Możliwożci wykorzystania śliny w diagnostyce i leczeniu wybranych

PRACE POGL¥DOWE
Ma³gorzata KLICHOWSKA-PALONKA
Teresa BACHANEK
Mo¿liwoœci wykorzystania œliny w diagnostyce
i leczeniu wybranych stanów patologicznych
– przegl¹d piœmiennictwa
Possible use of saliva in the diagnostics and treatment
– review of the literature
Additional key words:
saliva
serum
production of saliva
laboratory tests
drug
hormone
W ostatnich latach coraz wiêcej
uwagi poœwiêca siê wykorzystaniu œliny w diagnostyce laboratoryjnej. W
pracy omówiono zagadnienia zwi¹zane z wytwarzaniem œliny, oraz wspó³czesne mo¿liwoœci jej zastosowania w
diagnostyce i leczeniu. Przedstawiono
korzyœci p³yn¹ce z u¿ycia œliny jako
materia³u do badañ laboratoryjnych,
zamiast surowicy i przedstawiono wyniki aktualnych mo¿liwoœci wykorzystania jej w diagnostyce chorób dziedzicznych, w chorobach z autoimmunoagresji, w chorobach infekcyjnych,
chorobach gruczo³ów wydzielania wewnêtrznego oraz w oznaczaniu terapeutycznych stê¿eñ leków i monitorowaniu u¿ywek.
In recent years increasingly more
attention has been devoted to the possibilities of saliva analysis in laboratory diagnostics. The article discusses
issues associated with the production
of saliva, and contemporary possibilities of its use in the diagnostics and
treatment. The benefits of diagnostic
application of saliva for laboratory
tests instead of blood serum are presented, and current possibilities of its
application in the diagnostics of hereditary disorders, autoimmune diseases, infectious diseases, endocrine
disorders, as well as in the assessment of therapeutic drug levels and the
monitoring of stimulants.
7. z uwagi na uproszczenie procedur na
wszystkich etapach pobierania, przechowywania i dostarczania œliny do laboratorium
koszty analizy tego materia³u s¹ ni¿sze ni¿
surowicy.
Faktyczne wykorzystanie œliny do badañ
biochemicznych sta³o siê obecnie mo¿liwe
dziêki okreœleniu zakresów norm dla licznych substancji w niej wystêpuj¹cych. Wiele prac poœwiêcono œlinowym testom diagnostycznym, tematyka tych prac jest bardzo ró¿norodna od tematów z medycyny
s¹dowej przez endokrynologiê kliniczn¹, stomatologiê po nauki weterynaryjne. Testy
bazuj¹ce na analizie œliny w diagnostyce
badaj¹ stê¿enia takich parametrów jak przeciwcia³a, niezwi¹zane hormony sterydowe
oraz niektóre leki, i s¹ wystarczaj¹co czu³e,
aby dok³adnie odzwierciedliæ ich stê¿enie w
œlinie[19].
Na tej podstawie sta³o siê mo¿liwe opracowanie i przygotowanie gotowych zestawów testów diagnostycznych, dostêpnych
w sprzeda¿y i wykorzystywanych obecnie
w wielu krajach.
Adres do korespondencji:
Dr Ma³gorzata Klichowska-Palonka
Katedra i Zak³ad Stomatologii Zachowawczej
20-081 Lublin, ul. Kliniczna 7
Tel.: 607181067
e-mail: [email protected]
Wprowadzenie
Testy diagnostyczne wykonywane dla
oceny stanu zdrowia lub stwierdzenia wystêpowania zmian chorobowych rutynowo
opieraj¹ siê na badaniach laboratoryjnych
krwi i moczu. Prace naukowe obecnie publikowane pokazuj¹ mo¿liwoœci wykorzystania do analiz tak¿e inne p³yny ustrojowe np.
