gramatyka jezyka rosyjskiego cyfrowe-spis_tresci
advertisement
Spis treści ALFABET............................................................................................................ 6 I FONETYKA...................................................................................................... 7 Podział głosek...................................................................................................... 7 Akcent.................................................................................................................. 7 Ruchomość akcentu....................................................................................... 7 Samogłoski........................................................................................................... 8 Wpływ akcentu na wymowę samogłosek...................................................... 8 Spółgłoski............................................................................................................ 9 Różnice w wymowie spółgłosek w języku rosyjskim i polskim................... 9 Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne......................................................... 10 Wybrane grupy spółgłoskowe...................................................................... 10 Najczęściej spotykane wymiany spółgłosek................................................ 11 II SŁOWOTWÓRSTWO................................................................................... 12 Budowa wyrazu................................................................................................. 12 Przedrostki (prefiksy)................................................................................... 12 Przyrostki (sufiksy)...................................................................................... 13 Analiza słowotwórcza wyrazu..................................................................... 14 Wyrazy złożone.................................................................................................. 15 Wyrazy-skróty.............................................................................................. 15 III CZĘŚCI MOWY........................................................................................... 16 Rzeczowniki....................................................................................................... 16 Pojęcie ogólne.............................................................................................. 16 Rzeczowniki własne i ich pisownia............................................................. 16 Rodzaj rzeczowników.................................................................................. 16 Końcówki rodzajowe rzeczowników........................................................... 18 Liczba rzeczowników.................................................................................. 18 Rzeczowniki nieodmienne........................................................................... 19 Deklinacje rzeczowników . ......................................................................... 20 Przymiotniki....................................................................................................... 24 Pojęcie ogólne.............................................................................................. 24 Rodzaj przymiotników................................................................................. 25 Liczba przymiotników................................................................................. 25 Deklinacja przymiotników........................................................................... 25 Przyrostki..................................................................................................... 28 Stopniowanie przymiotników...................................................................... 28 Zaimki................................................................................................................ 29 Pojęcie ogólne.............................................................................................. 29 Podział zaimków.......................................................................................... 30 Deklinacja zaimków osobowych................................................................. 30 Deklinacja zaimków dzierżawczych............................................................ 31 Deklinacja zaimków wskazujących............................................................. 33 Deklinacja zaimków uogólniających........................................................... 34 Deklinacja zaimków nieokreślonych........................................................... 35 Liczebniki.......................................................................................................... 36 Pojęcie ogólne.............................................................................................. 36 Podział liczebników..................................................................................... 36 Liczebniki ułamkowe................................................................................... 38 Deklinacje wybranych liczebników . .......................................................... 