Informacja Nr 491 - Biuro Studiów i Ekspertyz
advertisement
KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Dostosowanie polskiego rolnictwa do standardów Unii Europejskiej - standardy jakości produkcji roślinnej Czerwiec 1997 Dorota Stankiewicz Informacja Nr 491 BSE 1 Wstęp Zgodnie z art 69 ratyfikowanego w 1992 r. Układu Europejskiego harmonizacja przepisów prawnych w zakresie rolnictwa dotyczy szczególnie ochrony sanitarnej zwierząt i roślin [11]. W maju 1995 roku Komisja Europejska przyjęła dokument zwany "Białą Księgą". Dokument ten stanowi dla państw stowarzyszonych przewodnik w dostosowaniu ich struktur prawnych do przyszłego funkcjonowania w ramach rynku wewnętrznego Unii [1], [3]. W "Białej Księdze" dużo uwagi poświęca się problematyce rolnej ponieważ prawodawstwo rolne stanowi około 40% całego prawodawstwa Wspólnoty. W zakresie produkcji roślinnej na szczególną uwagę zasługuje kwestia poprawy jakości materiału siewnego oraz zdrowotności roślin. I. Nasiona i materiały do rozmnażania roślin W celu zapewnienia swobodnego przepływu nasion i materiałów do rozmnażania roślin w Unii prawo europejskie zawiera określone standardy jakości materiału siewnego oraz przepisy dotyczące instytucji prowadzących urzędowe kontrole nasion. W I etapie harmonizacji Biała Księga wymienia 12 podstawowych dyrektyw dotyczących: - warunków handlu nasionami buraka, zbóż, ziemniaków, roślin oleistych i włóknistych, warzyw, - warunków handlu leśnym materiałem reprodukcyjnym, materiałem rozmnożeniowym winorośli, roślin ozdobnych, warzyw i roślin owocowych, - wspólnego katalogu gatunków roślin rolniczych. W II etapie harmonizacji prawa, zgodnie z Białą Księgą, należy wprowadzić dyrektywy dotyczące głównie: - ograniczeń handlu nasionami niektórych gatunków roślin do nasion posiadających oficjalne zaświadczenia, - autoryzacji nadruków z informacją na opakowaniach nasion oraz systemów pieczętowania, - określenia grup odmian buraka, wspólnotowych stopni w nasiennictwie ziemniaka oraz nazw warzyw, - ochrony fitosanitarnej ziemniaka, - organizowania eksperymentów związanych z marketingiem nasion i materiału do rozmnażania, - określenia warunków, jakie musi spełniać materiał do rozmnażania roślin owocowych i ozdobnych, materiał do rozmnażania i sadzenia warzyw inny niż nasiona, a także warunki, 2 BSE jakie muszą spełniać rośliny owocowe przeznaczone do produkcji owoców i rośliny ozdobne, - nadzoru i monitoringu marketingu materiału do rozmnażania i sadzenia warzyw innego niż nasiona, materiału do rozmnażania roślin ozdobnych i marketingu tych roślin oraz materiału do rozmnażania roślin owocowych i roślin owocowych przeznaczonych do produkcji owoców [2]. W Polsce podstawowym aktem prawnym dotyczącym nasiennictwa jest ustawa z 24.11.1995 r. o nasiennictwie. Głównymi aktami wykonawczymi do tej ustawy są: rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 15.04.1996 r.: w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o nasiennictwie oraz odnośnie niektórych opłat i wynagrodzeń stosowanych w nasiennictwie, a także zarządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 10 czerwca 1996 r. w sprawie wymagań jakościowych materiału siewnego nie objętych normami i zarządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 20 czerwca 1996 r. w sprawie wymagań dotyczących wytwarzania materiału siewnego. W kwestiach dotyczących: - kategorii materiału siewnego, - ogniw oraz rodzajów oceny i kwalifikacji (certyfikacji), - systemu upoważnień (akredytacji do oceny i certyfikacji standardowego i handlowego materiału siewnego), - systemu procedury kontroli materiału siewnego, powyższa ustawa uwzględnia przepisy UE [4], [5]. Odnośnie kategorii materiału siewnego (czyli roślin lub ich części przeznaczonych do siewu, sadzenia, szczepienia i okulizacji lub tylko do rozmnażania roślin) ustawa wyróżnia: - kwalifikowany materiał siewny - wytworzony w hodowli zachowawczej odmiany albo stanowiący jego dalsze rozmnożenie lub materiał siewny mieszańca, o stwierdzonej przez Inspekcję Nasienną tożsamości odmiany, zgodności z obowiązującymi wymaganiami jego wytwarzania oraz z wymaganiami jakościowymi, - standardowy materiał siewny - materiał siewny wytworzony w hodowli zachowawczej odmiany albo stanowiący jego dalsze rozmnożenie lub materiał siewny mieszańca o stwierdzonej przez jego hodowcę tożsamości odmiany, zgodności z obowiązującymi wymaganiami jego wytwarzania oraz wymaganiami jakościowymi, - handlowy materiał siewny - materiał odpowiadający normom i innym wymaganiom jakościowym. Rośliny lub ich części uzyskiwane z uprawy określonej odmiany nie przeznaczone do stosowania jako materiał siewny są określane jako materiał ze zbioru [4]. BSE 3 Ocena materiału siewnego polega na sprawdzeniu, czy uprawy nasienne odpowiadają wymaganiom obowiązującym w wytwarzaniu materiału siewnego, oraz czy materiał siewny odpowiada wymaganiom jakościowym. Ocena materiału siewnego obejmuje sprawdzenie: - upraw