œlinê, ³zy i pot. Celem ich jest ocena czy
analiza innych p³ynów ustrojowych mo¿e
zast¹piæ badania surowicy. Istnieje przynajmniej kilka powodów dla których zast¹pienie
surowicy œlin¹ do monitorowania stanu zdrowia i choroby jest korzystne:
1. œlina jest ³atwym do pobrania materia³em, a zabieg nie wymaga wykorzystania
specjalistycznego sprzêtu i przeszkolonego
personelu, dlatego mo¿e byæ pobrana przez
samego chorego;
2. œlina mo¿e byæ wielokrotnie pobierana w ci¹gu dnia, w dowolnym miejscu (w
domu, szkole, w pracy) i dostarczona do
laboratorium nawet poczt¹;
3. pobranie œliny jest bezstresowe;
4. mo¿e zastêpowaæ surowicê u chorych
z przeciwwskazaniem lub utrudnieniami do
pobierania krwi np. u osób z hemofili¹, dzieci;
5. w œlinie mo¿na lepiej analizowaæ substancje, których stê¿enia ulegaj¹ zmianie w
wyniku stresu;
6. œlina mo¿e byæ przechowywana przez
tydzieñ w temperaturze 4°, a w temperaturze otoczenia nawet do 24 godzin i byæ u¿yta do analizy niektórych parametrów, podczas gdy surowica musi byæ natychmiast
zamro¿ona;
Katedra i Zak³ad Stomatologii Zachowawczej
Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
Kierownik:
Prof. zw. dr hab. n med. Teresa Bachanek
Dodatkowe s³owa kluczowe:
œlina, surowica
wytwarzanie œliny
badania laboratoryjne
leki
hormony
114
Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 2
Cel pracy
Praca ma na celu przedstawienie potencjalnych mo¿liwoœci wykorzystania œliny jako
materia³u przydatnego w badaniach laboratoryjnych i stanowi¹cego alternatywê dla
powszechnie wykorzystywanych w diagnostyce próbek krwi i moczu.
Wytwarzanie œliny
Œlina jest wydzielin¹ du¿ych i ma³ych
M. Klichowska-Palonka i wsp.
gruczo³ów œlinowych licznie rozmieszczonych w jamie ustnej. Jej wydzielanie jest
procesem ci¹g³ym zale¿nym od regulacji
p³yn¹cej z uk³adu autonomicznego. W odcinkach wydzielniczych gruczo³ów œlinowych znajduj¹ pêcherzyki surowicze i cewki œluzowe. Pêcherzyki surowicze œlinianek
produkuj¹: enzymy, bia³ka przeciwbakteryjne, czynniki wzrostowe oraz bior¹ udzia³ w
przekszta³caniu immunoglobulin w formê
wydzielnicz¹ IgA. Cewki œluzowe wydzielaj¹ przede wszystkim mucyny.
Odcinki wydzielnicze s¹ przepuszczalne dla wody, w przeciwieñstwie do czêœci
przewodowej œlinianek [15]. Gruczo³y œlinowe s¹ miejscem, gdzie sk³adniki surowicy
przedostaj¹ siê do œliny drog¹ wewn¹trz i
zewn¹trzkomórkow¹. Wystêpuj¹ce w œlinie
zwi¹zki nie bêd¹ce produktem gruczo³ów
œlinowych, dostaj¹ siê do niej na drodze
dyfuzji komórkowej, aktywnego transportu
i ultrafiltracji z wod¹. Dyfuzji poprzez b³onê
komórkow¹ podlegaj¹ zwi¹zki rozpuszczalne w t³uszczach np. wolne hormony sterydowe. Na drodze ultrafiltracji z wod¹ miêdzy komórkami pêcherzykowymi gruczo³ów
œlinowych dostaj¹ siê do œliny miêdzy innymi: glicerol, sacharoza, hormony sterydowe ( katecholaminy i estry sterydowe) [16,
17]. Aminokwasy przedostaj¹ce siê do komórek gruczo³owych g³ównie za pomoc¹ aktywnego transportu s¹ sk³adnikiem syntetyzowanych wewn¹trzkomórkowych bia³ek.
Wiêkszoœæ bia³ek jest magazynowana a nastêpnie uwalniana jako odpowiedŸ na bodŸce stymuluj¹ce wydzielanie [15].
