podstawy prawa
advertisement
Spis treści 1. Wiadomości o prawie 1.1. Pojęcie, funkcje i rodzaje prawa 1.1.1. Pojęcie prawa 1.1.2. Funkcje prawa 1.1.3. Rodzaje prawa 1.2. Prawo a inne normy społeczne 1.2.1. Obyczaje, zwyczaje 1.2.2. Normy moralne 1.3. Praworządność 1.4. Norma prawna a przepis prawny 1.5. Tworzenie prawa. Akt prawny 1.5.1. Rodzaje aktów prawnych 1.5.2. Stanowienie aktów prawnych 1.5.3. Publikowanie aktów prawnych 1.6. Obowiązywanie prawa 1.6.1. Pojęcie obowiązywania prawa 1.6.2. Zakresy obowiązywania norm prawnych 1.6.2.1. Obowiązywanie prawa w przestrzeni 1.6.2.2. Obowiązywanie prawa personalne 1.6.2.3. Obowiązywanie prawa w czasie. Wejście normy prawnej obowiązującej 1.7. Stosowanie i przestrzeganie prawa. Odpowiedzialność prawna 1.8. Systematyka prawa 1.8.1. Pojęcie systemu prawa 1.8.2. Zasady systemu prawa 1.8.2.1. Systematyzacja pionowa 1.8.2.2. Systematyzacja pozioma. Gałęzie prawa 1.9. Stosunek prawny 1.9.1. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego 1.9.1.1. Zdarzenia prawne i ich podział 1.9.1.2. Podmioty stosunku prawnego 1.9.1.3. Przedmiot stosunku prawnego 1.9.1.4. Treść stosunku prawnego 1.10. Źródła prawa 1.10.1. Pojęcie źródeł prawa 1.10.2. Rodzaje źródeł prawa 1.10.2.1. Źródła prawa powszechnie obowiązującego 1.10.2.2. Źródła prawa wewnętrznego 1.10.2.3. Źródła prawa europejskiego w życie i utrata mocy Słowa kluczowe: prawo, funkcje prawa, rodzaje prawa, norma prawna, przepis prawny, akt prawny, konstytucja, uchwała, rozporządzenie, derogacja prawa, system prawa, stosunek prawny, zdarzenia, działania, zachowania, czynności niezgodne z prawem, uprawnienia, obowiązki, źródła prawa. 2 1. Wiadomości o prawie 1.1. Pojęcie, funkcje i rodzaje prawa 1.1.1. Pojęcie prawa Prawo jest regulatorem stosunków społecznych. Prawo reguluje relacje międzyludzkie, również tym także te, które związane są z udziałem instytucji publicznych. Prawo obejmuje więc swoim zakresem i zasięgiem sposoby zachowania się w grupach społecznych. Stanowi także wyraz wartości oraz potrzeb, mających zasięg społeczny, a podlegających ochronie i urzeczywistnieniu. Najbardziej rozpowszechnione jest pojmowanie prawa jako zbioru norm ogólnych, pochodzących od organów państwa, zabezpieczonych istnieniem przymusu państwowego. Definicja ta jest wyrazem dominującej generalnie, pozytywistycznej wizji prawa, zgodnie z którą źródłem prawa są normy zawarte w aktach normatywnych, wydawanych przez uprawnione do tego organy państwa. Obok pozytywistycznej koncepcji prawa funkcjonuje również najbardziej rozpowszechnione, prawnonaturalne rozumienie prawa. Odwołuje się ono do założenia, że obok prawa zawartego w aktach normatywnych władzy państwowej, ludzie związani są także prawem naturalnym. Stanowią je normy bądź ideały niebędące wytworem ludzkiego stanowienia, ale istniejące obiektywnie, poza działalnością człowieka. Źródłem tak pojmowanego prawa natury jest albo Bóg, albo właściwości natury ludzkiej, czy też zasady współżycia w społeczeństwie. Współcześnie za źródła uznaje się również takie kategorie jak chociażby godność człowieka, ideały kultury, prawa człowieka. Podstawą powyższych koncepcji prawa naturalnego są więc prawa poznawane niezależnie od woli czy też świadomości człowieka, nie będące wyrazem prawa objawionego, ale prawa powoływanego wolą rozumu. Wskazuje się również we współczesnych ujęciach prawa, że niezależnie od pojęcia prawa występującego w aktach prawnych, podstawowym składnikiem każdego prawa są zasady sprawiedliwości i racjonalności, jak chociażby: zasada równości wobec prawa, zakaz wszelkiej dyskryminacji, wolność słowa i zrzeszania się, prawo do rzetelnego i uczciwego procesu. W innych ujęciach, także współczesnych, podejmuje się