nasiennych (ocena polowa), - jakości siewnej nasion (ocena laboratoryjna), - zdrowotności sadzeniaków ziemniaka lub innego materiału siewnego (ocena weryfikacyjna), - tożsamości i czystości odmianowej materiału siewnego (ocena tożsamości), - cech zewnętrznych materiału siewnego. Zgodnie z ustawą o nasiennictwie materiał siewny zgłoszony do uznania za materiał siewny kwalifikowany, warunkowo kwalifikowany lub standardowy podlega ocenie polowej oraz ocenie laboratoryjnej lub ocenie cech zewnętrznych i może podlegać ocenie tożsamości lub ocenie weryfikacyjnej. Materiał zgłoszony do uznania za handlowy podlega ocenie laboratoryjnej lub ocenie cech zewnętrznych. Ocenę materiału siewnego oraz jego kontrolę wykonuje Inspekcja Nasienna. Jednakże, zgodnie z art. 55 ust 1 ustawy o nasiennictwie odnośnie kategorii "standardowego materiału siewnego" hodowca (hodowanej przez siebie odmiany) jest uprawniony do wykonywania oceny polowej i laboratoryjnej. Należy podkreślić, że kategoria "standardowego materiału siewnego" została wprowadzona podobnie jak w krajach Unii Europejskiej Oceny laboratoryjnej własnego materiału siewnego w celu uznania go za materiał handlowy lub za handlową mieszankę materiału siewnego mogą dokonywać upoważnione podmioty gospodarcze prowadzące obrót tym materiałem. Do podmiotów prowadzących ten obrót należy także ocena cech zewnętrznych materiału siewnego. Oceny cech zewnętrznych materiału siewnego przeznaczonego na eksport dokonuje również Inspekcja Nasienna ale mogą tą ocenę przeprowadzać także podmioty gospodarcze prowadzące obrót materiałem siewnym, o ile zezwalają na to przepisy międzynarodowe lub kraju importera. Systemy kwalifikacji materiału siewnego Polska została dopuszczona do systemów OECD dotyczących kwalifikacji odmianowej nasion przeznaczonych do obrotu międzynarodowego w zakresie roślin pastewnych i oleistych oraz dla buraka cukrowego i pastewnego. Przed przystąpieniem do poszczególnych systemów oceny OECD sprawdzana była zgodność przepisów polskich z przepisami Unii Europejskiej i potwierdzona została ich równoważność. Z systemami oceny OECD jest ściśle powiązana laboratoryjna ocena nasion. W tym celu 7 stacji oceny nasion Inspekcji Nasiennej jest akredytowanych w ISTA (Międzynarodowym 4 BSE Związku Oceny Nasion). Stosują one metodykę oceny ustalaną przez te instytucje i wydają międzynarodowe świadectwa ISTA na eksportowane z Polski nasiona [5] Dla nasion produkowanych dla celów wewnętrznych stosuje się także przepisy i wymagania ustalone przez OECD, a metody pobierania prób z partii nasion oraz metody oceny nasion są w zasadzie zgodne z przepisami ISTA. W gatunkach roślin nie objętych systemami OECD, w tym także roślin warzywnych, stosuje się w większości wymagania ustalone przez OECD i metody oceny laboratoryjnej ISTA. W ocenie kwalifikowanych sadzeniaków ziemniaka stosowane są metody i podstawowe wymagania ustalone przez Europejską Komisję Gospodarczą (EKG) - Standard S-1. W pracach Grupy Roboczej EKG ds. standaryzacji sadzeniaków ziemniaka bierze udział Inspekcja Nasienna [5]. Kontrola materiału siewnego polega na sprawdzeniu przestrzegania wymagań obowiązujących w wytwarzaniu, przechowywaniu, a także w przygotowaniu do obrotu i w obrocie materiałem siewnym. Kontrolę materiału siewnego przeprowadza się z urzędu. Zasady kontroli materiału siewnego są następujące: Działalnością Inspekcji Nasiennej kieruje Dyrektor Centralnego Inspektoratu, który: - ustala metody oceny i kontroli materiału siewnego, - określa stopnie kwalifikacji materiału siewnego, - określa wykaz roślin uprawnych, których materiał siewny może być uznawany za standardowy, - ustala wykaz odmian, których materiał siewny może być uznany za kwalifikowany, warunkowo kwalifikowany lub standardowy, - określa materiał siewny podlegający ocenie tożsamości lub weryfikacyjnej, - ustala, które dokumenty oceny materiału siewnego wystawione za granicą obowiązują w kraju, - ustala rodzaje i wzory świadectw, - ustala tryb i szczegółowe warunki wydawania zezwoleń na wytwarzanie materiału szkółkarskiego drzew owocowych i krzewów jagodowych i na obrót materiałem siewnym. Pracownicy Inspekcji Nasiennej, przeprowadzający kontrolę materiału siewnego lub kontrolę dokonywania jego oceny, są uprawnieni do: - wstępu na grunty, na których wytwarza się materiał siewny, oraz do pomieszczeń, w których znajduje się ten materiał lub dokonuje się jego oceny, - kontroli dokumentów i żądania wyjaśnień związanych z wytworzeniem, przechowywaniem, oceną, przygotowaniem do obrotu i obrotem materiałem siewnym, - zabezpieczenia niezbędnych dokumentów i kontrolowania materiału siewnego, - pobierania nieodpłatnie próbek materiału siewnego. Organy Inspekcji Nasiennej mogą: BSE 5 - zakazać wprowadzania do obrotu albo nakazać wyłączenie z obrotu materiału siewnego nie odpowiadającego normom i wymaganiom jakościowym, - nakazać poddanie materiału siewnego zabiegom uniemożliwiającym użycie go do