Cykl reakcji seksualnej u kobiety

Ginekol Pol. 2009, 80, 440-444
P R A C E
P O G L Ñ D O W E
ginekologia
Cykl reakcji seksualnej u kobiety
Female sexual response cycle
Nowosielski Krzysztof, Skrzypulec Violetta
Katedra Zdrowia Kobiety, Âlàski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Streszczenie
Kluczowà kwestià we wspó∏czesnym podejÊciu do seksualnoÊci kobiety na ró˝nych etapach jej ˝ycia jest zrozumienie istoty satysfakcji seksualnej, która mo˝e mieç wymiar bardziej emocjonalny (poczucie bliskoÊci z partnerem) ni˝
fizyczny (orgazm).
Takie wielowymiarowe uj´cie reakcji seksualnych mo˝e pozwoliç na lepsze zrozumienie dysfunkcji seksualnych,
które stanowà coraz cz´stszy problem w praktyce lekarskiej (w tym ginekologicznej), a co za tym idzie wdra˝aç
odpowiednie, skuteczne schematy terapeutyczne.
Celem pracy jest przedstawienie wspó∏czesnego modelu cyklu reakcji seksualnych u kobiety oraz zach´cenie lekarzy
specjalistów do szerszego, holistycznego podejÊcia do seksualnoÊci kobiety.
S∏owa kluczowe: seksualnoÊç / kobieta / cykl reakcji seksualnej /
Summary
The key to understand female sexual response cycle is a multidimensional approach to sexual reactions, where emotional satisfaction (emotional intimacy with the partner) might be more important than physical satisfaction
(orgasm).
Such holistic approach might in fact make the diagnosis and treatment of female sexual dysfunctions, which are
becoming increasingly common in clinical and gynecological practice, easier and more effective.
The aim of the study is to present contemporary model of female sexual response cycle and to encourage specialists to view female sexuality in more broad and holistic perspective.
Key words: sexuality / female / sexual response cycle /
Adres do korespondencji:
Krzysztof Nowosielski
Katedra Zdrowia Kobiety
Âlàski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
40-752 Katowice, ul. Medyków 12
tel. 032 208 87 30
e-mail: [email protected]
440
Otrzymano: 01.06.2008
Zaakceptowano do druku: 20.04.2009
Nr 6/2009
Ginekol Pol. 2009, 80, 440-444
P R A C E
P O G L Ñ D O W E
ginekologia
Nowosielski K, et al.
Wst´p
SeksualnoÊç jest wrodzonym atrybutem i wrodzonà funkcjà ka˝dego cz∏owieka, podlegajàcà uwarunkowaniom natury
wewn´trznej i zewn´trznej. Z jednej strony jest to cecha sta∏a,
niezbywalna, zmieniajàca si´ jednak w cyklu ˝ycia cz∏owieka
i przyjmujàca ró˝ne formy ekspresji w poszczególnych etapach
˝ycia (fizjologiczny proces starzenia si´, zmiana typów wi´zi
z partnerem, osiàganie dojrza∏oÊci, kontekst spo∏eczny), z drugiej – element ludzkiej kondycji, oparty na prawach natury
i od niej zale˝ny [1].
SeksualnoÊç nie jest atrybutem statycznym, ewoluuje
w czasie ˝ycia cz∏owieka w procesie rozwoju psychoseksualnego, który trwa od narodzin a˝ do Êmierci. W toku nabywania
nowych doÊwiadczeƒ seksualnych, dorastania, dojrzewania
(w tym spo∏ecznego) oraz starzenia si´ nast´puje zast´powanie
jednych, charakterystycznych dla danego etapu rozwoju (wieku), sprawnoÊci (funkcji) innymi [1]. To pociàga za sobà zmiany w reakcjach seksualnych, nat´˝eniu po˝àdania i podniecenia seksualnego, formach kontaktu fizycznego czy dà˝enia do
tworzenia wi´zi z partnerem. Nast´puje przejÊcie od dominujàcego w m∏odoÊci nastawienia na fizyczny aspekt kontaktu
intymnego do dominacji wi´zi emocjonalnej z partnerem
w wieku starszym. Ta z∏o˝onoÊç reakcji seksualnych i samej
seksualnoÊci cz∏owieka, zw∏aszcza w kontekÊcie spo∏ecznym,
kulturalnym czy zwiàzanym z wiekiem nastr´cza du˝e trudnoÊci diagnostyczne zaburzeƒ sfery seksualnej i w pewnym sensie
wymusza szerszà perspektyw´ spojrzenia na seksualnoÊç i potrzeby seksualne wspó∏czesnej kobiety.