Œlina produkowana w odcinkach wydzielniczych œlinianek (tzw. œlina pierwotna)
jest izotoniczna w stosunku do osocza. W
trakcie przep³ywu przez wstawki i przewody pr¹¿kowane sk³ad jonowy œliny ulega
znacznym modyfikacjom, œlina staje siê hypotoniczna, a jony potasowe przewa¿aj¹
nad jonami sodowymi. Ponadto jest wzbogacana w substancje produkowane przez
komórki przewodów staj¹c siê œlin¹ wtórn¹
(ostateczn¹). Komórki wstawki produkuj¹ i
wydzielaj¹ czynnik wzrostowy (EGF), lizozym, laktoferrynê i niewielkie iloœci histatyn
oraz uczestnicz¹ w transporcie jonów wêglanowych i chlorkowych. Komórki przewodu pr¹¿kowanego wydzielaj¹ do œwiat³a
przewodu jony potasowe i wodorowêglanowe, a resorbuj¹ jony sodowe i chlorkowe.
Ponadto mog¹ wydzielaæ do œliny jony niektórych metali ciê¿kich np. o³ów, jony rodankowe oraz IgA. Produkuj¹ EGF i laktoferrynê [35]. Dalsze odcinki przewodów wyprowadzaj¹cych: przewody miêdzyzrazikowe i
przewód g³ówny pe³ni¹ wy³¹cznie funkcjê
transportow¹ dla œliny nie zmieniaj¹c jej
sk³adu [2,35].
Œlina poza w³aœciw¹ wydzielin¹ gruczo³ów zawiera tak¿e p³yn dzi¹s³owy, przesiêk
surowiczy, wydzieliny z nosa i gard³a, z³uszczone komórki nab³onka, leukocyty, bakterie i ich metabolity oraz resztki pokarmowe.
Choroby uk³adowe wywo³uj¹ce
zmiany w gruczo³ach œlinowych
i w œlinie
W chwili obecnej w praktyce klinicznej
najczêœciej oznaczanymi zwi¹zkami w œlinie s¹ hormony [5,6,11-13]. Wysok¹ korelacjê pomiêdzy stê¿eniami hormonów w œliPrzegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 2
Tabela I
Analiza œliny w chorobach uk³adowych i wirusowych (na podstawie piœmiennictwa).
Analysis of saliva in systemic and viral diseases (based on literature).
C h o ro b y u k ³ a d o w e w y w o ³ u j¹ c e zm ia n y
B a d a n ia la b o ra to ry jn e œ lin y
w g ru c zo ³ a c h œ lin o w y c h i w œ lin ie
1. Choroby z autoagresji: zespó³ Sjögrena,
reum atoidalne zapalenie staw ów
­ sodu, chlorków. IgA, IgG,laktofery na, album iny
¯ zm niejszenie iloœci fosforanów
2. Now otw ory jam y ustnej i ¿o³¹dka
­ azoty nów, azotanów i reduktazy azotanow ej
3. Celiakia
IgA-AGA
4. Borelioza
Przeciw cia³a (anty -tick)
5. Zaka¿enia Shigell¹
Przeciw cia³a anti-Shiga
C h o ro b y w iru s o w e :
• HI V
IgG (w skaŸnik progresji zm ian), TestOrasure®
• WZW
IgM , TestOrasure® test dla zaka¿eñ WZW B i C
• Odra
IgM (do 42 dni od zaka¿enia)
• Œw inka
Przeciw cia³a
• Ró¿y czka
Przeciw cia³a
• Rotaw irus (RV)
IgA
Tabela II
Stê¿enia wybranych hormonów w œlinie mieszanej i w surowicy.
Levels of selected hormones in whole saliva and blood serum.