siewu, sadzenia, szczepienia, okulizacji lub tylko do rozmnażania roślin [4] Zgodnie z zarządzeniem Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 20 czerwca 1996 r. w sprawie wymagań dotyczących wytwarzania materiału siewnego wprowadzono wymogi jakościowe dla wytwarzania kwalifikowanego materiału siewnego roślin rolniczych i warzywnych, roślin ozdobnych, oraz kwalifikowanego materiału szkółkarskiego drzew owocowych i roślin jagodowych. Według powyższego zarządzenia dla każdego z gatunków uwzględnionych w poszczególnych grupach roślin określono liczbę lustracji kwalifikacyjnych, przedplon, izolację przestrzenną, czystość odmianową (występowanie roślin innych odmian danego gatunku na jednostkę kwalifikacyjną plantacji nasiennej), czystość gatunkową (występowanie roślin innego gatunku na plantacji nasiennej), dopuszczalne: zachwaszczenie i stopień porażenia plantacji nasiennej przez choroby i szkodniki [7]. Na uwagę zasługuje również zarządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 10 czerwca 1996 r. w sprawie wymagań jakościowych materiału siewnego nie objętych normami. Zawiera ono wymogi jakościowe odnośnie rzepaku (zawartość kwasu erukowego i glukozynolanów) sadzeniaków ziemniaka (dopuszczalne porażenie wirusami) oraz materiału szkółkarskiego drzew owocowych (odnośnie zaopatrywania każdego drzewka kwalifikowanego materiału szkółkarskiego w etykiety zawierające, między innymi, status zdrowotności i wybór jakości) [6]. Zarządzenie to jest w zasadzie równoważne przepisom Unii. Według informacji uzyskanych z Inspekcji Nasiennej planuje się jednak ściślejsze dostosowanie do przepisów unijnych metodyki badań materiału siewnego. Prawdopodobnie zrezygnuje się też z wyodrębnienia stopnia porażenia wirusami ciężkimi w wymogach jakościowych dla sadzeniaków ziemniaka. II. Ochrona roślin przed chorobami i szkodnikami Wymogi dotyczące zdrowotności roślin w UE zawierają nowe koncepcje kontroli obejmujące: rejestrację producentów i importerów, wystawiających roślinom świadectwa fitosanitarne ("paszporty") w przepływie wewnątrz Wspólnoty oraz uznanie poszczególnych stref ochronnych (stref wolnych od szkodników) wraz ze związanymi z tym dodatkowymi kontrolami stanu fitosanitarnego. W I etapie Biała Księga zaleca wprowadzenie czterech ramowych dyrektyw Rady dotyczących stosowania środków ochronnych przeciwko wprowadzaniu na teren Wspólnoty oraz rozprzestrzenianiu się organizmów szkodliwych dla roślin (Dyrektywa Rady 77/93/EWG wraz z Dyrektywą Komisji 95/4/WE, Dyrektywy Rady 93/85/EWG, 69/464/EWG i 69/465/EWG). 6 BSE W II etapie należy wprowadzić dyrektywy dotyczące: - zasad uznawania stref ochronnych we Wspólnocie (Dyrektywa Rady 92/70/EWG i Dyrektywy Komisji 92/76/EWG i 93/106/EWG), - ustanawiania obowiązków, którym podlegają producenci i importerzy roślin, produktów roślinnych i innych obiektów (Dyrektywa Komisji 92/90/EWG), - ustanowienia stopni standaryzacji i zasad wydawania świadectw fitosanitarnych dla roślin (Dyrektywa Komisji 92/105/EWG), - określenia gatunków roślin, których producenci, lub magazyny i środki wysyłki będą wymienione w specjalnym rejestrze (Dyrektywa Komisji 93/50/EWG), - określenia zasad przepływu roślin, produktów roślinnych i innych obiektów przez strefę ochronną (Dyrektywa Komisji 93/51/EWG), - określenia trybu zgłaszania przechwycenia partii towaru lub szkodliwych organizmów z krajów trzecich (Dyrektywa Komisji 94/3/WE). W Polsce ochrona roślin podlega regulacji ustawowej. Aktualnie obowiązuje ustawa z 12 lipca 1995 r. o ochronie roślin uprawnych oraz rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 6 lutego 1996 r. w sprawie zwalczania organizmów szkodliwych. Powyższe przepisy określają zagadnienia z zakresu: ochrony roślin przed organizmami szkodliwymi, zapobiegania przenikania organizmów szkodliwych przez granicę państwową, zapobiegania zagrożeniom dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz skażeniu środowiska, które może powstać w wyniku obrotu i stosowania środków ochrony roślin oraz jednolitej urzędowej organizacji ochrony roślin. Zniesione zostały dodatkowe ograniczenia administracyjne w postaci obowiązku uzyskiwania "zezwoleń fitosanitarnych na import". Polskie przepisy są odpowiednikiem Dyrektywy Rady 77/93/EWG. Ustawa o ochronie roślin uprawnych reguluje także w sposób szczególny zagadnienia dotyczące zwalczania organizmów szkodliwych na terenie kraju, obsługę fitosanitarną eksportowanych lub importowanych roślin i towarów roślinnych oraz powołuje Państwową Inspekcję Ochrony Roślin - organ sprawujący nadzór nad ochroną roślin uprawnych. Rozporządzenie z dn. 6 lutego 1996 r. w sprawie zwalczania organizmów szkodliwych, podobnie, jak w przepisach UE, zawiera: wykaz organizmów szkodliwych podlegających obowiązkowi zwalczania i których przywóz jest zabroniony, wykaz roślin i produktów roślinnych, których przywóz jest zabroniony, wzory świadectw fitosanitarnych, wymogi fitosanitarne dla przywożonych roślin, produktów roślinnych