próby definiowania prawa jako procesu tworzenia i ustalania znaczenia tekstów prawnych. Następuje to w drodze swoistego dialogu między twórcami prawa (jakimi są organy je tworzące), wykonawcami prawa (do których należą jego fachowi wykonawcy, jak chociażby organy państwa) oraz końcowymi adresatami tych przepisów, 3 czyli obywatelami państwa. Treść i znaczenie prawa jest ustalane więc w wyniku współdziałania wielu podmiotów, w drodze swoistego, dorozumianego porozumienia. Zasadniczą cechą każdego prawa jest jego normatywny charakter "który różni się wyraźnie od charakteru opisowego prawa. Normatywność prawa wskazuje bowiem na pewne wzory zachowań uznawanych za obowiązujące, wiążące, zmuszające do określonego sposobu postępowania. Zawarte są one w normach prawnych, czyli regułach, zasadach, przykazaniach, ujętych w aktach prawnych w postaci przepisów prawa. Porządek prawny państwa polskiego określony jest regułami prawa pozytywnego. Za źródła prawa pozytywnego przyjmuje się normy prawne zawarte w aktach normatywnych. Pochodzą one od instytucji państwa uprawnionych do tworzenia prawa. Do aktów tych należą: konstytucja, ustawy oraz rozporządzenia i zarządzenia, jako akty wydawane na podstawie upoważnień ustawowych. Do źródeł prawa obowiązujących w Polsce zalicza się również normy prawa międzynarodowego publicznego, które zostały przyjęte przez Sejm jako normy prawa polskiego wewnętrznego. Nie mają zastosowania — jako podstawy porządku prawnego obowiązującego na terytorium państwa polskiego — normy prawne pochodzące z innych systemów, jak prawo naturalne czy zwyczajowe (zob. pkt 1.5, s. 12). Nie należą do tego kręgu również zasady słuszności i sprawiedliwości, normy moralne czy religijne, chyba że sam tekst prawny powołuje się na poszczególne z nich. 1.1.2. Funkcje prawa Funkcje prawa kojarzone są często z jego celami, wynikającymi z normy prawnej ustalonej przez jej prawodawcę. Związane jest to ze skutkami, jakie wywierać mogą określone normy oraz instytucje prawne przez swoje istnienie, ale również działanie wobec swojego otoczenia, jakim jest społeczeństwo oraz wchodzące w jego skład poszczególne jednostki. W stosunku do takiego ujęcia wskazać można na odpowiednie rozróżnienia funkcji prawa, zależne od przyjętych kryteriów, ale pokazujące równocześnie bogactwo ich możliwych interpretacji. Wskazuje się zwykle na stabilizacyjną bądź dynamizującą funkcję prawa. Pierwsza z nich sprowadza się do utrwalania istniejącego w społeczeństwie porządku politycznego, gospodarczego etc. Druga zaś polega na wskazywaniu zmian w życiu społecznym. Poza tymi funkcjami występuje także funkcja ochronna prawa, mająca na celu ochronę prawem wartości istotnych w życiu społecznym, oraz funkcja organizacyjna, polegająca na tworzeniu instytucjonalnych warunków życia społecznego, jak chociażby tworzenie organów i instytucji publicznych ustroju państwa. Ponadto wyróżnić można funkcję represyjną, sprowadzającą się do stosowania katalogu określonych dolegliwości w stosunku do tych, którzy naruszyli określone w przepisach prawa zasady powinnego zachowania się w społeczeństwie. Obok niej występuje 4 funkcja wychowawcza prawa, mająca na celu wyrobienie w adresatach norm trwałych przekonań, skłonności bądź nawyków do przestrzegania prawa. W innym rozumieniu funkcji prawa wskazuje się na funkcję kontrolną, polegającą na poddaniu kontroli zachowań ludzkich, mającej na celu wzrost poczucia pewności i bezpieczeństwa członków społeczeństwa. Oprócz niej podkreśla się istnienie funkcji dystrybutywnej, sprowadzającej się do stosowania prawa przy odpowiednim rozdziale w społeczeństwie dóbr i ciężarów. Ostatnią, szczególnie jednak ważną funkcją prawa jest regulacja konfliktów. Polega