Przebieg reakcji seksualnej
w uj´ciu historycznym
Efektem trwajàcych ponad 11 lat laboratoryjnych badaƒ
fizjologii reakcji seksualnej 382 kobiet i 312 m´˝czyzn w wieku
od 18 do 90 lat by∏o stworzenie i opublikowanie w 1966 roku
linearnego modelu reakcji seksualnej, zak∏adajàcego
progresywne nast´powanie po sobie czterech faz: podniecenia
(Excitation), plateau (Plateau), orgazmu (Orgasm) i odpr´˝enia (Resolution), (model EPOR) [6-12]. (Rycina 1).
Zgodnie z modelem EPOR, w fazie podniecenia, w wyniku zwi´kszenia przepuszczalnoÊci naczyƒ krwionoÊnych, na
ciele i w okolicy genitalnej pojawia si´ rumieƒ „seksualny”,
wzrasta ciÊnienie t´tnicze krwi, przyspiesza t´tno, wzrasta napi´cie mi´Êniowe. W obr´bie zewn´trznych narzàdów p∏ciowych dochodzi do powi´kszenia si´ ∏echtaczki, zwi´kszenia
nawil˝enia w obr´bie pochwy, wyd∏u˝enia i poszerzenie wewn´trznych dwóch-trzecich pochwy. W fazie plateau zmiany
rozpocz´te w fazie pierwszej sà kontynuowane jako wynik dalszej stymulacji seksualnej; w obr´bie narzàdów p∏ciowych nast´puje mimowolny i sta∏y wzrost szerokoÊci i g∏´bokoÊci pochwy oraz formowanie tzw. platformy orgazmu w wyniku
przekrwienia naczyƒ i obrz´ku 1/3 zewn´trznej cz´Êci pochwy
oraz przedsionka pochwy (zw´˝enie wejÊcia do pochwy, co
stanowi podstaw´ uzyskiwania orgazmu pochwowego) [6, 10].
W czasie orgazmu, na pod∏o˝u nerwowo-mi´Êniowym nast´pujà skurcze mi´Êni ca∏ego cia∏a, po∏àczone z przyspieszeniem oddechu, t´tna, wzrostem ciÊnienia t´tniczego krwi czy
przejÊciowym zaw´˝eniem pola ÊwiadomoÊci. Skurcze mi´Êniowe dotyczà równie˝ macicy oraz platformy orgazmu i pojawiajà si´ poczàtkowo z cz´stoÊcià 2-4 na sekund´, a nast´pnie 3-15 powtarzajàcych si´ skurczy z przerwà trwajàca 0,8 sekundy pomi´dzy poszczególnymi cyklami skurczu [6, 10].
Konsekwencjà wystàpienie fazy orgazmu, która u cz´Êci
kobiet mo˝e wyst´powaç wielokrotnie w ciàgu pojedynczego
stosunku p∏ciowego (orgazm wielokrotny), jest faza odpr´˝enia, w której ∏echtaczka, pochwa oraz zewn´trzne narzàdy
p∏ciowe powracajà do stanu wyjÊciowego (sprzed efektywnej
stymulacji seksualnej), nast´puje relaksacja mi´Êniowa, a t´tno, ciÊnienie t´tnicze krwi oraz cz´stoÊç oddechów powracajà
do poziomu bazowego [2, 6, 7, 10].
Rycina 1. Modele reakcji seksualnych w uj´ciu historycznym (objaÊnienia w tekÊcie) [3].
© 2009 Polskie Towarzystwo Ginekologiczne
441
P R A C E
ginekologia
Ginekol Pol. 2009, 80, 440-444
P O G L Ñ D O W E
Cykl reakcji seksualnej u kobiety.