38 Liczebniki zbiorowe..................................................................................... 40 Czasowniki......................................................................................................... 40 Pojęcie ogólne.............................................................................................. 40 Czasowniki dokonane i niedokonane........................................................... 41 Bezokolicznik.............................................................................................. 42 Koniugacja (odmiana czasowników)........................................................... 43 Czas przyszły............................................................................................... 44 Czas przeszły............................................................................................... 45 Czasowniki ruchu i przedrostki................................................................... 46 Różnice w związku rządu niektórych czasowników rosyjskich i polskich.... 47 Tryb rozkazujący.......................................................................................... 48 Tryb przypuszczający.................................................................................. 49 Imiesłów przymiotnikowy........................................................................... 50 Imiesłów przysłówkowy.............................................................................. 52 Przysłówki......................................................................................................... 53 Pojęcie ogólne.............................................................................................. 53 Podział przysłówków................................................................................... 54 Stopniowanie przysłówków......................................................................... 55 Przyimki............................................................................................................. 56 Pojęcie ogólne.............................................................................................. 56 Łączliwość przyimków................................................................................ 56 Spójniki.............................................................................................................. 58 Pojęcie ogólne.............................................................................................. 58 Podział spójników........................................................................................ 58 Partykuła............................................................................................................ 59 Pojęcie ogólne.............................................................................................. 59 Podział partykuł........................................................................................... 60 4 IV NIEKTÓRE ZASADY PISOWNI I INTERPUNKCJI ROSYJSKIEJ........ 61 Pisownia samogłosek......................................................................................... 61 Pisownia o nieakcentowanego..................................................................... 61 Pisownia samogłosek w przedrostkach........................................................ 63 Pisownia samogłosek w rdzeniach wyrazów............................................... 64 Pisownia liter е, ё, ю, я............................................................................... 66 Pisownia litery э.......................................................................................... 66 Pisownia spółgłosek........................................................................................... 67 Pisownia podwójnych spółgłosek................................................................ 67 Pisownia spółgłosek w przedrostkach......................................................... 68 Pisownia i wymowa spółgłosek т, д, г........................................................ 69 Pisownia i wymowa grup spółgłoskowych.................................................. 70 Pisownia znaku twardego i miękkiego........................................................ 71 Słowa prezentujące gramatyczną funkcję ь................................................ 71 Pisownia wyrazów z łącznikiem........................................................................ 71 Pisownia imion własnych, nazwisk i miejscowości.......................................... 73 Rosyjskie imiona.......................................................................................... 73 Rosyjskie nazwiska odmienne..................................................................... 73 Nazwiska nieodmienne................................................................................ 74 Polskie nazwiska.......................................................................................... 74 Polskie miejscowości................................................................................... 75 Pisownia wielkich i małych liter........................................................................ 