Agnieszka Suder

Załącznik nr 2.
Autoreferat
Agnieszka Suder
Kraków, sierpień 2015
Załącznik nr 2.
1. Agnieszka Suder
2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe – z podaniem nazwy, miejsca i roku ich
uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej:
1998 – magister rehabilitacji ruchowej
Instytut Rehabilitacji, Wydział Wychowania Fizycznego, Akademia Wychowania Fizycznego
w Krakowie.
2005 – doktor nauk o kulturze fizycznej, specjalność: antropologia
Tytuł pracy doktorskiej: Skład ciała i dystrybucja tkanki tłuszczowej u młodych mężczyzn z
populacji wielkomiejskiej w aspekcie statusu społeczno-ekonomicznego oraz stylu życia.
Katedra Antropologii i Anatomii, Wydział Wychowania Fizycznego, Akademia Wychowania
Fizycznego w Krakowie.
3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych:
1998 – 2002: Asystent, Zakład Anatomii, Katedra Antropologii i Anatomii, Wydział
Wychowania Fizycznego, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie;
2002 – 2006: Asystent, Zakład Anatomii, Katedra Fizjoterapii, Wydział Rehabilitacji
Ruchowej, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie;
2006 – obecnie: Adiunkt, Zakład Anatomii, Katedra Fizjoterapii, Wydział Rehabilitacji
Ruchowej, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie;
2010 – obecnie: Kierownik Zakładu Anatomii, Katedra Fizjoterapii, Wydział Rehabilitacji
Ruchowej, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie;
2013 – obecnie: Wykładowca, Zakład Fizjoterapii, Instytut Kultury Fizycznej, Państwowa
Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu.
4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o
stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.
U. nr 65, poz. 595 ze zm.):
a) Tytuł osiągnięcia naukowego:
2
Najważniejsze osiągnięcia naukowe, będące podstawą złożonego przeze mnie wniosku
o wszczęcie postępowania habilitacyjnego, stanowi monotematyczny cykl 5 oryginalnych
prac naukowo-badawczych zebranych pod wspólnym tytułem:
Zmienność ontogenetyczna dystrybucji tkanki tłuszczowej i uwarunkowania jej
brzusznego typu w populacjach dzieci i młodzieży z różnych środowisk.
b) Prace będące podstawą ubiegania się o tytuł doktora habilitowanego:
1. Chrzanowska M., Suder A. 2010. Changes in central fatness and abdominal obesity
in children and adolescents from Cracow, Poland, 1983-2000. Annals of Human
Biology, 37, 2, 243-253.
IF – 1,713; MNiSW - 20
2. Chrzanowska M., Suder A., Kruszelnicki P. 2012. Tracking and risk of abdominal
obesity in the adolescence period in children aged 7-15. The Cracow Longitudinal
Growth Study. American Journal of Human Biology, 24, 1, 62-67.
IF – 2,335; MNiSW – 35
3. Suder A., Chrzanowska M. 2015. Risk factors of abdominal obesity in children and
adolescents from Cracow, Poland (1983-2000). Journal of Biosocial Science, 47, 2,
203-219.
IF – 1,260; MNiSW – 25
4. Suder A., Janusz M., Jagielski P., Głodzik J., Pałka T., Cisoń T., Pilch W. 2015.
Prevalence and risk factors of abdominal obesity in Polish rural children. HOMO
Journal of Comparative Human Biology, 66, 4, 357-368.
IF – 0,704; MNiSW - 25
5. Suder A., Płonka M., Jagielski P, Piórecka B., Głodzik J. 2015. Physiological and
environmental factors associated with central fat distribution in pubertal girls.
Journal of Physiology and Pharmacology, 66, 3, 463-470.
IF – 2,386; MNiSW - 25
Sumaryczna punktacja osiągnięcia naukowego w postaci jednotematycznego cyklu publikacji
wyniosła: IF - 8,398; MNiSW – 130.
3
Szczegółowe informacje na temat własnego wkładu pracy zamieszczono w Załączniku nr 4, a
oświadczenia współautorów w Załączniku nr 6.
c) Omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich
ewentualnego wykorzystania:
Uzasadnienie podjęcia tematu oraz cel naukowy:
Wskaźnik antropometryczny BMI (Body Mass Index), będący ilorazem masy ciała
(kg) i kwadratu wysokości (m2), jest powszechnie wykorzystywany w badaniach
populacyjnych do diagnostyki nadwagi i otyłości ze względu na jego stosunkowo niską
korelację z wysokością ciała, a wysoką - z procentową zawartością tłuszczu w ciele. Jest on
jednak również zależny od masy ciała szczupłego, w tym również od masy mięśniowej.
Wskaźnik BMI pozwala na dobrą ocenę relatywnej masy ciała, nie pozwala natomiast na
ujawnienie różnic w zawartości tłuszczu i beztłuszczowej masy ciała. Nie pozwala on także
na ocenę rozłożenia tkanki tłuszczowej w ciele (12, 15, 27). A nadmierna kumulacja tkanki
tłuszczowej - podskórnej i przede wszystkim trzewnej - w okolicy brzusznej, jest czynnikiem
związanym z zaburzeniami metabolicznymi i produkcją białek stanu zapalnego, zarówno u
dzieci jak i u dorosłych (20). Brzuszny typ dystrybucji tkanki tłuszczowej niesie szczególnie
zagrażające zdrowiu konsekwencje. Predysponuje on do wystąpienia cukrzycy typu 2,
choroby niedokrwiennej serca, jego przerostu i zwyrodnieniowych zmian mięśniowych, także
nadciśnienia, hiperlipidemii, udaru mózgu, nowotworów, kamicy pęcherzyka żółciowego i
nerek, ograniczenia wydolności układu oddechowego, stłuszczenia wątroby, zaburzeń w
czynności jajników, przebiegu ciąży i porodu czy niektórych chorób skóry (13, 24, 30).
Wyniki uzyskane w badaniach Bogolusa Heart Study potwierdziły wyższe ryzyko powikłań
kardiometabolicznych wśród dzieci z BMI w normie lub nadwagą, ale charakteryzujących się
otyłością typu brzusznego, w porównaniu do dzieci bez nadmiernej kumulacji tłuszczu w
okolicy brzusznej (35). Wskaźnikiem antropometrycznym, który w stosunkowo prosty sposób
pozwala na oszacowanie brzusznego typu otłuszczenia ciała, a rzadko jest wykorzystywany w
badaniach populacyjnych i klinicznych, jest wskaźnik WHtR (waist to height ratio) (2, 32, 16,
17, 41). WHtR jest ilorazem obwodu pasa (cm) i wysokości ciała (cm). Otyłość typu
brzusznego klasyfikuje się, gdy obwód pasa przekracza połowę wysokości ciała: WHtR ≥
0,50 (32). Wskaźnik WHtR dobrze różnicuje dzieci i młodzież z niskim i wysokim poziomem
otłuszczenia brzusznego, szacowanym na podstawie absorpcjometrii promieniowania X o
4
dwóch energiach (DXA, dual-energy X-ray absorptiometry) (40). Jest również stosunkowo
niezależną od wieku miarą, gdyż w rozwoju ontogenetycznym ma miejsce przyrost obu
składowych ilorazu tj. wysokości ciała i obwodu pasa (26). Wskaźnik ten ma dobrą wartość
predyktywną w szacowaniu ryzyka chorób kardiometabolicznych u dzieci i młodzieży (4, 5,
6, 21, 39).
Uwarunkowania nadwagi i otyłości, klasyfikowanych na podstawie BMI, są dobrze
opisane w piśmiennictwie światowym, zdecydowanie mniej jest prac poświęconych
uwarunkowaniom i czynnikom ryzyka otyłości brzusznej (11, 28, 38, 42). Opracowanie
programów zwalczania centralnej dystrybucji tkanki tłuszczowej w ciele wymaga dokładnego
rozeznania ich szczegółowych uwarunkowań, które często są charakterystyczne dla danej
populacji. Celem moich prac było zatem zbadanie fenotypowej zmienności dystrybucji tkanki
tłuszczowej w rozwoju osobniczym, na podstawie cech i wskaźników antropologicznych tj.
obwodu pasa (WC – waist circumference) oraz wskaźnika WHtR (waist to height ratio), u
dzieci i młodzieży z różnych środowisk. A także, w świetle narastającej epidemii otyłości,
celem moich prac było rozpoznanie i określenie czynników biologicznych, społecznych i
stylu życia, które podnoszą ryzyko wystąpienia otyłości typu centralnego, charakteryzującej
się nadmierną kumulacją tkanki tłuszczowej w okolicy brzusznej.
Szczegółowa problematyka prac, składających się na osiągnięcie naukowe:
W pracy Chrzanowska M., Suder A. 2010. Changes in central fatness and abdominal
obesity in children and adolescents from Cracow, Poland, 1983-2000. Annals of Human
Biology, 37, 2, 243-253 podjęłyśmy kwestię oszacowania kierunku i wielkości zmian
otłuszczenia typu centralnego zachodzących w fazie progresywnej ontogenezy. Analizie
poddano średnie wartości obwodu pasa (WC) oraz wskaźnika WHtR, w dwóch
reprezentatywnych kohortach dzieci i młodzieży Krakowa w wieku 4-20 lat. Oszacowano
również częstość występowania brzusznego typu otyłości u chłopców i dziewcząt na
podstawie wskaźnika WHtR oraz jej zmiany pomiędzy dwoma kohortami. Materiał stanowiły
dane z dwukrotnych badań realizowanych przez zespół badawczy Katedry Antropologii i
Anatomii Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie z 1983 roku (przebadano 3252
chłopców i 3288 dziewcząt) oraz z roku 2000 (przebadano 2409 chłopców i 2093 dziewcząt)
pod roboczym tytułem Dziecko krakowskie (8, 9, 19). Badania antropometryczne i ankietowe
zostały przeprowadzone we wszystkich typach placówek szkolnych. Reprezentatywność
próby zapewniono dokonując wyboru jednostek do badań z listy wszystkich szkół i
5
przedszkoli krakowskich na drodze losowej, za pomocą losowania dwustopniowego, metodą
urnową.