ona na uwzględnianiu nieuniknionego charakteru konfliktów w stosunkach społecznych, wynikających z niezgodności interesów, ale także opinii poszczególnych jednostek bądź grup społecznych. Celem działania prawa, winno więc być rozstrzyganie sporów między ludźmi. Następować to może wskutek rozwiązań kontraktowych, polegających na wzajemnych uzgodnieniach stron. Innym sposobem rozwiązywania konfliktów są działania mediacyjno-koncyliacyjne, w których obok podmiotów będących w konflikcie występuje mediator (koncyliator), będący pomocnikiem i doradcą. Celem jego działań jest ułatwienie porozumienia stronom sporu, a zwłaszcza wypracowanie formuły rozwiązania sporu zarówno w zakresie treści, jak i sposobu postępowania, który byłby możliwy do zaakceptowania przez strony konfliktu. Stosuje się również arbitrażowy sposób rozwiązywania konfliktów, podczas którego strony dokonują wyboru niezależnego arbitra, którego decyzje — zgodnie z przyjętym sposobem postępowania — mają charakter wiążący dla stron. Ostatnim sposobem rozwiązywania sporów jest tryb adjudykacyjny, polegający na stosowaniu z góry ustalonych procedur i zasad działania. Przykładem takiego postępowania są postępowania przed sądami powszechnymi. 1.1.3. Rodzaje prawa Prawo jako zjawisko społeczne jest zróżnicowane — obejmuje sytuacje o różnym charakterze. Zróżnicowaniu temu odpowiada wielość kryteriów stosowanych wobec prawa. Dla ich określenia używane są różne pojęcia szczególne, nieoznaczające jednak tożsamości. prawa wewnętrzne a prawa międzynarodowe Jednym z nich jest odróżnianie prawa wewnętrznego od prawa międzynarodowego publicznego. Pierwsze odnosi się do stosunków na terytorium danego państwa, którego podmiotami są osoby fizyczne bądź prawne (zob. pkt 1.9.1.2.). Drugie z kolei normuje stosunki między podmiotami prawa międzynarodowego (państwa, organizacje międzynarodowe). Współcześnie granice między normami prawa wewnętrznego a międzynarodowego publicznego często się zacierają — ze względu na przyjmowanie niektórych regulacji pochodzących z konwencji międzynarodowych do prawa wewnętrznego poszczególnych państw. prawo publiczne a prawo prywatne 5 Innym kryterium rozróżniania prawa jest stosowanie podziału na prawo publiczne i prawo prywatne. Oparte jest ono na rozdziale sfer działania obywatela, podlegających zwierzchnictwu organów państwowych od tej sfery, która wyłączona jest spod władzy publicznej, a należy ona w całości do sfery prywatnej obywatela. prawo podmiotowe a prawo przedmiotowe Odróżnia się również prawo podmiotowe od prawa przedmiotowego. Pierwsze z pojęć, dotyczące prawa podmiotowego, oznacza wzajemnych relacjach, jak zbiór uprawnień przykładowo przysługujących prawo własności podmiotom prawa w ich czy prawa obywatelskie. Prawa podmiotowe służą podejmowaniu przez podmioty prawa swobodnych decyzji dotyczących swojego zachowania, realizacji podjętych działań bądź domagania się od innych podmiotów wykonywania ciążących na nich obowiązków, wynikających z treści normy prawnej. Przyjmuje się różne kryteria oceny praw podmiotowych. Według jednej z rozpowszechnionych koncepcji uznaje się, że prawa podmiotowe są prawami przyrodzonymi, właściwymi człowiekowi, jak liczne wolności i prawa człowieka. Tego rodzaju prawa podmiotowe są prawami obiektywnymi i nie mogą stanowić przedmiotu obrotu, albowiem uważa się je za prawa niezbywalne. Z kolei pojęcie prawa przedmiotowego stosuje się wobec ogółu norm składających się na system prawa. Obejmuje ono zarówno normy prawne obowiązujące aktualnie, jak i również normy prawa dawniej obowiązującego, ale również te, które dopiero są postulowane. W tym znaczeniu przyjmuje się również, że prawa podmiotowe wynikają często z prawa przedmiotowego, będąc