Badania poziom u horm onów
Œlina m ieszana
Surow ica krw i
Korty zol w artoœæ najw y ¿sza doroœli
Korty zol 8 godz. po w artoœci najw y ¿sze
u kobiet w okresie prem enopauzy
13,8 - 48,9
1,4 - 8,6
0,3 - 1,0
190 - 690 nm ol/l
55 -250 nm ol
4,5 - 34,5 nm ol/l
Estriol 40 ty dzieñ ci¹¿y
4,5 - 9,8
330 - 1596 m m ol/l
Progesteron
Faza lutealna
u kobiet w okresie prem enopauzy
200 - 1600
10 - 52
4900 - 72000 pm ol/l
200 - 2860 pm ol/
Testosteron u doros³y ch m ê¿czy zn
u kobiet w okresie prem enopauzy
95 - 205
10 - 26
9900 - 27800 pm ol/l
80 - 1270 pm ol/l
nie i we krwi zanotowano w badaniach estriolu, progesteronu, testosteronu, kortyzolu i insuliny (tabela II) [17,18,22,34]. Zmianom sk³adu œliny towarzysz¹ niektóre patologie narz¹dowe, takie jak, upoœledzenie
przes¹czania k³êbkowego i torbielowate
zw³óknienie trzustki. W celiaki stwierdzono
zmiany w stê¿eniach niektórych sk³adników
œliny takich jak: bia³ko ca³kowite, wapñ, stosunek Ca/P, które mog¹ byæ pomocne w
rozpoznawaniu tej choroby [21].
Wiele prac poœwiêcono analizie œliny w
zespole Sjögrena, w którego przebiegu wystêpuje przewlek³e zapalenie œlinianek i gruczo³ów ³zowych z towarzysz¹cym znacznym
zmniejszeniem wydzielania œliny i ³ez. W
œlinie chorych stwierdzono wzrost stê¿enia
sodu i chloru ponadto wzrost poziomów IgA,
IgG, laktoferyny, bia³ek i lipidów zmniejszenie stê¿enia fosforanów [31,32]. W ostatnich latach w badaniach biochemicznych
okreœlono 42 bia³ka œliny, których stê¿enie
wzrasta w pierwotnej chorobie Sjögrena.
Istotne statystycznie zmiany w bia³kach œliny wystêpuj¹ w tak¿e w chorobach nowotworowych jamy ustnej [1,10].
Choroby takie jak zespó³ Sjögrena bakteryjne i wirusowe choroby infekcyjne i rak
jamy ustnej powoduj¹ zmiany w ekspresji
protein œliny i krwi, które mog¹ byæ oznaczane jako specyficzne biomarkery w diagnostyce tych chorób.
W eksperymentalnych badaniach pro-
wadzonych przez Cardoso i wsp. stwierdzono, ¿e poziom mocznika wydzielanego przez
gruczo³y œlinowe koreluje z osoczowym poziomem mocznika i jest niezale¿ny od szybkoœci wydzielania œliny. Wnioski te wyci¹gniêto na podstawie porównania wyników
badañ osób z przewlek³ymi chorobami nerek i osób zdrowych. Stwierdzono ponadto
¿e badanie mocznika w œlinie powinno zostaæ w³¹czone do diagnostyki klinicznej pacjentów [4].
Œlina mo¿e byæ analizowana tak¿e w
ró¿nych chorobach infekcyjnych np. w infekcjach Helicobacter pylori, Shigella,chorobie Lima, która jest wywo³ana krêtkiem Borrelia burgdorferi przenoszonym przez kleszcze. W chorobach tych stwierdzono w œlinie
obecnoœæ specyficznych przeciwcia³ [15].
Badania œliny w chorobach
wirusowych
Wœród bia³ek œliny wyró¿niamy immunoglobuliny klasy: IgA, IgG oraz IgM. Badanie œliny w chorobach wirusowych polega
na diagnostyce tych przeciwcia³ w czym
pomocne mog¹ byæ gotowe zestawy np.
Saliva Diagnostics System, Inc., Vancouver,
Wash [33]. Badania dowodz¹, ¿e diagnostyka infekcji rotavirusowych (RV) u noworodków na podstawie œlinowego IgA jest lepszym badaniem ni¿ badanie tych przeciwcia³ w surowicy. Stwierdzono, ¿e oko³oporodowe infekcje rotawirusem u noworodków
115
wywo³uj¹ specyficzn¹ odpowiedŸ humoraln¹ utrzymuj¹c¹ siê w œlinie przez przynajmniej 3 miesi¹ce. Jayashree proponuje, aby
testy badaj¹ce odpowiedŸ immunologiczn¹
na szczepionkê lub infekcjê RV by³y wykonywane w œlinie, a nie w surowicy [14] (tabela I).
