciasno się stulają, chroniąc w ten sposób znajdujące się wewnątrz organy rozrodcze - pręciki i słupki. Owocem są liczne, mające ok. 7 mm długości, mieszki z długim dzióbkiem. Wypełnione są kulistymi, czarnymi nasionami, które 22 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA dojrzewają już pod koniec sierpnia. Pełnik alpejski występuje w Europie, wyłącznie w Karpatach, Sudetach, wschodnich Alpach oraz w Górach Dynarskich. W Polsce rzadko występuje w: Tatrach, Beskidzie Żywieckim, Sudetach, Pieninach, Bieszczadach. Pełnik najbardziej lubi łąki i hale górskie, ziołorośla, wilgotne piargi nad potokami. W powiecie żywieckim można go spotkać na Hali Kornienieckiej i Hali Cebulowej w masywie Pilska. Jest gatunkiem trującym, którego nie jedzą zwierzęta. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Roślina dawniej była masowo przez górali wykopywana do przydomowych ogródków i zrywana na bukiety, co znacznie przyczyniło się do zmniejszenia jej liczebności. Pierwiosnek wyniosły Primula elatior - niewielka bylina z rodziny pierwiosnkowatych - Primulaceae. Wysokość rośliny waha się od 10-40 cm. Jej liście są podłużnie jajowate, drobno i gęsto pomarszczone, o blaszce zbiegającej po obu stronach górnej części ogonka, brzegiem falisto karbowane, na wierzchu i na spodzie omszone, w pączku podwinięte ku dołowi. Łodyżka kwiatowa zaczyna wyrastać w marcu i jest krótko, kędzierzawo owłosiona. W okresie od marca do maja na szczycie łodyżki wyrasta podbaldach zakończony kilkoma (kilkunastoma) kwiatami, o delikatnym, ale wyraźnym brzoskwiniowym zapachu. Kwiaty dzięki długim szypułkom lekko zwisają. Kielich jest zrosłodziałkowy, wcięty brzegiem w 5 ostrych ząbków. Korona kwiatu jest lejkowata, 10-14 mm długa, o rurce prawie do połowy podzielonej, o 5 płatkach na końcach odgiętych, jasnocytrynowa, a dokoła gardzieli ciągnie się pomarańczowa, pierścieniowata plama. Owocem jest torebka, otwierająca się od góry ząbkami. Nasiona wysypują się przez dłuższy czas, czasem nawet zimą. Pierwiosnek wyniosły rośnie głównie w górach, od Pirenejów i Alp po Ural i Ałtaj. Występuje w widnych lasach, Pierwiosnek wyniosły zaroślach, na łąkach, polankach, obrzeżach lasów, upłazach górskich i zboczach. Jest rośliną niewymagająca w stosunku do rodzaju podłoża, na którym rośnie. W powiecie żywieckim często spotykany jest w lasach liściastych. Pierwiosnek wyniosły podlega ochronie częściowej. Pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris - Efektowna paproć należąca do rodziny paprotkowatych - Polypodiaceae. Osiąga rozmiary do 1,50 m wysokości i 1 m szerokości. Zimuje w postaci podziemnego kłącza, tworzącego rozłogi. Z kłącza wyrastają dwa rodzaje liści. Wiosną roślina wytwarza liście asymilacyjne, płonne, w zarysie przypominające pióra strusia (stąd nazwa). Liście te są delikatne, podwójnie pierzaste, o odcinkach bocznych pierzasto-siecznych lub dzielnych, prawie siedzących i naprzemianległych, przy czym odcinki boczne 1-rzędu skracają się stopniowo ku dołowi liścia, najwyższe skracają się bardzo szybko, tak że liść ku górze zwęża się nagle. Ogonki liściowe tworzą wąski głęboki lejek, z którego w sierpniu lub wrześniu wyrastają liście zarodnionośne - sporofile w liczbie: 3-6. Są one zimozielone, brunatne i 30-60 cm wysokie, sztywne, grzebieniasto-pierzaste o odcinkach jakby fryzowanych. Blaszka sporofili jest zredukowana, zawinięta rurkowato w dół; okrywa kupki zarodników wyposażone w zawijkę dolną. Pióropusznik występuje w Azji Północnej, Ameryce Północnej, Europie Wschodniej i Środkowej 23 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA po Skandynawię i Belgię. Pióropusznik strusi stanowi bardzo rzadki składnik flory krajowej, porasta brzegi potoków, wilgotne zbocza, zarośla. W powiecie żywieckim występuje w nadrzecznej olszynie górskiej nad potokiem Sopotnia Mała. Pomimo ochrony ścisłej, z racji efektownego wyglądu jest niestety często niszczony przez człowieka przez wykopywanie i przesadzanie go do ogrodów. Drugim czynnikiem zagrażającym gatunkowi jest osuszanie siedlisk, co prowadzi do zaniku wielu stanowisk. Podejźrzon księżycowy Botrychium lunaria - niewielka paproć z rodziny nasięźrzałowatych - Ophioglossaceae, mająca 5-30 cm wysokości. Z podziemnego kłącza wyrasta w ciągu sezonu wegetacyjnego tylko 1 liść, podzielony na część zarodnionośną i asymilującą, którego ogonek liściowy ma długość ok. 15 cm. Zarodnionośna część oddziela się w połowie długości liścia, dzieli 2-3 krotnie pierzasto i tworzy wiechę. Asymilująca część liścia jest żółto-zielona, pojedynczo pierzasta, wydłużona i połyskująca, a w zarysie podłużnie owalna. Z każdej strony pierzastego liścia jest 2-9 odcinków, częściowo zakrywających się. Dolne odcinki są półksiężycowate, a górne klinowane. Listki są całobrzegie lub lekko karbowane, z widlastym unerwieniem - bez wyraźnego nerwu głównego. Podejźrzon księżycowy jest objęty ścisłą ochroną gatunkową, a także umieszczony w "Czerwonej liście roślin i grzybów Polski", jako narażony na wyginięcie (V). Występuje na siedliskach nasłonecznionych, na glebach ubogich w związki azotu. W powiecie żywieckim w ostatnich latach spotykany jest tylko w murawach kserotermicznych, rozwijających się w starych wyrobiskach po eksploatacji wapienia (Grojec, Matyska, Kopa Radziechowska w Kotlinie Żywieckiej); niegdyś występował także na polanach w reglu dolnym w Beskidzie Małym. Podkolan biały Platanthera bifolia - gatunek byliny, należący do rodziny storczykowatych - Orchidaceae. Osiąga wysokość do 50 cm. Na pojedynczej łodydze wyrastają naprzeciwlegle dwa duże liście odziomkowe. Są one odwrotnie jajowate, owalne i falowane. Oprócz nich występują bardzo małe, siedzące, lancetowate liście łodygowe, ustawione skrętolegle. Na szczycie łodygi pojedyncze, białe kwiaty tworzą grono o długości: 5-15 cm. Kwiaty zapylane są przez motyle nocne - ćmy, które zwabia intensywny przyjemny zapach. Roślina kwitnie od maja do lipca. Jest to gatunek europejsko-zachodnioazjatycki. Występuje w Europie (z wyjątPodkolan biały kiem rejonu Morza Śródziemnego i Niziny Węgierskiej) i Azji oraz w północnej Afryce. W powiecie żywieckim spotykany jest na łąkach, w zaroślach oraz w lasach. Liczne stanowisko tej rośliny można napotkać w dolinie potoku Twardorzeczka. Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. 24 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Podrzeń żebrowiec Blechnum spicant - niewielka paproć z rodziny paprotkowatych Polpodiaceae. Roślina kępowa, do 50 cm wysoka. Liście płone (trofofile) są zimotrwałe i tworzą w kępie prawie poziomo rozłożoną rozetkę. Są one skórzaste, ciemnozielone, lśniące i osadzone na krótkich ogonkach. Odcinki tych liści mają kształt podługowaty do 7 cm długości i są ustawione na osi, podobnie jak zęby w grzebieniu. Zwężają się one ku górze i ku dołowi. Liście zarodnionośne (sporofile) są wzniesione prosto i wyrastają ze środka kępy. Roślina wytwarza je co roku, gdyż po wysypaniu zarodników liście te zamierają. Sporofile są dwuPodrzeń żebrowiec krotnie dłuższe i znacznie węższe od liści asymilujących i składają się z mniejszej liczby odcinków niż u trofofili. Kupki zarodnionośne znajdują się na spodniej stronie odcinków liściowych po obu stronach nerwu. Każdą kupkę osłania brązowa zawijka otwarta ku środkowi, zarodniki wysypują się od lipca do sierpnia. Podrzeń żebrowiec występuje w górach Europy, Ameryki Północnej i Afryki. Jego siedliskiem są cieniste bory świerkowe regla górnego, występuje też w kosówce oraz rzadko w lasach liściastych. Preferuje regiony o dużej ilości opadów. Wymaga gleby kwaśnej, próchnicznej. Często zasiedla zacienione rumowiska kamienne porośnięte mchem. Ze względu na rzadkość występowania w Polsce objęty jest ochroną gatunkową. W powiecie żywieckim spotykany dosyć często w Beskidach, gdzie preferuje siedliska dolnoreglowego boru jodłowoświerkowego oraz kwaśnej buczyny. Pokrzyk wilcza jagoda Atropa belladonna - bylina z rodziny psiankowatych - Solanaceae. Przypomina niewysoki krzew o wys. od 50-150 cm. Łodyga jest wzniesiona, w dolnej części najczęściej z trzema rozgałęzieniami, wyżej gruczołowato omszona, kanciasta, zielona, częściowo fioletowo lub brunatnie nabiegła. Liście są jajowate lub eliptyczne, zaostrzone, ogonkowe, duże, do 25 cm długości i 12 cm szerokości, na szczytach rozgałęzień mniejsze. Na łodygach u dołu skrętoległe, wyżej zbliżone do siebie parami (prawie naprzeciwległe), z których jeden jest zawsze większy a drugi mniejszy. Kwiaty są pojedyncze w kątach liści, zwisłe. Korona beczułkowato-dzwonkowata brudnofioletowa, wewnątrz brudnożółtawa rurkowato-dzwonkowata; kielich zielony, trwały, głęboko rozcięty, w czasie owocowania powiększony i rozpostarty, do 2 cm długości Kwitnie w czerwcu i lipcu. Owocem jest fioletowoczarna, błyszcząca, wiePokrzyk wilcza jagoda lonasienna jagoda wielkości wiśni. Ma ona słodki smak i jest najbardziej trującą częścią rośliny. Nasiona drobne, nerkowate, brunatne, a owoce dojrzewają od lipca do listopada. 25 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Występuje w Europie, Afryce Północnej, Azji Zachodniej, rzadko-introdukowana w części Ameryki Północnej. W Polsce także roślina uprawna i dziczejąca. Występuje głównie w południowej części kraju. W powiecie żywieckim pokrzyk można zobaczyć w rezerwacie "Gawroniec", pod Grojcem w Wieprzu oraz w dolinie Danielki w Ujsołach. Preferuje miejsca wilgotne, zacienione, z żyzną glebą. Wilczą jagodę można spotkać najczęściej na obrzeżach lasów i na leśnych porębach. Łacińska nazwa Atropa wywodzi się od imienia jednej z trzech greckich bogiń przeznaczenia, tj. Atropos. Druga część nazwy belladonna to po łacinie "piękna pani", gdyż Rzymianki używały wyciągów z rośliny jako kosmetyku rozszerzającego źrenice i nadającego im blask oraz skutecznie przyspieszającego i pogłębiającego oddech. Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia - drobna, delikatna bylina z rodziny rosiczkowatych - Droseraceae. Dorasta zwykle od 6-25 cm. Liście zebrane w różyczkę, długoogonkowe mają kolistą blaszkę pokrytą trzoneczkowatymi gruczołkami. Trzoneczki są purpurowoczerwone w ilości około 200 sztuk na powierzchni i na brzegach każdej blaszki. Powszechnie znana z nazwy roślina mięsożerna naprawdę jest autotroficzna, a tylko brak azotu w glebie powoduje jego uzupełnianie przez chwytaRosiczka okrągłolistna nie i pożeranie owadów. Są one zwabiane przez udającą krople rosy (stąd polska nazwa rośliny) kleistą ciecz, wytwarzaną przez włoski gruczołowe. Zwabione owady siadając na powierzchni liścia, zostają oblepione włoskami i nie mogąc oderwać się od nich, giną uduszone. Podrażnione przez próbującego się uwolnić owada włoski nachylają się ku jego ciału, przyciskając go do blaszki liściowej. Następnie włoski gruczołowe wydzielają kwasy organiczne i enzymy, rozkładające ciało ofiary, by z kolei wchłonąć tą drogą związki proste potrzebne do budowy ciała. Z ciała ofiary pozostaje praktycznie tylko chitynowy pancerz. Liść powoli wraca do stanu pierwotnego: włoski rozprostowują się, a gruczołki wytwarzają nową ciecz. Ze środka rozetki wyrasta pionowo wzniesiony pęd kwiatowy, zakończony groniastym, zwykle jednostronnym, rzadkim kwiatostanem, w młodości zgiętym, później wyprostowanym. Okres kwitnienia trwa od czerwca do sierpnia. Kwiaty są samopylne. Zapylanie odbywa się czasem w zamkniętym kwiecie (kleistogamicznie). Owocem jest torebka 3-klapowa, zawierająca bardzo drobne nasiona. Rosiczka okrągłolistna występuje w całej Europie, w subarktycznej części Azji (cała Syberia z wyjątkiem wybrzeży północnych), w Mandżurii, północnej Japonii, w arktycznej i umiarkowanej części Ameryki Północnej i na Grenlandii. Siedliskiem rosiczki są torfowiska wysokie i przejściowe, czasem zabagnione gleby mineralne. Rośnie najczęściej na wilgotnych "poduchach" torfowców i innych mchów. Podłoże na którym wyrasta jest zawsze kwaśne. W powiecie żywieckim można ją spotkać 26 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA u podnóża Glinnego, w przysiółku Bąki w Węgierskiej Górce, w dolinie potoku Twardorzeczka, a także na polanie Krzusówka w Żabnicy. Najbardziej liczna populacja licząca kilka tysięcy osobników rozwija się na torfowisku wysokim na zachodnich zboczach Grojca (użytek ekologiczny "Stowek na Kosarach pod Hyśkowcem"). Gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. Przyczyną tak szerokiej ochrony rosiczek była chęć zabezpieczenia ich przed wyginięciem. Do ich wyniszczania przyczynia się w dużym stopniu zanikanie w naszym kraju torfowisk wysokich, spowodowane zarówno zmianą stosunków wodnych terenu, jak i pozyskiwaniem torfu. Skrzyp olbrzymi Equistetum telmateia - wieloletnia roślina z rodziny skrzypowatych - Equisetaceae. Zimuje w formie podziemnych kłączy. Wiosną z kłączy wyrastają bezzieleniowe, brunatne, nierozgałęzione pędy zarodnionośne. Osiągają one 50 cm wysokości. Mają budowę członową, gdyż składają się z krótkich węzłów i dłuższych międzywęźli. Z węzłów wyrastają łuskowate, zrośnięte dołem w formie pochewki liście. Pochewka u góry zaopatrzona jest w ząbki. W okresie od marca do maja na szczycie tych pędów wyrastają szyszkokształtne kłosy zarodnionośne skupiające liczne zarodnie ukryte pod tarczkami. Tarczki mają kształt sześciokątny i są osadzone na krótkim ogonku. Są to właściwie przekształcone liście zarodnionośne wytwarzające zarodniki. Zarodnik ma zewnętrzną błonę rozciętą na 4 wstęgi, które w wilgotnym powietrzu owijają się spiralnie wokół zarodnika, a w warunkach suchych gwałtownie rozprostowują się. Powoduje to wyrzucenie zarodnika daleko poza kłos. Po wysypaniu się zarodników pędy wiosenne obumierają, a na ich miejscu wyrastają w lecie zielone pędy asymilacyjne. Osiągają on często ponad metr wysokości i silnie rozgałęziają się. Pędy te zachowują budowę węzłowo-międzywęźlową. Skrzyp olbrzymi to gatunek europejski i zachodnioamerykański, występujący najczęściej w górach i na pogórzu. Rośnie w wilgotnych lasach liściastych, głównie łęgowych, w cienistych parowach i wąwozach, na obrzeżach wilgotnych łąk, często w miejscach wysięków źródliskowych. W powiecie żywieckim liczne populacje skrzypu olbrzymiego występują w łęgach nad potokiem Urwisko w Soblówce oraz nad Potokiem Kamesznickim w Kamesznicy Górnej, a w niższych położeniach także w Żywcu - nad potokiem i na gliniastych skarpach obok Miejskiego Zakładu Energetyki Cieplnej "EKOTERM" oraz w Przybędzy w pobliżu kapliczki na Horolnej. Zagrożeniem dla gatunku, podlegającego ścisłej ochronie prawnej, jest zmiana stosunków wodnych terenów na których występuje. Sosna górska - kosodrzewina Pinus mughus - to gatunek krzewiastej sosny, żyjącej w warunkach naturalnych prawie wyłącznie na terenach wysokogórskich. Należy do rodziny sosnowatych - Pinaceae. Roślina ta nazywana jest też często sosną górską, kosodrzewem lub kosówką. Pokrój tej sosny zmienia się w zależności od warunków środowiska i klimatu. W Polsce najczęściej na stanowiskach naturalnych nie przekracza 3 m wysokości i taką też osiąga szerokość. Jako drzewo osiąga Sosna górska - kosodrzewina 27 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA 9 m wysokości, a nawet opisywano egzemplarze mające 20 m wysokości. Rośnie bardzo wolno i żyje 200-300 lat. Ma silnie rozwinięty system korzeniowy, płaski, bogato rozgałęziony, przystosowany do naturalnego siedliska, bez korzeni palowych. Swoimi korzeniami kosówka utrwala skalne podłoże, przeciwdziałając lawinom kamiennym i osypywaniu się piargów. Gałęzie form krzewiastych gęsto ścielą się po ziemi unosząc w górę wierzchołki. Kora na młodych gałązkach jest błyszcząca, zielonkawoszara, na konarach brunatnawa lub ciemnoszara. Są trudno łamliwe, wyginają się pod ciężarem śniegu i spadających brył skalnych. Igliwie sosny górskiej jest intensywnie zielone, sztywne, tępo zakończone, długości 4-5 cm, skupione po 2 igły na krótkopędach. Co 2-3 lata w czerwcu kosówka obficie zakwita i wydaje kwiaty. Kwiatostany męskie powstają w dolnej części pędu, mają kształt jajowaty, barwę żółtą. Kwiatostany żeńskie mają kształt szyszeczek złożonych z licznych łusek, w zarysie okrągławych, brązowo-czerwonych. Po zapyleniu przekształcają się w szyszki. Dojrzewanie szyszki trwa 3 lata. Kosówka zaczyna kwitnąć już w 6-10 roku życia. W Europie kosówka występuje we wszystkich wyższych pasmach górskich. W powiecie żywieckim występuje tylko na jednym stanowisku na kopule szczytowej Pilska w Beskidzie Żywieckim. Nie jest rośliną wymagającą co do gleby i klimatu. Występuje ponad górną granicą lasu tworząc gęste zarośla. Jej masowe występowanie w tej strefie uznano jako podstawę do nazwania jej piętrem kosodrzewiny lub subalpejskim. Gałęzie kosodrzewiny zatrzymują ogromne ilości śniegu, ocieplając tym sposobem glebę i zatrzymując lawiny śnieżne. Równocześnie kosodrzewina osłania na zboczach glebę, nie dopuszczając do jej zwiewania przez wiatr i zmywania przez wodę. Z tych względów została ona objęta ochroną prawną, gdyż groziło jej wyniszczenie. Storczyca kulista Traunsteinera globosa - bylina z rodziny storczykowatych - Orchidaceae o pędzie wyrastającym na wysokość do 60 cm. Posiada tylko kilka dużych, sinozielonych, eliptycznych lub lancetowatych liści. Na szczycie łodygi od maja do lipca można zobaczyć zbity kwiatostan, który początkowo jest szerokostożkowaty, później bardziej kulisty. Kwiaty są fioletowo-różowe, dość jasne o wydłużonych działkach. Warżka ma długość 3-8 mm, jest 3-łatkowa z ciemniejszymi plamkami. Storczyca kulista występuje w górach Europy: w Alpach, Pirenejach, Apeninach. W Polsce występuje głównie w górach (w Karpatach i Sudetach), poza tymi rejonami bardzo rzadko. Można ją spotkać na polanach aż po piętro kosówki w górach. W powiecie żywiecStorczyca kulista kim nie występuje zbyt często - można zobaczyć ten gatunek na łąkach w Złatnej-Hucie w gminie Ujsoły. Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. W ostatnich latach notuje się spadek liczebności gatunku. Storczyk męski Orchis mascula - bylina z rodziny storczykowatych - Orchidaceae, osiągająca 2060 cm wysokości. Organem pozwalającym roślinie przetrwać okres zimowy, pełniącym równocześnie funkcje spichrzowe, jest bulwa. Łodyga jest smukła, zielona, czasami na górze fioletowo nabiegła, a u nasady lekko 28 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Storczyk męski plamista. Dolne liście, wyrastające w liczbie 3-5, podłużnie lancetowate o długości 7-25 cm i szerokości 1,5-3,5 cm, są zazwyczaj u nasady purpurowo-czerwono nakrapiane natomiast górne liście obejmują łodygę. Średniej wielkości różowe, fioletowe lub ciemnofioletowe kwiaty, pojawiają się w zależności od siedliska i wyniesienia od maja do lipca. Tworzą one gęsty kwiatostan osiągający długość 4-10 cm. Storczyk męski jest objęty ścisłą ochroną gatunkową, a także umieszczony w "Czerwonej liście roślin i grzybów Polski", jako narażony na wyginięcie (V). Jest gatunkiem występującym w północnej, środkowej i zachodniej Europie, często także w górach - najwyżej położone stanowiska znajdują się wysokości 2600 m n.p.m. Na terenie Polski występuje głównie w górach i na pogórzu w południowej części kraju. Storczyk męski występuje zawsze na siedliskach wykształconych na podłożu wapiennym: w świetlistych lasach i zaroślach, rozwijających się zazwyczaj na stromych zboczach - rzadziej w murawach kserotermicznych, na łąkach i pastwiskach. Roślina ta jest znana jest z kilkunastu stanowisk w powiecie żywieckim (m.in. Grojec, Matyska, Janikowa Grapa, okolice Gilowic). Szafran spiski Crocus scepusiensis - bylina bulwkowa z rodziny kosaćcowatych Iridaceae. Roślina nazywana jest też popularnie krokusem i uznawana za zwiastun wiosny. Z zimujących bulwek pokrytych resztkami starych pochew (nasad) liściowych wyrastają po ustąpieniu śniegu (w marcu lub kwietniu) kwiaty o miodowym zapachu w kolorze liliowym i o kielichowym kształcie. Często w czasie kwitnienia spadają jeszcze śniegi. Wtedy zapylone kwiaty więdną i marnieją, a niezapylone zwijają się ciasno w pąki, by przy nawrocie wiosny znów się rozwinąć. Nieraz przebijają one warstwę śniegu i wydzielanym ciepłem obtapiają dołek dokoła głąbika. Głąbik kwiatowy, tj. bezlistna łodyżka wraz z kwiatem sięga 12-15 cm. Roślina ta zakwita, gdy liście ledwie zaczynają wychodzić Szafran spiski z ziemi. Z bulwki (nie cebulki) wyrasta zawsze tylko jeden głąbik z 3-4 liśćmi. Kwiaty są bardzo zmienne, promieniste, złożone z 6 działek o jasnofioletowych, najczęściej nabiegniętych ciemnofiołkowo szczytach i delikatnie siatkowo pożyłkowanych. Zdarzają się też kwiaty, których kolor jest przyciemniony lub rozjaśniony, a nawet białe. Średnica rozwiniętego kielicha wynosi 2,5-5,5 cm. Kwiaty otwierają się rankiem i zamykają o zmierzchu, przywabiając owady. Ponieważ zalążnia tkwi już w glebie, toteż wytwarzający się owoc wysuwa się z ziemi na wyrastającej szypułce. Jest nim torebka, pękająca po dojrzeniu na 3 części; zawiera spore, żółtawe nasionka z "ciałkiem mrówczym", rozsiewane głównie przez mrówki. Liście zjawiają się w okresie przekwitania, mniej więcej w pierwszej połowie maja. Bezpośrednio z bulwki wyrastają liście równowąskie, szmaragdowo-zielone, silnie połyskujące, z białym prążkiem na wierzchu blaszki, spód liści jest matowy. 29 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Rozwijają się one i osiągają właściwą długość 20 cm dopiero po przekwitnięciu kwiatu. Występuje głównie w Tatrach i Beskidach. W powiecie żywieckim krokusy spotyka się na Hali Rysianka oraz na Jałowcu w Beskidzie Żywieckim. Krokusy porastają zwykle masowo polany i hale, ale ze względu na ich piękny wygląd były masowo przekopywane do ogródków, co powodowało niszczenie naturalnych stanowisk. Do rozwoju krokusów przyczyniało się też umiarkowane wydeptywanie pastwisk przez owce, pomagające nasionom zagłębić się w ziemi. Na naturalnych stanowiskach gatunek ten podlega ścisłej ochronie prawnej. Śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis - bylina należąca do rodziny amarylkowatych - Amaryllidaceae. Jest rośliną cebulkową o wysokości od 15-30 cm. W korzystnych warunkach tworzy duże kępy. Posiada 2-3, sinozielone, równowąskie liście odziomkowe, szerokości 4-10 mm. oraz białe kwiaty pojedyncze, dzwonkowate, pachnące, usytuowane na szczycie łodygi. Jest jedną z najwcześniej zakwitających roślin przedwiośnia, kwiaty często wyrastają spod śniegu. Kwitnie od lutego do kwietnia. Kwiaty przebiśniegów mają ciekawą cechę - potrafią wykonywać ruchy, a dokładniej - otwierać się i zamykać w zależności od temperatury. Zjawisko to nazywa się termonastią i ma znaczenie w procesie zapylania - otwarte w słońcu kwiaty mają największą szansę na zapylenie. Mechanizm tych ruchów polega Śnieżyczka przebiśnieg na szybszym wzroście listków okwiatu po wewnętrznej stronie, co powoduje ich rozchylenie się. Przy niższych temperaturach szybciej rośnie zewnętrzna część listków i kwiat się stula. Gdy kwiat przestaje rosnąć - oczywiście traci zdolność wykonywania ruchów. Mimo mroźnej pory zakwitania kwiaty przebiśniegów zawierają miodniki wabiące owady zapylające, głównie pszczoły. Od wykiełkowania tej rośliny do wydania po raz pierwszy kwiatów upływa zwykle 6 lat. O skutecznym rozprzestrzenianiu się przebiśniegów decydują przede wszystkim cebule przybyszowe, dzięki którym rośliny te rozmnażają się wegetatywnie. Śnieżyczka przebiśnieg występuje w stanie dzikim w środkowej i południowej Europie, na Kaukazie i w Azji Mniejszej. W Polsce spotykana jest głównie na południu i w centrum Polski w lasach liściastych i na polanach śródleśnych. W powiecie żywieckim dla ochrony jej największego stanowiska utworzono rezerwat "Muńcoł" w Beskidzie Żywieckim, poza tym przebiśnieg można spotkać w rezerwatach "Szeroka" i "Oszast". Jest rośliną trującą i leczniczą, podlegającą ścisłej ochronie prawnej. Tocja alpejska karpacka Tozzia alpina ssp. carpatica - krótko żyjąca bylina z rodziny trędownikowatych - Scrophulariaceae. Osiąga 10-40 (50) cm wysokości. Jej krótkie, płożące się kłącze pokryte jest mięsistymi, białawymi łuskami. Łodyga tocji jest rozgałęziona, czterokanciasta, na kantach kędzierzawo owłosiona. Liście są siedzące, ustawione parami naprzeciwlegle, eliptyczno-jajowate, w nasadzie zaokrąglone, na szczycie krótko zaostrzone lub tępe, z 1-3 (5) ząbkami z każdej strony, nagie, nieco mięsiste, połyskujące. Przysadki podobne są do liści, ku górze łodygi są coraz mniejsze. Tocja kwitnie 30 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA od czerwca do sierpnia. Kwiaty produkują dużą ilość nektaru i są zapylane przez muchówki z rodziny bzygowatych Syrphidae. Kwiaty osadzone są na szypułkach 2-4 mm długości, zebrane na szczycie łodygi i bocznych gałązek w luźne groniaste kwiatostany. Kielich jest rurkowato-dzwonkowaty z 4 szerokotrójkątnymi ząbkami. Korona ma 4-6 (7,5) mm długości, w kolorze żółtym lub jasnożółtym, dwuwargowa, z górną wargą 2-łatkową i dolną 3-łatkową, purpurowo nakrapianą. Owocem jest kulistawa torebka, długości 1,5-2,0 mm, otoczona ściśle przylegającym kielichem, z 1-2 brązowawymi, eliptyczno-jajowatymi, gładkimi nasionami, około 1 mm długości. Tocja rozmnaża się za pośrednictwem nasion. W ich rozsiewaniu mogą uczestniczyć mrówki. Do kiełkowania nie wymagają okresu spoczynku. W przypadku, gdy w torebce rozwijają się dwa nasiona, kiełkuje zwykle tylko jedno z nich. Tocja rośnie zwykle w miejscach półcienistych. Występuje w obszarach źródliskowych oraz nad potokami, na glebach glejowych, torfiasto-glejowych lub gruntowo-glejowych, silnie uwodnionych, żyznych, próchnicznych. W Polsce T. alpina subsp. carpatica rośnie na pojedynczych stanowiskach w Beskidach. W powiecie żywieckim można ją napotkać w pasmie Wielkiej Raczy (Morgi 840 m n.p.m.), w grupie Pilska (rezerwat "Pod Rysianką" 955 m, 1050 m, 1125 m n.p.m.) oraz w okolicach Z łatnej. Występuje w zbiorowiskach ziołoroślowych, w łęgach oraz w śródleśnych młakach. Podlega ścisłej ochronie prawnej. Tojad lisi Aconitum lycoctonum - okazała bylina z rodziny jaskrowatych - Ranunculaceae, dorastająca do ok. 150 cm wysokości. Każdego roku wiosną z bulwiastych korzeni wyłania się rozeta dużych, dłoniastodzielnych liści, osadzonych na długich ogonkach. W czerwcu wyrasta rozgałęziona, sztywna, prosto wzniesiona i pokryta skrętoległe ułożonymi liśćmi łodyga, zakończona groniastymi kwiatostanami. Kwiaty w odróżnieniu od innych rodzimych gatunków tojadu mają barwę kremową i zbudowane są z pięciu działek kielicha, natomiast płatki korony uległy całkowitej redukcji. Są to kwiaty grzbieciste o symetrii dwubocznej, w których górna, największa działka tworzy charakterystyczny, wydłużony hełm z lekkim przewężeniem w środku. Pozostałe działki mają kształt owalny. Roślina zapylana jest przez trzmiele, które w celu dotarcia do dwóch miodników muszą przekłuć hełm. Tojad lisi jest objęty ścisłą ochroną gatunkową, a także umieszczony w "Czerwonej liście roślin i grzybów Polski", jako rzadki (R), potencjalnie zagrożony. Występuje w górach środkowej, południowej i zachodniej Europy (Alpy stanowią centrum jego zasięgu geograficznego). Jest składnikiem lasów i zarośli liściastych, rozwijających się na podłożu wapiennym. Jedynym regionem w Polsce, w którym występuje tojad lisi, jest Kotlina Żywiecka. Znane są 4 stanowiska tego gatunku: las nad Łękawką w Gilowicach, zachodnie zbocza Grojca w Żywcu, zarastające wyrobiska pod szczytem Matyski (Radziechowy/ Przybędza) oraz zadrzewienia nad potokiem Kalonka w Łodygowicach. Tojad mocny Aconitum firmum - kępiasta bylina z rodziny jaskrowatych - Ranaunculaceae, z reguły wysoka do 150 cm i szerokości około 30 cm. Ciemnozielone, długoogonkowe, głęboko sieczne liście pojawiają się wczesną wiosną. Łodyga wyrasta z korzenia pionowo i jest naga, tęga oraz pusta w środku. Kwiatostan groniasty z dużymi kwiatami o okwiecie pojedynczym, grzbiecistym, 5-płatkowym. Górny listek okwiatu przypomina hełm. Dwa boczne płatki tworzą tarcze, a na dwóch dolnych opierają się trzmiele zapylające kwiaty. Barwa kwiatów od ciemnogranatowej do fioletowej. Cała część barwna kwiatu to przekształcony kielich, a korona jest nikła i ukryta wewnątrz hełmu w postaci dwu płatków przekształconych w ślimakowato skręcone miodniki. Cechą charakterystyczną tego gatunku jest to, że hełm ma tę samą wysokość co szerokość. Kwiaty pojawiają się głównie w lipcu, natomiast 31 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA czarne, oskrzydlone nasiona dojrzewają w podłużnych mieszkach we wrześniu i rozsiewane są nieraz w ciągu zimy. Gatunek zaliczany jest do endemitów środkowoeuropejskich o charakterze górskim. Porasta usypiska i upłazy skalne oraz łąki w Sudetach i Karpatach oraz innych górach Europy. Czasami spotyka się go w lasach, na zrębach, polankach, wśród kosówki, w ziołoroślach, nad brzegiem potoków, przy wodospadach, źródliskach i wyleżyskach czyli miejscach gdzie długo zalega śnieg, topniejący dopiero w środku lata. ChoTojad mocny ciaż tojad ma bulwiaste korzenie, odporne na działanie suszy, to jednak najlepiej odpowiadają mu stanowiska wilgotne, słoneczne lub częściowo zacienione. Wszystkie części tojadu, a szczególnie korzenie, są trujące gdyż zawierają m. in. akonitynę. Wykorzystywany był dawniej w celach leczniczych jako środek przeciwbólowy, a nawet jako roślina magiczna. Zagrożeniem gatunku nie było jednak nigdy pozyskiwanie tojadu jako środka farmaceutycznego, lecz jako ozdoby do wazonów i ogródków. Ze względu na niewielką liczbę stanowisk w Polsce i ich wyraźną tendencję malejącą gatunek objęty jest ochroną gatunkową ścisłą. W powiecie żywieckim gatunek ten jest stosunkowo często spotykany w ziołoroślach nad potokami i w miejscach wysięków wpdy. Największe populacje tej rośliny można spotkać na terenie projektowanego rezerwatu "Stary Bór" oraz wzdłuż górnych odcinków potoków wypływających ze stoków Malinowskiej Skały i Kościelca w Beskidzie Śląskim oraz Pilska w Beskidzie Żywieckim. Tojad mocny morawski Aconitum firmum subsp. moravicum jest najprawdopodobniej utrwalonym mieszańcem pomiędzy karpackim tojadem mocnym A. firmum i tojadem sudeckim A. plicatum (=A. callibotryon). Przypuszcza się, że takson ten mógł powstać w jednym z pleniglacjałów, gdy wysokogórskie flory Sudetów i Karpat opuszczały swoje placówki, tworząc wspólne zasięgi. Gatunki tojadów mogły być wówczas składnikiem niżowej roślinności stepotundry rozwijającej się na przedpolach górskich. Tojad morawski posiada okazałe kwiaty osiągające 20-35 mm. Działki kielicha na zewnątrz i szypułki kwiatowe są gęsto, przylegająco owłosione włoskami haczykowatymi i wężykowatymi, niegruczołowymi. Zaobserwowano także, że w Beskidach tojad morawski zakwita już w czerwcu, czyli wcześniej aniżeli tojad mocny, który rozpoczyna kwitnienie w sierpniu. Tojad mocny morawski jest endemitem zachodniokarpackim. W Polsce występuje w Beskidzie 32 Tojad mocny morawski PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Śląskim i Żywieckim. W powiecie żywieckim można go spotkać na stokach Baraniej Góry i Malinowskiej Skały w Beskidzie Śląskim oraz na Pilsku i Rysiance w Beskidzie Żywieckim. Tojad morawski uznany jest w Polsce za gatunek