Komunikowanie się dziecka z autyzmem

Komunikowanie się dziecka z autyzmem
Autyzm dziecięcy stanowi niejednorodną grupę zaburzeń. U osób
przejawiających zaburzenia zaliczane do autystycznego spektrum zaburzeń
występują:
1. Zaburzenia w relacjach społecznych
2. Zaburzenia rozwoju mowy i komunikacji
3. Zaburzenia zachowania, aktywności i zainteresowań.
U dzieci z autyzmem zdolności mówienia są bardzo zróżnicowane
niektóre nie mówią w ogóle, inne zaś płynnie posługują się językiem. Dzieci te
nie dążą najczęściej do komunikacji – z reguły brak mowy niewerbalnej.
Z uwagi na ograniczoną funkcję komunikacyjną zachowania we
wczesnym okresie rozwoju w fazie niewerbalnej dzieci z autyzmem stosują
nietypowe sposoby porozumiewania się. Rzadko używają gestów, wokalizują
lub komunikują się za pomocą spojrzenia. Nie wykorzystują ekspresji
mimicznej, nie potakują głową i nie uśmiechają się, żeby wspomóc
komunikację. Nie odpowiadają też na takie sygnały kierowane do nich. Co
prawda często wokalizują i powtarzają usłyszane dźwięki, ale zazwyczaj nie ma
to charakteru komunikacyjnego. Dzieci z autyzmem najczęściej nie przechodzą
faz rozwojowych mowy. Zauważa się „puste spojrzenie”- dziecko patrzy ponad
głowy, w sufit, w przestrzeń. Widoczny jest brak zwracania uwagi na obecność
matki, na jej głos ( między 4 a 6 m.ż.). Częsty jest brak reakcji na dźwięki np.
dziecko nie zareaguje na trzaśnięcie drzwi, a zareaguje na delikatne dźwięki.
Często wokalizacje w formie gaworzenia nie bywają tak często kojarzone z
sytuacjami społecznymi, takimi jak pojawienie się w polu widzenia matki czy
innej osoby. Zatem bardzo istotną funkcją poznawczą, rozwijającą się już w
niemowlęctwie i mającą duże znaczenie dla przyswajania sobie przez dziecko
zdolności porozumiewania się, jest zdolność dzielenia z kimś drugim wspólnego
pola uwagi
Rolę komunikatu pełni czasem samouszkodzenie, zachowania agresywne,
krzyk albo płacz.
Odnosi się nieraz wrażenie, że dzieci z autyzmem wypowiadają znacznie
więcej słów, niż rozumieją. U większości dzieci z autyzmem opóźnienie
rozwoju mowy jest większe w zakresie rozumienia słów niż ich produkcji:
obserwuje się dysproporcje miedzy gotowością do powtarzania słów oraz
nazywania obiektów a zdolnością rozumienia.
Zauważa się kilka prawidłowości dotyczących sfery rozumienia
przekazów językowych. Nie zawsze jesteśmy pewni tego, czy kierowane do
dziecka słowa są przez nie rozumiane. Niekiedy dopiero po pewnym czasie na
podstawie zachowania dziecka można się przekonać, że tak jest w istocie.
Najwięcej trudności sprawiają tym dzieciom te treści, które łączą się z relacjami
między ludźmi, a dotyczą prostych czynności, jak np. wykonywanie poleceń.
Czasami pod wpływem silniejszych przeżyć, urazów emocjonalnych czy
różnych faktów mających dla nich znaczenie bodźców wyzwalających,
ujawniają one zdumiewające otoczenie zdolności rozumienia przekazów
językowych i aktywnego posługiwania się nimi.
U dzieci z autyzmem występują zaburzenia zdolności rozumienia
nadawania komunikatów niewerbalnych. Dotyczy to m. in. kontaktu
wzrokowego oraz łączenia go z innymi zachowaniami. Charakterystyczny jest
brak wskazywania. Dzieci z autyzmem radzą sobie z jego brakiem, posługują się
ciałem innej osoby jak przedmiotem, prowadząc ją do upragnionego obiektu i
popychając jej rękę w jego kierunku, zazwyczaj nie patrzą przy tym w jej twarz,
ani też nie starają się w inny sposób nawiązać kontaktu. Wiele z nich próbuje też
samodzielnie sobie radzić: np. samodzielne wspinanie się w celu sięgnięcia
przedmiotów znajdujących się wysoko.
Niektóre dzieci z autyzmem mówią płynnie, posługują się bogatym
słownictwem i potrafią odpowiedzieć na wiele pytań. Czasem tworzą monologi.
Jednak ich zdolności inicjowania i podtrzymywania konwersacji są ograniczone.