Podobnie diagnostyka infekcji wywo³anych wirusem HIV w œlinie jest wiarygodna
a tak¿e porównywalna z diagnostyk¹ surowicy i mo¿e byæ stosowana w badaniach
klinicznych i epidemiologicznych [7, 19].
Dostêpne s¹ testy Orasure® s³u¿¹ce do diagnostyki HIV jak równie¿ do badania postêpu tej choroby [20].
Œlina znajduje zastosowanie jako p³yn
diagnostyczny w ostrym zapaleniu w¹troby
typu A i B. Wystêpuj¹ce w tym czasie w œlinie przeciwcia³a IgM mog¹ s³u¿yæ do wykrywania infekcji i poszczepiennej odpornoœci. Badanie to mo¿na wykonaæ nawet przy
bardzo ma³ych stê¿eniach przeciwcia³ WZW
typu A. Stwierdzono, ¿e badanie œliny zestawami Orasure® jest bardzo dobr¹ metod¹ w diagnostyce wirusowego zapalenia
w¹troby typu B i C ze 100% czu³oœci¹ i swoistoœci¹.
Œlina mo¿e byæ tak¿e wykorzystana do
stwierdzenia infekcji lub odpornoœci poszczepiennej odry, œwinki i ró¿yczki (tabela I) [3]. Badania przeciwcia³ œliny w porównaniu z surowic¹ dla odry charakteryzuj¹ siê 97% czu³oœci¹ i 100% swoistoœci¹,
dla œwinki 94% czu³oœci¹ i 94% swoistoœci¹, dla ró¿yczki 98% czu³oœci¹ i 98%
swoistoœci¹ [29, 30].
Leki i u¿ywki oznaczane w œlinie
Analiza œliny s³u¿y równie¿ do oznaczania stê¿eñ niektórych leków, pozwalaj¹c
uzyskaæ dane o wolnej frakcji leku odpowiedzialnej za farmakologiczne skutki leczenia.
Przyk³adami leków i u¿ywek, które mog¹ byæ
oznaczane w œlinie s¹: leki nadciœnieniowe,
psychotropowe, antyhistaminowe, antydepresyjne, antycholinergiczne, przeciwnowotworowe opiaty, amfetamina, barbiturany,
preparaty halucynogenne, konopie indyjskie, alkohol, nikotyna. Substancje te w formie niezwi¹zanej przechodz¹ z krwi do œliny drog¹ biernej dyfuzji tym ³atwiej im cz¹steczka jest mniejsza, gdy jest rozpuszczalna w t³uszczach i niezjonizowana. Wykazano, ¿e stosunek stê¿enia niektórych leków
w œlinie do ich ca³kowitego stê¿enia w osoczu odpowiada stosunkowi wolnej frakcji
leku w osoczu do ca³kowitego stê¿enia tych
leków w osoczu [8,9]. Przyk³ady badañ nad
wykorzystaniem œliny do okreœlania stê¿eñ
leków mo¿na znaleŸæ w literaturze polskiej.
W badaniach Tadeusiaka i wsp. stwierdzono wysok¹ korelacjê miêdzy stê¿eniami teofiliny w œlinie i w surowicy umo¿liwiaj¹c¹ zast¹pienie surowicy œlin¹ do monitorowania
leczenia teofilin¹ [28].
Wiadomo, ¿e stê¿enia leków psychotropowych w œlinie takich jak sole litu koreluj¹
z ich stê¿eniem w surowicy, podobna zale¿noœæ wystêpuje równie¿ dla leków przeciwpadaczkowych Porównano stê¿enia ró¿nych leków przeciwpadaczkowych (AED):
fenytoiny (PHT), fenobarbitalu (PB), prymidonu (PRM), karmazepiny (CZB) oraz kwasu walproinowego (VPA) w surowicy i œlinie
w 237 osobowej grupie dzieci leczonych z
116
powodu padaczki. Wykazano istnienie wysokiej korelacji dla PHT, PB, PRM i CBZ (z
wyj¹tkiem VPA) miêdzy stê¿eniem leku w
surowicy a stê¿eniem w œlinie. Pomiar stê¿enia AED w surowicy mo¿e byæ wiêc zast¹piony, oznaczeniami w œlinie szczególnie
przydatnym w czasie ambulatoryjnej kontroli
dzieci z padaczk¹ [27].