Wyniki uzyskane przez Chrzanowską i Suder (2010) pokazują, że średnie wartości
obwodu pasa (WC) dzieci badanych w 2000 roku były istotnie wyższe u chłopców i
dziewcząt w fazie przedpokwitaniowej w porównaniu do ich rówieśników badanych w 1983.
Jednak w okresie późnej adolescencji kierunek zróżnicowania był przeciwny, pokazując
istotnie niższe średnie wartości WC u chłopców i dziewcząt badanych 2000 roku. Podobny
kierunek zróżnicowania potwierdzono w przypadku wskaźnika WHtR, którego średnie
wartości były istotnie niższe zarówno u chłopców jak i dziewcząt w okresie późnej
adolescencji badanych w 2000 roku, w porównaniu do młodzieży z kohorty 1983. W
przypadku najstarszej młodzieży badanej w 2000 roku różnica średnich wartości obwodu pasa
może wynikać z wpływów środowiskowych związanych z promowaniem w mediach mody na
szczupłą sylwetkę (10). Wynikiem niepokojącym okazał się wzrost częstości występowania
otyłości typu brzusznego, szacowanej na podstawie kryterium WHtR ≥ 0,50 (32), w
analizowanych kohortach. Częstość występowania otyłości brzusznej była wyższa zarówno u
chłopców jak i u dziewcząt badanych w 2000 roku, w porównaniu do dzieci i młodzieży z
kohorty 1983. Częstość ta wynosiła, odpowiednio dla chłopców i dziewcząt, w kohorcie
2000: 6,4% i 3,1%, natomiast w kohorcie 1983: 3,9% i 2,4% i w przypadku chłopców różnice
te były statystycznie istotne. Uzyskane rezultaty pokazały wzrastającą częstość występowania
otyłości typu brzusznego u dzieci i młodzieży z Krakowa badanej na przestrzeni niemal
dwudziestu lat. Trend ten nie był tak nasilony jak w innych krajach (18, 29, 34, 36), ale
pokazywał ten sam kierunek zmian.
Zmiany średnich wartości wskaźnika WHtR z wiekiem nie były dotąd prezentowane
na tak dużej populacji dzieci krakowskich, a zestawienie tych zmian z dwóch kohort
badanych na przełomie wieków, stanowi istotne źródło do analiz porównawczych. Uzyskane
rezultaty mogą zatem służyć jako biologiczne układy odniesienia w procesie oceny i
porównań rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z podobnych środowisk dużych miast w
Polsce. Zastosowanie kryterium WHtR ≥ 0,50 dla oszacowania częstości występowania
otyłości typu brzusznego umożliwia natomiast porównania epidemiologiczne na skalę
światową. Praca ta była cytowana między innymi w wiodącym periodyku związanym z
tematyką otyłości - International Journal of Obesity.
Ponieważ wskaźnik WHtR okazał się czułym barometrem zmian w częstości
występowania otyłości typu brzusznego w kolejnej pracy (Chrzanowska M., Suder A.,
6
Kruszelnicki P. 2012. Tracking and risk of abdominal obesity in the adolescence period in
children aged 7-15. The Cracow Longitudinal Growth Study. American Journal of Human
Biology, 24, 1, 62-67 podjęto próbę oszacowania ryzyka wystąpienia otyłości brzusznej w
wieku 15 lat w zależności od występowania centralnego typu otłuszczenia ciała w wieku 7-14
u chłopców i dziewcząt z Krakowskich Badań Longitudinalnych (3). Analizę oparto na
archiwalnych, 8-letnich, ciągłych badaniach antropometrycznych 315 chłopców i 198
dziewcząt z jednej dzielnicy Krakowa – Nowej Huty. Wybrana próba dzieci z Nowej Huty nie
różniła się pod względem podstawowych wskaźników wzrastania i rozwoju tj. wysokości i
masy ciała, oraz wieku menarche i wieku wyrzynania się zębów stałych od dzieci z populacji
całego miasta Krakowa, badanych przekrojowo w roku 1983 (8). Ponieważ materiał
badawczy nie był liczny, brzuszny typ otłuszczenia ciała określono stosując granicę 75
centyla dla obwodu pasa (WC) oraz wskaźnika WHtR, natomiast otyłość brzuszną – stosując
granicę 90 centyla dla odpowiedniego wieku i płci.
W pierwszej fazie opracowania danych dokonano oceny stopnia kontynuacji typu
otłuszczenia ciała - za pomocą tablic wielodzielczych i testu chi-kwadrat, opartych na
kwartylach rozkładu obwodu pasa oraz wskaźnika WHtR - określonego na początku badań tj.
w wieku 7 lat i na końcu tj. w wieku 15 lat. Odpowiednie wartości 25 centyla oraz 75 centyla
stanowiły punkty odcięcia dla określenia kategorii szczupłych < 25, 25-75 przeciętnych i >75
z brzusznym typem otłuszczenia ciała. Analiza rozkładów kwartylowych pokazała, że u
większości chłopców, których charakteryzował brzuszny typ otłuszczenia ciała (określony na
podstawie WC i WHtR >75) w wieku 7 lat, typ ten został zachowany również w 15 roku
życia, czyli wśród 7-latków z brzusznym typem otłuszczenia ciała tylko 1-2% chłopców
przesunęło się do kategorii szczupłych w 15 roku życia, podczas gdy większość (62%)
pozostało w kategorii z brzusznym typem otłuszczenia ciała. Podobne zależności, ale o
mniejszym stopniu nasilenia, zaobserwowano u dziewcząt: wśród 7-latek z brzusznym typem
otłuszczenia ciała 6-7% z nich przeszło do kategorii szczupłych w wieku 15 lat, natomiast
połowa z nich charakteryzowała się dalej brzusznym typem otłuszczenia ciała. Wyniki te
potwierdzają również związki pomiędzy dystrybucją tłuszczu i płcią, które są wyrażone
bardziej centralną dystrybucją tkanki tłuszczowej u chłopców i bardziej obwodową u
dziewcząt. U badanych 7-latków typ otłuszczenia ciała wydaje się już zatem ustalony, o czym
świadczy z częstością powyżej 50% zjawisko ciągłości (kontynuacji) typu otłuszczenia
brzusznego ciała.
Z ilorazu odsetka dzieci danej kategorii, które stały się dziećmi z brzusznym typem
otłuszczenia ciała, w stosunku do odsetka wszystkich dzieci z brzusznym typem otłuszczenia
7
ciała w skali całej próby, niezależnie od poziomu otłuszczenia w 7 roku życia, obliczono
relatywne ryzyko (RR) zostania dzieckiem z brzusznym typem otłuszczenia ciała w wieku
młodzieńczym. Dla dzieci szczupłych w 7 roku życia (WHtR < 25) wyniosło ono dla
chłopców i dziewcząt odpowiednio: 0,15 i 0,17, podczas gdy dla dzieci z brzusznym typem
otłuszczenia ciała (WHtR > 75) relatywne ryzyko wyniosło 2,41 dla chłopców i 2,06 dla
dziewcząt.
Zastosowanie bardziej rygorystycznych punktów odcięcia (WC i WHtR ≥ 90 centyla)
dla określenia brzusznego typu otyłości w oszacowaniu ryzyka wystąpienia otyłości brzusznej
w wieku 15 lat w zależności od wystąpienia tej otyłości w wieku od 7 do 14 lat, przy
wykorzystaniu regresji logistycznej i ilorazu szans (OR – odds ratio) z 95% przedziałem
ufności (CI – confidence interval), pokazało, że ryzyko to jest największe już u 7-letnich
chłopców (OR=5,46; 95% CI: 1,61-18,51) i dziewcząt (OR=6,19; 95% CI: 1,63-23,52) oraz u
12-letnich dziewczynek (OR=5,59; 95% CI: 1,34-23,28) w przypadku WHtR oraz u 12letnich u chłopców (OR=11,59 ; 95% CI: 1,70-78,58) oraz dziewcząt (OR=9,05; 95% CI:
1,15-71,06) w przypadku obwodu pasa.
Okres dojrzewania jest krytycznym okresem dla kształtowania się fenotypu
otłuszczenia ciała (14, 22, 23, 25) i dystrybucji tkanki tłuszczowej (31). Wyniki naszej pracy
pokazują wczesną predyspozycję do rozwoju otyłości brzusznej u chłopców i dziewcząt z
Krakowa. Otyłość brzuszna 7-latka stanowi poważny czynnik ryzyka otyłości brzusznej u
młodego człowieka wchodzącego w dorosłość i powinna skłaniać do podjęcia działań,
zmierzających do zredukowania nadmiernego otłuszczenia ciała, zwłaszcza w okolicy
brzusznej już na wczesnym etapie rozwoju organizmu.