Cechą charakterystyczną mowy dziecka z autyzmem jest echolalia i
zamienność zaimków. Echolalia polega na powtarzaniu (natychmiastowym lub
odroczonym) słów lub zdań wypowiedzianych przez kogoś innego. Echolalia
umożliwia często wdrażanie próśb, protestu, a także potwierdzanie i domaganie
się. Stanowi ona odbicie doświadczeń, jakimi są odbierane przez osobę z
autyzmem kierowane do niej przekazy językowe, na które na ogół nie reaguje w
oczekiwany przez otoczenie sposób. Zdaniem niektórych autorów, echolalia
zawiera w sobie pewne elementy autostymulacji i może być dla domowników
źródłem informacji o przeżywanych potrzebach.
Posługiwanie się zaimkami w mowie to umiejętność skomplikowana, zaś
elastyczne zamienianie zaimków w zależności od kontekstu wypowiedzi
przekracza możliwości wielu osób z autyzmem. Zazwyczaj polega ono na
zastępowaniu zaimka „ja” innymi zaimkami lub mówieniu o sobie, jak o kimś
obcym ( np. Adaś chce pić.). Czasami w zamienianiu zaimków można widzieć
na przykład odbicie problemu z przyjęciem perspektywy innej osoby i
rozumieniem relacji – chodzi tu o ograniczenie zdolności różnicowania siebie i
innych osób, a także rozumienie tego, że inni ludzie mogą myśleć, czuć lub
pamiętać co innego niż my sami.
Kolejnym problemem występującym u dzieci z autyzmem są stereotypy
językowe. Często polegają one na wielokrotnym powtarzaniu tekstów reklam,
fragmentów filmów lub programów telewizyjnych. Stereotypy językowe nie
mają znaczenia komunikacyjnego, a ich funkcje są zbliżone do innych
zachowań stereotypowych.
Warto zwrócić uwagę na częste zainteresowanie dzieci z autyzmem
oglądaniem telewizji. Często można zauważyć, ze dziecko nie koncentruje
uwagi na akcji filmu czy treści programu, ograniczając się do autostymulacji:
jedyne momenty skupienia uwagi na płynących z telewizora słowach lub
oglądanych obrazach wiążą się z najbardziej wyrazistymi (np. głośno
skandowanymi, śpiewanymi, kolorowymi) i wielokrotnie powtarzanymi
bodźcami (np. tekstami reklam). Nie służy to rozwojowi żadnych zdolności
dziecka, jest natomiast źródłem zbyt dużej stymulacji i dodatkowego,
niepotrzebnego pobudzania, redukowanego często za pomocą stereotypowych
zachowań.
Z badań wynika, ze posługujące się mową dwu –czteroletnie dzieci z
autyzmem używają wiele komunikatów wyrażających prośbę lub protest,
rzadziej natomiast korzystają z niewerbalnych sposobów porozumiewania się:
kontaktu wzrokowego oraz gestów. Rzadziej także łączą gestykulację z
kontaktem wzrokowym i wokalizacją oraz wykorzystują komunikację do
tworzenia wspólnego pola uwagi. W mniejszym stopniu również współgrają z
innymi emocjonalnie- nie podzielają ich pozytywnych emocji.
U osób z autyzmem, które wykazują wyższy poziom funkcjonowania,
mamy do czynienia ze znacznie lepszym rozwojem zdolności komunikacyjnych,
a jeśli obserwuje się u nich uchwytne odchylenia od normy w procesie
porozumiewania się, to osoby te mają większe szanse na to, że zmniejszy się
stopień nasilenia tych odchyleń i częstotliwość ich występowania.
Należy dodać, ze wczesny rozwój mowy jest dobrym symptomem dalszego
rozwoju dziecka z autyzmem. Im wcześniej rozwija się mowa, tym lepsze są
prognozy rozwojowe. Rozwijanie zdolności do komunikowania się – nie tylko
werbalnego – to jeden z podstawowych celów pracy z dzieckiem autystycznym.
neurologopeda:
mgr Anna Dąbkowska
Bibliografia:
1. E. Pisula, Małe dziecko z autyzmem, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2005.
2. Dynamika autyzmu dziecięcego w: Psychiatria 2002, tom XXXVI, nr 1,
H. Jaklewicz.
3. Logopedia, Podręcznik akademicki, red. T.Gałkowski, G.Jastrzębowska,
Uniwersytet Opolski, Wydanie II, Opole 2003
4. Wykorzystano fragmenty wykładu prof. H. Jaklewicz „Komunikacja w
autyzmie”, Podyplomowe Studia Neurologopedyczne, Gdańsk 2005.