Analiza alkoholu w œlinie mo¿e byæ
wskaŸnikiem jego zawartoœci we krwi ju¿ w
20 minut po jego spo¿yciu. Etanol wystêpuje w surowicy w formie niezjonizowanej,
wolnej, ma ma³¹ cz¹steczkê rozpuszczaln¹
w t³uszczach dziêki czemu dyfunduje bardzo szybko do œliny. Badania wykazuj¹ istotn¹ korelacjê pomiêdzy stê¿eniem alkoholu
w œlinie i we krwi [24]. Œlina mo¿e byæ równie¿ u¿ywana do monitorowania palenia tytoniu jak i ekspozycji na dym tytoniowy.
G³ówny metabolit nikotyny cotinine jest tu
wskaŸnikiem ekspozycji na dym tytoniowy
u palaczy i biernych palaczy[25]. Dostêpne
s¹ testy dla diagnostyki alkoholu i cotinine
np. STC test (STC Technologies, Inc., Betelem, Pa) [33].
W ostatnich latach dziêki rozwojowi
metod analitycznych sta³o siê mo¿liwe oznaczanie narkotyków i leków w takich materia³ach biologicznych jak œlina, pot czy w³osy. W pracy Piekoszowskiego i wsp. przedstawiono oznaczanie pochodnych alkaloidów opium metod¹ chromatografii gazowej
sprzê¿onej z spektrometri¹ mas. Porównanie stê¿eñ morfiny w surowicy krwi i œlinie
wynosi³y odpowiednio 0-2081 i 0-208 ng/ml,
a dodeiny 0-580 (surowica) i 0-428 ng/ml
(œlina) [23].
Podsumowanie
Wa¿ne jest, aby monitorowanie stanu
zdrowia, progresji choroby i wyników leczenia odbywa³o siê mo¿liwie nieinwazyjnie.
Warunki te mog¹ byæ spe³nione gdy:
1. zastosowane bêd¹ metody nieinwazyjnego pobierania materia³u biologicznego
2. okreœlone zostan¹ biomarkery w³aœciwe dla zdrowia i choroby;
3. opracowane zostan¹ technologiczne
platformy do szybkiego rozpoznawania biomarkerów [26].
Najnowsze doniesienia naukowe mówi¹
o opracowaniu kompleksowego katalogu
bia³ek ludzkiej œliny, z podzia³em na bia³ka
œliny mieszanej oraz pochodz¹cej z przewodów œlinianki przyusznej, pod¿uchwowej i
podjêzykowej. W œlinie zidentyfikowano
1939 najwa¿niejszych bia³ek w tym 740 bia³ek w œlinie mieszanej i w œlinie przewodowej wszystkich œlinianek. Znaleziono w œlinie kilka bia³ek obecnych w osoczu i wykorzystywanych w diagnostyce klinicznej np.
kinazê kreatyninow¹ typu B, fibrynogen,
hemoglobinê, czynnik reumatyczny i Igs.
Porównano podstawowe dane z osocza krwi
ludzkiej, w której oznaczono 3020 bia³ek z
bia³kami œliny. Stwierdzono, ¿e 597 bia³ek
wystêpuje zarówno we krwi jak i œlinie. Stworzenie kompleksowego katalogu bia³ek œliny zapewni mo¿liwoœæ porównañ z katalogiem bia³ek osocza krwi i mo¿e stanowiæ
podstawê dla przysz³ych badañ takich jak
poszukiwanie potencjalnych biomarkerów
dla diagnostyki chorób ogólnoustrojowych.
Ostatecznym celem katalogowania protein
znajduj¹cych siê w p³ynach organizmów (œliPrzegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 2
na, osocze, ³zy) jest mo¿liwoœæ wykorzystania tych informacji do monitorowania stanu
zdrowia i do wykrywania chorób o pod³o¿u
genetycznym [36].