W kolejnych pracach skupiłam się na określeniu biologicznych, społecznoekonomicznych i związanych ze stylem życia czynników ryzyka nadmiernej kumulacji tkanki
tłuszczowej w okolicy brzusznej u dzieci i młodzieży z różnych środowisk. W artykule:
Suder A., Chrzanowska M. 2015. Risk factors of abdominal obesity in children and
adolescents from Cracow, Poland (1983-2000). Journal of Biosocial Science, 47, 2, 203-219
określono czynniki ryzyka wystąpienia centralnej dystrybucji tkanki tłuszczowej u dzieci i
młodzieży z dwóch kohort miejskich, badanych w latach transformacji ustrojowej. Materiał
stanowiły dane antropometryczne i ankietowe dzieci i młodzieży w wieku 4-18 lat,
pochodzące z badań przeprowadzonych w ramach projektu Dziecko krakowskie (8, 9, 19). Dla
celów obecnego opracowania wyliczono wskaźnik WHtR, a brzuszny typ otyłości
zdefiniowano przyjmując granicę 90 centyla obwodu pasa (WC) oraz wskaźnika WHtR
8
odpowiedniego do wieku i płci (34). Pełny zestaw danych opracowano dla 2160 chłopców i
2178 dziewcząt badanych w roku 1983 oraz dla 816 chłopców i 718 dziewcząt badanych w
2000 roku.
Za biologiczne czynniki ryzyka przyjęto: wiek dziecka, wiek matki podczas porodu,
masę urodzeniową, występowanie otyłości u rodziców oraz występowanie otyłości typu
brzusznego u rodziców. Wśród czynników społeczno-ekonomicznych analizie poddano
wykształcenie ojca, wykształcenie matki, liczbę dzieci w rodzinie oraz sytuację ekonomiczną
rodziny. Za czynniki związane ze stylem życia przyjęto liczbę posiłków spożywanych w
ciągu dnia, palenie papierosów przez rodziców, aktywność fizyczną podejmowaną przez
dzieci w czasie wolnym oraz aktywność fizyczną podejmowaną w klubach sportowych.
Badając wpływ czynników ryzyka na występowanie otyłości brzusznej obliczono iloraz szans
(OR – odds ratio) oraz 95% przedział ufności (CI – confidence interval) przy zastosowaniu
analizy regresji logistycznej.
Przeprowadzona analiza wykazała, że występowanie otyłości w rodzinie (BMI ≥ 30),
zwłaszcza u obojga rodziców, stanowiło istotny czynnik ryzyka wystąpienia otyłości
brzusznej u ich dzieci. W obu seriach badań córki otyłych rodziców miały niemal
pięciokrotnie wyższe ryzyko wystąpienia otyłości brzusznej (WHtR) w porównaniu do
dziewcząt, których rodzice pozostali szczupli (OR=4,82; 95% CI: 1,17-19,77). Niemal
sześciokrotnie ryzyko to wzrastało wśród chłopców badanych w serii 2000 (OR=5,85; 95%
CI: 1,36-25,10). Brzuszny typ rozmieszczenia tłuszczu (WC) u ojców związany był z ponad
dwukrotnym wzrostem ryzyka wystąpienia otyłości brzusznej u synów (OR=2,46; 95% CI:
1,12-5,36), a otyłość brzuszna matek podnosiła to ryzyko ponad dwukrotnie u córek
(OR=2,03; 95% CI: 1,02-4,04). Wpływ pozostałych czynników biologicznych okazał się
nieistotny, poza wysoką masą urodzeniową dziecka (≥ 4000 g) w przypadku dziewcząt, która
wiązała się z podwyższonym ryzykiem wystąpienia otyłości brzusznej (OR=1,78; 95% CI:
1,12-2,82).
Wśród czynników społeczno-ekonomiczych niski poziom wykształcenia rodziców
(OR=2,06; 95% CI: 1,18-3,60) oraz zła sytuacja ekonomiczna rodziny (OR=2,83; 95% CI:
1,10-7,28) powiązane były ze wzrostem ryzyka wystąpienia otyłości brzusznej (WHtR),
zwłaszcza u dziewcząt z serii 2000. Posiadanie jednego dziecka wiązało się natomiast ze
wzrostem ryzyka wystąpienia otyłości brzusznej u chłopców badanych w 2000 roku
(OR=1,96; 95% CI: 1,36-3,40).
Brak deklarowanej
aktywności
fizycznej
podejmowanej
w czasie wolnym
przynajmniej przez dwie godziny w tygodniu stanowił istotny czynnik ryzyka wystąpienia
9
otyłości brzusznej (WHtR) u chłopców. Ryzyko to wzrastało sześciokrotnie u chłopców,
którzy nie podejmowali regularnej aktywności fizycznej, w porównaniu do chłopców
trenujących w klubach sportowych przynajmniej cztery godziny tygodniowo (OR=6,11; 95%
CI: 1,46-25,47). Palenie papierosów przez rodziców stanowiło istotny czynnik ryzyka
wystąpienia centralnej kumulacji tkanki tłuszczowej u dzieci. Ryzyko to wzrastało trzykrotnie
u dziewcząt (OR=2,94; 95% CI: 1,46-5,91), u chłopców natomiast wzrost ryzyka związany
był z paleniem papierosów przez matki (OR=1,88; 95% CI: 1,03-4,13).
Uzyskane rezultaty, oparte na licznych, reprezentatywnych próbach populacji
wielkomiejskiej, badanej dwukrotnie: w 1983 oraz 2000 roku wskazały na te zmienne
biologiczne, społeczno-ekonomiczne oraz związane ze stylem życia, które stanowią istotne
czynniki ryzyka wystąpienia otyłości brzusznej u dzieci i młodzieży. W działaniach
profilaktycznych szczególną uwagę należy poświęcić dzieciom, których rodzice są otyli,
prowadzą niezdrowy styl życia (palenie papierosów, brak aktywności fizycznej), cechuje ich
brak wykształcenia i zła sytuacja ekonomiczna rodziny. Czynniki ryzyka otyłości brzusznej u
dziewcząt stanowią w dużej mierze zmienne społeczne (wykształcenie rodziców, sytuacja
ekonomiczna rodziny), natomiast u chłopców elementy stylu życia (aktywność fizyczna,
palenie papierosów). Większe zróżnicowanie czynników ryzyka w kohorcie z 2000 roku, w
porównaniu do kohorty 1983 roku, może wynikać z socjalnych i ekonomicznych zmian, które
miały miejsce pod koniec ubiegłego wieku i skutkują rozwarstwieniem społecznoekonomicznym społeczeństwa. Z punktu widzenia prewencji otyłości i powikłań
metabolicznych z niej wynikających na uwagę zasługuje fakt, że obok zmiennych
biologicznych i społecznych, czynnikiem, który istotnie wpływa na zmniejszenie ryzyka
wystąpienia otyłości brzusznej u chłopców jest podejmowanie intensywnej aktywności
fizycznej w czasie wolnym.
Określenie częstości oraz czynników ryzyka występowania otyłości typu brzusznego u
dzieci ze środowiska wiejskiego było tematem kolejnego opracowania: Suder A., Janusz M.,
Jagielski P., Głodzik J., Pałka T., Cisoń T., Pilch W. 2015. Prevalence and risk factors of
abdominal obesity in Polish rural children. HOMO Journal of Comparative Human Biology,
66, 4, 357-368. Analizę oparto na przekrojowej, reprezentatywnej próbie 3048 chłopców i
dziewcząt badanych w latach 2009-2010 w szkołach podstawowych powiatu myślenickiego
(południowa Polska). Badania antropometryczne i ankietowe przeprowadzono w ramach
projektu: Wdrożenie idei szkół promujących zdrowie na terenie Powiatu Myślenickiego
poprzez realizację wybranych programów profilaktyki i promocji zdrowia programu Polsko10
Norweska
Współpraca
Badawcza
(Mechanizm
Finansowy
Europejskiego
Obszaru
Gospodarczego i Powiat Myślenicki). Próba objęła 89% gmin powiatu i odzwierciedla
proporcje ludności wiejskiej i pochodzącej z małych miast (7). Dla celów opisywanej pracy
obliczono wskaźnik WHtR, przyjmując wartość 0,50 jako punkt odcięcia dla zdefiniowania
otyłości brzusznej (32). Kwestionariusz ankiety zawierał pytania dotyczące miejsca
zamieszkania, wykształcenia ojca, wykształcenia matki, posiadanego rodzeństwa, liczby osób
w gospodarstwie domowym oraz występowania otyłości u rodziców. Analizie poddano
również zmienne związane ze sposobem odżywiania oraz aktywnością fizyczną. Oszacowano
częstość spożywania warzyw, owoców, słodyczy oraz produktów wysokoenergetycznych,
regularność w spożywaniu śniadań i podwieczorków oraz liczbę posiłków spożywanych w
ciągu dnia. Pytano o udział w regularnych pozaszkolnych zajęciach sportowych (przynajmniej
2 godziny w tygodniu) takich jak pływanie, gimnastyka, koszykówka, siatkówka. Na
podstawie danych związanych z częstością podejmowania różnych form aktywności fizycznej
w czasie wolnym (oznaczano liczbę dni w tygodniu oraz liczbę godzin w ciągu dnia)
utworzono wskaźnik aktywności fizycznej. Każdej formie aktywności przypisano jej
ekwiwalent metaboliczny (MET – metabolic equivalent), a miarę aktywności fizycznej w
czasie wolnym stanowiła suma MET-ów uzyskanych z poszczególnych aktywności
fizycznych, co pozwoliło wyróżnić grupy o wysokim i niskim wskaźniku aktywności
fizycznej w czasie wolnym (1). Badając wpływ czynników ryzyka na występowanie otyłości
brzusznej obliczono iloraz szans (OR – odds ratio) oraz 95% przedział ufności (CI –
confidence interval) przy zastosowaniu analizy regresji logistycznej.