narażony na wyginięcie. Takson ten umieszczony jest na światowej liście zagrożonych gatunków roślin. W Polsce objęty jest ochroną ścisłą. Urdzik karpacki Soldanella carpatica - jest wieloletnią rośliną z rodziny pierwiosnkowatych Primulaceae. Posiada niewielkie liście ogonkowe o blaszkach grubych i skórzastych. Bezlistne łodygi, na szczycie których zebranych jest 2-5 kwiatów, osiągają 15-20 cm wysokości. Urdzik kwitnie od kwietnia do lipca w zależności od wysokości n.p.m. na której występuje. Jest to gatunek środkowoeuropejski, endemit Karpat Zachodnich. W Polsce występuje w Tatrach, na Podtatrzu, w Gorcach oraz w Beskidzie Żywieckim i Śląskim. Można go spotkać na różnych siedliskach: w lasach regla dolnego i górnego, nad brzegami potoków, w ziołoroślach i w murawach wysokogórskich. W powiecie żywieckim opisano stanowiska tego gatunku na Pilsku w Beskidzie Żywieckim oraz w projektowanym rezerwaUrdzik karpacki cie "Stary Bór" w Beskidzie Śląskim. Gatunek ten dzięki ochronie w rezerwacie "Pilsko" nie jest zagrożony na terenie Beskidu Żywieckiego. W projektowanym rezerwacie "Stary Bór" urdzik występuje na jedynym dotychczas stwierdzonym stanowisku w Beskidzie Śląskim, w bardzo małej populacji. Rośnie w otoczeniu jednego ze źródlisk potoku Leśnianka, na terenie podatnym na erozję. Widłak goździsty, babimór Lycopodium clavatum - roślina z rodziny widłakowatych - Lycopodiaceae. Pędy widłaka goździstego są długie do 1m, płożące się, częściowo pod ziemią, widlasto rozgałęzione, koloru zielonego z wzniesionymi do wysokości 20 cm, widlasto rozgałęzionymi gałązkami. Pędy i gałązki gęsto skrętolegle ulistnione. Liście prostopadle odstają od łodygi, są jasnozielone, wygięte, ku górze zakończone białymi włoskami, które na końcach pędów tworzą białe pędzelki. Blaszki liściowe są siedzące, całobrzegie, wąskie, lancetowate, w górnej części łodygi gęste, rzadsze w dolnej. Pędy płonne są wzniesione i maja, wysokość do 15 cm, całe pokryte liśćmi. Łodyga przytwierdza się do podłoża delikatnymi, słabo rozgałęzionymi korzeniami, które wyrastają na niej w pewnych odstępach od siebie. Z pędów bocznych w końcu czerwca wyrastają na stojących, długich łodyżkach zwykle po 2 lub 3 zielonawożółte kłosy zarodnikonośne, a na nich liście zarodnikonośne, jajowate, ząbkowane, przy nasadzie których znajdują się pojedyncze, nerkowatego kształtu zarodnie. Jednakowe zarodniki koloru żółtego na sporofilach dojrzewają od lipca do września. Jest rośliną trującą. Widłak goździsty 33 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Widłak goździsty rośnie na całym świecie w klimacie umiarkowanym, w Polsce pospolity jest na niżu i w górach. Porasta torfowiska, wrzosowiska, widne suche bory i lasy mieszane, ze szczególnym upodobaniem borów iglastych. Lubi ubogie gleby, silnie zakwaszone i umiarkowanie suche. W górach występuje po piętro kosodrzewiny. Często tworzy duże łany będące wielkim klonem pochodzącym od jednego macierzystego osobnika. W powiecie żywieckim można widłaka goździstego spotkać głównie w niższych położeniach górskich np. w dolinie potoku Twardorzeczka oraz na stoku Kościelca i Malinowskiej Skały. W Polsce gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. Bywa na dużą skalę niszczony wskutek zrywania pędów do celów ozdobnych np. do ozdoby świątecznych stołów, do bukietów itp. Według wierzeń ludowych pędy widłaka zawieszone pod powałą w dzień Bożego Ciała przeciwstawiały się siłom nieczystym oraz chroniły przed marami nocnymi. Pyłek zarodników używany jest też w odlewnictwie do wysypywania form precyzyjnych odlewów. Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum - gatunek z rodziny widłakowatych - Lycopodiaceae. Ma pędy czołgające się z prosto wzniesionymi i widlasto rozgałęzionymi gałązkami, przyczepione do podłoża z rzadka występującymi, delikatnymi korzeniami. Pędy osiągają długość do 1m i pokryte są skrętolegle ułożonymi liśćmi. Liście tego widłaka są równowąsko-lancetowate, małe, całobrzegie lub drobno piłkowane, bez włosków, spiczasto zakończone. Na dolnej stronie widoczny jest pojedynczy nerw. Przeważnie poziomo odstają od pędów. Pionowo ustawione gałązki boczne mają wysokość 20 cm. Kłosy zarodnionośne złożone z liści zarodniowych wyrastają pojedynczo na szczytach pędów, są siedzące, o długości 8-13 mm. Liście zarodniowe z błoniastymi brzegami mają szerokojajowaty kształt, są zaostrzone. Początkowo mają żółtawy, później brunatny kolor. ZaWidłak jałowcowaty rodniki dojrzewają od lipca do września. Zawierają łatwopalne olejki eteryczne. Widłak jałowcowaty występuje w Europie północnej i środkowej, w północnej Azji i północnej Ameryce. Występuje na terenie całej Polski, jednak jest rośliną dość rzadką. Jego biotop to cieniste lasy na niżu, w górach rośnie aż po kosówkę. Jest rośliną cieniolubną i kwasolubną, unikającą podłoża wapiennego. Rośnie przede wszystkim na wilgotnych miejscach porośniętych mchami. Częściej występuje w górach i na pogórzu niż na niżu. Jest rośliną wskaźnikową gleb o małej ilości próchnicy. W powiecie żywieckim widłaka jałowcowatego można zobaczyć w rezerwatach przyrody "Madohora", "Oszast", "Pilsko", "Pod Rysianką" oraz na stoku Kościelca w gminie Lipowa. Cała roślina ma własności trujące. Zawiera trujące alkaloidy: annotynę, likopodynę. Ma jednak znaczenie w medycynie podobne jak widłak goździsty. Ponieważ zarodniki są bardzo łatwopalne, 34 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA dawniej używano ich do wywoływania efektów specjalnych w teatrach, a także do czyszczenia kominów. Zarodników używano w odlewnictwie do wysypywania form odlewniczych dzwonów. Aktualnie widłak jałowcowaty podlega ścisłej ochronie prawnej. Wroniec widlasty, widłak wroniec Huperzia selago - gatunek rodziny widłakowatych Lycopodiaceae. Charakterystyczne cechy pozwalające łatwo odróżnić go od innych krajowych gatunków to wzniesione łodygi, nie czołgające się po podłożu, widlasto rozgałęziające się i równej wysokości. Jest to bylina o wysokości 5-20 cm. Liście równowąskolancetowate, ostro zakończone, całobrzegie, lub drobno piłkowane, bez włosków o długości 4-8 mm, ustawione skrętolegle w 8 szeregach na pędach i zwykle odstające od nich. Nie wytwarza kłosa zarodnionośnego. Liście zaradnionośne są bardzo podobne do liści płonnych. Zarodnie mają nerkowaty kształt i po dojrzeniu pękają od góry, wysypując zarodniki. Zarodniki dojrzewają od lipca do września. Zawierają łatwopalne olejki eteryczne. Niekiedy rozmnaża się również wegetatywnie za pomocą rozmnóżek. Widłak wroniec Występuje prawie wszędzie w Europie za wyjątkiem rejonów Morza Śródziemnego i Niziny Węgierskiej. Wroniec rośnie na terenie całej Polski, w górach jest bardziej pospolity niż na niżu. W powiecie żywieckim można go spotkać m.in. w projektowanym rezerwacie "Stary Bór" oraz w rezerwatach: "Butorza", "Pilsko", "Pod Rysianką" i "Romanka". Siedliskiem wrońca są lasy na niżu i w górach aż po piętro alpejskie. W górach rośnie wśród skał, na wolnych miejscach wśród kosodrzewiny i na halach. Cała roślina ma własności trujące - zawiera trujące alkaloidy: annotynę, likopodynę. Widłak wroniec objęty jest ścisłą ochroną gatunkową Zaraza żółta Orobanche flava - gatunek rośliny dwuletniej należący do rodziny zarazowatych - Orobanchaceae. Gruba, wzniesiona łodyga, pojawia się nad ziemią tylko w czasie kwitnięcia i owocowania rośliny. Ma wysokość 15-70 cm i żółty kolor, jest mięsista. Często łodygi tworzą gęste skupisko. Jako pasożyt nie posiada typowych liści, a jedynie niewielkie i nie posiadające chlorofilu łuski, będące przekształconymi liśćmi. Wyrastają one skrętolegle i mają ten sam żółty kolor co łodyga. W dolnej części łodygi są dość gęste, w górnej rzadkie i krótsze od międzywęźli. Roślina kwitnie od czerwca do lipca. Kwiaty są żółto-brunatne, grzbieciste, dwuwargowe, siedzące, zebrane w duży kłos na łodydze. U młodych osobników jest on gęsty, u starszych w dolnej części staje się luźniejszy. Korona kwiatu ma długość ok. 20 mm, ciemnożółty kolor, a jej czerwonawa górna warga ma jedną lub dwie łatki. Grzbietowa krawędź korony jest na całej długości równomiernie zgięta. Rurka korony nie ma przewężenia, stopniowo rozszerza się. Bardzo szybko Zaraza żółta 35 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA po przekwitnięciu brunatnieje i więdnie. Kwiaty nie mają zapachu. Owoc to elipsoidalna torebka zawierająca liczne, drobne nasiona. Zaraza żółta to roślina pasożytnicza, nie posiada chlorofilu i nie przeprowadza fotosyntezy. Nie posiada korzeni, lecz ssawki (haustorium), za pomocą których od rośliny żywicielskiej pobiera substancje pokarmowe oraz wodę z solami mineralnymi. Pasożytuje przeważnie na lepiężnikach, rzadziej na podbiale pospolitym i miłosnej górskiej. W Polsce występuje rzadko: wyłącznie Fragment kwiatostanu zarazy żółtej w Karpatach, na przylegających obszarach Pogórza i bardzo rzadko w Sudetach. Jej siedliskiem są ziołorośla i lasy - szczególnie nad potokami. W Polsce jest objęta ścisłą ochroną gatunkową. Zaraza żółta zagrożona jest lokalnie tam, gdzie wskutek działalności człowieka (np. regulacja lub zabudowa rzek i potoków górskich) ulega zniszczeniu jej siedlisko. W powiecie żywieckim można zarazę zobaczyć w rezerwatach "Gawroniec" i "Oszast", w dolinie potoku Żarnówka, na granicy Żywca i Pietrzykowic, a także w dolinie potoku Kamienna w Korbielowie, gdzie występuje bardzo licznie. Od 2004 r. objta jest ścisłą ochroną gatunkową. Zarzyczka górska Cortusa matthioli - jest kępiastą, mrozoodporną byliną z rodziny pierwiosnkowatych - Primulaceae. Zarzyczka górska jest kosmato owłosiona, gruczołowata, o wysokości dochodzącej do 50 cm, najczęściej jednak około 20 cm. Liście zebrane są w różyczkę zwaną głąbikiem kwiatostanowym. Blaszka liściowa o szerokości do 10 cm jest w zarysie okrągława, z 7-13 klapami karbowanopiłkowanymi lub ząbkowanymi, osadzona na długim ogonku. Baldaszkowaty kwiatostan składa się z 20 różowo-fioletowch kwiatów wyrastających na długich szypułkach. Pojedyncze kwiaty mają długość około 1 cm i koronę lejkowatą podzieloną na 5 krótkich łatek. Rozwój roślin zaczyna się około połowy kwietnia, a kwitnienie przypada na drugą dekadę maja i trwa do połowy czerwca. Dojrzewanie nasion trwa do połowy lipca, ale wysiew kończy się w ostatnich dniach września. Zarzyczka naturalnie występuje w środkowej i południowo-wschodniej Europie, centralnej Rosji i Japonii. Przez Polskę przebiega północno-zachodnia granica zasięgu tej rośliny. Zarzyczka górska występuje przeważnie w dolinach potoków, w źródliskach na podłożu żwirowym ze ściekającą wodą i kamienistych brzegach potoków. Zajmuje ona najczęściej stoki o ekspozycji północno-wschodniej. Wymaga gleb zasobnych w węglan wapnia, przepływająca woda musi być zimna, zasobna w tlen, o odczynie obojętnym. Zarzyczkę spotyka się rzadko w lasach nie związanych z ciekami wodnymi. W Beskidach fitocenozy z zarzyczką reprezentuje zespół Cardamino-Cratoneuretum lub zbiorowiska ziołoroślowe. Gatunek objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris - bylina z rodziny jaskrowatych - Ranunculaceae, osiągająca około 40 cm wysokości, wytwarzająca wrzecionowate kłącza podziemne z długimi rozłogami. Liście okrągławe, przeważnie pięciodzielne z odcinkami o 2-3 wcięciach. Liście odziomkowe, na spodniej stronie kosmate, rozwijają się całkowicie dopiero po okresie kwitnienia, natomiast liście podkwiatostanowe są ogonkowe i od siebie wyraźnie oddzielone. Od innych gatunków zawilców 36 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA wyróżniają go duże, białe kwiaty o delikatnym zapachu, o średnicy 4-7 cm, wyrastające pojedynczo w okółku liści szczytowych Okwiat jest na spodniej stronie jedwabiście owłosiony. Kwitnie od kwietnia do czerwca (na Grojcu w drugiej i trzeciej dekadzie maja), charakterystyczne jest zamykanie się i zwieszanie kwiatów w porze wieczornej. Roślina wytwarza dużo pyłku, przywabiającego owady. Gatunek jest znany z licznych, ale rozproszonych stanowisk niemal w całej Polsce. Pospolicie występuje w południowej części niżu (Wyżyna Lubelska, Wyżyna Małopolska), w Dolinie Dolnej Wisły oraz w przylegającym do niej fragmencie Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Jedyne potwierdzone stanowisko w Karpatach polskich znajduje się pod szczytem tzw. Średniego Grojca, gdzie rośnie w starym wyrobisku, powstałym po eksploatacji wapieni cieszyńskich, na silnie nachylonej (około 45 stopni) skarpie o ekspozycji północnej, na wysokości ok. 450-455 m n.p.m., w murawie kserotermicznej z dominującym udziałem charakterystycznej trawy - kłosownicy pierzastej Brachypodium pinnatum. Zawilec wielkokwiatowy jest w Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową. Żywiec dziewięciolistny Dentaria enneaphyllos - jest wieloletnią rośliną z rodziny krzyżowych Brassicaceae o łodydze wzniesionej dochodzącej do około 40 cm. Na szczycie łodygi występuje z reguły kilka bladożółtych lub kremowych kwiatów. Liście są trójlistkowe, zaostrzone o brzegach nieregularnie niewyraźnie piłkowanych. Roślina ta kwitnie od kwietnia do maja. Żywiec dziewięciolistny jest gatunkiem europejskim o charakterze suboceanicznym, występuje głównie w południowo-wschodniej części kontynentu. W Polsce, przez którą przebiega północna i wschodnia granica zasięgu tej rośliny, spotykany jest przede wszystkim w Sudetach. Jego występowanie w Beskidzie Śląskim i Żywieckim jest ciekawostką florystyczną. W powiecie żywieckim liczne populacje żywca dzieŻywiec dziewięciolistny więciolistnego można spotkać w rezerwacie "Gawroniec" oraz w rezerwacie "Muńcoł", gdzie rośnie w fitocenozach żyznej buczyny karpackiej określanej ze względu na występowanie tego gatunku jako postać śląsko-żywiecka. Żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa - to wieloletnia roślina z rodziny krzyżowych - Brassicaceae, o łodydze wzniesionej dochodzącej do około 30 cm. Na szczycie łodygi występuje z reguły kilka purpurowo-fioletowych kwiatów. Liście są trójlistkowe, zaostrzone i głęboko piłkowane. Kwitnie od kwietnia do maja. Żywiec gruczołowaty jest gatunkiem środkowoeuropejskim, subendemitem ogólnokarpackim. Jest rośliną pospolitą w Karpatach oraz na terenach przyległych. Rośnie w fitocenozach żyznej buczyny karpackiej, jaworzynach i łęgach, niekiedy razem z żywcem Żywiec gruczołowaty 37 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA dziewięciolistnym. Gatunek często spotykany w beskidzkiej części powiatu żywieckiego. Można go również spotkać w Żywcu w rezerwacie "Grapa". 