i przedmiotów wraz z wykazem tych, które mogą być przywożone bez świadectw fitosanitarnych i które nie podlegają granicznej kontroli fitosanitarnej, oraz wykaz miejsc odpraw celnych, w których przeprowadza się graniczną kontrolę fitosanitarną. Świadectwa fitosanitarne wystawiane przez wojewódzkie inspektoraty Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin są dokumentami uznawanymi we wszystkich krajach świata. BSE 7 Polskie regulacje prawne nie obejmują natomiast przyjętych przez Unię rozwiązań dotyczących rejestracji producentów i importerów roślin oraz wprowadzenia stref chronionych i wolnych od organizmów szkodliwych, nie są też w pełni zgodne z obowiązującymi w Unii procedurami zwalczania organizmów szkodliwych. Dostosowanie ww. norm może nastąpić w przyszłości, w drodze nowelizacji ustawy o ochronie roślin uprawnych [5]. Odnośnie środków ochrony roślin prawo Unii związane jest z przestrzeganiem standardów zdrowotnych oraz z ochroną środowiska jak również - ze swobodnym przepływem produktów ochrony roślin i towarów, do których przepisy te się stosują. Dostosowanie prawa zakłada istnienie w stowarzyszonych krajach systemów regulacji podobnych do tych, które obecnie istnieją w Państwach Członkowskich ze szczególnym uwzględnieniem autoryzowania lub rejestracji produktów ochrony roślin, kontroli sprzedaży oraz użytkowania tych produktów. W I etapie należy wprowadzić w życie postanowienia dyrektyw "Zakazu" i Autoryzacji". Są to: Dyrektywa Rady 79/117/EWG (wraz z Dyrektywą Rady 91/188/EWG) zakazująca wprowadzania na rynek i użytkowania produktów ochrony roślin zawierających pewne substancje aktywne i Dyrektywa Rady 91/414/EWG (wraz z Dyrektywą 94/43/WE określającą w Aneksie VI "jednolite zasady oceny i autoryzacji produktów ochrony roślin") dotycząca wprowadzania na rynek środków ochrony roślin. Wprowadzenie powyższych regulacji w krajach stowarzyszonych wymaga istnienia organów kontrolujących rynek pestycydów (organizacji będącej w stanie prowadzić rejestrację i analizę dużej liczby danych o środkach ochrony roślin) [2]. W Polsce zasady dopuszczania środków ochrony roślin do obrotu i stosowania określa ustawa z 12 lipca 1995 r. o ochronie roślin uprawnych oraz Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 12 marca 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na dopuszczenie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania. Polskie przepisy są odpowiednikiem Dyrektywy Rady 91/414/EWG oraz Dyrektywy Rady 79/117/EWG. Zawarte w polskim prawodawstwie wymagania dotyczące dokumentacji środków ochrony roślin (zwłaszcza z zakresu toksykologii i ochrony środowiska) są zbliżone zasadniczo do analogicznych wymogów w UE [5]. Artykuł 14 nowej ustawy stanowi bowiem, że "do obrotu i stosowania mogą być dopuszczone tylko te środki ochrony roślin, które przy prawidłowym stosowaniu, zgodnie z ich przeznaczeniem, nie stanowią zagrożenia dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz środowiska" [8]. Zasady klasyfikacji środków ochrony roślin do klas toksyczności oraz okres ważności zezwoleń na dopuszczenie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania (10 lat, bez zezwoleń tymczasowych-trzyletnich ani zezwoleń stałych) są zgodne z odpowiednimi rozwiązaniami przyjętymi w UE. Szczegóły dotyczące wydawania zezwoleń są zamieszczone w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 12 marca 1996 r., w sprawie szczegółowych 8 BSE zasad wydawania zezwoleń na dopuszczenie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania. Zezwolenia te wydaje Minister Rolnictwa i Gospodarki żywnościowej (podobnie, jak poprzednio). Zezwolenie może być wydane po uzyskaniu wyników badań biologicznych potwierdzających przydatność środka do zastosowania zgodnie z przeznaczeniem w warunkach glebowo-klimatycznych naszego kraju (badania przeprowadzane są przez instytuty naukowobadawcze nadzorowane przez MRiGŻ oraz przez Akademie Rolnicze). Do wydania zezwolenia potrzebna jest także opinia o braku szkodliwego działania środka na zdrowie ludzi, zwierząt i na środowisko (wydawana przez Państwowy Zakład Higieny i Instytut Ochrony Środowiska) oraz opinia potwierdzająca odpowiednią jakość substancji biologicznie czynnej zawartej w środku ochrony roślin (wydawana przez Państwowy Zakład Higieny i Instytut Ochrony Roślin). Podstawą do wydania powyższej opinii jest szczegółowa dokumentacja środka, która producent zobowiązany jest dostarczyć przy składaniu wniosku do Instytutu Ochrony Roślin. Wymagania dotyczące dokumentacji są również znacznie poszerzone w stosunku do poprzednio obowiązujących (dotyczy to zwłaszcza konieczności przedstawienia pełnych wyników badań toksykologicznych (w tym np. badań rakotwórczości, mutagenności i teratogenności) oraz wyników badań zachowania się środka w środowisku (zwłaszcza w wodzie i glebie), wpływu na ptaki, ryby i inne organizmy wodne, pszczoły i inne pożyteczne organizmy zgodnie z dyrektywami Unii Europejskiej [8]. Do