Częstość występowania brzusznego typu otyłości u chłopców i dziewcząt ze
środowiska wiejskiego wynosiła odpowiednio 11% i 9% i była wyższa od częstości
obserwowanej w środowisku miejskim (37). Statystycznie istotne różnice pomiędzy płcią
potwierdzono w starszej grupie dzieci (10-12-letnich), w której częstość występowania
otyłości brzusznej była wyższa u chłopców (12%) w porównaniu do dziewcząt (8%). Bardziej
dokładna analiza częstości występowania otyłości brzusznej pokazała wzrost odsetka
chłopców z centralną dystrybucją tkanki tłuszczowej wraz z wiekiem: z 7% wśród
najmłodszych chłopców do 14% wśród dwunastolatków. Natomiast w grupie dziewcząt, po
wzroście częstości występowania otyłości brzusznej do dziewiątego roku życia do wartości
13%, nastąpił spadek do 7% u najstarszych badanych dziewcząt.
W środowisku wiejskim występowanie otyłości u obojga rodziców stanowiło istotny
czynnik ryzyka wystąpienia otyłości brzusznej u chłopców (OR=5,59; 95% CI: 1,88-16,62)
oraz u dziewcząt (OR=12,07; 95% CI: 2,93-49,71). Otyłość występująca tylko u matki
11
zwiększała ponad trzykrotnie ryzyko wystąpienia brzusznego typu otłuszczenia ciała zarówno
u chłopców (OR=3,82; 95% CI: 1,92-7,59) jak i u dziewcząt (OR=3,18 ; 95% CI: 1,55-6,54),
natomiast otyłość ojca związana była z podwyższonym ryzykiem wystąpienia otłuszczenia
brzusznego u chłopców (OR=3,03; 95% CI: 1,70-5,35). Zmienne społeczno-ekonomiczne
takie jak miejsce zamieszkania (wieś/małe miasto) czy poziom wykształcenia rodziców nie
stanowiły istotnych czynników ryzyka, podczas gdy bycie jedynakiem (OR=2,18; 95% CI:
1,18-4,03) oraz mała liczba osób w gospodarstwie domowym (OR=1,21; 95% CI: 1,06-1,39)
zwiększały ryzyko wystąpienia brzusznego typu otłuszczenia ciała u chłopców.
Wśród czynników stylu życia związanych ze zwyczajami żywieniowymi spożywanie
produktów wysokoenergetycznych podwyższało ryzyko wystąpienia otyłości brzusznej u
chłopców (OR=1,99; 95% CI: 1,17-3,22). Natomiast u dziewcząt czynnikami ryzyka było
nieregularne spożywanie śniadań (OR=2,22; 95% CI: 1,01-4,59), mała liczba posiłków w
ciągu dnia (OR=1,49; 95% CI: 1,05-2,11) i regularne spożywanie podwieczorków (OR=1,74;
95% CI: 1,04-2,89). Brak podejmowania regularnej pozaszkolnej aktywności fizycznej
związany był z podwyższonym ryzykiem wystąpienia otyłości brzusznej u chłopców
(OR=1,91; 95% CI: 1,06-3,43).
Uzyskane rezultaty wskazują zatem na większą predyspozycję do brzusznego typu
otyłości i mogących z niej wynikać powikłań metabolicznych u chłopców, w porównaniu do
dziewcząt. Więcej zmiennych środowiskowych stanowiło czynniki ryzyka wystąpienia
otłuszczenia brzusznego u chłopców, w porównaniu do dziewcząt, wskazując na większą
ekosensytywność płci męskiej. Programy profilaktyczne, wprowadzające zmiany w stylu
życia współczesnych społeczeństw powinny uwzględniać czynniki ryzyka, które różnią się
pomiędzy płciami.
W środowisku wiejskim czynniki ryzyka otyłości brzusznej stanowiły zmienne
związane ze stylem życia, tj. zwyczajami żywieniowymi i aktywnością fizyczną. Nie
potwierdzono zależności pomiędzy otyłością brzuszną, a wykształceniem rodziców czy
miejscem zamieszkania, a więc zmiennymi społecznymi.
Biologiczne i środowiskowe uwarunkowania centralnej dystrybucji tkanki tłuszczowej
u dziewcząt w okresie pokwitania były tematem pracy: Suder A., Płonka M., Jagielski P,
Piórecka B., Głodzik J. 2015. Physiological and environmental factors associated with central
fat distribution in pubertal girls. Journal of Physiology and Pharmacology, 66, 3, 463-470.
Materiał badań stanowiła przekrojowa próba 297 dziewcząt w wieku 9-16 lat, badana w
dwóch typach szkół: sportowych i niesportowych. Dziewczęta ze szkół sportowych
12
uczestniczyły w regularnych treningach pływackich przynajmniej 10 godzin tygodniowo,
natomiast dziewczęta ze szkół niesportowych uczęszczały na regularne zajęcia wychowania
fizycznego w wymiarze 4 godzin tygodniowo. U dziewcząt wykonano pomiary
antropometryczne, oszacowano skład ciała przy wykorzystaniu analizatora TBF 300,
oceniono stopień rozwoju gruczołu piersiowego (skala Tannera) oraz zbadano stężenie
leptyny i ghreliny w osoczu krwi metodą radioimmunologiczną (RIA). Czynniki związane ze
stylem życia i statusem społeczno-ekonomicznym oszacowano za pomocą kwestionariusza
ankiety. Za zmienne zależne przyjęto cechy i wskaźniki opisujące otłuszczenie brzuszne tj.
obwód pasa (WC) i WHtR oraz otłuszczenie ogólne tj. BMI. Natomiast zmienne niezależne
stanowiły czynniki biologiczne i środowiskowe takie jak: wiek dziecka, stężenie leptyny oraz
ghreliny, wysokość ciała, stopień zaawansowania w rozwoju biologicznym (skala Tannera),
otyłość ojca, otyłość matki, wykształcenie ojca, wykształcenie matki, posiadanie rodzeństwa,
uczęszczanie do klas sportowych i regularne spożywanie śniadań.
Dziewczęta ze szkół sportowych i niesportowych były w zbliżonym wieku, nie
potwierdzono również istotnych różnic w wysokości i masie ciała pomiędzy wyróżnionymi
grupami. Badane dziewczęta różniły się natomiast średnimi wartościami BMI, WC i WHtR
oraz stężenia leptyny i ghreliny w osoczu krwi.
W celu wyjaśnienia zmienności otłuszczenia brzusznego i ogólnego ciała zastosowano
metodę regresji krokowej zstępującej. Standaryzowane cząstkowe współczynniki regresji (b)
wykazały wpływ poszczególnych czynników niezależnych (biologicznych i środowiskowych)
na zmienną zależną (WC, WHtR, BMI) przy wyeliminowaniu wpływu pozostałych
czynników uwzględnionych w analizie. Zmienność WC i WHtR została wyjaśniona
odpowiednio: w 53% i 44% przez czynniki biologiczne takie jak: wiek, wysokość ciała,
stopień zaawansowania w rozwoju biologicznym oraz stężenie leptyny i ghreliny w osoczu
krwi, jak również przez czynniki środowiskowe takie jak poziom aktywności fizycznej oraz
występowanie otyłości u ojców. Zmienność BMI została wyjaśniona w 56% przez podobny
zestaw czynników z wykluczeniem jednak poziomu aktywności fizycznej. Im wyższy stopień
zaawansowania w rozwoju biologicznym (b=0,36; p=0,001) wykazywały dziewczęta, tym
wyższe wartości przyjmował wskaźnik WHtR. Jednakże starszy wiek (b=-0,47; p=0,001)
dziewcząt wiązał się z niższymi wartościami WHtR, wskazując na zjawisko smuklenia w tej
grupie dziewcząt. Wyższe wartości wskaźnika WHtR wiązały się z wyższym stężeniem
leptyny w osoczu krwi (b=0,44; p=0,000) oraz z niższym stężeniem ghreliny (b=-0,15;
p=0,026). Występowanie otyłości u ojców (b=0,20; p=0,001) wpływało na bardziej centralne
rozmieszczenie tkanki tłuszczowej u dziewcząt, natomiast wysoki poziom aktywności
13
fizycznej (b=-0,13; p=0,044) związany był z niższymi wartościami WHtR. Zależności
pomiędzy WC i BMI, a czynnikami biologicznymi i środowiskowymi przyjmowały podobny
kierunek (poza wysokością ciała) jak w przypadku wskaźnika WHtR.
W następnym kroku zastosowano regresję logistyczną w celu wykazania zmiennych,
które w największym stopniu łączą się ze wzrastającym ryzykiem wystąpienia otyłości
brzusznej. Otyłość brzuszną (WHtR ≥ 0,50) potwierdzono u 6% badanych dziewcząt. Ryzyko
przekroczenia punktów odcięcia wg. kryteriów WHtR wzrastało pięciokrotnie wraz ze
wzrostem o 1ng/ml stężenia leptyny w osoczu krwi (OR=5,24; 95% CI: 1,60-17,12).
Uzyskane rezultaty wykazały, że obok biologicznych determinantów dystrybucji
tkanki tłuszczowej w ciele człowieka, istotną rolę odgrywają czynniki środowiskowe takie jak
poziom aktywności fizycznej. Wskaźnik otłuszczenia ogólnego (BMI) nie wykazywał
związków z poziomem aktywności fizycznej u badanych młodych dziewcząt. Wskaźnik
otłuszczenia brzusznego WHtR wydaje się być zatem bardziej czułym wskaźnikiem
środowiskowych zachowań niż wskaźnik otłuszczenia ogólnego.