Œlina jest jedn¹ z biologicznych wydzielin wytwarzan¹ regularnie, zawieraj¹c¹ liczne substancje podobnie jak inne p³yny np.
krew i mocz. Wydaje siê wiêc, ¿e praktyczne wykorzystanie tej alternatywy w badaniach laboratoryjnych jest wci¹¿ niedoceniane. Mo¿na mieæ jednak nadziejê, ¿e trwaj¹ce intensywne badania nad biochemi¹ œliny w nied³ugim czasie dostarcz¹ nowych
informacji i pozwol¹ na zastosowanie nowych technologii do jej szerszego wykorzystania.
Wnioski
1. Pobieranie œliny do badañ laboratoryjnych jest metod¹ nieinwazyjnego uzyskania materia³u biologicznego
2. Zmiany w ekspresji protein œliny,
mog¹ byæ oznaczane jako specyficzne biomarkery w diagnostyce wielu chorób
3. Stê¿enia hormonów sterydowych w
œlinie odzwierciedlaj¹ stê¿enia ich wolnej
frakcji we krwi i mog¹ byæ wykorzystywane
w diagnostyce i leczeniu zaburzeñ hormonalnych
4. Œlina jest materia³em laboratoryjnym,
w którym mo¿na oznaczaæ poziom przeciwcia³, leków i u¿ywek
Piœmiennictwo
1. Aydin S.: A comparison of ghrelin, glucose, alphaamylase and protein levels in saliva from diabetics.
J. Biochem. Mol. Biol. 2007, 40, 29.
2. Baum B.J., Dai Y., Hiramatsu Y. et al.: Signaling
mechanisms that regulate saliva formation. Crit. Rev.
Oral Biol. Med. 1993, 4, 379.
3. Brown D., Ramsay M., Richards A., Miller E.: Salivary diagnosis of measles: a study of notified cases
in the United Kingdom, 1991-3. BMJ, 1994, 308,
1015
4. Cardoso E.M., Arregger A.L., Tumilasci O.R. et
al.: Assessment of salivary urea as a less invasive
alternative to serum determinations. Scand. J. Clin.
Lab. Invest. 2008 Nov 21:1.
5. Cetinkaya S., Ozon A., Yordam N.: Diagnostic value
of salivary cortisol in children with abnormal adrenal
cortex functions. Horm. Res. 2007, 67, 6, 301.
6. Dziurkowska E., Zarzycki P.K.: Rola oznaczania
hormonów steroidowych w œlinie w nowoczesnej
diagnostyce medycznej Bromat. Chem.Toksykol.
2007, 4, 401
7. Frerichs R.R., Silarug N., Eskes N. et al.: Salivabased HIV-antibody testing in Thailand. AIDS 1994,
8, 885.
8. Haeckel R.: Factors influencing the saliva/plasma
ratio of drugs. Ann. NY Acad. Sci. 1993, 694, 128.
9. Haeckel R., Hanecke P.: Application of saliva for drug
monitoring. An in vivo model for transmembrane
transport. Eur. J. Clin. Chem. Clin. Biochem. 1996,
34, 171.
10. Hu S., Wang, J., Meijer J., Ieong, S. et al.: Salivary
proteomic and genomic biomarkers for primary
Sjogren's syndrome. Arthritis Rheum. 2007, 56,
3588.
11. Hucklebridge F., Clow A., Evans P.: The relationship between salivary secretory immunoglobulin A
and cortisol: neuroendocrine response to awakening and diurnal cycle. Int. J. Psychophysiol. 1998,
31, 69.
12. Hucklebridge F., Hussain T., Evans P., Clow A.:
The diurnal patterns of the adrenal steroids cortisol
and dehydroepiandrosterone (DHEA) in relation to
awakening. Psychoneuroendocrinology 2005, 30, 51.
13. Jacobs N., Nicolson N.A., Derom C. et al.: Electronic monitoring of salivary cortisol sampling compliance in daily life. Life. Sci. 2005, 76, 2431.