Model Masters i Johnson funkcjonowa∏ przez ponad 10
lat, a˝ do publikacji Robinsona, który podwa˝y∏ istnienie fazy
plateau tworzàc model EOR, zak∏adajàcy trójfazowoÊç reakcji
seksualnej [7, 8]. Poniewa˝ oba wspomniane modele skupia∏y
si´ jedynie na fizycznych wyk∏adnikach reakcji seksualnej,
które jednak nie wyjaÊnia∏y ca∏oÊciowo z∏o˝onoÊci zachowaƒ
seksualnych kobiety, nadal trwa∏y prace nad udoskonaleniem
modelu uwzgl´dniajàcym równie˝ komponent´ psychicznà reakcji seksualnych.
Helen Singel Kaplan, prowadzàc badania naukowe dotyczàce zaburzeƒ seksualnych w jednej z nowojorskich klinik zauwa˝y∏a, ˝e du˝a cz´Êç pacjentek uskar˝a si´ nie tyle na brak
podniecenia seksualnego, ale na brak ochoty na kontakty intymne w ogóle. Konkludowa∏a wi´c obecnoÊç jeszcze jednej
fazy, którà nazwa∏a po˝àdaniem – Desie (definiowane przez
Kaplan jako ch´ç/potrzeb´ seksualnej intymnoÊci i gratyfikacji), poprzedzajàcej podniecenie seksualne, co da∏o podwaliny
naukowe do stworzenia w 1979 roku zmodyfikowanego 4-fazowego modelu DEOR (po˝àdanie, podniecenie (z jego szczytowà fazà – plateau), orgazm, odpr´˝enie – model MastersJohnson-Kaplan) [6-12]. (Rycina1).
Wprowadzenie do modelu reakcji seksualnych po˝àdania
nie rozwiàza∏o jednak wielu problemów diagnostycznych.
Z badaƒ populacyjnych Laumanna i wsp. wynika∏o bowiem,
˝e oko∏o 30% kobiet aktywnych seksualnie nie odczuwa ˝adnego po˝àdania seksualnego i nie ma fantazji seksualnych
(wspó∏czesne badania oceniajà, i˝ zaburzenia tej fazy wyst´pujà nawet u 64% kobiet), a 97% powy˝ej 25 roku ˝ycia podejmuje zachowania seksualne bez wyraênego po˝àdania) [8, 10,
13, 14, 15]. Pewne wyjaÊnienie odnoÊnie motywacji kontaktów
seksualnych da∏y badania Levina, które wykaza∏y obecnoÊç
nie tylko po˝àdania spontanicznego, wrodzonego, ale równie˝
indukowanego w czasie podniecenia seksualnego (po˝àdanie
spontaniczne oraz wrodzone w po∏àczeniu z podnieceniem
warunkowa∏y inicjowanie interakcji seksualnej, co okreÊlone
zosta∏o „zalotami”) [7, 8]. (Rycina 1).
RównoczeÊnie James Pfaus, badajàc seksualnoÊç kobiet,
stwierdzi∏, ˝e nie jest mo˝liwe Êcis∏e rozró˝nienie pomi´dzy po˝àdaniem seksualnym a motywacjà seksualnà, a po˝àdanie
mo˝e byç równie˝ wyuczone (nabywane w toku nauki). To czy
êród∏em po˝àdania seksualnego jest aktywacja oÊrodkowego
uk∏adu nerwowego czy mo˝e najpierw obwodowego (strefy
erogenne) pozostawa∏o nadal niewyjaÊnione. Badania Levina i Pfausa da∏y jednak podstaw´ do przypuszczenia, ˝e
kwintesencjà równania na seksualne po˝àdanie jest niezdolnoÊç ludzkiego mózgu do dok∏adnego odtworzenia, przy kolejnym kontakcie intymnym, przyjemnoÊci odczuwanej podczas kontaktu seksualnego z jednej i niepohamowanà ch´cià
jej powtórzenia z drugiej strony [8, 10].
Cykl reakcji seksualnej wg
Rosemary Basson
Wspó∏czesny model reakcji seksualnych zosta∏ zaproponowany przez Rosemary Basson w 2001 roku [2, 9, 11, 12, 16].
Zak∏ada on cyklicznoÊç a nie linearnoÊç poszczególnych
reakcji na bodêce seksualne i rozwiàzuje wiele wàtpliwoÊci,
które wynika∏y z wczeÊniejszych rozwa˝aƒ na temat po˝àdania seksualnego oraz motywacji do podejmowania kontaktów
seksualnych. (Rycina 2).