wymogów UE dostosowano także zasady klasyfikacji środków ochrony roślin do klas toksyczności dla ludzi [8] i etykietowania środków ochrony roślin: treść etykiety - instrukcji musi zawierać międzynarodowe symbole, objaśnienia, znaki ostrzegawcze (piktogramy) i ostrzeżenia dotyczące pracy z tymi środkami [5]. Pierwszy wykaz środków zgodnie z nowymi przepisami będzie wydany w roku 1997, po zakwalifikowaniu wszystkich środków do nowych klas toksyczności [8]. W celu prawidłowego przetrzegania przepisów ustawy została powołana Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin (PIOR). Do zadań Inspekcji należy, między innymi, kontrola fitosanitarna roślin, ewidencja występowania organizmów szkodliwych, ustalanie i doskonalenie metod oraz terminów zwalczania organizmów szkodliwych, a także zapobiegania ich rozprzestrzenianiu się, wydawanie świadectw fitosanitarnych i nadzór nad obrotem, magazynowaniem i stosowaniem środków ochrony roślin oraz przestrzeganiem okresów karencji i prewencji [9]. Omawiana ustawa wprowadza także obowiązek posiadania koncesji (wydawanej przez Wojewódzkiego Inspektora PIOR-u) na obrót i konfekcjonowanie środków ochrony roślin. Koncesja taka jest wydawana na podstawie złożonego wniosku, lustracji miejsca, w którym będzie prowadzona taka działalność, a także na podstawie ukończenia szkolenia przez przyszłego dystrybutora lub konfekcjonera [10]. BSE 9 Główny Inspektor, wojewódzcy inspektorzy oraz upoważnieni przez nich pracownicy Inspekcji uprawnieni są do: - wstępu na grunty, w tym leśne, i do obiektów, w których są lub były uprawiane lub przechowywane rośliny, produkty roślinne i środki ochrony roślin, oraz do środków transportu służących do przewożenia roślin i produktów roślinnych, a także do bezpłatnego pobierania za pokwitowaniem próbek roślin, produktów roślinnych, gleby, podłoży i środków ochrony roślin, w ilościach niezbędnych do wykonywania badań, - wstępu na teren morskich i rzecznych portów, przystani, a także lotnisk, stacji kolejowych, urzędów pocztowych, lądowych przejść granicznych, - kontroli dokumentów i żądania wyjaśnień dotyczących stanu fitosanitarnego roślin, uprawy, przewożenia, przechowywania i obrotu roślinami uprawnymi, zwalczania organizmów szkodliwych oraz obrotu i stosowania środków ochrony roślin [9]. III. Obrót artykułami rolnymi - wymogi jakościowe odnośnie świeżych owoców i warzyw oraz wybranych produktów pochodzenia roślinnego a) owoce, warzywa W zakresie wspólnej organizacji rynku nieprzetworzonych owoców i warzyw podstawą prawną w krajach Unii Europejskiej jest Rozporządzenie (EWG) nr 1035/72 z 18 maja 1972 r., wielokrotnie zmienione. Na rynku owoców i warzyw regulacja norm polega na określeniu wspólnych standardów jakościowych dla owoców i warzyw sprzedawanych we Wspólnocie oraz wysyłanych poza jej granice. Celem wspólnych norm jest wyeliminowanie z obrotu produktów o niższej jakości, ukierunkowanie produkcji zgodnie z potrzebami konsumenta oraz poprawa konkurencyjności produktów Wspólnoty. Wspólnym normom jakościowym podlegają następujace, dostarczane konsumentom w stanie świeżym, owoce i warzywa: brzoskwinie, morele, owoce cytrusowe, gruszki, winogrona, jabłka, wiśnie, czereśnie, śliwki, truskawki, kiwi, migdały, orzechy laskowe, orzechy włoskie, melony, kalafiory, pomidory, bakłażany, szpinak, cykoria, sałata głowiasta, zielona fasola, marchew, karczochy, cebula, kapusta głowiasta, brukselka, czosnek, zielony groch, szparagi, ogórki, seler, papryka, pory, cukinia. Istnienie norm jakościowych oznacza w praktyce, że podlegające im produkty mogą znaleźć się na rynku (w obrocie) jedynie pod warunkiem, że normy jakościowe są spełnione. Wyjątki od tej reguły mogą mieć miejsce jedynie w sytuacji niedoboru owoców lub warzyw na rynku (np. wskutek nieurodzaju). Powszechnie zwolnione z wymogu przestrzegania norm jakościowych w granicach państw członkowskich WE są: 10 BSE - owoce i warzywa dostarczane przez producenta do sortowni, pakowni lub przechowal- ni, - owoce i warzywa dostarczane z przechowalni do sortowni lub pakowni. Z obowiązku zachowania norm jakościowych zwolnione są również: - owoce i warzywa wysyłane do zakładów dokonujących ich obróbki lub przetworzenia (obowiązują normy jakościowe określone przez przemysł), - owoce i warzywa, sprzedawane bezpośrednio z gospodarstwa ostatecznemu konsumentowi. Ustalone normy jakościowe mogą objąć obok klas jakościowych extra, I i II także klasę jakościową III, przy uwzględnieniu gospodarczego znaczenia produktów tej klasy dla producentów oraz konieczności zaspokojenia potrzeb konsumentów. Obowiązuje zasada, że owoce i warzywa klasy III mogą być skierowane na rynek tylko w wyjątkowych sytuacjach, zwłaszcza przy niedostatecznej podaży produktów o wyższej jakości. Pochodzące z krajów trzecich owoce i warzywa, objęte we Wspólnocie wspólnymi normami jakościowymi, mogą być wprowadzane na rynek Wspólnoty jedynie pod warunkiem spełniania wymogów, odpowiadających klasom