Znaczenie przedstawionych badań:
Światowy wzrost częstości występowania nadwagi i otyłości wśród współczesnych
społeczeństw przybrał już rozmiary epidemii. Dokładne rozpoznanie czynników ryzyka, które
są często charakterystyczne dla danej populacji, może ten proces zahamować. Moim wkładem
w rozwiązywanie tych problemów było przeprowadzenie badań mających na celu
rozpoznanie i zrozumienie czynników ryzyka otyłości typu centralnego, charakteryzującej się
nadmierną kumulacją tkanki tłuszczowej w okolicy brzusznej.
Podsumowując cykl prac składających się na osiągnięcie naukowe za najważniejsze
wyniki uważam:
1. Określenie kierunku i wielkości zmian otłuszczenia typu centralnego w fazie
progresywnej ontogenezy na podstawie średnich wartości obwodu pasa oraz
wskaźnika WHtR w dwóch reprezentatywnych kohortach dzieci i młodzieży miejskiej
badanych w latach 1983-2000. W fazie prepubertalnej rozwoju ontogenetycznego
istotnie wyższe średnie wartości obwodu pasa i wskaźnika WHtR charakteryzowały
dzieci badane w 2000 roku w porównaniu do ich rówieśników badanych w 1983.
Jednak w okresie późnej adolescencji kierunek zależności, zwłaszcza w przypadku
WHtR, przyjmuje odwrotną tendencję, wskazując na zjawisko smuklenia, które jest
pogłębione w najstarszej grupie dziewcząt.
14
2. Wykazanie wzrostu częstości występowania otyłości typu brzusznego, szacowanej na
podstawie kryterium WHtR, u dzieci i młodzieży z populacji wielkomiejskiej w latach
1983-2000.
3. Wykazanie, że w rozwoju ontogenetycznym okresem krytycznym dla ryzyka
wystąpienia otyłości typu brzusznego u młodzieży obojga płci jest wiek 7 lat.
Kolejnym okresem krytycznym u dziewcząt jest początek okresu dojrzewania (10 rok
życia) oraz dla obu płci wiek 12 lat.
4. Określenie czynników ryzyka występowania otyłości brzusznej u dzieci i młodzieży
ze środowiska miejskiego. W działaniach profilaktycznych szczególną uwagę należy
poświęcić dzieciom, których rodzice są otyli, prowadzą niezdrowy styl życia (palenie
papierosów, brak aktywności fizycznej), cechuje ich brak wykształcenia i zła sytuacja
ekonomiczna rodziny. Czynniki ryzyka otyłości brzusznej u dziewcząt stanowią w
dużej mierze czynniki społeczne (wykształcenie rodziców, sytuacja ekonomiczna
rodziny), natomiast u chłopców czynniki stylu życia (aktywność fizyczna, palenie
papierosów).
5. Oszacowanie częstości występowania brzusznego typu otyłości, na podstawie
kryterium WHtR, na reprezentatywnej próbie chłopców i dziewcząt ze środowiska
wiejskiego.
6. Wykazanie, że w środowisku wiejskim czynniki ryzyka otyłości brzusznej stanowiły
zmienne związane ze stylem życia, tj. zwyczajami żywieniowymi i aktywnością
fizyczną.
Nie
potwierdzono
zależności
pomiędzy
otyłością
brzuszną,
a
wykształceniem rodziców czy miejscem zamieszkania, a więc zmiennymi
społecznymi. Więcej zmiennych środowiskowych stanowiło czynniki ryzyka
wystąpienia otłuszczenia brzusznego u chłopców, w porównaniu do dziewcząt,
wskazując na większą ekosensytywność płci męskiej.
7. Oszacowanie zmienności WC i WHtR u dziewcząt, która została wyjaśniona w
połowie przez czynniki biologiczne takie jak: wiek, wysokość ciała, stopień
zaawansowania w rozwoju biologicznym oraz stężenie leptyny i ghreliny w osoczu
krwi, jak również przez czynniki środowiskowe takie jak poziom aktywności fizycznej
oraz występowanie otyłości u ojców. Zmienność BMI została wyjaśniona przez
podobny zestaw czynników z wykluczeniem jednak poziomu aktywności fizycznej.
8. Wykazanie, że wskaźnik otłuszczenia brzusznego WHtR wydaje się być bardziej
czułym wskaźnikiem środowiskowych zachowań niż wskaźnik otłuszczenia ogólnego
BMI.
15
Otrzymane wyniki, uzyskane w oparciu
o reprezentatywne kohorty przy
wykorzystaniu zaawansowanych metod statystycznych, poszerzają wiedzę na temat
zmienności dystrybucji tkanki tłuszczowej w rozwoju ontogenetycznym oraz precyzują
czynniki ryzyka związane z jej nadmierną kumulacją w okolicy brzusznej. Mają one aspekt
poznawczy w dziedzinach nauk biologicznych, nauk o kulturze fizycznej, nauk o zdrowiu,
nauk medycznych oraz społecznych. W aspekcie praktycznym uzyskane rezultaty mogą
służyć jako biologiczne układy odniesienia w procesie oceny i porównań rozwoju fizycznego
dzieci i młodzieży z podobnych środowisk dużych miast bądź obszarów wiejskich.
Zastosowanie kryterium WHtR ≥0,50 dla oszacowania częstości występowania otyłości typu
brzusznego umożliwia porównania epidemiologiczne na skalę światową.
Piśmiennictwo
1. Ainsworth BE., Haskell WL., Herrmann SD., Meckes N., Bassett DR. Jr, Tudor-Locke C., Greer
JL., Vezina J., Whitt-Glover MC., Leon AS. 2011. Compendium of physical activities: a second
update of codes and met values. Med Sci Sports Exerc 43, 1575-1581.
2. Ashwell M., Cole TJ., Dixon AK. 1996. Ratio of waist circumference to height is strong predictor
of intra abdominal fat. BMJ 313, 559-560.
3. Bocheńska Z, Chrzanowska M. 1993. Rozwój Somatyczny, Fizjologiczny i Psychologiczny
Dzieci i Młodzieży o Różnym Poziomie Sprawności Fizycznej w Świetle Badań Długofalowych.
Wyd Monograf nr 52, Kraków: AWF.
4. Brambilla P., Bedogni G., Heo M., Pietrobelli A. 2013. Waist circumference-to-height ratio
predicts adiposity better than body mass index in children and adolescents. Int J Obes 37, 943-946.
5. Browning LM., Hsieh SD., Ashwell M. 2010. A systematic review of waist-to-height ratio as a
screening tool for the prediction of cardiovascular disease and diabetes: 0.5 could be a suitable
global boundary value. Nutr Res Rev 23, 247-269.
6. Campagnolo PD., Hoffman DJ., Vitolo MR. 2011. Waist-to-height ratio as a screening tool for
children with risk factors for cardiovascular disease. Ann Hum Biol 38, 265-270.
7. Central Statistical Office. 2011. The condition and structure of population and natural movement
in territory section. State on 31. 12. 2011. Available online at: www.stat.gov.pl, accessed 3.
December 2013.
8. Chrzanowska M, Gołąb S, Bocheńska Z, Panek S. 1988. Dziecko Krakowskie. Poziom Rozwoju
Biologicznego Dzieci i Młodzieży Krakowa. Wyd Monograf nr 34, Kraków: AWF.
9. Chrzanowska M, Gołąb S, Żarów R, Sobiecki J, Brudecki J. 2002. Dziecko Krakowskie 2000.
Poziom Rozwoju Biologicznego Dzieci i Młodzieży Miasta Krakowa. Wyd Monograf nr 19,
Kraków: AWF.
16
10. Contento IR., Basch C., Zybert P. 2003. Body image, weight, and food choices of Latina women
and their young children. J Nutr Educ Behav 35, 236-248.
11. de Moraes AC., Falcão MC. 2013. Lifestyle factors and socioeconomic variables associated with
abdominal obesity in Brazilian adolescents. Ann Hum Biol 40, 1-8.
12. Demerath EW., Schubert CM., Maynard LM., Sun SS., Chumlea WC., Pickoff A., Czerwinski
SA., Towne B., Siervogel RM. 2006. Do changes in body mass index percentile reflect changes in
body composition in children? Data from the Fels Longitudinal Study. Pediatrics 117, e487-e495.
13. Despres JP. 2001. Health consequences of visceral obesity. Ann Med 33:534-541.
14. Dietz WH. 1994. Critical periods in childhood for the development of obesity. Am J Clin Nutr 59,
955-959.
15. Freedman DS., Sherry B. 2009 The validity of BMI as an indicator of body fatness and risk among
children. Pediatrics 124(Suppl. 1), 23-34.
16. Garnett SP., Baur LA., Cowell CT. 2008. Waist-to-height ratio: a simple option for determining
excess central adiposity in young people. Int J Obes Relat Metab Disord 32, 1028-1030.
17. Garnett SP., Baur LA., Cowell CT. 2011. The prevalence of increased central adiposity in
Australian school children 1985 to 2007. Obes Rev 12, 887-896.
18. Garnett SP., Cowell CT., Baur LA., Shrewsbury VA., Chan A., Crawford D., Salmon J., Campbell
K., Boulton TJ. 2005. Increasing central adiposity: the Nepean longitudinal study of young people
aged 7-8 to 12-13 y. Int J Obes Relat Metab Disord 29, 1353-1360.