14. Jayashree S., Bhan M.K., Kumar R., et al.: Serum
and salivary antibodies as indicators of rotavirus in-
M. Klichowska-Palonka i wsp.
fection in neonates. J. Infect. Dis. 1988, 158, 1117.
15. Kaufman E., Lamster B.: The diagnostic applications of saliva- a review Crit. Rev. Oral Biol. Med.
2002, 13, 2, 197.
16. Lac G.: Saliva assays In clinical and research biology Pathol. Biol. 2001, 49, 660
17. Lac G., Lac N., Robert A.: Steroid assays in saliva:
a method to detect plasmatic contaminations Arch.
Int. Physiol. Bioch. Biophys. 1993,101, 257.
18. Luisi M., Franchi F.: Salivary steroid measurement.
An alternative approach to plasma assays in assessing endocrine function. Front. Oral Physiol. 1984, 5,
124.
19. Malamud D.: Saliva as a diagnostic fluid. BMJ 1992,
305, 207.
20. Matsuda S., Oka S., Honda M. et al.: Characteristics of IgA antibodies against HIV-1 in sera and saliva from HIV-seropositive individuals in different clinical stages. Scand. J. Immunol. 1993, 38, 428.
21. Mina S., Azcurra A.I., Riga C. et al.: Evaluation of
clinical dental variables to build classifiers to predict
celiac disease. Med. Oral Patol. Oral Cir. Bucal. 2008,
13, 398.
Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 2
22. Obimski Z., Stupnicki R.: Radioimmunoassay of
cortisol in saliva Endocrinol. Pol. 1991, 42, 3, 491.
23. Piekoszowski W., Janowska E., Stanaszek R. i
wsp.: Oznaczanie pochodnych alkaloidów opium w
surowicy, œlinie i w³osach u osób uzale¿nionych.
Przegl. Lek. 2001, 58 ,287.
24. Penttila A., Karhunen P.J., Pikkarainen J.: Alcohol
screening with the alcoscan test strip in forensic
praxis. Forensic. Sci. Int., 1990, 44:43.
25. Repace J.L., Jinot J., Bayard S., et al.: Air nicotine
and saliva cotinine as indicators of workplace passive smoking exposure and risk. Risk Anal. 1998,
18, 71.
26. Segal A., Wong D.T.: Salivary diagnostics: enhancing disease detection and making medicine better.
Eur. J. Dent. Educ. 2008, Suppl. 1, 22.
27. Steinborn B., Galas-Zgorzelewicz B.: Korelacja
miêdzy stê¿eniami leków przeciwpadaczkowych w
œlinie i w surowicy u dzieci. Probl. Ter. Monitor. 1995,
6 , 60.
28. Tadeusiak W., Marcinowska-Suchowierska E.,
Bobilewicz D.: Usage of saliva for theophylline treat-
ment monitoring. Post. Nauk Med. 1997, 10, 18.
29. Thieme T., Piacentini S., Davidson S., Steingart
K.: Determination of measles, mumps, and rubella
immunization status using oral fluid samples. J. Am.
Med. Assoc.1994, 272, 219.
30. Thieme T., Yoshihara P., Piacentini S., Beller M.:
Clinical evaluation of oral fluid samples for diagnosis of viral hepatitis. J. Clin. Microbiol. 1992, 30, 1076.
31. Thorn J.J., Prause J.U., Oxholm P.: Sialochemistry
in Sjögren's syndrome: a review. J. Oral Pathol. Med.
1989, 18, 457.
32. Tishler M., Yaron I., Shirazi I., Yaron M.: Saliva: an
additional diagnostic tool in Sjögren's syndrome.
Semin. Arthritis Rheum. 1997, 27, 173.
33. Voss Fred H.: Saliva as a fluid for measurement of
estriol levels. Am. J. Obstet. Gynecol. 1999, 180,
226.
34. www.ibl-hamburg.com Saliva Diagnostics.
35. www.histologia.cm-uj.krakow.pl
36. Yan W., Apweiler R., Bagley B.M., et al.: Systematic comparison of human saliva and plasma
proteomes Proteomics Clin. Appl. 2009, 3, 116.
117