1.2. Zbiorowiska nieleśne Borówczyska bażynowe Empetro-Vaccinietum - występują w postaci niewielkich płatów wśród zarośli kosodrzewiny na Pilsku. Warstwę zielną tworzą niskie krzewinki: bażyna obupłciowa Empetrum hermaphroditum, borówka czarna Vaccinium myrtillus i borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea. Poza tym występują m.in. śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, bliźniczka psia trawka Nardus stricta, podbiałek alpejski Homogyne alpina. Sporadycznie można spotkać jałowca pospolitego halnego Juniperus communis subsp. alpina. Zróżnicowanie gatunkowe w obrębie warstwy mszystej pozwoliło wyróżnić dwa podzespoły: torfowcowy Empetro- Borówczyska bażynowe Bażyna obupłciowa Bażyna obupłciowa Wyka płotowa 38 Traganek szerokolistny PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Vaccinietum sphagnetosum, wykształcający się w miejscach bardziej wilgotnych i cienistych, w którym warstwę mszystą tworzą głównie torfowce Sphagnum sp. oraz płonnikowy Empetro-Vaccinietum polytrichetosum, którego fitocenozy zajmują miejsca bardziej suche i nasłonecznione. W podzespole tym warstwę mszystą tworzy głównie płonnik cienki Polytrichum strictum oraz porosty: płucnica islandzka Cetraria islandica, żyłecznik halny Alectoria ochroleuca i liczne gatunki kieliszników Cladonia sp. Ciepłolubne zarośla ligustru i tarniny Pruno-Ligustretum - zbiorowisko formacji krzewiastej zbudowane z licznych "kolczastych" gatunków krzewów, m.in. tarniny Prunus spinosa, głogu jednoszyjkowego Crataegus monogyna i głogu odgiętodziałkowego C. rhipidiphylla, róży rdzawej Rosa rubiginosa i róży dzikiej Rosa canina, a także gatunków bezkolcowych, m.in. ligustru pospolitego Ligustrum vulgare, kaliny koralowej Viburnum opulus i derenia świdwy Cornus sanguinea. Runo zarośli jest bardzo zróżnicowane: występują tu często zarówno rośliny typowe dla runa lasów liściastych, np. dzwonek pokrzywolistny Campanula trachelium, kopytnik pospolity Asarum europaeum, przytulia Schultesa Galium schultesii, jak i pospolite łąkowe gatunki traw, a nawet ciepłolubne gatunki muraw i okrajków, np. fiołek kosmaty Viola hirta, wyka płotowa Vicia sepium, traganek szerokolistny Astragalus glycyphyllos. Ciepłolubne zarośla rozwijają się przede wszystkim w niższych położeniach, pogórza. W Kotlinie Żywieckiej odgrywają znaczącą rolę w krajobrazie wapiennych wzniesień, tj.: Małego Grojca, Matyski, Kopy Radziechowskiej, gdzie zarastają nieczynne kamieniołomy, a także: Grojca i Barutki, gdzie do niedawna porastały wąskim pasem miedze, a aktualnie zajmują odłogowane, nieużytkowane pola i łąki. W starszych zaroślach spotyka się czasami gatunki chronione typowe dla lasów, np. kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine, bluszcz pospolity Hedera helix, pierwiosnek wyniosły Primula elatior, natomiast w stadium inicjalnym rzadkie gatunki światłolubne, np. nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum lub storczyk męski Orchis mascula. Dzwonek pokrzywolistny Eutroficzna młaka górska Valeriano-Caricetum flavae - związana jest z siedliskami wilgotnymi, w których zasilająca je woda wykazuje wyraźny ruch poziomy. Płaty tego zespołu stwierdzono na podłożu trudno przepuszczalnym, w zaklęśnięciach lub załamaniach stoków oraz w sąsiedztwie źródlisk. W warstwie zielnej o pokryciu 70-100% istotną rolę odgrywają: turzyca żółta Carex flava, turzyca pospolita C. nigra, turzyca gwiazdkowata C. echinata i turzyca prosowata C. panicea. Jednak na fizjonomię zespołu decydujący wpływ mają takie gatunki jak: wełnianka szerokolistna Eriophorum latifolium, pępawa błotna Crepis paludosa, niezapominajka błotna Myosotis palustris, a także storczyki: kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, kukułka Fuchsa D. fuchsii i kruszczyk błotny Epipactis palustris. Turzyca żółta 39 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA W dobrze rozwiniętej warstwie mszystej o pokryciu 5-80% najczęściej spotyka się: drabik drzewkowaty Climacium dendroides, fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus, mokradłoszkę zaostrzoną Calliergonella cuspidata, płaskomerzyk oskrzydlony Plagiomnium elatum i płaskomerzyk kędzierzawy P. undulatum. W pojedynczych przypadkach gatunkami dominującymi są: torfowiec ostrokończysty Spagnum fallax i i torfowiec Girgensohna S. girgensohnii. Najlepiej zachowane i wykształcone fitocenozy Valeriano-Caricetum flavae stwierdzono na polanach: Cebula, Prokatka w Przybędzy, WalaszWełnianka szerokolistna ne w Kamesznicy, a także na stokach Pilska w Korbielowie oraz w przysiółku Krzusówka w gminie Węgierska Górka. Karpackie zarośla kosówki Pinetum mughi carpaticum - występują na terenie powiatu żywieckiego jedynie na kopule szczytowej Pilska. Warstwę krzewów, osiągającą 95-100% zwarcia, oprócz dominującej kosodrzewiny Pinus mugo tworzy jarzębina Sorbus aucuparia var. glabrata, oraz sporadycznie jałowiec pospolity halny Juniperus communis subsp. alpina. W runie o pokryciu 50% przeważają gatunki borowe: borówka czarna Vac- Zarośla kosodrzewiny na Pilsku Jałowiec pospolity 40 cinium myrtillus, borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea, podbiałek alpejski Homogyne alpina, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa. Warstwę mszystą o zróżnicowanym pokryciu budują takie gatunki jak: płaszczeniec fałdowany Plagiothecium undulatum, płaszczeniec zgiętolistny Plagiothecium curvifolium, piórosz pierzasty Ptilium crista castrensis, rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, gajnik lśniący Hylocomium splendens oraz porost płucnica islandzka Cetraria islandica. PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Płucnica islandzka Jałowiec halny Kwaśna młaka turzycowo-mietlicowa Carici canescentis-Agrostietum caninae - jest najczęściej spotykanym zespołem torfowiskowym na terenie powiatu żywieckiego. Fitocenozy zespołu zajmują z reguły miejsca płaskie lub słabo nachylone, zlokalizowane na stokach lub u ich podnóży w dolinach potoków. Siedliska kwaśnej młaki turzycowo-mietlicowej ze względu na znikomy przepływ wody są ubogie w sole mineralne i tlen, co odzwierciedla skład gatunkowy roślin naczyniowych i mszaków. Ze względu na różnice w fizjonomii i składzie gatunkowym wyróżniono 2 podzespoły: uboższy, bardziej kwaśny podzespół typowy Carici canescentis-Agrostietum caninae typicum oraz żyźniejszy podzespół z kukułką szerokolistną Carici canescentis-Agrostietum caninae dacty- Wełnianka wąskolistna lorhizetosum majalis. Fitocenozy podzespołu typowego wykształcają się w dolinach i na stokach, najczęściej w miejscach płaskich lub o słabym nachyleniu. Warstwa zielna jest tutaj słabiej rozwinięta i osiąga pokrycie 50-90%. Dominuje w niej z reguły wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium lub turzyca pospolita Carex nigra. Fiołek błotny 41 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Często spotykane są poza tym takie gatunki torfowiskowe jak: fiołek błotny Viola palustris, turzyca gwiazdkowata Carex echinata i mietlica psia Agrostis canina. Gatunkiem zasługującym na uwagę w fitocenozach tego podzespołu jest rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia. Bardzo dobrze wykształcona jest warstwa mszysta, osiągająca do 100% pokrycia, w której gatunkami dominującymi są najczęściej: torfowiec ostrokończysty Sphagnum fallax lub płonnik pospolity Polytrichum commune. Bardziej barwne są płaty zaliczone do podzespołu z kukułką szerokolistną Carici canescentis-Agrostietum caninae dactylorhizetosum majalis, wyróżniające się udziaKwaśna młaka turzycowo-mietlicowa łem takich gatunków jak: kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, niezapominajka błotna Myosotis palustris, przytulia błotna Galium palustre i skrzyp błotny Equisetum palustre. Fitocenozy tego podzespołu zlokalizowane są na stokach o większym nachyleniu aniżeli podzespołu typowego. Warstwa zielna o pokryciu 70-100% jest bardziej bujna. Z gatunków charakterystycznych dla torfowisk najczęściej spotyka się: turzycę gwiazdkowatą Carex echinata, turzycę pospolitą C. nigra i wełniankę wąskolistną Eriophorum angustifolium. Liczniej występują tutaj gatunki łąkowe, spośród których największą rolę odgrywają sit rozpierzchły Juncus effusus, komonica błotna Lotus uliginosus i ostrożeń błotny Cirsium palustre. W słabiej rozwiniętej i bardziej zróżnicowanej warstwie mszystej, której w pojedynczych płatach nie stwierdzono w ogóle, występują gatunki spotykane również na łąkach wilgotnych, takie jak: drabik drzewkowaty Climacium dendroides, mokradłoszka ostrokończysta Calliergonella cuspidata, płaskomerzyk oskrzydlony Plagiomnium elatum czy fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus. Najlepiej wykształcone stosunkowo duże płaty zespołu stwierdzono: na polanie Walaszne i na Hali Baraniej w Kamesznicy, oraz w przysiółku Wróblówka w gminie Ślemień. Łąka mieczykowo-mietlicowa 42 Łąka mieczykowo-mietlicowa GladioloAgrostietum capillaris - jest zespołem często spotykanym na terenie Beskidu Śląskiego, zajmującym stoki o zmiennym nachyleniu - 450. Są to najczęściej stoki do ekspozycji północnej i północno-zachodniej. W bujnej warstwie zielnej często występuje charakterystyczny dla zespołu mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus. Często spotyka się także przywrotnik pasterski Alchemilla monticola i chaber PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA ostrołuskowy Centaurea oxylepis. Spośród gatunków traw znaczny udział mają: mietlica pospolita Agrostis capillaris, kostrzewa czerwona Festuca rubra, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, tymotka łąkowa Phleum pratense. Na fizjonomię zespołu istotny wpływ wywierają takie gatunki jak: brodawnik zwyczajny Leontodon hispidus (w miejscach częściej koszonych) oraz dziurawiec czteroboczny Hypericum maculatum. Warstwa mszysta, której głównym komponentem jest fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus, wykształca się w większości płatów i osiąga nawet do 80% pokrycia. Najlepiej wykształcone, zajmujące największe powierzchnie fitocenozy łąki mieczykowo-mietlicowej, stwierdzono na polanach: Walaszne w Kamesznicy, pod Świniarką w gminie Węgierska Górka oraz w dolinie Rycerki w gminie Rajcza. Łąka rajgrasowa Arrhenatheretum elatioris - zbiorowisko łąkowe, zależne od regularnych działań człowieka na żyznych, świeżych (niezbyt wilgotnych i nie suchych) glebach mineralnych bez śladów zabagnienia. Dominującymi gatunkami w runi są miękkolistne trawy darniowe, wśród których przeważa rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius. Istotne znaczenie mają także: kupkówka pospolita Dactylis glomerata i konietlica łąkowa Trisetum flavescens, stanowiące najwyższą warstwę. Trawom towarzyszy liczna grupa gatunków dwuliściennych: w najwyższej warstwie stałym elementem jest pępawa dwuletnia Crepis biennis, spotyka się także kwiatostany barszczu pospolitego Heracleum sphondylium oraz kozibrodu wschodniego Tragopogon pratensis. W niższej warstwie najistotniejszymi składnikami są: złocień właściwy Leucanthemum vulgare, przytulia właściwa Galium mollugo oraz niższe trawy, np. wiechlina łąkowa Poa pratensis. Duży udział w runi mają rośliny motylkowe: komonica pospolita LoZłocień właściwy tus corniculatus, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, koniczyna łąkowa Trifolium pratense i koniczyna biała Trifolium. repens. Powyższy opis dotyczy płatów optymalnie wykształconych, charakteryzujących się dużą bioróżnorodnością. Jej utrzymanie wymaga stosowania ekstensywnych form gospodarowania (pokos dwa razy w roku, umiarkowane nawożenie). Zbyt intensywne użytkowanie łąk rajgrasowych prowadzi do zubożenia gatunkowego, natomiast brak użytkowania wiąże się z przekształceniem łąki w zbiorowiska nitrofilnych bylin dwuliściennych (z dominacją pokrzywy Urtica dioica, podagrycznika Aegopodium podagraria lub świerząbka korzennego Chaerophyllum aromaticum. Najlepiej wykształcone płaty łąk rajgrasowych stwierdzono w niższych położeniach terenu powiatu - na zboczach Grojca, Matyski i Kopy Radziechowskiej. Młaka ziołoroślowa Caltha laeta-Chaerophyllum hirsutum - spotykana jest w źródliskowych strefach potoków górskich w miejscach wysięku wody. Bujną warstwę zielną tworzy okazały, osiągający do 60 cm wysokości, świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum oraz knieć górska Caltha laeta, której 43 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA żółte kwiaty wpływają decydująco na kolorystykę fitocenoz wczesną wiosną. Warstwa mchów jest dobrze rozwinięta i pokrywa zwykle do 30% powierzchni płatu, tworzą ją głównie: prątnik Bryum ventricosum, krągłolist macierzankowy Rhizomnium punctatum, mokradłoszka zaostrzona Caliergonella cuspidata. Krągłolist macierzankowy Mszarniki źródliskowe Cardamino-Cratoneuretum - można spotkać w wyższych partiach regla górnego i w piętrze kosodrzewiny na Pilsku. Są to z reguły maleńkie płaty wykształcające się w otoczeniu źródeł i w miejscach wysięku wody przesączającej przez drobny rumosz skalny. O fizjonomii fito- Stożka ostrokrężna cenoz decyduje głównie źródliskowiec zmienny Palustriella comutata = (Cratoneuron commutatum), tworzący charakterystyczne brunatne darnie. Poza tym spotyka się inne mchy: bagniaki Philonotis fontana i Ph. calcarea, krótkosz strumieniowy Brachythecium rivulare, Diobelon squarrosum, prątnik Bryum schleicheri oraz wątrobowce: stożkę ostrokrężną Conocephalum conicum, skapankę Scapania undulata, skosatkę zanokcicowatą Scapania asplenioides. Z roślin naczyniowych bardzo często można zaobserwować: wierzbownicę mokrzycową Epilobium alsinifolium, fiołek dwukwiatowy Viola biflora, oraz rzeżuchę gorzką Opiza Cardamine amara subsp. opizii. W mszarnikach źródliskowych występuje również zarzyczka górska Cortusa matthioli. Fiołek dwukwiatowy Murawa bliźniczkowa Hieracio (vulgati)-Nardetum - jest coraz rzadziej spotykanym zespołem na terenie powiatu żywieckiego, zanikającym na większości polan reglowych, ze względu na zaniechanie wypasu owiec i bydła. Warstwę zielną najczęściej o pełnym 100% pokryciu tworzy głównie bliźniczka psia trawka Nardus stricta. Poza tym często spotyka się: pięciornik kurze ziele Potentilla erecta, dziurawiec czworoboczny Hypericum maculatum i przetacznik leśny Veronica officinalis. Aktualnie istotny udział mają tu również, świadczące o wzroście troficzności gleby gatunki łąkowe, np.: kostrzewa czerwona Festuca rubra, przytulia pospolita Galium mollugo, czy szczaw zwyczajny Rumex acetosa. W części płatów 44 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Pięciornik kurze ziele stwierdzono także borówkę czarną Vaccinium myrtillus - gatunek zwiększający swoją Murawa bliźniczkowa liczebność na polanach w wyniku zaprzestania ich użytkowania. Warstwa mszysta jest słabo rozwinięta, a w większości płatów brak jej zupełnie. Gatunkiem najczęściej spotykanym i osiągającym zarazem największe pokrycie (do 40%) jest złotowłos strojny Polytrichastrum formosum. Do czasów obecnych niezbyt rozległe płaty muraw bliźniczkowych zachowały się między innymi na: Bendoszce w gminie Rajcza, Hali Rycerzowej w gminie Ujsoły i na Hali Ostre, w gm. Lipowa. Murawa ciepłolubna z lebiodka pospolitą Origano-Brachypodietum pinnati - zbiorowisko roślinne zbudowane przez gatunki wymagające suchych, bardzo ciepłych siedlisk, bogatych w związki wapnia, rozwijające się na silnie nachylonych stokach, najczęściej o ekspozycji południowej. Charakterystyczny wygląd tej fitocenozy w odmianie znanej z powiatu żywieckiego nadają ciepłolubne trawy: kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum i stokłosa prosta Bromus erectus oraz liczne efektowne rośliny dwuliścienne. Spośród nich największe znaczenie mają: wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, szałwia okręgowa Salvia verticillata i szałwia łąkowa S. pratensis, jaskier gajowy Ranunculus serpens ssp. nemorosus, biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga, koniczyna pagórkowa Trifolium montanum, oman wierzbolistny Inula salicina, dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis i przytulia biała Galium album. Charakterystycznym elementem murawy są pojedyncze krzewy, należące do następujących gatunków: róża rdzawa Rosa rubiginosa i róża dzika Rosa canina, głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna i głóg odgiętodziałkowy Crataegus rhipidophylla. Murawy kserotermiczne w opisanej wyżej Koniczyna pagórkowa 45 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA postaci rozwijają się w północnej części Grojca, w szczytowych partiach tutejszych wzniesień. Fragmenty roślinności o podobnym charakterze stwierdzono m.in. na zboczach Łyski w Żywcu. Murawy kserotermiczne na Grojcu obfitują w stanowiska bardzo rzadkich roślin naczyniowych, z których do największych osobliwości należą: zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris i ożanka właściwa Teucrium chamaedrys (jedyne stanowiska w polskich Karpatach), a także najokazalszy rodzimy przedstawiciel storczykowatych - obuwik pospolity Cypripedium calceolus. Murawa goździkowa Carlino-Dianthetum deltoidis - występuje najczęściej na suchych zboczach o eksWilczomlecz sosnka pozycji południowej, południowo-zachodniej i południowo-wschodniej, z reguły w wyższych położeniach regla dolnego. W niskiej runi, o pokryciu 80-100%, występują gatunki uznane za charakterystyczne zespołu: dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis i goździk kropkowany Dianthus deltoides. Ze względu na zróżnicowanie warstwy zielnej wynikające z różnic siedliskowych płaty murawy goździkowej można zaklasyfikować do 3 wariantów: z borówką czarną Vaccinium myrtillus, z przytulią pospolitą Galium mollugo i wariant typowy. Płaty wariantu z borówką czarną zajmują siedliska najuboższe i bardziej zakwaszone. Wyróżniają się one występowaniem: borówki czarnej Vaccinium myrtillus, kosmatki gajowej Luzula luzuloides i śmiałka pogiętego Deschampsia flexuosa. Fitocenozy wariantu żyźniejszego z przytulią pospolitą wyróżniają się brakiem wyżej wymienionych gatunków natomiast istotny wpływ na fizjonomię wywiera szczególnie w porze kwitnienia przytulia pospolita Galium molJastrzębiec kosmaczek lugo. Płaty wariantu typowego zajmujące siedliska pośrednie charakteryzują się występowaniem: izgrzycy przyziemnej Danthonia decumbens oraz większym udziałem jastrzębca kosmaczka Hieracium pilosella. Warstwa mszysta nie odgrywa istotnej roli w murawie goździkowej, często brak jej zupełnie lub osiąga zaledwie znikome pokrycie. Częściej spotykanym gatunkiem jest jedynie krótkosz wyblakły Brachythecium albicans. Najlepiej wykształcone płaty zespołu stwierdzono w Ostrem i Twardorzeczce. 