19. Gołąb S., Chrzanowska M., Sobiecki J., Żarów R., Kościuk T., Brudecki J., Matusik S., Pałosz J.,
Gwardjak T., Suder A., Cadel K. 2003. Dziecko Krakowskie 2000. Sprawność Fizyczna i Postawa
Ciała Dzieci i Młodzieży Miasta Krakowa Wyd Monograf nr 22, Kraków: AWF.
20. Goran MI., Gower BA. 1999. Relation between visceral fat and disease risk in children and
adolescents. Am J Clin Nutr 70 (Suppl), 149S-156S.
21. Graves L., Garnett SP., Cowell CT., Baur LA., Ness A., Saltar N., Lawlor DA. 2013. Waist-to
height ratio and cardiometabolic risk factors in adolescence: findings from a prospective birth
cohort. Pediatr Obes 25, DOI: 10.1111/j.2047-6310.2013.00192.x
22. Guo SS., Huang C., Maynard LM., Demerath E., Towne B., Chumlea WC., Siervogel RM. 2000.
Body mass index during childhood, adolescence and young adulthood in relation to adult
overweight and adiposity: the Fels Longitudinal Study. Int J Obes 24, 1628-1635.
23. Guo SS., Wu W., Chumlea WC., Roche AF. 2002. Predicting overweight and obesity in adulthood
from body mass index values in childhood and adolescence. Am J Clin Nutr 76, 653-658.
24. Janssen J., Katzmarzyk PT., Srinivasan SR., Chen W., Malina RM., Bouchard C., Berenson GS.
2005. Combined influence of body mass index and waist circumference on coronary artery disease
risk factor among children and adolescents. Pediatrics 115, 1623-1630.
25. Kozieł S. 2005. What is the risk for overweight children of being overweight at age 18 years? The
Wrocław Growth Study. Anthropol Rev 68, 43-52.
17
26. Kromeyer-Hauschild K., Neuhauser H., Schaffrath RA., Schienkiewitz A. 2013. Abdominal
obesity in german adolescents defined by waist-to-height ratio and its association to elevated
blood pressure: The KiGGS Study. Obes Facts 6, 165-175.
27. Lee CM., Huxley RR., Wildman RP., Woodward M. 2008. Indices of abdominal obesity are better
discriminators of cardiovascular risk factors than BMI: a meta-analysis. J Clin Epidemiol 61, 646653.
28. Lehto R., Ray C., Lahti-Koski M., Roos E. 2011. Health behaviours, waist circumference and
waist-to-height ratio in children. Eur J Clin Nutr 65, 841-848.
29. Li C., Ford ES., Mokdad AH., Cook S. 2006. Recent trends in waist circumference and waistheight ratio among US children and adolescents. Pediatrics 118, e1390-1398.
30. Lobstein T., Baur L., Uauy R. 2004. Obesity in children and young people: a crisis in public
health. Obes Rev 5 (Suppl 1), 4-85.
31. Malina RM., Kozieł S., Bielicki T. 1999. Variation in subcutaneous adipose tissue distribution
associated with age, sex, and maturation. Am J Hum Biol 11, 189-200.
32. McCarthy HD., Ashwell M. 2006. A study of central fatness using waist-to-height ratios in UK
children and adolescents over two decades supports the simple message-“ keep your waist
circumference to less than half your height”. Int J Obes Relat Metab Disord 30, 988-992.
33. McCarthy HD., Ellis SM., Cole TJ. 2003. Central overweight and obesity in British youth aged
11-16 years: cross-sectional surveys of waist circumference. BMJ 326, 624.
34. McCarthy HD., Jarrett KV., Emmett PM., Rogers I., the ALSPAC Study Team. 2005. Trends in
waist circumferences in young British children: a comparative study. Int J Obes Relat Metab
Disord 29, 157-162.
35. Mokha JS., Srinivasan SR., DasMahapatra P., Fernandez C., Chen W., Xu J., Berenson GS. 2010.
Utility of waist-to-height ratio in assessing the status of central obesity and related
cardiometabolic risk profile among normal weight and overweight/obese children: The Bogalusa
Heart Study. BMC Pediatr 10, 73.
36. Moreno LA., Sarria A., Fleta J., Marcos A., Bueno M. 2005. Secular trends in waist circumference
in Spanish adolescents, 1995 to 2002. Arch Dis Child 90, 818-819.
37. Nawarycz T., Haas GM., Krzyżaniak A., Schwandt P., Ostrowska-Nawarycz L. 2013. Waist
circumference and waist-to-height ratio distributions in Polish and German schoolchildren:
comparative analysis. Int J Prev Med 4, 786–796.
38. Ortega FB., Ruiz JR., Sjöström M. 2007. Physical activity, overweight and central adiposity in
Swedish children and adolescents: the European Youth Heart Study. Int J Behav Nutr Phys Act 4,
61.
39. Savva S.C., Tornaritis M., Savva M.E., Kourides Y., Panagi A., Silikiotou N., Georgiou C.,
Kafatos A. 2000. Waist circumference and waist-to-height ratio are better predictors of
18
cardiovascular disease risk factors in children than body mass index. Int J Obes Relat Metab
Disord 24, 1453–1458.
40. Taylor RW., Williams SM., Grant AM., Taylor BJ., Goulding A. 2011. Predictive ability of waistto-height in relation to adiposity in children is not improved with age and sex-specific values.
Obesity 19, 1062-1068.
41. Ulijaszek S.J., Henneberg M., Henry CJK. 2013. One reason why waist-to-height ratio is usually
better related to chronic disease risk and outcome than body mass index. Int J Food Sci Nutr 64,
269-273.
42. Vale S., Soares-Miranda L., Santos R., Moreira C., Marques A.I., Santos P., Teixeira L., Mota J.
2011. Influence of cardiorespiratory fitness and parental life style on adolescent’s abdominal
obesity. Ann Hum Biol 5, 531–536.
5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo – badawczych:
a) Najważniejsze osiągnięcia naukowe przed uzyskaniem stopnia naukowego
doktora
Pierwszy etap mojej pracy naukowej związany był z tematyką nieprawidłowości w
postawie ciała człowieka. Jako członek zespołu badawczego Katedry Antropologii i Anatomii
Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie (Kierownik Katedry prof. dr hab. Stanisław
Gołąb) zajmowałam się między innymi oceną postawy ciała w ramach szeroko zakrojonych
badań statutowych, oceniających rozwój fizyczny populacji dzieci i młodzieży krakowskiej,
pod roboczym tytułem Dziecko krakowskie 2000. Wyniki badań dotyczących epidemiologii
wad postawy ciała dzieci i młodzieży oraz ich związków ze sprawnością fizyczną zostały
opublikowane w kilku artykułach z listy B MNiSW oraz w monografii:
Suder A., Sobiecki J., Kościuk T., Pałosz J., 2002. Sprawność motoryczna a postawa ciała
dzieci w wieku przedszkolnym. Nowiny Lekarskie, 71, 4-5, 230-235 .
Suder A., Kościuk T., Pałosz J. 2003. Częstość występowania wad postawy ciała chłopców
krakowskich w wieku od 4 do 18 lat - stan aktualny i zmiany w ostatnim trzydziestoleciu.
Pediatria Polska,78, 2, 123-130.
Gołąb S., Chrzanowska M., Sobiecki J., Żarów R., Kościuk T., Brudecki J., Matusik S.,
Pałosz J., Gwardjak T., Suder A., Cadel K. 2003. Dziecko krakowskie 2000. Sprawność
fizyczna i postawa ciała dzieci i młodzieży miasta Krakowa. Studia i Monografie Nr 22, AWF
Kraków.
19
Kościuk T., Suder A., Pałosz J., 2004. Występowanie wad postawy ciała wśród dziewcząt
miasta Krakowa. Pediatria Polska, 79, 4, 313-320.
W tym okresie byłam również wykonawcą w projekcie badawczym realizowanym w
ramach grantu KBN pt.: Budowa ciała i aktywność fizyczna osób dorosłych a ich rozwój
biologiczny w okresie dziecięcym i młodzieńczym (kontynuacja badań ciągłych), którego
efektem była między innymi publikacja:
Kowal M., Suder A., Żarów R., 2006. Związki pomiędzy parametrami morfologii krwi a
czynnikami ryzyka zespołu metabolicznego w populacji krakowskiej. Annales Universitatis
Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, Sectio D Medicina, Vol. LX, Suppl. XVI, 340,
469-473.
Wraz z zespołem badawczym Katedry Antropologii i Anatomii Akademii
Wychowania Fizycznego w Krakowie brałam aktywny udział w badaniach statutowych
Somatyczne i motoryczne efekty różnic społecznych i stylu życia w ocenie kondycji
biologicznej pracowników Huty im. T. Sendzimira w Krakowie. Materiał obejmujący
młodych, pracujących mężczyzn z Huty im. Sendzimira, ale poszerzony przeze mnie o inne
obszary zatrudnienia, stał się przedmiotem rozprawy doktorskiej pt.: Skład ciała i dystrybucja
tkanki tłuszczowej u młodych mężczyzn z populacji wielkomiejskiej w aspekcie statusu
społeczno-ekonomicznego oraz stylu życia, wykonanej pod kierunkiem Pani prof. dr hab.
Marii Chrzanowskiej i obronionej w 2005 roku.
b) Najważniejsze osiągnięcia naukowe po uzyskaniu stopnia doktora
Po uzyskaniu stopnia naukowego doktora opublikowałam wyniki badań dotyczących
uwarunkowań nadwagi i otyłości oraz dystrybucji tkanki tłuszczowej u dorosłych mężczyzn
w kilku periodykach naukowych z zasięgu międzynarodowym:
Suder A., 2008. Socioeconomic and lifestyle determinants of body fat distribution in young
working males from Cracow, Poland. American Journal of Human Biology, 20, 1, 100-109.