jakościowym extra, I lub II. Objęte wspólnymi normami jakościowymi produkty eksportowane ze Wspólnoty do krajów trzecich muszą również odpowiadać klasom jakościowym extra, I lub II [14]. Jak wynika z informacji uzyskanych w Departamencie Owoców i Warzyw Centralnego Inspektoratu Standaryzacji w Europie funkcjonują w zakresie świeżych owoców i warzyw następujące rodzaje norm: - normy Wspólnotowe (obowiązujące zarówno w obrocie wewnętrznym we Wspólnocie jak i w handlu zagranicznym Wspólnoty z krajami trzecimi; są zawarte w Rozporządzeniach Komisji lub Rady EWG), - normy Europejskiej Komisji Gospodarczej (EKG lub UN/ECE) - fakultatywne, równoważne normom OECD (Organizacji Współpracy i Rozwoju Gospodarczego), mają zastosowanie w obrocie międzynarodowym (Wśród sygnatariuszy Konwencji OECD są wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej i Polska), - standardy i zalecenia metodyczne wynikające z Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO (Codex Alimentarius); Europejska Komisja Gospodarcza (EKG) współpracuje z Komisją ds. Kodeksu Żywnościowego, aby nie dublować norm. Należy mieć na uwadze, że normy Codex Alimentarius zawierają rozbudowane regulacje dotyczące zdrowotności produktu (celem Kodeksu jest ochrona zdrowia konsumenta), podczas gdy standardy EKG-owskie są stricte handlowe. Codex Alimentarius stosuje jednakże EKG-owskie standardy odnośnie klasyfikacji jakości, segregacji owoców i warzyw według rozmiarów itp. W Polsce zgodnie z Uchwałą Rady Ministrów nr 40/92 z dnia 21 kwietnia 1992 r. został zatwierdzony System OECD Stosowania Międzynarodowych Norm na Owoce i Warzywa. BSE 11 Normy Wspólnotowe są odpowiednikiem norm EKG i OECD, jednakże norm Wspólnotowych na owoce i warzywa jest mniej. W ramach działalności systemu stosowania międzynarodowych norm na owoce i warzywa, ustanowionego przez OECD w 1962 roku, publikowane są broszury interpretacyjne, zawierające komentarze do norm jakościowych na owoce i warzywa. Dzięki zawartym w broszurach zdjęciom i opisom wprowadzona zostaje ujednolicona interpretacja wymagań jakości handlowej. Broszury interpretacyjne są w miarę potrzeb nowelizowane (np. ze względu na wejście do obrotu nowych odmian owoców lub warzyw o nowych cechach jakościowych); zwykle dwa razy do roku odbywa się w Paryżu sesja OECD, na której szefowie krajowych służb kontroli jakości (w tym - z Polski) akredytowani przy OECD uzgadniają normy kontroli jakości. Decyzja musi być jednomyślna, a cykl wydania znowelizowanej broszury interpretacyjnej trwa zwykle 2-3 lata. W 1993 roku 53 normy na owoce i warzywa zostały wydane jako Projekty Polskich Norm. Obecnie trwają prace normalizacyjne podjęte przez Polski Komitet Normalizacyjny (PKN) przekształcające Projekty Polskich Norm w Polskie Normy. Wytyczne Prezesa PKN z 30.09.96 r. w sprawie ustalenia relacji i zakresów między przepisami prawnymi a Polskimi Normami dotyczącymi zagadnień rolno-żywnościowych określają, że: - Polskie Normy nie powinny pozostawać w sprzeczności z przepisami technicznymi opracowywanymi przez EKG, a zaakceptowanymi i wprowadzonymi do ustawodawstwa krajowego odpowiednimi przepisami, - w Polskich Normach powinny być wykorzystywane postanowienia ww. przepisów. W 1995 r. Polska zaakceptowała 75 norm EKG/ONZ do stosowania w obrocie międzynarodowym [15]. W myśl art. 19 ustawy o normalizacji odpowiedni minister może przywołać normę do obowiązkowego stosowania. Na razie stosowanie norm w Polsce jest dobrowolne, z wyjątkiem norm bezpieczeństwa i sytuacji, gdy stosuje się normy w handlu zagranicznym z OECD. W polskim handlu zagranicznym z członkami OECD obowiązują bowiem przepisy OECD oraz opracowane przez Polski Komitet Normalizacyjny Projekty Polskich Norm ekwiwalentne standardom OECD. W obrocie wewnętrznym w krajach UE, (które są jednocześnie członkami OECD) nie ma potrzeby wystawiania certyfikatu jakości. Natomiast Polska eksportując produkty rolne do Unii musi stosować certyfikat jakości zgodny z prawem unijnym. Forma tego certyfikatu jest taka sama, jak towaru wysyłanego z Unii do Polski. Certyfikat zawiera dane eksportera, producenta, odbiorcy, oznaczenie środka transportu, określenie gatunku towaru, jego pochodzenie, ilość i klasę (np. I) - zgodnie z zasadami klasyfikacji przyjętymi w OECD i objaśnio- 12 BSE nymi w broszurach interpretacyjnych. Na certyfikacie znajduje się też pieczeć urzędu kontrolującego jakość eksportowanego towaru. Certyfikaty na owoce i warzywa do bezpośredniej konsumpcji są takie same dla przepisów OECD, EKG i UE. W Polsce certyfikaty jakości są wystawiane przez Centralny Inspektorat Standaryzacji (CIS), który jest jednostką na liście służb upoważnionych do kontroli jakości w obrocie międzynarodowym zgodnie z obowiązującymi Decyzjami Rady OECD. Z uzyskanych z Polskiego Centrum Badań i Certyfikacji danych wynika, że odnośnie świeżych owoców i warzyw oraz suszonych i suchych owoców wykaz Polskich Norm będących tłumaczeniem norm Europejskiej Komisji