46 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Murawa z macierzanką zwyczajną Thymo-Potentilletum - zbiorowisko siedlisk suchych i ciepłych, rozwijające się na kamienistych inicjalnych glebach. Rośliny kwiatowe budujące to zbiorowisko występują luźno, w małym zwarciu, co umożliwia rozwój gatunków charakteryzujących się małymi rozmiarami i jednocześnie wymagających korzystnych warunków świetlnych - w tym wielu chronionych i rzadkich, np.: podejźrzon księżycowy Botrychium lunaria, nasięźrzał pospolity Ophioglossum Krwiściąg mniejszy (kwiatostan) vulgatum, storczyk męski Orchis mascula, gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea i in. Zbiorowisko zazwyczaj posiada dobrze rozwiniętą warstwę mchów i porostów. Do podstawowych i najbardziej typowych gatunków roślin naczyniowych budujących murawę należą m.in.: krwiściąg mniejszy Sanguisorba minor, turzyca wiosenna Carex caryophyllea, krzyżownica czubata Polygala comosa, babka średnia Plantago media, szałwia okręgowa Salvia verticillaBabka średnia (kwiatostan) ta, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga, dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris i dz. bezłodygowy Carlina acaulis, len przeczyszczający Linum catharticum, macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides. Najbogatsze płaty murawy z macierzanką znane są z Matyski, Kopy Radziechowskiej i Grojca, gdzie zajmuje ona kamieniste odkrywki w niektórych starych kamieniołomach. Zbiorowisko rozwija się też w dolinach rzecznych, w sąsiedztwie istniejących koryt cieków wodnych (m.in. nad Łękawką w Żywcu Moszczanicy). Pastwisko tomkowo-mietlicowe Anthoxantho-Agrostietum - na wskutek ograniczenia użytkowania polan reglowych jest często obserwowanym zbiorowiskiem na terenie powiatu żywieckiego. Płaty zespołu stwierdzono na stokach o zróżnicowanej ekspozycji i nachyleniu. Na fizjonomię warstwy zielnej o pokryciu 90-100% największy wpływ wywierają trawy: mietlica pospolita Agrostis capillaris, kostrzewa czerwona Festuca rubra i tomka wonna Anthoxanthum odoratum, a niekiedy również kłosówka miękka Holcus mollis. W niektórych płatach częściej koszonych i wypasanych, zlokalizowanych w pobliżu gospodarstw, obserwuje się dominację brodawnika zwyczajnego 47 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Leontodon hispidus. Warstwa mszysta jest bardzo zróżnicowana. W większości płatów brak jej zupełnie, niekiedy natomiast osiąga nawet do 90% pokrycia. Tworzy ją głównie fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus. Pastwisko sitowe Epilobio-Juncetum effusi - jest typowym zbiorowiskiem antropogenicznym, które ze względu na znaczne ograniczenie wypasu owiec i bydła staje się co- Tomka wonna raz rzadszym elementem krajobrazu Beskidu Śląskiego. Pastwisko sitowe spotykane jest na rozległych polanach w miejscach wysięku wody oraz w niewielkich enklawach śródleśnych. Fitocenozy zespołu ze względu na znaczny udział w warstwie zielnej situ rozpierzchłego Juncus effusus posiadają charakterystyczną, kępkowodolinkową fizjonomię, która ułatwia identyfikację tego zbiorowiska w terenie. W fitocenozach zespołu wyróżniają się niekiedy pod względem ilościowym takie gatunki jak: mięta długolistna Mentha longifolia, wierzbownica kosmata Epilobium hirsutum oraz knieć błotna Caltha palustris ssp. palustris. Najlepiej zachowane płaty pastwiska sitowego stwierdzono w pobliżu gospodarstw, gdzie najczęściej do dnia dzisiejszego wypasa się zwierzęta hodowlane. Wełnianka pochwowata 48 Knieć błotna Torfowisko wysokie Sphagnetum magellanici - występuje w bezodpływowych zagłębieniach na podłożu ubogim w składniki pokarmowe zasilanych przez wody opadowe. Z gatunków typowych dla torfowisk fitocenozy tego zespołu tworzą: sit alpejski Juncus alpino-articulatus, żurawina błotna Oxycoccus palustris, wełnianka pochwowata Eriophorum vaginataum oraz mszaki: torfowiec czerwonawy Sphagnum rubellum, torfowiec Magellana Sph. magellanicum, torfowiec brunatny Sph. fuscum, płonnik cienki Polytrichum strictum. Płaty torfowiska wysokiego występują w rezerwatach "Lipowska" i "Pilsko" oraz na Hali Cebulowej i Miziowej w masywie Pilska. PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Wilgotna łąka ostrożeniowa Cirsietum rivularis - zajmuje siedliska wilgotne zlokalizowane w dolnych partiach stoków lub w dolinach potoków. Fitocenozy tego zespołu szczególnie wyróżniają się w terenie w czasie kwitnienia gatunku charakterystycznego, którym jest ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare. Gatunek ten często dominuje w warstwie zielnej osiągającej 100% pokrycia. Innymi gatunkami odgrywającymi istotną rolę w tym zbiorowisku są charakterystyczne dla łąk wilgotnych - pępawa błotna Crepis paludosa i niezapominajka błotna Myosotis palustris. Na siedliskach bardziej wilgotnych zaznacza się większy udział gatunków charakterystycznych dla torfowisk niskich i przejściowych, co stało się podstawą do wydzielenia podzespołu z turzycą pospolitą Cirsietum rivularis caricetosum nigrae. Podzespół ten wyróżniają: turzyca pospolita Carex nigra, kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis i turzyca prosowata Carex panicea. Warstwa mszysta jest bardzo zróżnicowana. W części płatów brak jej zupełnie, co spowodowane jest bardzo silnie rozwiniętą runią. Jedynie w pojedynczych przypadkach osiąga ona do 30% pokrycia. Gatunkiem najczęściej spotykanym jest krótkosz strumieniowy Brachythecium rivulare. Natomiast największe pokrycie (10-30%) osiągają takie gatunki jak: drabik drzewkowaty Climacium dendroides, płaskomerzyk kędzierzawy Plagiomnium undulatum, płaskomerzyk oskrzydlony P. elatum i fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus. Dobrze wykształcone płaty wilgotnej łąki ostrożeniowej z licznym udziałem storczyków: stwierdzono w Beskidzie Śląskim na polanach: Walaszne w gminie Milówka, Kopiec w gminie Radziechowy-Wieprz. Zbiorowisko borówki czarnej Vaccinium myrtillus - borówczysko czernicowe wykształca się najczęściej pomiędzy ścianą lasu a murawami bliźniczkowymi oraz na grzbietach gór, występując na siedlisku kwaśnej buczyny lub dolnoreglowego boru jodłowo-świerkowego lub świerczyny górnoreglowej. Jest to zbiorowisko pospolite w Beskidach. Obserwuje się zróżnicowane florystyczne fitocenoz będące wynikiem różnic zajmowanych przez nie siedlisk. Dzięki temu, wyróżniono 2 warianty: uboższy z widłakiem goździstym Lycopodium clavatum, który przywiązany jest do siedlisk borowych oraz żyźniejszy z pięciornikiem kurze ziele Potentilla erecta, który jest bardziej wilgotny i preferuje siedliska lepiej nasłonecznione. W obydwu wariantach gatunkiem dominującym jest borówka czarna Vaccinium myrtillus, Zbiorowisko borówki czarnej w towarzystwie którego licznie występuje również śmiałek darniowy Deschampsia flexuosa. Płaty wariantu z widłakiem goździstym Lycopodium clavatum występują na bardzo stromych stokach najczęściej o ekspozycji północnej i północno-zachodniej. Wyróżniają go występujące w warstwie zielnej, o średnim pokryciu wynoszącym 80%, takie gatunki jak: wroniec widlasty Huperzia selago, widłak goździsty Lycopodium clavatum oraz znaczny udział świerka Picea abies. W dobrze rozwiniętej warstwie mszystej dominuje złotowłos strojny Polytrichastrum formosum. Fitocenozy wariantu z pięciornikiem kurze ziele Potentilla erecta występują na stokach o mniejszym nachyleniu 49 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA i zróżnicowanej ekspozycji. W zwartej runi o średnim pokryciu 95%, większą rolę odgrywają gatunki muraw bliźniczkowych oraz łąkowe. W słabiej rozwiniętej warstwie mszystej o zmiennym pokryciu najczęściej spotyka się fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus. Borówczyska czernicowe zajmują znaczne powierzchnie na halach górskich Pilska, Romanki, Rycerzowej, Rysianki, Wielkiej Raczy. Zbiorowisko dziurawca czterobocznego Hypericum maculatum - w wyniku zaprzestania użytkowania większości polan reglowych w Beskidzie Śląskim są spotykane bardzo często. Stanowi ono stadium sukcesji zachodzącej w różnorodnych zbiorowiskach, ukształtowanych w przeszłości w wyniku działalności człowieka. Dziurawiec czteroboczny jest gatunkiem bardzo pospolitym, spotykanym w większości półnaturalnych zbiorowisk roślinnych. Poza dominującym dziurawcem w bujnej runi o pokryciu 90-100% istotny element stanowią gatunki łąkowe, spośród których najczęściej spotyka się: szczaw zwyczajny Rumex acetosa, kostrzewę czerwoną Festuca rubra, kupkówkę pospolitą Dactylis glomerata, krwawnik pospolity Achillea milefolium, jaskier ostry Ranunculus acris i chaber ostrołuskowy Centaurea oxylepis. Warstwy mszystej w większości płatów brak, a jeżeli jest, to podobnie jak Krwawnik pospolity (kwiatostan) w zbiorowiskach łąkowych i pastwiskowych, jej głównym komponentem jest fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus. Rozległe powierzchnie porośnięte przez zbiorowisko Hypericum maculatum stwierdzono na Hali Ostre, w gminie Lipowa. Jeżyna pofałdowana 50 Zbiorowisko naparstnicy zwyczajnej Digitalis grandiflora - można spotkać na nasłonecznionych stromych skarpach nad potokami oraz na polanach, w sąsiedztwie zarośli, na stokach o znacznym nachyleniu dochodzącym do 400. W warstwie zielnej o pokryciu 90-100%, dominuje naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora. Poza tym gatunkiem ruń tworzą liczne trawy, np.: mietlica pospolita Agrostis capillaris, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, kostrzewa czerwona Festuca rubra. Zaniechanie koszenia powoduje, że w zbiorowisku tym pojawia się topola osika Populus tremula, jeżyna pofałdowana Rubus plicatus i orlica pospolita Pteridium aquilinum. Warstwa mszysta, pomimo niezbyt bujnie wykształconej runi, w większości płatów nie została stwierdzona. PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Zbiorowisko Digitalis grandiflora można spotkać najczęściej we wschodniej i południowo-wschodniej części Beskidu Śląskiego, w okolicach Ostrego i Twardorzeczki oraz w Kamesznicy. Ziołorośla lepiężnika białego Petasitetum albi - występują w miejscach płaskich, zajmując lokalne wypłaszczenia podstokowe oraz kamieńce w dolinach potoków, a także na stromych stokach wzdłuż koryt potoków. O specyficznej fizjonomii zespołu decyduje masowo rosnący lepiężnik biały Petasites Lepiężnik biały (kwiatostan) albus. Mniejszy udział posiadają inne gatunki ziołoroślowe takie jak: tojad mocny Aconitum firmum, omieg górski Doronicum austriacum czy parzydło Tojeść gajowa leśne Aruncus sylvestris. W niższej warstwie zielnej licznie występują gatunki charakterystyczne dla lasów liściastych: tojeść gajowa Lysimachia nemorum, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, knieć górska Caltha laeta i turzyca leśna Carex sylvatica. W większości płatów stwierdzono występowanie warstwy mszystej, która osiąga niekiedy pokrycie wynoszące nawet 80-90%. Najczęściej spotykanymi gatunkami są: płaskomerzyk kędzierzawy Plagiomnium undulatum i krótkosz strumieniowy Brachythecium rivulare. W pojedynczych przypadkach dominują inne gatunki wilgociolubne, takie jak: płaskomerzyk pokrewny Plagiomnium affine, krągłolist Rhizomnium magnifolium, torfowiec nastroszony Sphagnum squarrosum. Okazałe płaty ziołorośli lepiężnika białego stwierdzono w dolinie potoku Leśnianka w gminie Lipowa. Ziołorośla parzydła leśnego i omiegu górskiego AruncoDoronicetum austriaci - rozwijają się na urwistych stokach, na wilgotnej, podlegającej erozji glebie oraz na skarpach nad potokami. Warstwa zielna osiąga pokrycie 50-100%. Dominuje w niej osiągające do 1,5m wysokości parzydło leśne Aruncus sylvestris, któremu towarzyszy szereg gatunków charakterystycznych dla ziołorośli, spośród których większy udział osiągają: lepięznik biały Petasites albus, omieg górski Doronicum austriacum, modrzyk górski Cicerbita alpina, róża alpejska Rosa pendulina i tojad mocny Aconitum firmum. Często spotykane są również taksony charakterystyczne dla lasów liściastych: Modrzyk górski 51 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, narecznica samcza Dryopteris filix-mas, przenęt purpurowy Prenanthes purpurea, wietlica samicza Athyrium filix-femina, malina właściwa Rubus idaeus oraz starzec jajowaty Senecio ovatus. Warstwa mszysta najlepiej rozwinięta jest w płatach o mniej bujnej runi. Osiąga ona wówczas pokrycie 30-70%. Najczęściej spotyka się: żurawiec falisty Atrichum undulatum i pleszankę pospolitą Pellia epiphylla. Sporadycznie największe pokrycie (do 50%) osiągają: dzióbek rozwarty Oxyrrhynchium hians, krótkosz strumieniowy Brachythecium rivulare i płaszczeniec marszczony Buckiella undulata. Ziołorośla parzydła leśnego i omiegu górskiego Typowo wykształcone płaty ziołorośla parzydła leśnego i omiegu górskiego, z udziałem omiegu górskiego Doronicum austriacum, stwierdzono na skarpach nad potokiem Malinowskim w gminie Lipowa oraz na osuwiskach łupkowych nad potokiem Twardorzeczka, poniżej Hali Radziechowskiej w gminie Radziechowy-Wieprz. Największe płaty zespołu stwierdzono nad potokiem Leśnianka w gminie Lipowa. W Beskidzie Śląskim, w płatach ziołorośli parzydła leśnego i omiegu górskiego, na stromych skarpach nad górnym odcinkiem potoku Malinowskiego, stwierdzono występowanie okrzynu jeleniego Laserpitium archangelica - drugim - poza Babią Górą - stanowisku w Polsce. Ziołorośla tojadu mocnego Aconitetum firmi - wykształcają się wzdłuż zabagnionych źródliskowych odcinków potoków, z reguły na stromych stokach o nachyleniu do 450. Zidentyfikowano je w wyższych położeniach regla dolnego oraz w reglu