Suder A., 2009. Body fatness and its social and lifestyle determinants in young working males
from Cracow, Poland. Journal of Biosocial Science, 41, 1, 139-154.
Suder A., Sokołowski A., 2014. Relationship of social and lifestyle factors with central fat
distribution expressed by the aggregate fat distribution index. Anthropological Review, 77, 2,
205-218.
W pracach tych skupiłam się na określeniu zróżnicowania w cechach otłuszczenia i
dystrybucji tkanki tłuszczowej u pracujących mężczyzn z miasta Krakowa w zależności od
20
statusu społeczno-ekonomicznego oraz wybranych elementów stylu życia. Spośród
analizowanych elementów największą względną siłę oddziaływania zarówno na otłuszczenie
ciała mężczyzn, opisywane łączną grubością trzech fałdów skórno-tłuszczowych, jak i
dystrybucję tkanki tłuszczowej, określoną wskaźnikiem WHR (waist to hip ratio) wykazywał,
obok wieku - poziom sprawności motorycznej, szacowanej na podstawie prób z
Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej oraz poziom aktywności ruchowej podejmowanej
w czasie wolnym. Za pracę opublikowaną w American Journal of Human Biology
otrzymałam w 2011 roku Indywidualną Nagrodę Naukową II stopnia Polskiego Towarzystwa
Badań nad Otyłością.
Jako kierownik kolejnego projektu: Stężenie ghreliny, leptyny i hormonu wzrostu (GH)
u dziewcząt w okresie przedpokwitaniowym a dystrybucja tkanki tłuszczowej w aspekcie
zróżnicowanej aktywności fizycznej (badania longitudinalne) podjęłam współpracę z Katedrą
Fizjologii CM UJ oraz z Zakładem Żywienia CM UJ, co zaowocowało kolejnymi
publikacjami (między innymi):
Płonka M., Tabor A., Piórecka B., Kowal M., Suder A., Żwirska J., Schlegel-Zawadzka M.
2008. Evaluation of body silhouette of girls aged 8-16 from the city of Crakow and the region
(southern Poland) in relation to their physical activity level. Polish Journal of Environmental
Studies, 17, 4A, 317-321.
Płonka M., Totoń-Morys A., Adamski P., Suder A., Bielański W., Dobrzańska M.J.,
Kamińska A., Piórecka B., Głodzik J. 2011. Association of physical activity with leptin blood
serum level, body mass indices and obesity in schoolgirls. Journal of Physiology and
Pharmacology, 62, 6, 647-656.
W pracach tych nasz zespół analizował związki pomiędzy składem ciała, a śrenim
stężeniem leptyny w osoczu krwi w nawiązaniu do poziomu aktywności fizycznej u
dziewcząt ze szkół sportowych. U badanych dziewcząt stężenie leptyny było dodatnio
skorelowane ze wskaźnikami otłuszczenia ogólnego i dystrybucji tkanki tłuszczowej.
Natomiast pomiędzy stężeniem leptyny a wysokim poziomem aktywności fizycznej
(MET/tydzień) potwierdzono ujemną korelację.
Równolegle, współpracując z pracownikami Katedry Antropologii Akademii
Wychowania Fizycznego w Krakowie, a szczególnie prof. dr hab. Marią Chrzanowską
zajęłam się analizą i opracowaniem danych dotyczących ontogenetycznych przemian i
zróżnicowania płciowego w dystrybucji podskórnej tkanki tłuszczowej określanej grubością
fałdów skórno-tłuszczowych u dzieci i młodzieży na podstawie badań longitudinalnych:
21
Chrzanowska M., Suder A., 2008. Ontogenesis changes and sex dimorphism of subcutaneous
fat distribution: 12-year longitudinal study of children and adolescents from Cracow, Poland.
American Journal of Human Biology, 20, 4, 424-430. W pracy tej analizowałyśmy kierunek i
tempo procesu redystrybucji tłuszczu podskórnego w ontogenezie, występujące w tym
zakresie różnice płciowe oraz związki z dojrzewaniem płciowym w oparciu o 12-letnie,
długofalowe obserwacje chłopców i dziewcząt z populacji krakowskiej. Analizie poddano
mediany fałdów skórno-tłuszczowych na kończynach i na tułowiu oraz mediany ich sum, a
także zmieniającą się z wiekiem częstość procentową typów: centralnego i obwodowego
dystrybucji tłuszczu u chłopców i dziewcząt. Uzyskane wyniki wskazują na bardzo ścisły
związek procesu redystrybucji tłuszczu podskórnego z pokwitaniem jak i dymorfizm płciowy
tego procesu. Związek z pokwitaniem wyraża się tym, że krzywe modelowe opisujące zmiany
z wiekiem otłuszczenia kończyn i otłuszczenia tułowia przecinają się niemal dokładnie w
wieku wystąpienia szczytu skoku pokwitaniowego wysokości ciała (PHV). Oznacza to, że w
wieku szczytu skoku powkitaniowego wysokości ciała otłuszczenie ciała jest najbardziej
równomierne oraz, że po szczycie skoku pokwitaniowego zaczyna się stopniowa, narastająca
przewaga otłuszczenia tułowia. Wynikające z naszych badań różnice płciowe polegają na
tym, że o ile do okresu pokwitania otłuszczenie kończyn zmniejsza się a otłuszczenie tułowia
narasta u obydwojga płci, o tyle po dojrzewaniu obserwujemy różny kierunek zmian: u
chłopców otłuszczenie kończyn nadal maleje a otłuszczenie tułowia wzrasta; u dziewcząt
tkanka tłuszczowa narasta zarówno na tułowiu jak i na kończynach. W efekcie u chłopców
występuje wyraźne skontrastowanie otłuszczenia okolicy tułowia i kończyn; u dziewcząt,
przy wyższym poziomie przeciętnym otłuszczenia, kontrast ten jest mało wyraźny a
otłuszczenie bardziej równomierne.
W kolejnym artykule, będącym efektem współpracy z pracownikami Katedry
Antropologii AWF Kraków, analizie poddano tendencję zmian w częstości występowania
nadwagi i otyłości na podstawie trzykrotnych, losowych, reprezentatywnych dla Krakowa
badań przekrojowych z ostatnich trzydziestu lat XX wieku u dzieci i młodzieży z populacji
miejskiej:
Chrzanowska M., Suder A., 2010. The extent of overweight index in children and adolescents
from Cracow, Poland (1971-2000). HOMO Journal of Comparative Human Biology, 61, 6,
453-458. Celem tej pracy było określenie u dzieci i młodzieży z Krakowa, badanych
przekrojowo trzykrotnie w latach: 1971, 1983 oraz 2000 w ramach projektów Dziecko
krakowskie, wskaźnika ekspansji nadwagi i otyłości EOW (extent of overweight)
zaproponowanego przez Jolliffe’a (2004), który daje informację zarówno o częstości, jak i o
22
wielkości, o jaką przekroczona zostaje granica normy BMI odpowiednia dla płci i wieku.
Wskaźnik ekspansji (EOW) nadwagi i otyłości jest średnim względnym odchyleniem od
progowego BMI, przy założeniu, że dla wartości niższych niż progowe przyjmuje się
odchylenie równe zero. Uzyskane wyniki wykazały, że wśród chłopców wartości wskaźnika
EOW rosną od wielkości 0,9 w 1971 roku do 2,2 w roku 2000 tj. o 144%, wskazując zarówno
na wzrost częstości występowania nadwagi i otyłości, jak i na wzrost rozmiaru, o jaki
przekraczane są granice nadwagi i otyłości. U dziewcząt wskaźnik EOW również wzrasta,
jednak mniej dynamicznie: od wartości 0,7 w 1971 roku do wartości 1,5 w roku 2000 tj. o
114%. Analiza wyników wykazała zatem, że nie tylko coraz większa jest częstość
występowania nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży ale, że równocześnie wielkość BMI o
jaką przekraczane są wartości progowe BMI, zwłaszcza u chłopców, jest również coraz
większa.
W ramach współpracy między ośrodkami antropologicznymi w Polsce w kolejnym
opracowaniu:
Chrzanowska M., Łaska-Mierzejewska T., Suder A., 2013. Overweight and obesity in rural
girls from Poland, changes between 1987 and 2001. Journal of Biosocial Science, 45, 2, 217229, oszacowano zmiany zarówno w częstości jak i wielkości występowania nadwagi i
otyłości u dziewcząt w wieku 9-18 lat z czterech rejonów wiejskich północnej Polski,
badanych przekrojowo dwukrotnie tj. w roku 1987 (7764 dziewcząt) oraz 2001 (9431
dziewcząt). Do oceny częstości wykorzystano BMI (wg. International Obesity Task Force),
natomiast w celu oszacowania wielkości, o jaką przekroczona zostaje granica normy BMI
odpowiednia dla płci i wieku, wykorzystano wskaźnik EOW (extent of overweight) (Jolliffe,
2004). Ważnym wynikiem tej pracy jest wykazanie odmiennych wniosków opartych na
analizie całego materiału w porównaniu do analizy każdego z czterech zbadanych rejonów
kraju. Analiza całości materiału z 1987 i 2001 roku pokazała zaledwie 1% przyrost częstości
nadwagi i otyłości u dziewcząt wiejskich, natomiast ocena tego zjawiska w czterech
zbadanych rejonach kraju ujawniła znaczne i dwukierunkowe zmiany. W jednym z
analizowanych rejonów masowe i długotrwałe bezrobocie spowodowało istotny spadek
występowania nadwagi i otyłości, podczas gdy w kolejnym, stosunkowo zamożnym regionie
nie stwierdzono istotnych zmian w częstości występowania nadwagi i otyłości na przestrzeni
14 lat. W kolejnych dwóch regionach o stosunkowo niskim standardzie życia, niskich
przychodach i niskim poziomie wykształcenia ich mieszkańców zaobserwowano natomiast
istotny wzrost częstości nadwagi i otyłości na przestrzeni 14 lat. Złożony charakter zmian
23
społeczno-ekonomicznych mających miejsce pod koniec ubiegłego wieku skutkuje
dwukierunkowymi zmianami w biologicznych miernikach warunków życia.