442
Czynnikiem warunkujàcym podejmowanie czynnoÊci seksualnych nie jest, jak wczeÊniej sàdzono, po˝àdanie seksualne;
de facto, rzadko jego zaspokojenie stanowi bezpoÊredni motyw kontaktów intymnych.
Najcz´Êciej, pozaseksualne motywy podejmowania aktywnoÊci seksualnej obejmujà: potrzeb´ czu∏oÊci i uznania dla
partnera, potrzeb´ potwierdzenia kobiecoÊci, w∏asnej atrakcyjnoÊci oraz atrakcyjnoÊci w oczach partnera, ch´ç unikni´cia negatywnych nast´pstw odmowy zbli˝enia ze strony partnera (z∏oÊç, niech´ç partnera), pragnienie wzmocnienia wi´zi
partnerskiej, podniesienie poczucia dobrostanu psychicznego
oraz redukcj´ poczucia winy i l´ku z powodu zbyt rzadkich
kontaktów seksualnych [2, 9, 12].
Kobieta motywowana powy˝szymi czynnikami otwiera si´
na bodêce seksualne i, prowadzàc swojego partnera lub sama
si´ zaspokajajàc, przechodzi z seksualnej neutralnoÊci
w kierunku bycia gotowà na odbiór bodêców seksualnych [9].
JeÊli wspomniane czynniki zadzia∏ajà w odpowiednim kontekÊcie i miejscu (zapewniajàcym intymnoÊç, poczucie bezpieczeƒstwa) kobieta sama b´dzie poszukiwa∏a dalszych bodêców seksualnych, tak bezpoÊrednich (stymulacja stref erogennych), jak i poÊrednich – muzyka, wizualne materia∏y erotyczne czy rozmowa z podtekstem seksualnym [11].
Konsekwencjà biologicznego i psychicznego przetwarzania takich bodêców jest wzbudzenie podniecenia seksualnego
z jego fizykalnymi (przekrwienie, skurcze) i psychicznymi (subiektywnymi) wyk∏adnikami. Podniecenie seksualne indukuje
dodatkowo zmiany w percepcji tak, ˝e bodêce odbierane wczeÊniej jako ma∏o przyjemne, stajà si´ silnie erotyczne [11, 12,
16].
JeÊli w poczàtkowym etapie nie wyst´puje podniecenie seksualne, to mo˝e byç ono wyzwolone w toku stymulacji seksualnej (stàd zwane jest po˝àdaniem reaktywnym). (Rycina 2).
W przypadku wystarczajàcej stymulacji seksualnej i odpowiedniej jej intensywnoÊci napi´cie seksualne i przyjemnoÊç
narastajà. Rodzaj stymulacji, kontekst miejsca, czasu i okolicznoÊci oraz czas potrzebny na wzbudzenie przyjemnoÊci jest
wysoce indywidualny.
Konsekwencjà narastajàcego podniecenia jest satysfakcja
seksualna, której mo˝e towarzyszyç orgazm, ale nie musi –
podniecenie i orgazm nie dajà si´ ÊciÊle odró˝niç. Orgazm mo˝e równie˝ wyst´powaç przed osiàgni´ciem maksymalnego
podniecenia, kolejne w momencie jego osiàgania, a nast´pne
w chwili stopniowego, powolnego jego ust´powania. Wa˝niejsze od prze˝ycia orgazmu jest osiàgni´cie celu kontaktu seksualnego, a wi´c nieseksualnej gratyfikacji (np. wzmocnienie
wi´zi emocjonalnej z partnerem), która stanowi kolejny czynnik motywujàcy do podejmowania kontaktów, a ca∏y cykl
mo˝e rozpoczàç si´ od nowa [2, 9, 11, 12, 16].
Niektóre kobiety, szczególnie m∏odsze, w poczàtkowych
fazach zwiàzku partnerskiego, w Êrodkowej fazie cyklu menstruacyjnego lub gdy partner jest nieobecny emocjonalnie czy
fizycznie, ale równie˝ bez wyraênych przyczyn, mogà odczuwaç „g∏ód seksualny” – tzw. po˝àdanie spontaniczne. Wyst´puje wtedy potrzeba doÊwiadczenia podniecenia seksualnego
poprzez kontakt seksualny, samostymulacj´ (zachowania
masturbacyjne) czy fantazje seksualne [11, 12, 16].