górnym. W zróżnicowanej pod względem pokrycia warstwie zielnej osiągającej 60-100% dominuje tojad mocny Aconitum firmum oraz tojad morawski Aconitum firmum subsp. moravicum. Często i licznie występuje również świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum i rzeżucha gorzka Cardamine amara. Ze względu na istotne różnice w składzie gatunkowym wyróżniono 2 podzespoły. Żyźniejszy z gwiazdnicą gajową Aconitetum firmi stellarietosum nemori wyróżnia się większym udziałem gatunków charakterystycznych dla lasów liściastych, którymi są: gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, turzyca odległokłosa Carex remota, turzyca leśna C. sylvatica. Uboższy podzespół typowy Aconitetum firmi typicum wyróżnia się negatywnie brakiem wyżej wymienionych gatunków. Natomiast częściej w płatach zakwalifikowanych do tego podzespołu spotyka się: trzcinnika leśnego Calamagrostis Ziołorośla tojadu mocnego 52 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA villosa, kosmatkę olbrzymią Luzula sylvatica i liczydło górskie Streptopus amplexifolius. Prawie zawsze obecna warstwa mszysta jest bardzo zróżnicowana pod względem pokrycia. Niekiedy osiąga zaledwie znikome pokrycie. Najczęściej jednak jej pokrycie wynosi 20-90%. Gatunkami tworzącymi z reguły tę warstwę są: płaskomerzyk kędzierzawy Plagiomnium undulatum, krótkosz strumieniowy Brachythecium rivulare, krągłolist macierzankowy Rhizomnium punctatum i pleszanka pospolita Pellia epiphylla. Najlepiej wykształcone fitocenozy ziołoŚledziennica skrętolistna rośla z tojadem mocnym stwierdzono w projektowanym rezerwacie "Stary Bór" oraz na źródliskach potoku Malinowskiego, na stokach Kościelca i Malinowskiej Skały w gminie Lipowa. Ziołorośla wietlicy alpejskiej Athyrietum distentifolii - występują w niewielkich lukach drzewostanowych oraz na bardzo stromych stokach, w sąsiedztwie koryt potoków na pograniczu regla dolnego i górnego oraz w reglu górnym. O fizjonomii fitocenoz zespołu decyduje występująca licznie wietlica alpejska Athyrium distentifolium, osiągająca ponad 1m wysokości. Z pozostałych gatunków ziołoroślowych większy udział posiada jedynie omieg górski Doronicum austriacum i liczydło górskie Streptopus amplexifolius. Często występują natomiast gatunki borowe, takie jak: kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica i podbiałek alpejWietlica alpejska ski Homogyne alpina, a także szczawik zajęczy Oxalis acetosella, zachyłka oszczepowata Phegopteris connectilis i gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum. Pomimo silnie zwartej warstwy zielnej, dobrze rozwinięta jest warstwa mszysta osiągająca do 50% pokrycia. Najczęściej i najliczniej spotykane: złotowłos strojny Polytrichastrum formosum, pleszanka pospolita Pellia epiphylla, wiewiórecznik Sciuro-hypnum reflexum i dwustronek soczysty Plagiothecium succulentum. Na terenie Beskidu Śląskiego największe płaty ziołorośli wietlicy alpejskiej stwierdzono w projektowanym rezerwacie "Stary Bór" oraz na Pilsku i Romance. Zespół jarzębiny nagiej Athyrio-Sorbetum - występuje w szczytowych partiach Pilska powyżej linii zwartego lasu, w miejscach gdzie trafiają się jeszcze biogrupy świerka. W warunkach takich kosodrzewina ocieniona i zagłuszona przez świerki rozwija się słabo. Korzystne warunki znajduje w nich natomiast jarząb pospolity w odmianie nagiej Sorbus aucuparia var. glabrata. Wykształca on tam własne fitocenozy, które na tle pozostałych zbiorowisk odznaczają się zdecydowanie swoistą fizjonomią wysokich zarośli, których wysokość nie przekracza 8 m. Wysokość zarośli zmniejsza się wraz ze wzrostem 53 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Wierzba śląska wzniesienia n.p.m., tworząc płynne przejście od boru górnoreglowego do zarośli kosodrzewiny. W warstwie krzewów oprócz jarzębiny i kosodrzewiny spotyka się porzeczkę skalną Ribes petraeum i wierzbę śląską Salix silesiaca. Runo jest bardzo bujne i ma charakter ziołorośli. Dominują w nim: wietlica alpejska Athyrium distentifolium, szczaw górski Rumex alpestris i jaskier platanolistny Ranunculus platanifolius. Porzeczka skalna Zespół rokietu cyprysowego i paprotki zwyczajnej Hypno-Polypodietum - występuje na zacienionych skałach i murach, o nachyleniu 10-900, w szczelinach i na półkach skalnych. Zespół rokietu cyprysowatego i paprotki zwyczajnej występuje rzadko w powiecie żywieckim. Jego płaty wykształcają się w szczelinach i na półkach skalnych. Najlepiej wykształcone fitocenozy tego zespołu stwierdzono na wychodniach skalnych w rezerwacie "Kuźnie" oraz w projektowanym rezerwacie "Kościelec", a także na grzbiecie Glinnego w Przybędzy, gm. Radziechowy-Wieprz oraz na Ściszkowym Groniu w gminie Łękawica. Warstwa zielna w fitocenozach zespołu cyprysu rokietowego i paprotki zwyczajnej jest bardzo zróżnicowana. Na najbardziej stromych skałach osiąga ona zaledwie 5-40%. Gatunkiem odgrywającym największą rolę w tworzeniu warstwy zielnej jest charakterystyczna dla zespołu paprotka zwyczajna Polypodium vulgare. Spośród gatunków charakterystycznych dla zbiorowisk naskalnych i namurowych najczęściej spotyka się w warstwie zielnej zanokcicę skalną Asplenium trichomanes i paprotnicę kruchą Cystopteris fragilis. Ze względu na zacienienie, w szczelinach skalnych często rosną gatunki runa leśnego występujące w otoczeniu skał, do których należą: trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea, narecznica szerokolistna Dryopteris dilatata, borówka czarna Vaccinium myrtillus i kosmatka gajowa Luzula luzuloides. Znacznie lepiej aniżeli warstwa zielna rozwinięta jest warstwa mszysta o pokryciu 5-90%. Mchem odgrywającym największą rolę jest rokiet cyprysowy Hypnum cupressiforme. Zróżnicowanie gatunkowe mszaków pozwoliło na wyróżnienie w obrębie Hypno-Polypodietum 3 wariantów, odzwierciedlających różnice siedliskowe w zakresie wilgotności oraz pH podłoża. Na siedliskach stosunkowo bardziej suchych i kwaśnych, o czym świadczy skład gatunkowy, wykształca się wariant z nibybielistką długolistną Paraleucobryum longifolium, porastający głównie górne partie piaskowcowych wychodni skalnych. Kolejny wariant z wątrobowcem skosatką Plagiochila porelloides porasta wilgotne szczeliny w obrębie warstw zlepieńców fliszu karpackiego. Wariant ten oprócz udziału skosatki Plagiochila porelloides wyróżnia się również występowaniem paprotnicy kruchej 54 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Cystopteris fragilis i kozłka trójlistkowego Valeriana tripteris. Najczęściej spotykany wariant typowy zajmuje siedliska pośrednie. Fitocenozy roślinności naskalnej w powiecie żywieckim charakteryzują się udziałem gatunków roślin naczyniowych i mszaków podlegających ochronie prawnej. Należą do nich: paprotka zwyczajna Polypodium vulgare, parzydło leśne Aruncus sylvestris, widłoząb miotłowy Dicranum scoparium, rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, drabik drzewkowaty Climacium dendroides, bielistka siwa Leucobryum glaucum, tujowiec włoskolistny Thuidium philibertii. Zespół rzeżuchy gorzkiej i śledziennicy skrętolistnej Cardamino-Chrysosplenietum alternifolii wykształca się na źródliskach zlokalizowanych w obrębie buczyn, na stromo nachylonych stokach. O fizjonomii fitocenoz tego zespołu decyduje warstwa zielna, w której największą rolę odgrywają śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium i rzeżucha gorzka Cardamine amara ssp. amara. Poza tym spotyka się gatunki leśne, takie jak: niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, przetacznik górski Veronica montana. Z reguły dobrze w płatach wykształcona jest warstwa mszysta, którą tworzą: krótkosz strumieniowy Brachythecium rivulare, stożka ostrokrężna Conocephalum conicum i pleszanka pospolita Pellia epiphylla. Płaty zespołu rzeżuchy gorzkiej i śledziennicy skrętolistnej opisano z terenu powiatu żywieckiego na źródliRzeżucha gorzka skach potoku Kalonka oraz Leśnianka w gm. Lipowa. Zespół sitowia leśnego Scirpetum sylvatici - wykształca się w lokalnych zagłębieniach, na odlesionych źródliskach w kompleksie łąk oraz na polanach śródleśnych. Zajmuje siedliska silnie uwilgotnione niezależnie od dłuższych zmian pogodowych, często trwale zabagnione i zlokalizowane najczęściej w dolnych partiach stoków o słabym nachyleniu. Jest to dość stabilny zespół roślinny, mało podatny na wpływy środowiskowe, jeden z trwalszych składników szaty roślinnej. Płaty zespołu ze względu na dominację situ leśnego Scirpus sylvaticus można bardzo łatwo dostrzec w terenie. Gatunkami decydującymi o walorach estetycznych fitocenoz zespołu są: niezapominajka błotna Myosotis palustris, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, wiązówka błotna Filipendula ulmaria oraz komonica błotna Lotus uliginosus. Warstwa mszaków ze względu na 100% pokrycie roślinności zielnej często Sitowie leśne 55 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA nie jest obecna. Rzadko osiąga 10% pokrycia. Gatunkami odgrywającymi największą rolę w tej warstwie są: płaskomerzyk oskrzydlony Plagiomnium elatum i fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus. Rozległe płaty zespołu sitowia leśnego występują na polanie Bąki w gminie Węgierska Górka i w dolinie potoku Twardorzeczka w gminie Lipowa. Zespół turzycy odległokłosej Caricetum remotae - porasta źródliska i górne odcinki potoków. Rozwija się on w miejscach zabagnionych, płaskich lub o słabym nachyleniu, z wolno przepływającą wodą, gdzie osadza się materiał organiczny i nieorganiczny, naniesiony przez spowolnione wody potoku. Fitocenozy tego zespołu spotyka się często na drogach leśnych, przecinających obszary źródliskowe potoków. Gatunkiem dominującym w warstwie zielnej, o dużym pokryciu wynoszącym 90-100%, jest turzyca odległokłosa Carex remota. Często spotyka się natomiast gwiazdnicę bagienną Stellaria uliginosa. W odróżnieniu od zespołu śledziennicy skrętolistnej i rzeżuchy gorzkiej rzadziej występują gatunki leśne, a częściej gatunki wilgotnych łąk np. śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, sit rozpierzchły Juncus effusus czy niezapominajka błotna Myosotis palustris. W warstwie mszystej, o pokryciu 10-30%, największą rolę odgrywa pleszanka pospolita Pellia epiphylla. Sit rozpierzchły Zespół turzycy odległokłosej w powiecie żywieckim występuje w projektowanym rezerwacie "Stary Bór" oraz w rezerwacie "Szeroka". Zespół turzycy pospolitej Caricetum nigrae (subalpinum) - występuje w postaci niewielkich płatów zlokalizowanych na grzbietach, w miejscach płaskich lub o nieznacznym nachyleniu, z reguły przepojone stagnującą wodą. Fitocenozy zespołu stwierdzono na pograniczu regla dolnego i górnego oraz w reglu górnym, najczęściej w obrębie boru górnoreglowego. Warstwa zielna w tym zespole osiąga zwarcie 30-100%. Tworzą ją głównie gatunki charakterystyczne zespołu: sit cienki Juncus filiformis i turzyca blada Carex canescens oraz inne gatunki torfowiskowe: turzyca gwiazdkowata Carex echinata oraz turzyca pospolita C. nigra. W bardzo dobrze wykształconej warstwie mszystej, o pokryciu często osiągającym 100%, dominują: torfowiec Girgensohna Sphagnum girgensohnii, torfowiec ostrokończysty Sph. fallax, płonnik pospolity Polytrichum commune, złotowłos strojny Polytrichastrum formosum. Turzyca gwiazdkowata 56 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Na terenie powiatu żywieckiego zespół turzycy pospolitej stwierdzono w rezerwatach "Romanka", "Pilsko" i "Lipowska". Zespół wiechliny i ciemiężycy zielonej Poo-Veratretum lobeliani - jest zbiorowiskiem o charakterze ziołoroślowym, którego fitocenozy porastają niewielkie polany śródleśne oraz brzeżne części dużych polan, położone na słabo nasłonecznionych stokach o ekspozycji północnej, północno-wschodniej i północno-zachodniej. O fizjonomii płatów, w których warstwa zielna osiąga pokrycie 90-100%, decyduje ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum, z którą często i z większą ilością występuje śmiałek pogięty Deschampsia caespitosa. W jednolitym pod względem fizjonomii zespole, ze względu na istotne różnice w składzie gatunkowym, będące wyrazem zróżnicowania zajmowanych siedlisk, wyróżniono 2 podzespoły: podzespół z kokoryczką okółkową Poo-Veratretum lobeliani polygonatetosum verticillati oraz typowy Poo-Veratretum lobeliani typicum. Płaty pierwszego podzespołu występują w niższych położeniach regla dolnego, kontaktując się z fitocenozami pastwiska tomkowo-mietlicowego, łąki mieczykowo-mietlicowej i murawy bliźniczkowej. Wyróżniają się one udziałem takich gatunków ziołoroślowych, jak: kokoryczka okółkowa Polygonatum verticillaSit Skupiony tum, jaskier platanolistny Ranunculus platanifolius oraz łąkowych: szczaw zwyczajny Rumex acetosa, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, kostrzewa czerwona Festuca rubra, tomka wonna Anthoxanthum odoratum i przytulia pospolita Galium mollugo. W warstwie mszystej obecnej w większości płatów najczęściej spotyka się fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus. Sporadycznie dominują natomiast takie gatunki jak: płaskomerzyk oskrzydlony Plagiomnium elatum, czy płaskomerzyk kędzierzawy P. undulatum. Płaty podzespołu typowego występują w wyższych położeniach regla dolnego na siedliskach bardziej wilgotnych, w kompleksie z fitocenozami eutroficznej młaki górskiej. Jedynie w tym podzespole stwierdzono występowanie wiechliny Chaixa Poa chaixii - gatunku uznanego za charakterystyczny dla zespołu wiechliny i ciemiężycy zielonej. Poza tym podzespół ten wyróżnia obecność: niezapominajki błotnej Myosotis palustris, situ skupionego Juncus conglomeratus i skrzypu leśnego Equisetum sylvaticum. Warstwa mszysta ze względu na bardzo bujną ruń w większości przypadków jest nieobecna. Płaty zespołu wiechliny i ciemiężycy zielonej stanowią ważny i łatwo dostrzegalny element krajobrazu Beskidów. Najpiękniejsze fitocenozy zespołu w powiecie żywieckim występują na polanie Cebula w gminie Radziechowy-Wieprz. 