75 Interpunkcja....................................................................................................... 76 Kropka ........................................................................................................ 76 Przecinek...................................................................................................... 78 Znak zapytania............................................................................................. 84 Wykrzyknik.................................................................................................. 84 Wielokropek................................................................................................. 85 Myślnik........................................................................................................ 85 POMOCNICZY SŁOWNICZEK TERMINÓW JĘZYKOZNAWCZYCH...... 87 ZADANIA SPRAWDZAJĄCE......................................................................... 91 NAJCZĘŚCIEJ UŻYWANE WYPOWIEDZENIA W JĘZYKU ROSYJSKIM.... 94 LITERATURA................................................................................................... 96 5 GRAMATYKA JĘZYKA ROSYJSKIEGO I FONETYKA PODZIAŁ GŁOSEK Samogłoski: а, о, у, э, и, ы Litery: а, я; о, ё; у, ю; э, е; и; ы Spółgłoski: б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ч, ш, ц Litery: б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ч, ш, ц, щ Półsamogłoska: й Akcent W języku polskim akcent pada zazwyczaj na przedostatnią sylabę, np.: studiować, zajęcia, interesujący itp. W języku rosyjskim natomiast akcent może padać na różne sylaby w wyrazie, jest to tzw. akcent swobodny. Nazywany jest również akcentem dynamicznym, gdyż polega on na wymawianiu z większą siłą samogłosek akcentowanych, z mniejszą – samogłosek nieakcentowanych. Akcent: ● na ostatnią sylabę: студе́нт, игра́, уро́к ● na przedostatnią sylabę: дире́ктор, уме́лый ● na trzecią sylabę od końca: учи́лище, я́блоко, про́бовать. ● Niekiedy słowa rosyjskie mają nie jeden, a dwa i nawet więcej akcentów. Jeden z nich określany jest wtedy jako główny, a pozostałe jako poboczne, np. а́втове́ломо́того́нки, четырёхъя́русный. ● Występują także wyrazy bez samodzielnego akcentu (enklityki i proklityki), które tworzą zestroje akcentowe ze słowami obok, np. под окно́м – czyt. padaknóm. Ruchomość akcentu ● Akcent odróżnia poszczególne formy wyrazu o jednakowym lub podobnym brzmieniu,1 np.: mianownik lp. dopełniacz lp. mianownik lm. лицо́ мо́ре хо́лод игра́ лица́ мо́ря хо́лода игры́ ли́ца моря́ холода́ и́гры M. Froelichowa, M. Kwiatkowski, S. Laszewski, Gramatyka języka rosyjskiego, Warszawa 1972, s. 7. 1 7 GRAMATYKA JĘZYKA ROSYJSKIEGO II Słowotwórstwo Budowa wyrazu Język rosyjski jest ciągle uzupełniany i wzbogacany nowymi słowami, zachodzą w nim bardzo dynamiczne procesy słowotwórcze. Nowe określenia pojawiają się w związku z nowymi warunkami życia, rozpowszechnianiem się języka angielskiego czy poszerzaniem się środowiska internautów (osób korzystających z zasobów Internetu, które posługują się specyficznym językiem na czatach, forach czy w e-mailach). Procesy słowotwórcze w języku rosyjskim polegają na: ● dodawaniu pewnej cząstki wyrazowej, np. сиде́ть – посиде́ть (przedrostek), кни́га – кни́жка (przyrostek), под окно́м – подоконник (przedrostek i przyrostek), учить – учиться (tzw. postfiks); ● zabraniu jakiejś cząstki wyrazowej, np. взрыва́ть – взрыв; ● zestawianiu całych słów, np. диван-кровать, lub tylko ich rdzeni (patrz s. 15); ● tworzeniu skrótów (abrewiatur); ● przeniesieniu słowa z jednej części mowy do drugiej, np. обе́дать в столо́вой – (jeść obiad) w kuchni /rzeczownik/, a: столо́вая посу́да – kuchenne /przymiotnik/ naczynia. Przez dodawanie różnych przedrostków i przyrostków do poszczególnych części mowy tworzymy wyrazy o nowym znaczeniu lub o nowym odcieniu znaczeniowym.5 Przedrostki (prefiksy) Za pomocą przedrostków tworzy się: ● czasowniki – написа́ть, переписа́ть, записа́ть, списа́ть, исписа́ть, вы́писать, расписа́ть, подписа́ть, дописа́ть, прописа́ть ● rzeczowniki – разгово́р, пригово́р, до́говор, вы́говор, за́говор W języku rosyjskim istnieje wiele przedrostków o tym samym brzmieniu i znaczeniu, co w języku polskim, np.: выходи́ть – wychodzić, принести́ – przynieść, нарисова́ть – narysować, объе́хать – objechać itp. Polskim przedrostkom -od, -z w języku rosyjskim odpowiadają -от, -с: np.: отруби́ть – odrąbać, отли́ть – odlać itp.; 5 tamże, s. 25. 12 GRAMATYKA JĘZYKA ROSYJSKIEGO I FONETYKA PODZIAŁ GŁOSEK Samogłoski: а, о, у, э, и, ы Litery: а, я; о, ё; у, ю; э, е; и; ы Spółgłoski: б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ч, ш, ц Litery: б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ч, ш, ц, щ Półsamogłoska: й Akcent W języku polskim akcent pada zazwyczaj na przedostatnią sylabę, np.: studiować, zajęcia, interesujący itp. W języku rosyjskim natomiast akcent może padać na różne sylaby w wyrazie, jest to tzw. akcent swobodny. Nazywany jest również akcentem dynamicznym, gdyż polega on na wymawianiu z większą siłą samogłosek akcentowanych, z mniejszą – samogłosek nieakcentowanych. Akcent: ● na ostatnią sylabę: студе́нт, игра́, уро́к ● na przedostatnią sylabę: дире́ктор, уме́лый ● na trzecią sylabę od końca: учи́лище, я́блоко, про́бовать. ● Niekiedy słowa rosyjskie mają nie jeden, a dwa i nawet więcej akcentów. Jeden z nich określany jest wtedy jako główny, a pozostałe jako poboczne, np. а́втове́ломо́того́нки, четырёхъя́русный. ● Występują także wyrazy bez samodzielnego akcentu (enklityki i proklityki), które tworzą zestroje akcentowe ze słowami obok, np. под окно́м – czyt. padaknóm. Ruchomość akcentu ● Akcent odróżnia poszczególne formy wyrazu o jednakowym lub podobnym brzmieniu,1 np.: mianownik lp. dopełniacz lp. mianownik lm. лицо́ мо́ре хо́лод игра́ лица́ мо́ря хо́лода игры́ ли́ца моря́ холода́ и́гры M. Froelichowa, M. Kwiatkowski, S. Laszewski, Gramatyka języka rosyjskiego, Warszawa 1972, s. 7. 