Gospodarczej (EKG lub UN/ECE) obejmuje 22 pozycje, a wykaz Projektów Polskich Norm - 34 pozycje (razem - 56). Wykazy te zmieszczono jako załączniki nr 1 i 2. Przy każdej pozycji podany jest również numer zarządzenia unijnego wprowadzającego daną normę UN/ECE [13]. b) ziarno do przetwórstwa na cele konsumpcyjne. Wymagania jakościowe dla danego rodzaju ziarna określane są w Polsce w normach przedmiotowych ("normach wyrobu"). Zgodnie z ustawą o normalizacji z 3 kwietnia 1993 roku oraz rozporządzeniami ministra rolnictwa i gospodarki żywnościowej w sprawie obowiązku stosowania Polskich Norm i norm branżowych istnieje obowiązek stosowania w skupie, obrocie i przetwórstwie pszenicy, żyta i owsa następujących norm przedmiotowych: - BN-88/9131-04 "Ziarno zbóż. Pszenica", - BN-88/9131-05 "Ziarno zbóż. Żyto i pszenżyto", - BN-89/9131-12 "Ziarno zbóż. Owies." Wymagania jakościowe zawarte w tych normach uwzględniają dwie kategorie: - wymagania ogólne jakościowe (np. "ziarno pszenicy musi być zdrowe, dojrzałe, dobrze wykształcone, czyste..."), - wymagania jakościowe podstawowe i minimalne (określające zapach, wilgotność i zawartość zanieczyszczeń, a w przypadku żyta i pszenicy - także wyrównanie ziarna). Normy te podają także klasyfikację zanieczyszczeń: - użytecznych: np. ziarna poślednie, ziarna innych gatunków zbóż, nasiona innych roślin uprawnych niekłosowych nieszkodliwych dla zdrowia, - nieużytecznych: np.: zanieczyszczenia mineralne, zanieczyszczenia szkodliwe dla zdrowia, zanieczyszczenia organiczne itp. W normach dla ziarna zbóż wprowadzono także pojęcie "klas przydatności technologicznej" danego rodzaju ziarna. Zmiany realiów gospodarczych spowodowały, że w ramach prac Normalizacyjnej Komisji Problemowej nr 36 ds. zbóż i przetworów zbożowych, w latach 1995 - 1996 opracowano i uzgodniono projekty norm przedmiotowych dla ziarna pszenicy, żyta i owsa, które za- BSE 13 wierają minimalne wymagania jakościowe tylko w zakresie wyróżników charakteryzujących przydatność przechowalnianą ziarna (np. wilgotność, gęstość ziarna w stanie zsypnym). Normy te uwzględniają także nową klasyfikację zanieczyszczeń, która daje lepszą informację o ich charakterze, wyróżniając więcej podstawowych klas zanieczyszczeń. Normy te będą ustanowione przez Polski Komitet Normalizacyjny jako normy do dobrowolnego stosowania. Umożliwi to stosowanie w skupie i obrocie ziarna - w całkowitej zgodności z przepisami prawnymi - tych wyróżników jakościowych, które będą najbardziej pożądane przez zainteresowanych. Taki system reformy norm jest zgodny z zasadami panującymi w krajach o gospodarce wolnorynkowej - normy przedmiotowe dla ziarna zbóż albo w ogóle nie istnieją, albo zawierają tylko wyróżniki określające trwałość przechowalniczą ziarna. Wymagania jakościowe dla ziarna będącego przedmiotem obrotu handlowego określane są w dokumentach innych niż normy, tj. kontraktach kupno-sprzedaż. Rodzajem takiego dokumentu jest również cennik skupu ziarna. W krajach Unii Europejskiej istnieją dwa obszary rynku zbożowego: handel zbożem na wolnym rynku i skup interwencyjny ziarna prowadzony przez Unię Europejską. W ramach wolnego rynku obowiązuje zasada uzgodnień pomiędzy zainteresowanymi stronami; z tego względu trudno jest podać powszechnie stosowane wymagania jakościowe dla zbóż. W takiej sytuacji bardzo ważne jest wzajemne zaufanie i długoletnie powiązania między producentami ziarna i jego przetwórcami. W Unii duże znaczenie odgrywa także ścisła współpraca producentów i przetwórców z sektorem naukowym - z hodowcami roślin, czego wyrazem jest "lista rekomendowanych odmian" określająca przydatność wykorzystania odmiany do danego kierunku w przetwórstwie. Natomiast w ramach skupu interwencyjnego UE są tworzone bardzo szczegółowe przepisy, regulujące całość zagadnienia skupu. W okresie po 1 lipca 1993 r., w wyniku reformy Wspólnej Polityki Rolnej wprowadzono nowe zasady skupu interwencyjnego. Obecnie obowiązuje jedna cena interwencyjna dla wszystkich rodzajów skupowanego ziarna. Z założenia skupowi podlega tylko ziarno na cele konsumpcyjne. Wymagania w zakresie wyróżników, określających przydatność do przechowywania nie uległy większym zmianom. W zakresie wyróżników określających wartość technologiczną przyjęto jako kryterium kwalifikujące do skupu interwencyjnego poziom wymagań, określony w poprzednim okresie dla pszenicy chlebowej i żyta chlebowego [12]. c) soki owocowe Zgodnie z Układem Europejskim strona polska została zobligowana do dostosowania prawa żywnościowego do norm i standardów obowiązujących w Unii Europejskiej. W zakresie jakości soków owocowych wiodącym dokumentem unijnym jest zgodnie z "Białą Księgą" Dyrektywa Rady Europy 93/77/EEC dotycząca soków naturalnych, zagęszczonych i w prosz- 14 BSE ku oraz nektarów owocowych. Jest to dokument obligatoryjny w krajach członkowskich Unii, zharmonizowany z przepisami Kodeksu Żywnościowego FAO/WTO. Dyrektywa ta zawiera definicje podstawowych półproduktów