przedmiotem przedmiot regulacji ustawowych wchodzących w skład danego systemu prawa. W tym sensie prawo podmiotowe i prawo przedmiotowe nie stanowią więc pojęć przeciwstawnych, ale wzajemnie powiązanych. Taka koncepcja praw podmiotowych jest także jednym z bardziej rozpowszechnionych sposobów ich rozumienia. Obok takich możliwości definiowania praw podmiotowych wskazuje się współcześnie, że istnieje jeszcze szczególny rodzaj praw podmiotowych, jakimi są prawa człowieka. Uzyskały one powszechną akceptację ze względu na zawarcie ich w obowiązujących międzynarodowych konwencjach, paktach i deklaracjach. W praktyce stosuje się różne kryteria określenia praw podmiotowych. 1) Pierwszym kryterium jest ich złożoność. Wyodrębnia się bowiem prawa podmiotowe proste, do których zalicza się przede wszystkim liczne prawa i wolności prawnie chronione, jak chociażby ochrona życia. Obok nich wskazuje się na prawa 6 złożone, stanowiące zespół uprawnień, jak chociażby prawo własności, którego posiadanie umożliwia korzystanie z licznych innych uprawnień. 2) Drugim kryterium oddziaływania. wyodrębnienia Można bowiem praw wskazać podmiotowych na prawa jest ich podmiotowe, zakres które są skuteczne wobec wszystkich, tj. posiadacz tych praw może żądać od wszystkich ich respektowania. Takim uprawnieniem jest również prawo własności. Z kolei można wskazać na prawa podmiotowe skuteczne tylko między określonymi stronami. Przykładem mogą być prawa wynikające ze stosunków umownych. 3) Innym kryterium wyodrębnienia praw podmiotowych są prawa posiadające określone przymioty. Wyróżnić bowiem można prawa podmiotowe majątkowe, do których zaliczyć można własność oraz prawa podmiotowe osobiste, jak chociażby nietykalność osobistą. Jako rodzaje prawa odróżnia się również w praktyce pojęcie prawa materialnego od prawa formalnego. Pierwsze z nich stosuje się w odniesieniu do ogółu norm prawnych regulujących stosunki w danym zakresie przedmiotowym, jak choćby prawo cywilne, ujęte w kodeksie cywilnym. Z kolei prawo formalne, zwane również procesowym, obejmuje normy postępowania stosowane w odniesieniu do stosunków regulowanych odpowiednim prawem materialnym. Tak więc prawo procesowe cywilne reguluje postępowanie przed sądami w sprawach wynikających ze stosunków cywilnoprawnych określonych w prawie cywilnym — jako prawie materialnym. 1.2. Prawo a inne normy społeczne Podstawą każdego prawa są określone wartości. W znacznym stopniu decydują one o tym, że prawo jest również zjawiskiem kulturowym, mającym na celu ochronę tworzących je wartości. Zachowania członków społeczności poddawane są kontroli ze strony innych systemów. Niektóre z nich, podobnie jak prawo, mają charakter normatywny. Zaliczyć do nich należy religię, obyczaje, zwyczaje, moralność. 1.2.1. Obyczaje, zwyczaje Normatywny charakter mają sytuacje odwołujące się do pewnych konwencji społecznych. Do takich konwencji należą obyczaje (zwyczaje), dotyczące zachowań uznawanych za przyjęte bądź też pojmowanych za dopuszczalne w określonych sytuacjach. Nie występują one w sposób wyraźnie określony, ale ich pochodzenie związane jest z istnieniem pewnego autorytetu, ważnego środowiskowo dla odbiorców. Zwyczaje (obyczaje) cechują się trwałym praktykowaniem przez członków grup społecznych określonych wzorców zachowania. Powstają one anonimowo, spontanicznie, bez udziału władzy 7 publicznej. Stąd najczęściej regulują one relacje w grupach społecznych, a dopiero w dalszej kolejności relacje członków grupy społecznej z instytucjami sprawującymi w grupie władzę. 