Udział i organizacja części antropometrycznej przekrojowych badań w projekcie
Wdrożenie idei szkół promujących zdrowie na terenie Powiatu Myślenickiego poprzez
realizację wybranych programów profilaktyki i promocji zdrowia. Program profilaktyki wad
postawy realizowanym w ramach programu Polsko-Norweska Współpraca Badawcza
(Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Powiat Myślenicki) w
latach 2009-2011, pozwoliły na opracowanie między innymi danych antropometrycznych
ponad trzech tysięcy dzieci z obszarów wiejskich, a uzyskane wyniki zostały opublikowane
między innymi w pracy wchodzącej w skład cyklu habilitacyjnego: Suder A., Janusz M.,
Jagielski P., Głodzik J., Pałka T., Cisoń T., Pilch W. 2015. Prevalence and risk factors of
abdominal obesity in Polish rural children. HOMO Journal of Comparative Human Biology,
66, 4, 357-368. Projekt ten, oprócz wartości poznawczych i diagnostycznych, pozwolił na
wdrożenie i objęcie programem gimnastyki korekcyjnej dzieci, u których wykryto
nieprawidłowości w postawie ciała.
Rozszerzając obszar moich zainteresowań naukowych podjęłam również współpracę
jako wykonawca przy projektach badawczych realizowanych w Instytucie Kultury Fizycznej
PWSZ w Nowym Sączu: Ocena zależności pomiędzy asymetrią mięśni głębokich a
kinematyką miednicy, kręgosłupa i stawu barkowego (2014) oraz Wpływ krioterapii
ogólnoustrojowej na poziom miokin i witaminy D u młodych mężczyzn po powtarzanej
ekspozycji (2014).
Podczas pracy naukowej uczestniczyłam w warsztatach, wizytach studyjnych i stażach
krótkoterminowych w ośrodkach polskich i zagranicznych. Za szczególnie istotny uważam
mój udział w cyklicznych Warsztatach Antropologicznych, współorganizowanych przez
Komitet Antropologii Polskiej Akademii Nauk, Zakład Antropologii AWF w Warszawie oraz
Instytut Antropologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Konferencja
naukowa Barometry nierówności społecznych (Polska Akademia Nauk Zakład Antropologii
we Wrocławiu, 2007), Congress of the European Anthropological Association (Poznań, 2010)
a także udział w European Congress on Obesity (Praga, 2004), warsztatach European
Childhood Obesity Group (Rzeszów, 2006), obradach International Symposium on Obesity
and Related Diseases (Albena, 2009) oraz Central European Congress on Obesity (Olsztyn,
2011) poszerzyły moje horyzonty i umożliwiły współpracę z innymi ośrodkami badawczymi.
Najważniejsze osiągnięcia mojej dotychczasowej pracy naukowej zostały opisane w
dwunastu oryginalnych publikacjach naukowych w czasopismach z tzw. Listy Filadelfijskiej.
24
W pięciu z nich jestem pierwszym autorem, a w dziesięciu z nich jestem autorem
korespondencyjnym. Wyniki moich prac badawczych były wielokrotnie prezentowane na
konferencjach krajowych (14 doniesień) i międzynarodowych (21 doniesień) i opublikowane
w formie streszczeń między innymi w suplementach czasopism z tzw. Listy Filadelfijskiej
(International Journal of Obesity, International Journal of Pediatric Obesity, Gut, Medical
Science Monitor) oraz z listy B MNiSW (Anthropological Review, Endokrynologia, Otyłość i
Zaburzenia Przemiany Materii, Fizjoterapia). Sześć z nich wygłaszałam w formie wykładu,
w tym również w języku angielskim, a większość z nich prezentowałam jako prelegent w
formie posteru. Za pracę prezentowaną w sesji posterowej podczas II Zjazdu Polskiego
Towarzystwa Badań nad Otyłością 2009 nasz zespół otrzymał I miejsce (Chrzanowska M.
Suder A., 2009. Wskaźnik ekspansji nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży z Krakowa
badanych w latach 1971- 2000. Abstrakt, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany
Materii, 3: 136. II Zjazd Polskiego Towarzystwa Badań nad Otyłością, Szczecin, 2009).
Sumaryczny impact factor (IF) moich publikacji wynosi 18,600 (bez prac w
suplementach czasopism), w tym przed doktoratem 1,322. Zgodnie z punktacją MNiSW
wszystkie moje publikacje mają łącznie 398 punktów. Mój Indeks Hirscha wynosi 4 wg Bazy
Web of Science (stan na 31 lipca 2015). Publikacje, w których byłam autorką lub
współautorką były cytowane łącznie 30 razy w czasopismach o zasięgu międzynarodowym
(między innymi: International Journal of Obesity, Journal of Physiology and Pharmacology,
Annals of Nutrition & Metabolism, Journal of Research in Medical Sciences, American
Journal of Respiratory and Critical Care Medicine, Journal of Pediatric and Adolescent
Gynecology, Journal of Pediatric Nursing – Nursing Care of Children and Families, Journal
of Tropical Pediatrics, Steroids, Anthropological Review).
Wykonałam
szereg
recenzji
prac
badawczych
przesyłanych
do
czasopism
wyróżnionych w bazach JCR takich jak: American Journal of Human Biology, Journal of
Comparative Human Biology, Journal of Pediatric Endocrinology and Metabolism, PLOS
ONE Medicine, Journal of Biosocial Science.
Za działalność naukową otrzymałam Indywidualną Nagrodę Rektora I stopnia (2008)
oraz dwukrotnie Indywidualną Nagrodę Rektora II stopnia (2005, 2007). W 2011 roku
otrzymałam Indywidualną Nagrodę Naukową II stopnia Polskiego Towarzystwa Badań nad
Otyłością.
25
Omówienie pracy dydaktycznej, organizacyjnej i popularyzatorskiej
Istotnym elementem mojej pracy zawodowej jest działalność dydaktyczna,
organizacyjna i popularyzatorska. W ramach działalności dydaktycznej od 1998 roku
prowadziłam lub prowadzę wykłady i ćwiczenia laboratoryjne z Anatomii Prawidłowej
Człowieka, Anatomii oraz Anatomii Funkcjonalnej dla studentów Fizjoterapii pierwszego i
drugiego stopnia, Terapii Zajęciowej, Wychowania Fizycznego, Sportu oraz Turystyki i
Rekreacji o specjalizacji odnowa psychosomatyczna na Akademii Wychowania Fizycznego w
Krakowie. Prowadziłam również zajęcia w języku angielskim z Functional Anatomy dla
studentów obcojęzycznych w ramach programu Socrates-Erasmus. Prowadzę zajęcia z
Anatomii na studiach podyplomowych Korekcja Wad Postawy oraz na kursach Instruktor
Sportu, Instruktor Rekreacji Ruchowej organizowanych przez Centrum Edukacji Zawodowej
AWF Kraków. Byłam odpowiedzialna za przygotowanie i prowadzenie autorskiego programu
z przedmiotu do wyboru Otyłość - Epidemia XXI w. na kierunku Fizjoterapia, studia drugiego
stopnia, AWF Kraków. Na studiach drugiego stopnia prowadziłam również seminaria
magisterskie zakończone obronami prac magisterskich, a w bieżącym roku akademickim
zostałam powołana na promotora pomocniczego w przewodzie doktorskim.
Od 2013 roku jestem odpowiedzialna za wykłady i ćwiczenia laboratoryjne z
Anatomii Prawidłowej Człowieka na kierunku Fizjoterapia w PWSZ w Nowym Sączu.
Dodatkowo, od 2003 roku wygłaszam regularne wykłady z Anatomii Plastycznej dla
studentów Malarstwa, Rzeźby oraz Konserwacji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w
Krakowie.
Od 2010 roku pełnię funkcję kierownika Zakładu Anatomii Akademii Wychowania
Fizycznego w Krakowie. Wraz ze współpracownikami z Zakładu Anatomii brałam udział w
Festiwalach
Nauki
popularyzujących
naukę.
Prowadziłam
również
warsztaty
antropometryczne w ramach Małopolskiej Nocy Naukowców oraz wykłady anatomiczne dla
uczniów szkoły podstawowej.
Jestem członkiem Polskiego Towarzystwa Antropologicznego oraz European
Anthropological Association, a także Polskiego Towarzystwa Badań nad Otyłością oraz
European Association for the Study of Obesity.
Podczas mojej pracy zawodowej dwukrotnie przyznano mi stypendium doktorskie, a
moja działalność dydaktyczna została doceniona Indywidualną Nagrodę Rektora II stopnia w
2006 roku.
26
Szczegółowy wykaz
dotychczasowej
działalności
naukowej,
dydaktycznej
i
organizacyjnej przedstawiam w Załączniku nr 4.
Kraków, 14. 08. 2015
27