i produktów przemysłu sokowniczego, czyli: przecieru owocowego, soku owocowego zagęszczonego, soku owocowego i nektaru owocowego. Nektar owocowy to wg przepisów unijnych produkt nie sfermentowany, ale zdolny do fermentacji, uzyskany przez dodanie wody i cukrów do soku owocowego, przecieru lub mieszaniny tych dwóch produktów w określonych w Dyrektywie proporcjach ilościowych. Natomiast sok owocowy to produkt otrzymany z owoców metodami mechanicznymi, zdolny do fermentacji, lecz nie sfermentowany, a także produkt uzyskany z zagęszczonego soku owocowego przez dodanie wody i aromatu usuniętego w procesie zagęszczania. W dyrektywie zostały również wymienione procesy fizyczne i operacje dopuszczone w produkcji soków, dopuszczalne substancje dodatkowe oraz zasady dosładzania soków (limity ilościowe dodatku cukru do soków). Dyrektywa precyzuje więc także zasady "Dobrej Praktyki Produkcyjnej". Przepisy Dyrektywy nie znajdują zastosowania jedynie w przypadku eksportu wymienionych wyrobów poza obszar Unii Europejskiej, natomiast obowiązują w przypadku produkcji, obrotu wewnętrznego i importu. Ogólne kryteria fizyczne, chemiczne i mikrobiologiczne dla soków owocowych w obrębie Unii określa Kodeks Praktyki wydany przez Stowarzyszenie Producentów Soków i Nektarów z Owoców i Warzyw (AIJN), organizację przedstawicielską 11 krajów członkowskich (wg stanu z 1990 r.). Przykładowo dla soku jabłkowego Kodeks precyzuje 17 arbitralnych i 37 uzupełniających fizykochemicznych wskaźników jakości ujętych w formie tzw. Standardu Odniesienia Wspólnoty Europejskiej (ECRS). Różnice występujące w unormowaniu wg PN i przepisów unijnych powodują w konsekwencji zaliczanie do nektarów owocowych w krajach Unii niektórych polskich soków (np z czarnej porzeczki, z wiśni) oraz niektórych napojów owocowych niegazowanych otrzymywanych przez rozcieńczenie soków owocowych. W przypadku wskaźników uzupełniających stosowane są rutynowe metody oznaczania cukrów i kwasów organicznych, techniki ASA (np. oznaczania zawartości potasu, magnezu, wapnia i sodu) i chromatograficzne (20 aminokwasów). Nie są one dotychczas uwzględnione w krajowych normach analitycznych PN dotyczących przetworów owocowych. Stwierdzone różnice w unormowaniu i technicznym poziomie stosowanej analityki stanowić mogą istotne bariery w eksporcie i imporcie soków owocowych do/i z krajów Unii Europejskiej [16]. BSE 15 Źródła: 1. St. Ładyka: Komisarz Monti odpowiada na polską krytykę Białej Księgi, "Wspólnoty Europejskie" nr 12 (52) 1995. 2. Biała Księga - Aneks, Rozdział V: Rolnictwo, materiały z seminarium szkoleniowego "Wspólna polityka rolna Unii Europejskiej", Instytut Europejski, Łódź, 11-13 marca 1996 r. 3. St. Darling: Spojrzenie na Białą Księgę opracowaną dla potrzeb integracji państw stowarzyszonych, materiały z seminarium szkoleniowego "Wspólna polityka rolna Unii Europejskiej", Instytut Europejski, Łódź, 11-13 marca 1996 r. 4. Ustawa z dnia 24 listopada 1995 r. o nasiennictwie, Dz. U. z 1995 r. Nr 149, poz. 724. 5. Instrumenty rynku wewnętrznego - materiał roboczy prezentujący aktualny stan dostosowania polskiego systemu prawnego w dziedzinie sektora weterynaryjnego, przepisów dotyczących ochrony roślin i żywienia zwierząt i wymagań marketinkgu rolnego do systemu prawnego UE, MRiGŻ, 30.05.1996 r. 6. Zarządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 10 czerwca 1996 r. w sprawie wymagań jakościowych materiału siewnego nie objętych normami M. P. z 1996 r. Nr 37, poz. 376. 7. Zarządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 20 czerwca 1996 r. w sprawie wymagań dotyczących wytwarzania materiału siewnego, M. P. z 1996 r. Nr 52, poz. 481. 8. K. Skoneczna: Środki ochrony roślin. Zasady dopuszczania do obrotu i stosowania według nowych przepisów prawnych, "Biuletyn Informacyjny MRiGŻ i ARiMR", nr 12/96. 9. Ustawa z dnia 12 lipca 1995 r. o ochronie roślin uprawnych, Dz. U. z 1995 r. Nr 90, poz. 466. 10. N. Giermaziak: Nowe regulacje prawne w zakresie ochrony roślin, III Międzynarodowe Seminarium Ergonomii, Bezpieczeństwa i Higieny Pracy "Zagrożenia chemiczne w rolnictwie", Lublin, 14-16 października 1996 r. 11. Układ Europejski, Dz. U. z 1994 r. Nr 11, poz. 38. 12. W. Górniak, J. Rothkaehl: Podstawowe wymagania jakościowe dla ziarna pszenicy, żyta i owsa, "Przemysł Spożywczy", nr 9/96. 13. Wykaz Polskich Norm będących tłumaczeniem norm Europejskiej Komisji Gospodarczej, Polskie Centrum Badań i Certyfikacji, pismo z dn. 3.12.1996 r. 14. Unia Europejska. Integracja Polski z Unią Europejską, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa, 1996 r. 16 BSE 15. A. Skrzyńska: Normy Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ serii AGRI jako podstawowa normalizacji handlowej produktów łatwo psujących się, Centralny Inspektorat Standaryzacji, 14.10.1996 r. 16. A. Jakubowski: Jakość krajowych soków owocowych w świetle przepisów prawnych i standardów przyjętych w Unii Europejskiej, "Przemysł Spożywczy" nr 2/1996.