57 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA 1.3. Zbiorowiska leśne Bagienna olszyna górska Caltho-Alnetum występuje w reglu dolnym Beskidów, w miejscach wysięku wód, na siedliskach zabagnionych i podtopionych, związanych z załamaniami linii spadku zbocza. Poziom wody gruntowej znajduje się średnio na głębokości 40 cm. Okresowo woda sięga znacznie wyżej. W niektórych miejscach pokrywa nawet powierzchnię ziemi. Niski drzewostan w olszynie bagiennej osiągający zaledwie 15 m wysokości, utworzony jest przez olszę szarą Alnus incana i olszę czarną Alnus glutinosa. Warstwa krzewów jest słabo rozwinięta. Oprócz podrostu drzew w jej skład wchodzi świerk pospolity Picea abies, jarzębina Sorbus aucuparia oraz sporadycznie wierzba iwa Salix caprea. Runo jest bardzo bujne i bogate pod względem gatunkowym. Rośnie w nim ponad 160 gatunków roślin naczyniowych. Gatunkiem dominującym jest knieć górska Caltha laeta lub knieć błotna typowa CalRzeżucha łąkowa tha palustris ssp. palustris. Ponadto istotną rolę odgrywają takie gatunki leśne jak: tojeść gajowa Lysimachia nemorum, turzyca odległokłosa Carex remota, skrzyp leśny Equisetum sylvaticum, turzyca leśna Carex sylvatica, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum. W miejscach bardziej prześwietlonych można spotkać gatunki wilgotnych łąk: pępawę błotną Crepis paludosa, kuklik zwisły Geum rivale, niezapominajkę błotną Myosotis palustris, śmiałk darniowy Deschampsia caespitosa i rzeżuchę łąkową Cardamine pratensis. Na uwagę zasługuje często występujący w tym zespole storczyk podlegający ochronie ścisłej - kukułka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii, którego różowe kwiatostany można zaobserwować w pełni lata. W bardzo dobrze wykształconej warstwie mszystej (30-70% pokrycia) obficie reprezentowane są: krótkosz strumieniowy Brachythecium rivulare, merzyk fałdowany Plagiothecium undulatum, krągłolist macierzankowy Rhizomnium punctatum, płaskomerzyk oskrzydlony Plagiomnium elatum. Na terenie powiatu żywieckiego bagienną olszynę górską można spotkać w Beskidzie Żywieckim gdzie najrozleglejsze płaty tego zespołu odnaleziono w dolinie potoku Bystra w Złatnej oraz w dolinie potoku Urwisko w Soblówce. Dolnoreglowy bór świerkowo-jodłowy 58 Dolnoreglowy bór świerkowo-jodłowy Abieti-Piceetum (montanum) jest najczęściej spotykanym leśnym zbiorowiskiem borowym na terenie powiatu żywieckiego. Naturalne fitocenozy dolnoreglowego boru świerkowo-jodłowego występują w Beskidach głównie w wyższych położeniach regla dolnego. Warstwę drzew o zwarciu dochodzącym do 90% tworzy głównie świerk pospolity Picea abies przy mniejszym udziale buka Fagus sylvatica i jodły Abies alba. W warstwie krzewów, obecnej w zdecydowanej większości płatów, o zwarciu do 70%, spotyka się oprócz podrostu drzew jarzębinę Sorbus aucuparia. Warstwę zielną o pokryciu 40-95% buduje przede wszystkim borówka czarna PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Vaccinium myrtillus, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea i narecznica szerokolistna Dryopteris dilatata. W pojedynczych przypadkach stwierdzono w niej dominację podrzenia żebrowca Blechnum spicant - gatunku charakterystycznego zespołu. W bardzo dobrze wykształconej warstwie mszystej osiągającej pokrycie do 80%, obecnej w prawie wszystkich płatach, dominuje złotowłos strojny Polytrichastrum formosum. Spośród gatunków borowych najczęściej spotyka się widłoząb miotłowy Dicranum scoparium i płaszczeńniec marszczony Buckiella undulata. Częściej występującymi gatunkami towarzyszącymi są natomiast: widłoząbek włoskowy Dicranella heteromalla i płaszczeniec Plagiothecium curvifolium. Typowo wykształcone fitocenozy dolnoreglowego boru jodłowo-świerkowego występują w rezerwacie "Madohora", "Pod Rysianką" i "Kuźnie", a także na Lipowskiej, w Złatnej, Małej Rycerzowej, Bukowinie i Beskidzie Bednarowym w Soblówce oraz w masywie Pilska w Korbielowie. Jodła pospolita Dolnoreglowa świerczyna na torfie Bazzanio-Piceetum - fitocenozy zespołu spotykane są w beskidzkiej części powiatu żywieckiego, na zatorfionych źródliskach oraz w dolinach u podnóża stoków. Stwierdzono je na pograniczu piętra pogórza i regla dolnego oraz w reglu dolnym na stokach Baraniej Góry w Kamesznicy, na Rachowcu w Beskidzie Żywieckim oraz w Beskidzie Małym. Warstwę drzew o stosunkowo słabym zwarciu, osiągającym najczęściej 60-80%, tworzy głównie świerk Picea abies ze sporadycznie występującą jodłą Abies alba. Warstwa krzewów, obecna w prawie każdym płacie, przy słabszym zwarciu koron drzew może osiągać do 60% zwarcia. Tworzy ją podrost świerka i jodły oraz buka i jarzębiny. W warstwie zielnej dużą rolę odgrywają gatunki borowe: borówka czarna Vaccinium myrtillus, trzcinnik owłosiony Calamagrostis villosa, narecznica szerokolistna Dryopteris dilatata, podbiałek alpejski Homogyne alpina i podrzeń żebroDolnoreglowa świerczyna na torfie wiec Blechnum spicant. Na fizjonomię runa wywiera niekiedy wpływ licznie występujący skrzyp leśny Equisetum sylvaticum. W bardzo dobrze rozwiniętej warstwie mszystej osiągającej najczęściej 50-90% pokrycia, licznie i z wysokim stopniem stałości (III-V) występują gatunki charakterystyczne i wyróżniające zespołu: torfowiec Girgensohna Sphagnum gorgensohnii, biczyca trójwrębna Bazzania trilobata i płonnik pospolity Polytrichum commune a także typowe gatunki borowe: płaszczeniec marszczony Buckiella undulata, dwustronek zgiętolistny Plagiothecium curvifolium, widłoząb miotłowy Dicranum scoparium oraz rokietnik pospolity Pleurozium schreberi. Ze względu na różnice siedliskowe wyróżniono 3 podzespoły. Fitocenozy podzespołu turzycowego Bazzanio-Piceetum caricetosum nigrae zajmują siedliska najbardziej wilgotne, zlokalizowane 59 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA na obszarach źródliskowych oraz w dolinach potoków, w miejscach słabo nachylonych o ekspozycji południowej i południowo-zachodniej. Podzespół ten wyróżnia się większym udziałem takich gatunków jak: pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense, turzyca gwiazdkowata Carex echinata, turzyca pospolita Carex nigra i łuskolist rozesłany Lepidozia reptans. Płaty podzespołu skrzypowego Bazzanio-Piceetum equisetetosum sylvatici wykształcają się na siedliskach mniej wilgotnych. Wyróżniają się one często licznie występującym skrzypem leśnym Equisetum sylvaticum. Płaty podzespołu typowego Bazzanio-Piceetum typicum zajmują siedliska pośrednie i są najczęściej spotykane. W runie bardzo często gatunkiem dominującym jest trzcinnik leśny Calamagrostis villosa, co może być przejawem degeneracji zbiorowiska spowodowanej prześwietleniem drzewostanu w wyniku trzebieży. Górnoreglowa świerczyna karpacka Plagiothecio-Piceetum (tatricum) spotykana jest w Beskidach w reglu górnym, na grzbietach w partiach szczytowych oraz na stokach o różnej ekspozycji już od wysokości 1000 m n.p.m. Warstwę drzew o stosunkowo słabym zwarciu osiągającym 30-85% tworzy prawie wyłącznie świerk pospolity Picea abies ze sporadycznym udziałem jarzębiny Sorbus aucuparia. Warstwa krzewów często nie występuje i jedynie w pojedynczych przypadkach osiąga pokrycie większe niż 10%. Tworzy ją głównie podrost świerka i jarzębiny. W warstwie zielnej o zmiennym pokryciu dominują takie gatunki jak: borówka czarna Vaccinium myrtillus, wietlica alpejska Athyrium distentifolium, trzcinnik owłosiony Calamagrostis villosa. Spośród gatunków charakterystyczPodbiałek alpejski nych dla borów świerkowych najczęściej spotyka się podbiałek alpejski Homogyne alpina, natomiast widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, podrzeń żebrowiec Blechnum spicant i kosmatka żółtawa Luzula luzulina występują sporadycznie. Zróżnicowanie warstwy zielnej, mające największy wpływ na fizjonomię zespołu i będące wyrazem różnic siedliskowych, stało się podstawą wyróżnienia 3 podzespołów. Podzespół typowy Plagiothecio-Piceetum typicum cechuje się dominacją borówki czarnej Vaccinium myrtillus oraz niekiedy współdominacją śmiałka pogiętego Deschampsia flexuosa. Jego fitocenozy zajmują siedliska stosunkowo najsuchsze, występujące głównie na grzbietach oraz w przygrzbietowych partiach stoków. Borówka czarna 60 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Płaty podzespołu wietlicy alpejskiej Plagiothecio-Piceetum athyrietosum distentifolii, wyróżniające się dominacją wietlicy alpejskiej Athyrium distentifolium w runie, zajmują siedliska bardziej wilgotne i cieniste, zlokalizowane na bardzo stromych stokach głównie o ekspozycji północnej i północno-zachodniej. Fitocenozy podzespołu trzcinnikowego Plagiothecio-Piceetum calamagrostietosum villosae, charakteryzujące się w warstwie zielnej dominacją trzcinnika owłosionego Calamagrostis villosa, zajmują siedliska wilgotne, dobrze nasłonecznione, zlokalizowane na połogich szczytach oraz Górnoreglowa świerczyna karpacka obszarach źródliskowych. Różnice florystyczne, odzwierciedlające warunki siedliskowe, można również dostrzec, analizując skład bardzo dobrze rozwiniętej warstwy mszystej o pokryciu osiągającym nawet 100%. W fitocenozach wszystkich podzespołów, najczęściej występuje, zwykle dominujący złotowłos strojny Polytrichastrum formosum. Przy czym jego znaczenie jest największe w podzespole typowym, gdzie spotyka się niekiedy również licznie występujący płonnik pospolity Polytrichum commune. W podzespole wietlicy alpejskiej na pierwszy plan wysuwa się płaszczeniec marszczony Buckiella undulata i sporadycznie torfowiec Girgensohna Sphagnum girgensohnii. W podzespole trzcinnikowym zaznacza się oprócz złotowłosa strojnego współdominacja torfowca ostrokończystego Sphagnum fallax. Najlepiej zachowane i wykształcone fitocenozy świerczyny górnoreglowej spotyka się w rezerwatach: "Romanka", "Pilsko" i "Lipowska". Grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum zbiorowisko leśne o złożonej, wielopiętrowej strukturze, w którym drzewostan składa się zwykle z 3-4 pięter i zbudowany jest najczęściej z dębu szypułkowego Quercus robur, grabu zwyczajnego Carpinus betulus, lipy drobnolistnej Tilia cordata i klonu zwyczajnego Acer platanoides. Elementem najwyższego piętra lasu, wyraźenie górującym nad pułapem koron innych gatunków drzew, jest w niektórych przypadkach świerk pospolity Picea abies. Domieszkę stanowić też może buk zwyczajny Fagus sylvatica, jodła pospolita Abies alba, klon jawor Acer pseudoplatanus, brzoza brodawkowata Betula pendula, topola osika Populus tremula i jabłoń dzika Malus sylvestris. Na siedliskach wilgotnych domieszkę stanowi również jesion wyniosły Fraxinus excelsior i olsza czarna Grąd subkontynentalny 61 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Wiciokrzew suchodrzew Zawilec żółty Alnus glutinosa. W lasach gospodarczyych skład gatunkowy drzewostanów jest często zubożony albo mniej lub bardziej przekształcony. Dość powszechne na siedliskach grądów są monokultury sosny zwyczajnej Pinus sylvestris, tzw. chojniaki sosnowe lub sośniaki, reprezentujące różne fazy i formy degeneracji fitocenoz. Część z takich zbiorowisk zastępczych wykazuje skłonność do regeneracji, czego świadectwem jest między innymi spontaniczne wkraczanie gatunków drzew właściwych lasom dębowograbowym. Warstwa krzewów może być w różnym stopniu rozwinięta, zazwyczaj jest lepiej wykształcona na siedliskach żyźniejszych i wilgotniejszych. Oprócz podrostu drzew w jej skład wchodzą: leszczyna pospolita Corylus avellana, trzmielina pospolita Euonymus Czworolist pospolity europaea, kruszyna pospolita Frangula alnus, czeremcha zwyczajna Padus avium, głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna, wiciokrzew suchodrzew Lonicera xylosteum, kalina koralowa Viburnum opulus i jarząb pospolity Sorbus aucuparia, rzadziej inne gatunki, np. wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum. Warstwa zielna pokrywa zwykle od 40-100% powierzchni płatów grądu. W czasie aspektu wczesnowiosennego wypełniają ją takie gatunki, jak: zawilec gajowy Anemone nemorosa i zawilec żółty A. ranunculoides, zdrojówka rutewkolistna Isopyrum 62 Dąbrówka rozłogowa PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA thalictroides, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, miodunka ćma Pulmonaria obscura, rzadziej przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, groszek wiosenny Lathyrus vernus. Do najczęściej występujących gatunków, rozwijających się w okresie późniejszym, należą: gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, prosownica rozpierzchła Milium effusum, dąbrówka rozłogowa Ajuga reptans, czworolist pospolity Paris quadrifolia, fiołek leśny Viola reichenbachiana, kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum, jaskier kosmaty Ranunculus lanuginosus, zerwa kłosowa Phyteuma spicatum, nerecznica samcza Dryopteris filix-mas i krótkoostna D. carthusiana, konwalijka dwulistna Maianthemum Konwalijka dwulistna bifolium i inne. W nielicznych dobrze zachowanych płatach występują gatunki charakterystyczne zespołu TilioCarpinetum, tj.: turzyca orzęsiona Carex pilosa i jaskier kaszubski Ranunculus cassubicus. Grądy subkontynentalne zajmują obecnie na terenie powiatu żywieckiego znikomą powierzchnię (ich żyzne siedliska - szczególnie w piętrze pogórza - zostały już setki lat temu przekształcone w pola uprawne, łąki i pastwiska). Rozwijają się tylko w niższych położeniach najczęściej jako niewielkie enklawy w krajobrazie rolniczym i przemysłowym. Stanowiska grądu subkontynentalnego stwierdzono m.in. na terenie rezerwatu przyrody "Grapa" i w "Lasku Wita" w Żywcu, w nielicznych jarach i wąwozach wzdłuż Jeziora Żywieckiego, na lewym zboczu doliny Łękawki w Rychwałdzie i Gilowicach, na zachodnich stokach Grojca. Niewielkie fragmenty porastają zbocza dolinek niewielkich potoków w ich źródliskowych odcinkach: w okolicach Rychwałdu, Gilowic, Ślemienia, Żywca Moszczanicy i Kocurowa, Zarzecza i Tresnej. Grądy są miejscem występowania kilku bardzo rzadkich w powiecie gatunków roślin, m.in. tojadu lisiego Aconitum lycoctonum, cieszynianki wiosennej Hacquetia epipactis i ciemiężycy zielonej Veratrum lobelianum. Jaworzyna karpacka Sorbo-Aceretum carpaticum występuje na stromych urwiskach, w reglu dolnym Beskidów, na stromych, kamienistych i silnie erodowanych zboczach. Wegetacji drzew nie sprzyja silnie szkieletowa gleba, a przede wszystkim lawiny kamienne często nawiedzające płaty omawianego zbiorowiska. Spadające duże bloki skalne łamią pnie jaworów, które jednak szybko regenerują, dając po kilka odrośli. Rosnące w kępach, łukowato wygięte w dolnej części pni okazy jawora nadają drzewostanom jaworzyny karpackiej wyjątkową fizjomomię. Poza dominującym jaworem Acer pseudoplatanus, w warstwie drzew licznie występuje także jarzębina Sorbus aucuparia. Pojedynczą zazwyczaj domieszkę Jaworzyna karpacka w rezerwacie "Oszast" 63 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA stanowią: świerk Picea abies, buk Fagus sylvatica oraz jodła Abies alba. Bujność warstwy krzewów zależy od zwarcia drzewostanu. Na ogół warstwa ta jest wykształcona dość obficie. W jej skład wchodzi przede wszystkim porzeczka skalna Ribes petraeum, wiciokrzew czarny Lonicera nigra, jarzębina Sorbus aucuparia, róża alpejska Rosa pendulina i podrost jaworu. Pojedynczo trafiają się młode świerki i buki. Warstwa zielna pomimo dużego nachylenia terenu, rozwija się bujnie i jest silnie zwarta. Uwagę zwracają przede wszystkim wyniosłe kępy wielu gatunków paproci. Największą wysokość osiągają: narecznica samcza Dryopteris filix-mas, paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum, Miodunka ćma wietlica samicza Athyrium filix-femina oraz narecznica szerokolistna Dryopteris dilatata. Wyraźnie mniejszy jest paprotnik Brauna Polystichum braunii, cienistka (zachyłka) trójkątna Gymnocarpium dryopteris oraz zachyłka oszczepowata Phegopteris connectilis. Wśród roślinności kwiatowej wyróżniają się: lepiężnik biały Petasites albus, na którym pasożytuje podlegająca ochronie prawnej zaraza żółta Orobanche flava, jaskier platanolistny Ranunculus platanifolius, trędownik omszony Scrophularia scopolii, parzydło leśne Aruncus sylvestris, czerniec gronkowy Actea spicata i miodunka ćma Pulmonaria obscura. Warstwa mszysta jest w porównaniu z warstwą zielną bardzo słabo wykształcona. Mchy które rosną dość licznie na blokach skalnych, nie wchodzą w skład zespołu. Jaworzyna karpacka występuje w rezerwacie "Oszast" oraz na stromych skarpach w sąsiedztwie górnego odcinka Malinowskiego Potoku na stoku Malinowskiej Skały. Miłosna górska 64 Jaworzyna ziołoroślowa Aceri-Fagetum jest zespołem rzadkim na terenie powiatu żywieckiego. Występuje ona zaledwie na kilku stanowiskach usytuowanych w Beskidzie Żywieckim. Zespół ten porasta strome stoki oraz tereny źródliskowe, często siedliska, których podłoże stanowi trudno przepuszczalny łupek. Występowanie jaworzyny ziołoroślowej w Beskidzie Żywieckim stwierdzono w przedziale wysokości: 800-1200 m n.p.m. Warstwę drzew o stosunkowo niewielkim zwarciu, wynoszącym 50-90%, buduje buk zwyczajny Fagus sylvatica i jawor Acer pseudoplatanus z domieszką świerka pospolitego Picea abies. Warstwa krzewów jest nierównomiernie rozwinięta i osiąga największe pokrycie w płatach, które