1 7 GRAMATYKA JĘZYKA ROSYJSKIEGO ● Akcent odróżnia niekiedy postać dokonaną czasownika od niedokonanej,2 np.: czasownik niedokonany czasownik dokonany отреза́ть насыпа́ть отре́зать насы́пать ● W niektórych przypadkach akcent wpływa na zmianę znaczenia wyrazów jednobrzmiących,3 np.: вина́ (wina, np. człowieka) ви́на (lm.– wina, np. wytrawne) мука́ (mąka) му́ка (męka) доро́ги (drogi) до́роги (drogie) орга́н (organy w kościele) о́рган (organ ludzki) замо́к (zamek, kłódka) за́мок (zamek, pałac) по́лки (półki) полка́ (pułki – wojsko) кру́жки (kubki) кружки́ (krążki, kółka) сто́ит (kosztuje) стои́т (stoi) узна́ю (dowiem się) узнаю́ (poznaję) ● W wyrazach, w których występuje ё, akcent pada zawsze na tę literę, np. твоё – twajó. Samogłoski Wpływ akcentu na wymowę samogłosek ● Literę o w pozycji nieakcentowanej czyta się jako a lub samogłoskę zbliżoną do a, np.: молоко́ – malakó, хорошо́ – haraszó ● Litery е, я po spółgłosce a także literę a po ч, щ w pozycji nieakcentowanej należy czytać jako samogłoskę, pośrednią pom. i a e, np.: тяжёлый – tieżółyj, чароде́й – ćeradiéj, щаве́ль – śiewiél` ● Literę и czyta się jako samogłoskę y po literach ж, ш, ц, np.: жира́ф – żyráf, широ́кий – szyrókij 2 tamże, s. 7. tamże, s. 8. 3 8 GRAMATYKA JĘZYKA ROSYJSKIEGO IV Niektóre zasady pisowni i interpunkcji rosyjskiej Pisownia samogłosek Pisownia „O” nieakcentowanego ● Aby prawidłowo napisać w wyrazie o nieakcentowane, należy zmienić formę wyrazu tak, aby sylaba nieakcentowana znalazła się pod akcentem. Również porównać można z odpowiednim wyrazem polskim, w którym występuje litera o, np.: коси́ть – он ко́сит, боле́ть – он бо́лен, смотре́ть – он смо́трит; вода́ – во́ды (lm.), поля́ – по́ле (lp.), дожди́ – дождь (lp.); большо́й – бо́льше (st. wyższy), морско́й – мо́ре (rzeczown., lp.); дома́шний – дом (rzeczown., lp.), после́дний – по́сле (przyimek) ● Jeśli podstawowy wyraz posiada samogłoskę o, to we wszystkich wyrazach pokrewnych pisze się również o, np.: дождь – дождли́вый, молоко́ – моло́чный; спо́соб – спосо́бности (rzeczown., lm.) – спосо́бный (przym.); дом – дома́шний (przym.) – домо́й (dokąd? – do domu) Przy zmianie formy wyrazu w niektórych przypadkach występuje również ruchoma samogłoska o. Samogłoska ta wymienia się z tzw. zerowym dźwiękiem, np.: рот – рта, сон – сна; ребёнок (kto? co?) – ребёнка (kogo? czego?), мышо́нок – мышонка; карти́нок (kogo? czego?) – карти́нка (kto? co?), маши́нок – маши́нка ● Polskim wyrazom kończącym się na -ek w języku rosyjskim odpowiadają wyrazy kończące się na -ок, np.: ма́ска (kto? co?) – ма́сок (kogo? czego?) – maska – masek; желу́док (kto? co?) – желу́дка (kogo? czego?) – żołądek – żołądka; са́нки (kto? co?) – са́нок (kogo? czego?) – sanki – sanek ● W następujących rdzeniach rosyjskich wyrazów pisze się dwa o: во́лосы – włosy; го́лос – głos; ко́лос – kłos; хо́лод – chłód, холо́дный – chłodny; мо́локо – mleko, моло́чный – mleczny; молодо́й – młody, моло́же – młodziej, молодёжь – młodzież; молото́к – młotek; го́лод – głód, голо́дный – głodny; боло́то – błoto; 61 GRAMATYKA JĘZYKA ROSYJSKIEGO pomocniczy słowniczek terminów językoznawczych akcent n ударе́ние alfabet m алфави́т antonim m анто́ним aspekt dokonany соверше́нный вид aspekt niedokonany несоверше́нный вид aspekt, postać m вид bezokolicznik m инфинити́в biernik вини́тельный паде́ж budowa wyrazu соста́в сло́ва celownik да́тельный паде́ж czas n вре́мя czas przeszły проше́дшее вре́мя czas przyszły бу́дущее вре́мя czas teraźniejszy настоя́щее вре́мя czasownik m глаго́л czasownik nieosobowy безли́чный глаго́л czasownik nieprzechodni неперехо́дный глаго́л czasownik posiłkowy вспомога́тельный глаго́л czasownik przechodni перехо́дный глаго́л czasownik zwrotny возвра́тный глаго́л część mowy часть ре́чи człon zdania член предложе́ния dopełniacz роди́тельный паде́ж dopełnienie bliższe прямо́е дополне́ние dopełnienie dalsze ко́свенное дополне́ние dopełnienie n дополне́ние drugorzędny człon zdania второстепе́нный член предложе́ния dwukropek n двоето́чие fonetyka ż (tylko lp) фоне́тика forma krótka (przymiotnika imiesłowu) кра́ткая фо́рма frazeologia ż (tylko lp) фразеоло́гия głoska m звук główny (nadrzędny) człon zdania гла́вный член предложе́ния gramatyka ż грамма́тика homonim m омо́ним imiesłów bierny страда́тельное прича́стие imiesłów przymiotnikowy czynny действи́тельное прича́стие imiesłów przymiotnikowy n прича́стие imiesłów przysłówkowy n дееприча́стие interpunkcja ż (tylko lp) пунктуа́ция 87