1.2.2. Normy moralne Podstawą norm moralnych są zewnętrzne zachowania człowieka, jak też jego intencje oraz postawy, wynikające z obserwacji, dokonywanej przez innych ludzi i poddawane ocenie z pozycji idei dobra. W tym rozumieniu posiadają one charakter normatywny. Normy moralne obowiązują nie tylko ze względu na jakiś zewnętrzny nakaz, pochodzący od jakiegoś autorytetu, ale z nakazu sumienia lub rozumu. Wynikają one z wewnętrznego przekonania o ich słuszności, sprawiedliwości, niezbędności. Wpajane są człowiekowi w procesie wychowania, stając się własnymi. Normy moralne nie są z reguły formalnie spisywane, uporządkowane, ogłaszane. Funkcjonują jako wzorce podawane pośrednio na przykładach postępowania określonych autorytetów. Sankcja za ich naruszenie nie jest sformalizowana, ale występuje w postaci potępienia bądź odrzucenia ze strony grupy. Normy prawne i normy moralne mogą być zbieżne. Relacja treści między normami prawnymi i moralnymi może się pokrywać w niektórych wzorcach zachowania, wszędzie tam, gdzie normy prawne i moralne uznają wzajemnie pewne zachowania za zakazane bądź nakazane. Mimo różnych konsekwencji, za naruszenie każdej z norm — obok sformalizowanej sankcji karnej — będzie występowała sankcja przykładowo towarzyska, piętnująca określony czyn. Sankcje te będą działały na zasadzie dopełnienia. Normy moralne i prawne mogą wchodzić także w kolizje. Będzie to miało miejsce w przypadku rozbieżnych regulacji pewnych sytuacji, kiedy z jednej strony będziemy mieli do czynienia z zakazem, a z drugiej z dozwoleniem. Rozpatrywanie związków prawa z moralnością, poza związkami treściowymi, wskazuje także na związki funkcjonalne. Wynikają one z wzajemnych zależności, stanowiących rezultat wzajemnego oddziaływania prawa i moralności. Widoczne są one zwłaszcza w zakresie tworzenia prawa, podczas którego normy o charakterze moralnym wpływają na decyzje prawodawcy w procesie tworzenia prawa. Celem prawodawcy jest bowiem często tworzenie prawa zgodnego ze stanami uznawanymi za wartościowe w danym społeczeństwie, jak zasady sprawiedliwości, równości wobec prawa etc. 8 1.3. Praworządność Pojęcie praworządności związane jest z funkcjonowaniem organów państwa. Sprawowanie bowiem władzy publicznej w państwie opierać się ma na prawie. Dotyczy to decyzji funkcjonariuszy publicznych, zobowiązanych do postępowania — zarówno w zakresie treści, formy, jak i trybu — zgodnie z obowiązującym prawem. Celem jest zapewnienie obywatelom niezbędnego bezpieczeństwa, a także stworzenie pewności, że nie zostaną oni pozbawieni istotnych dóbr, jak: życia, wolność, majątek czy dobre imię. Wskazuje się również na obowiązek działania przez organy państwa nie tylko zgodnie z obowiązującym prawem, ale również posługiwania się prawem w sposób zgodny z jego treścią, zwłaszcza gdy dotyczy to stosunków państwa z obywatelem. Zasada praworządności związana jest ściśle z pojęciem państwa prawa. Idea państwa prawa dotyczy działań państwa, zwłaszcza wykonujących funkcje władcze. Prawo wyznacza granice władzy publicznej, polegające na określeniu ich kompetencji, zadań, trybu działania organów. Nieprzestrzeganie przez organy państwa prawa prowadzi więc do naruszenia zasady praworządności. 1.4. Norma prawna a przepis prawny Prawo jest zbiorem norm stanowiących wypowiedzi wskazujące na określony sposób postępowania (zachowania). Zawierają one nakaz, zakaz lub dozwolenie, stanowiące wzorzec zachowania, odtworzony najczęściej z tekstu prawnego. Z wzorca postępowania zawartego w normie wynikają odpowiednie kryteria pozwalające na uznanie wzorca za wiążący, zgodny z porządkiem prawnym obowiązującym w państwie. Stosowane jest też pojęcie przepisu prawnego. W praktyce przepis prawny traktowany jest jako synonim normy prawnej. Oba pojęcia bywają bowiem zamiennie stosowane. Powstaje w tej sytuacji pytanie o stosunek normy prawnej do przepisu prawa, a dalej o odróżnienie pojęcia normy prawnej od przepisu prawnego. Pojęcie przepisu prawnego odnosi się do tej części danego tekstu prawnego, która zawiera określoną dyrektywę prawną, jaką jest norma prawna. Przepisy prawne występują w tekstach prawnych, w zależności od rodzaju tekstu i jego budowy, w postaci odpowiednich jednostek systematyzacyjnych, jak: artykuły, paragrafy, ustępy, punkty, litery. Norma prawna, stanowiąc regułę zachowania, posiada dwie istotne cechy decydujące o jej charakterze. 