ze względu na występowanie wietlicy PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA alpejskiej Athyrium distentifolium mają charakter górnoreglowy. Jej zwarcie wynosi 10-80%. W większości płatów warstwa krzewów nie wykształca się w ogóle. Warstwa runa o pokryciu 60-100% jest bardzo dobrze rozwinięta. Dominują tutaj gatunki ziołoroślowe: miłosna górska Adenostyles alliariae, lepiężnik biały Petasites albus, wietlica alpejska Athyrium distentifolium. Mniejszy udział posiada modrzyk górski Cicerbita alpina, szczaw górski Rumex arifolius, rutewka orlikolistna Thalictrm aquilegiifolium, ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum. Warstwa mszysta nie odgrywa istotnej roli w tym zbiorowisku. Najpiękniejsze płaty jaworzyny ziołoroślowej chronione są w rezerwatach "Oszast" oraz Jaworzyna ziołoroślowa w rezerwacie "Oszast" "Dziobaki". Poza tym fitocenozy tego zespołu spotyka się w rezerwacie "Pod Rysianką" i Muńcoł". Kwaśna buczyna górska Luzulo luzuloidis-Fagetum należy do najczęściej spotykanych zbiorowisk leśnych na terenie Beskidów. Jej fitocenozy zajmują stoki o zróżnicowanym nachyleniu i ekspozycji. Zostały one stwierdzone w reglu dolnym, w przedziale wysokości 450-1080 m n.p.m. Warstwę drzew o zwarciu 60-90% buduje głównie buk Fagus sylvatica z niekiedy wyraźnie zaznaczającym się udziałem świerka Picea abies oraz rzadziej jawora Acer pseudoplatanus. Jako domieszka występuje jodła Abies alba. Warstwa krzewów, tworzona przez podrost drzew, jest bardzo różnorodnie wykształcona. Często przy dużym zwarciu koron drzew brak jej zupełnie lub jej udział w strukturze fitocenozy jest znikomy. Maksymalnie jej zwarcie oceniono na 60%. Zmienność siedlisk zajmowanych przez kwaśną buczynę górską na terenie powiatu żywieckiego wyraża się zróżniPrzenęt purpurowy cowaniem warstwy runa, co przyczyniło się do wydzielenia dwóch podzespołów: typowego Luzulo luzuloidis-Fagetum typicum i paprociowego Luzulo luzuloidis-Fagetum dryopteridetosum. Podzespół paprociowy zajmuje wilgotniejsze i bardziej chłodne stoki o ekspozycji północnej, północno-zachodniej i zachodniej. Warstwa zielna w tym podzespole wyróżnia się większym udziałem gatunków borowych, takich jak: borówka czarna Vaccinium myrtillus i narecznica szerokolistna Dryopteris dilatata oraz innych: cienistka trójkątna Gymnocarpium dryopteris, kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica, zachyłka oszczepowata Phegopteris connectilis. Stosunkowo lepiej rozwinięta warstwa 65 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA mszysta w tym podzespole osiąga do 20% pokrycia. Największą rolę odgrywa w niej złotowłos strojny Polytrichastrum formosum. W podzespole typowym, którego fitocenozy zajmują stoki o ekspozycji południowej, południowowschodniej i wschodniej, cieplejsze o mniejszej wilgotności, w warstwie zielnej większy udział mają: kosmatka gajowa Luzula luzuloides - gatunek charakterystyczny zespołu oraz starzec jajowaty Senecio ovatus i przenęt purpurowy Prenanthes purpurea. Większą rolę aniżeli w podzespole paprociowym odgrywają tutaj gatunki lasów liściastych: narecznica samcza Dryopteris filix-mas i wiechlina gajowa Poa nemoralis. Warstwa mszysta jest słabiej rozwinięta i z reguły osiąga znikome pokrycie. Częściej spotykanymi gatunkami są: widłoząbek włoskowy Dicranella heteromalla, żurawiec falisty Atrichum undulatum i dwustronek ząbkowany Plagiothecium denticulatum. Najlepiej wykształcone i zachowane płaty kwaśnej buczyny górskiej występują na terenie powiatu żywieckiego w Beskidzie Małym i Beskidzie Śląskim. Łęg jesionowy z jarzmianką większą Astrantio-Fraxinetum - stwierdzono dotychczas jedynie na jednym stanowisku na terenie powiatu żywieckiego. Fitocenoza tego zespołu występuje na typowym dla siebie siedlisku, na skrzydle doliny Koszarawy w Żywcu, u podnóża wzgórza Grapa (460 m n.p.m.). Warstwę drzew o zwarciu 80-90% tworzy przede wszystkim jesion wyniosły Fraxinus excelsior z domieszką klonu zwyczajnego Acer platanoides. Warstwa krzewów jest dobrze rozwinięta, osiąga do 40% zwarcia. W jej skład oprócz podrostu drzew wchodzą takie gatunki jak: głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna, grab zwyczajny Carpinus betulus oraz trzmielina zwyczajna Rezerwat leśny "Grapa" Euonymus europaeus. W runie o pokryciu 80-90% dużą rolę odgrywa gatunek charakterystyczny zespołu, którym jest jarzmianka większa Astrantia major; obok niej znaczący udział posiadają: ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, kłosownica leśna Brachypodium sylvaticum, pierwiosnka wiosenna Primula elatior, złoć żółta Gagea lutea. Zaznaczyć należy, że w runie łęgu jesionowego z jarzmianką większą występuje rzadki w powiecie żywieckim - czosnek wężowy Allium scorodoprasum, który najłatwiej zaobserwować wiosną. Wówczas to uwagę przyciągają jego równowąskie spłaszczone liście, osiągające do 16 mm szerokości. Później w pełni lata czosnek gubi się w bujnym runie, z którego wystają jedynie kwiatostany będące kulistymi baldachami różowych kwiatów z licznymi 66 Jarzmianka większa (kwiatostan) PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA fioletowo-czarnymi cebulkami. Z gatunków chronionych często można spotkać w łęgu listerę jajowatą Listera ovata o niepozornych zielonawych kwiatach zebranych w luźne kwiatostany oraz o charakterystycznych dwóch jajowatych liściach. Warstwa mszysta jest zróżnicowana. W niektórych miejscach brak jej zupełnie, w innych osiąga do 40% pokrycia. W jej skład wchodzą takie gatunki jak: płaskomerzyk kędzierzawy Plagiomnium undulatum, żurawiec falisty Atrichum undulatum, dzióbkowiec Eurhynchium sp., widłoząbek włoskowy Dicranella heteromalla i płaszczeniec Plagiothecium sp. Dla ochrony jedynego dotychszas rozpoznanego stanowiska łęgu jesionowego z jarzmianką większą w powiecie żywieckim utworzono rezerwat leśny "Grapa". Nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae zajmuje siedliska zlokalizowane w dolinach potoków w niższych położeniach regla dolnego i w piętrze pogórza. Fitocenozy tego zespołu zajmują z reguły miejsca płaskie. W pojedynczych przypadkach obserwowano płaty w dolnych partiach wilgotnych stromych stoków, sąsiadujących z korytami potoków. Warstwę drzew o zwarciu 50-90% tworzy głównie olsza szara Alnus incana z jednostkowym udziałem jesionu Fraxinus excelsior, jawora Acer Czereśnia (dzika) pseudoplatanus i świerka Picea abies. Warstwa krzewów jest szczególnie dobrze rozwinięta w płatach sąsiadujących z korytem potoków, gdzie ze względu na korzystniejsze warunki świetlne, osiąga ona do 70% zwarcia. Tworzy ją podrost drzew, szczególnie jesionu i jawora. Runo jest bardzo bujne i z reguły osiąga pełne 100% pokrycia. Najczęściej spotykanymi gatunkami łęgowymi są tutaj: gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, czyściec leśny Stachys sylvatica i kostrzewa olOlsza szara brzymia Festuca gigantea, dominują natomiast: lepiężnik biały Petasites albus lub lepiężnik wyłysiały Petasites officinalis, świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum oraz niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere. W jednym płacie nad Sopotnią Małą w Jeleśni stwierdzono stanowisko pióropusznika strusiego Matteucia struthiopteris - gatunku charakterystycznego zespołu. Warstwa mszysta w większości płatów osiąga zaledwie znikome pokrycie, Lepiężnik wyłysiały 67 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA a niekiedy brak jej zupełnie. Najczęściej spotykanymi gatunkami są: płaskomerzyk kędzierzawy Plagiomnium undulatum oraz skrzydlik cisolistny Fissidens taxifolius. Największe fitocenozy Alnetum incanae stwierdzono nad potokiem Janoszka w Kamesznicy oraz w dolinie Leśnianki w Ostrem. Podgórski łęg jesionowy Carici remotae-Fraxinetum jest zespołem, którego fitocenozy są rzadko spotykane w powiecie żywieckim, na terenie którego zajmują typowe siedliska zlokalizowane w dolinach lub na stokach, wzdłuż szybko płynących potoków. Najczęściej występuje w piętrze pogórza oraz w niższych położeniach regla dolnego. W warstwie drzew o zwarciu 70-90% dominuje jesion wyniosły Fraxinus excelsior lub olsza czarna Alnus glutinosa. Domieszkę stanowi natomiast jawor Acer pseudoplatanus, świerk Picea abies i czereśnia (dzika) Cerasus avium. Warstwa krzewów jest znacznie zróżnicowana pod względem zwarcia. W jej skład obok podrostu drzew wchodzi czeremcha zwyczajna Padus avium, jarzębina Sorbus aucuparia i dziki bez czarny Sambucus nigra. Warstwa zielna jest bardzo bujna i z reguły osiąga 100% pokrycia. Często spotyka się w niej turzycę odległokłosą Carex remota - gatunek charakterystyczny zespołu oraz takie gatunki łęgowe jak: czyściec leśny Stachys sylvatica, kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea i gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, natomiast najczęściej zaznacza się dominacja lepiężnika białego Petasites albus. Można też napotkać płaty z dominacją: ziarnopłonu wiosennego Ficaria verna, niecierpka pospolitego Impatiens noli-tangere i skrzypu błotnego Equisetum palustre. Pomimo bardzo silnie rozwiniętej warstwy zielnej, warstwa mszysta wykształca się w większości płatów bardzo dobrze, osiągając nawet do 30% pokrycia. Z największą stałością występują w niej: płaskomerzyk kedzierzawy Plagiomnium undulatum, żurawiec falisty Atrichum undulatum, dzióbkowiec rozłożysty Eurhynchium hians i merzyk groblowy Mnium hornum. Największe płaty podgórskiego łęgu jesionowego stwierdzono w dolinie Leśnianki w Ostrem. Żyzna buczyna karpacka Dentario glandulose-Fagetum jest często spotykanym zespołem, którego płaty występują z reguły na chłodnych stokach o ekspozycji północnej w reglu dolnym Beskidów. Warstwę drzew o zwarciu osiągającym najczęściej 90% buduje buk zwyczajny Fagus sylvatica, jawor Acer pseudoplatanus, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, jodła pospolita Abies alba oraz wiąz górski Ulmus glabra. Warstwa krzewów rozwija się najlepiej w starych, prześwietlonych drzewostanach. W jej skład wchodzi podrost drzew. W żyznej buczynie karpackiej często obserwuje się zjawisko, kiedy pod drzewostanem bukowym lepiej odnawia się jodła, a pod jodłowym - buk. Te okresowe zmiany gatunku panującego w drzewostanie nie wpływają jednak w istotny sposób na skład florystyczny runa. Zjawisko to można bardzo dobrze zaobserwować w rezerwacie "Gawroniec". Warstwa zielna w zależności od zaawansowania procesu glebotwórczego, żyzności i wilgotności podłoża jest bardzo zróżnicowana pod względem florystycznym, co pozwala wyróżnić w obrębie buczyny karpackiej kilka podzespołów. W podzespole żyznej buczyny karpackiej z czosnkiem niedźwiedzim Kokorycz pusta 68 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA Dentario glandulosae-Fagetum allietosum ursini, zajmującym najwilgotniejsze i najżyźniejsze siedliska usytuowane w łagodnie wciętych dolinach potoków oraz płytkich, szerokich rynnach, w runie w końcu maja i w początku czerwca zakwita masowo czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, wypełniając intensywną, charakterystyczną wonią cały las. Aspekt Buk zwyczajny ten jest jednak krótkotrwały i stąd płaty tego podzespołu po obumarciu liści czosnku są latem trudne do zidentyfikowania. Czosnkowi towarzyszą żywce: gruczołowaty Dentaria glandulosa, bulwkowaty D. bulbifera i dziewięciolistny D. enneaphyllos oraz paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum. Z roślin typowych dla wilgotnych lasów liściastych częsta jest w niektórych płatach gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum. Podzespół z czosnkiem niedźwiedzim można spotkać w Lesie Kiełbasów oraz na Kikuli i Małej Rycerzowej w Beskidzie Żywieckim. Na siedliskach średnio wilgotnych występuje podzespół typowy Dentario glandulosae-Fagetum typicum, w runie którego dominują takie gatunki jak: niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, szczyr trwały Mercurialis perennis, przytulia (marzanka) wonna Galium odoratum oraz kopytnik pospolity Asarum europaeum. Podzespół typowy żyznej buczyny karpackiej jest zbiorowiskiem najbardziej rozpowszechnionym w Beskidach. Ciekawym podzespołem żyznej buczyny karpackiej o dużych walorach estetycznych jest podzespół kokoryczowy Dentario glandulosae-Fagetum corydaletosum. W aspekcie wiosennym fizjonomia runa znacznie odbiega od pozostałych podzespołów wyróżnionych w obrębie żyznej buczyny karpackiej. Spowodowane to jest obfitym występowaniem takich gatunków jak: śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis, kokorycz pusta Corydalis cava, żywiec bulwkowaty Dentaria bulbifera. Częściej aniżeli w pozostałych podzespołach występuje także: zdrojówka rutewkowata Isopyrum thalictroides, rzeżucha leśna Cardamine flexuosa i ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum. Dla ochrony najlepiej wykształconego płatu podzespołu kokoryczowego żyznej buczyny karpackiej w Karpatach utworzono na terenie powiatu żywieckiego rezerwat "Muńcoł", usytuowany w szczytowych partiach Muńcoła (1165 m n.p.m.) w grupie Wielkiej Raczy Beskidu Żywieckiego. W rezerwacie "Gawroniec" można spotkać podzespół z miesiącznicą trwałą Dentario glandulosae-Fagetum lunarietosum porastający miejsca skaliste Zdrojówka rutewkowata 69 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA W dobrze rozwiniętej warstwie mszystej występuje płaskomerzyk pokrewny Plagiomnium affine, żurawiec falisty Atrichum undulatum, widłoząb miotłowy Dicranum scoparium, złotowłos strojny Polytrichastrum formosum. Szczawik zajęczy 71 PDF Page Organizer - Foxit Software SZATA ROŚLINNA i bardzo strome. W warstwie zielnej dominuje tutaj miesiącznica trwała Lunaria rediviva, często występują także gatunki charakterystyczne żyznej buczyny karpackiej: żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa i paprotnik Brauna Polystichum braunii. Warstwa mszysta w żyznej buczynie karpackiej jest słabo rozwinięta. Najczęściej tworzy ją żurawiec falisty Atrichum undulatum oraz dwustronki Plagiothecium spp. Żyzna buczyna w Beskidzie Śląskim i Beskidzie Żywieckim reprezentuje rzadką w Polsce postać śląsko-żywiecką, charakteryzującą się udziałem w runie żywca dziewięciolistnego Dentaria enneaphyllos - gatunku charakterystycznego dla żyznej buczyny sudeckiej. Żyzne jedliny zachodniokarpackie Abies alba-Oxalis acetosella zajmują siedliska uboższe aniżeli żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum, lecz bogatsze niż kwaśna buczyna górska Luzulo luzulo luzuloidis-Fagetum. Jedliny porastają stoki o stosunkowo niewielkim stopniu nachylenia, głównie o ekspozycji południowej i południowo-wschodniej. Płaty dolnoreglowego lasu jodłowego najczęściej spotyka się w przedziale wysokości 800-1000 m n.p.m. Występują w Beskidzie Żywieckim na Lipowskiej w Złatnej, Małej Rycerzowej, Bukowinie i Beskidzie Bednarowym w Soblówce. Fragment żyznej jedliny zachodniokarpackiej Warstwę drzew o zwarciu 50-80% buduje świerk pospolity Picea abies oraz jodła pospolita Abies alba z domieszką buka Fagus sylvatica. Warstwa krzewów z reguły jest bardzo słabo rozwinięta oprócz podrostu drzew występuje tu także sporadycznie jarzębina Sorbus aucuparia oraz wiciokrzew czarny Lonicera nigra. W warstwie runa o zróżnicowanym pokryciu osiągającym 30-70% największą rolę odgrywa szczawik zajęczy Oxalis acetosella, przytulia okrągłolistna Galium rotundifolium oraz jeżyna gruczołowata Rubus hirtus. Często spotyka się także: fiołek leśny Viola reichenbachiana, przytulię wonną Galium odoratum, turzycę leśną Carex sylvatica, borówkę czarną Vaccinium myrtillus i rzeżuchę trójlistkową Cardamine trifolia. 70 Szczawik zajęczy