Nr 6/2009
Ginekol Pol. 2009, 80, 440-444
P R A C E
P O G L Ñ D O W E
ginekologia
Nowosielski K, et al.
Rycina 2. Cykle reakcji seksualnych wg Rosemary Basson [7].
ObecnoÊç po˝àdania spontanicznego (wrodzonego) zwiàzane jest z dzia∏aniem wielu hormonów, w tym androgenów,
dopaminy, oksytocyny, receptorów noradrenergicznych
w oÊrodkowym uk∏adzie nerwowym czy struktur w uk∏adzie
limbicznym odpowiedzialnym za emocje; wspó∏dzia∏anie
w/w elementów odpowiada nie tylko za fantazje i myÊli seksualne, ale równie˝ odczucia podczas kontaktów seksualnych
z/bez udzia∏u osobowego partnera (masturbacja).
Po˝àdanie spontaniczne mo˝e równie˝ modyfikowaç podatnoÊç na bodêce seksualne, ich odbiór i przetwarzanie,
a tak˝e bezpoÊrednio wp∏ywaç na intensywnoÊç i charakter
subiektywnego podniecenia. (Rycina 2).
Podstawà nowego podejÊcia do reakcji seksualnej kobiety
jest zrozumienie, ze akt seksualny rozpoczyna si´ w okreÊlonych strukturach oÊrodkowego uk∏adu nerwowego kobiety [2].
Po˝àdanie seksualne jest wi´c nie tylko wynikiem dzia∏ania instynktu, ale równie˝ pobudzenia obszarów mózgu odpowiedzialnych za emocje (uk∏ad limbiczny), funkcje poznawcze
(kora mózgowa) oraz zachowania seksualne (cia∏a migda∏owate, gdzie mieÊci si´ oÊrodek motywacji seksualnej, jàdro
brzuszno-przyÊrodkowe guza popielatego – jàdro Cajala,
gdzie powstaje treÊç zachowaƒ seksualnych oraz jàdro olbrzymiokomórkowe i jàdra szwu pnia mózgu, jàdro przedwzrokowe przyÊrodkowe i przykomorowe podwzgórza, wzgórze, okolic´ przedczo∏owà, czo∏owo-oczodo∏owà, kor´ obr´czy, wyspy,
potyliczno-skroniowà, czuciowà i prà˝kowie brzuszne) [1, 5,
17-21].
© 2009 Polskie Towarzystwo Ginekologiczne
OÊrodki sterujàce zachowaniami seksualnymi odbierajà
wszelkie bodêce z receptorów, nadajà im okreÊlony ∏adunek
emocjonalny, a nast´pnie przesy∏ajà do kory mózgowej, która
pe∏ni nadrz´dnà funkcj´ w zakresie regulacji zachowaƒ seksualnych wzmacniajàc jedne, a wygaszajàc inne bodêce [5]. To,
w jaki sposób impulsy nerwowe przetwarzane sà na doznania
subiektywnego podniecenia i orgazmu nie jest nadal dok∏adnie wyjaÊnione [20, 21].
Integracja biologicznych instynktów, zaspakajanie potrzeb
seksualnych ze zinternalizowanymi normami zachowaƒ
spo∏ecznych, kulturowych, czynnikami psychicznymi i odpowiednim kontekstem zdarzenia umo˝liwia z jednej strony uzyskiwanie gratyfikacji w sposób nienaruszajàcy norm spo∏ecznego funkcjonowania [22], z drugiej – stanowi o tak wielkiej
z∏o˝onoÊci reakcji seksualnej u kobiety.
Podsumowanie
Podniecenie seksualne u kobiet jest mniej widoczne fizycznie, a odczuwanie orgazmu wysoce indywidualne i bardziej
psychiczne ni˝ fizykalne. W tym kontekÊcie dla klinicysty subiektywne odczucia intensywnoÊci, satysfakcji czy inne, zwiàzane z przebiegiem reakcji seksualnych, mogà byç cenniejsze
ni˝ odniesienie ich do normy odpowiedzi seksualnej na okreÊlony bodziec – poj´cie normy i patologii staje si´ mniej wa˝ne; to, co dla jednych kobiet jest wystarczajàce i zadawalajàce,
dla innych mo˝e nie mieç znamion satysfakcji, choç obie reakcje mogà mieÊciç si´ w granicach normy medycznej [14, 16, 2023].
443
P R A C E
ginekologia
Ginekol Pol. 2009, 80, 440-444
P O G L Ñ D O W E
Cykl reakcji seksualnej u kobiety.
PiÊmiennictwo
1. Beisert M. W poszukiwaniu modelu seksualnoÊci cz∏owieka. W: SeksualnoÊç w cyklu
˝ycia cz∏owieka. Red. Beisert M. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, 7-33.
2. Arcos B. Female sexual function and response. J Am Osteopath Assoc. 2004, 104,
supp1, 16-20.
3. Ramage M. Female sexual dysfunction and menopause. In: Sexual health and the
menopause. Ed. Tomlinson J, Rees M, Mander T. London: Royal Society of Medicine
Press, 2005.
4. Levin R. The physiology of sexual arousal in human female: a recreational and procreational synthesis. Arch Sex Behav. 2002, 31, 405-411.
5. Basson R, Brotto L, Laan E, [et al.]. Assessment and management of women’s sexual
dysfunctions: problematic desire and arousal. J Sex Med. 2005, 2, 291-300.
6. Module 2: Psychosocial factors: sexual function. In: Reproductive Health Module
Curriculum, 2nd Edition Learning Objectives. Washington, DC: Association of
Reproductive Health Professionals, 2005. Dost´pny przez Internet:
http://www.arhp.org/curriculum/download.cfm
7. Basson R. Female sexual response: the role of drugs in the management of sexual dysfunction. Obstet Gynecol. 2001, 98, 950-953.
8. Basson R, leiblum S, Brotto L, [et al.]. Revised definitions of women’s sexual dysfunction. J Sex Med. 2004, 1, 40-48.
9. Skrzypulec V, Drosdzol A, Nowosielski K. Psychoseksualne aspekty ˝ycia kobiety. W:
Post´py w ginekologii i po∏o˝nictwie. Red. Spaczyƒski M. Poznaƒ: PTG, 2006.
10. Laumann E, Paik A, Rosen R. Sexual dysfunction in the United States prevalence and
predictions. JAMA. 1999, 281, 537-544.
11. Lew-Starowicz Z, B∏a˝ejewska A, Biƒkowska M. SeksualnoÊç kobiet – nowe kierunki
rozwoju. Przeglàd Menopauzalny. 2007, 4, 195–198.
12. Basson R. Women’s sexual dysfunction: revised and expanded definitions. CMAJ. 2005,
172, 1327-1333.
13. Ortigue S, Bianchi-Demicheli F. A socio-cognitive approach of human sexual desire. Rev
Med Suisse. 2008, 4, 768-771.
14. Ortigue S, Grafton S, Bianchi-Demicheli F. Correlation between insula activation and
self-reported quality of orgasm in women. Neuroimage. 2007, 37, 551-560.
15. Clayton A. Epidemiology and neurobiology of female sexual dysfunction. J Sex Med.
2007, 4, suppl 4, 260-268.
16. Karama S, Lecours A, Leroux J. [et al.]. Areas of brain activation in males and females
during viewing of erotic films excerpts. Human Brain Mapping. 2003, 16, 1-13.
17. Graziottin A, Giraldi A. Anatomy and physiology of women’s sexual function. In:
Standard practice in sexual medicine. Ed. Porst H, Buvat J. Oxford: Blackwell Publishing,
2006, 289-305.
18. Rosen R, Barsky J. Normal sexual response in women. Obstet Gynecol Clin North Am.
2006, 33, 515-526.
19. Basson R. Sexual desire and arousal disorders in women. N Engl J Med. 2006, 354,
1497-1506.
20. Karama S, Lecours A, Leroux J, [et al]. Areas of brain activated in males and females
during viewing of erotic films excerpts. Hum Brain Mapping. 2002, 16, 1-13.
21. Graziottin A, Giraldi A. Anatomy and physiology of women’s sexual function. In:
Standard practice in sexual medicine. Ed. Porst H, Buvat J. Oxford: Blackwell Publishing,
2006.
22. Rosen R, Barsky J. Normal sexual response in women. Obstet Gynecol Clin North Am.
2006, 33, 515-526.
23. Basson R. Sexual desire and arousal disorder in women. N Engl J Med. 2006, 354, 14971506.
444
Nr 6/2009