9 Normy prawne są regułami generalnymi. Oznacza to, że treść normy prawnej skierowana jest do ogółu określonych adresatów, a nie do poszczególnych jednostek. Zawarte w normie nakazy, zakazy, względnie dozwolenia nie dotyczą adresatów mających zindywidualizowaną tożsamość, ale posiadających określone cechy rodzajowe, np. pracowników służby zdrowia. Innym sposobem wyodrębnienia adresata nakazu, zakazu czy też dozwolenia zawartego w normie prawnej będzie odniesienie się do wszystkich podmiotów, które znajdują się na danym terytorium. Zwrócenie się do nich będzie następowało w sposób najbardziej ogólny z możliwych. Typowym zwrotem będzie wówczas określenie: „kto”, „ktokolwiek”, „każdy” etc. Możliwe jest jednak zastosowanie pojęcia generalnego, chociaż jednostkowego, przez wskazanie szczegółowych cech adresata normy, łatwych do sprecyzowania, mimo, że niezwiązanych z konkretną osobą. Taka sytuacja będzie miała miejsce wówczas, kiedy zawarty w normie wzorzec zachowania będzie dotyczył konkretnej osoby, pełniącej określony urząd. Tak przykładowo mogą być precyzowane uprawnienia bądź obowiązki urzędu prezydenta jako głowy państwa. Normy prawne posiadają także cechę abstrakcyjności. W tym przypadku uznaje się, że wzór zachowania określony jest przez podanie jedynie cech rodzajowych, a nie konkretnych cech tego zachowania. Pozwala to na podkreślenie powtarzalności pewnych zachowań, które zdarzyć się mogą wielokrotnie. Dla oddania istoty określenia takich zachowań stosuje się pojęcia bardziej ogólne niż szczegółowe. Sformułowania takie zawierają zwroty, które w swoim charakterze mogą odnosić się do nieokreślonej liczby przypadków w przyszłości. Cechy generalności i abstrakcyjności norm prawnych odróżniają akty prawne zawierające normy prawne od aktów stosowania prawa, jak choćby orzeczenia sądowe, akty administracyjne. Te bowiem z kolei są zindywidualizowane, odnoszą się do konkretnych sytuacji. Każda norma prawna posiada własną budowę, stanowiącą odzwierciedlenie zawartego w niej wzorca postępowania. W skład konstrukcji normy prawnej wchodzą dwa zasadnicze elementy: hipoteza i dyspozycja. Niekiedy wskazuje się na trzeci element, jakim jest sankcja. Pierwszy z tych elementów, hipoteza, określa przede wszystkim adresata normy prawnej oraz warunki i okoliczności, w których powinien się on zachować w sposób przewidziany przez normę. Z kolei drugi z elementów, dyspozycja, jest tą częścią normy, dzięki której określona zostaje treść zachowania polegającego na nakazie, zakazie bądź dozwoleniu. Zastosowanie natomiast trzeciego elementu, jakim jest wspomniana już sankcja, sprowadza się do wskazania konsekwencji, jakie nastąpią w sytuacji zachowania się przez adresata normy w sposób niezgodny z normą, zwłaszcza wówczas, kiedy dokonał on jej naruszenia. 10 W praktyce wyodrębnia się również normy niezawierające sankcji. Mają one szczególne znaczenie w prawie konstytucyjnym, rodzinnym, względnie administracyjnym. Występują więc w sytuacjach, w których stosowanie sankcji nie jest konieczne. Decyduje bowiem o tym charakter normy, a zwłaszcza jej przeznaczenie i zastosowanie. Przykładem są normy dotyczące obowiązków najwyższych organów państwa, których czynności nie są sankcjonowane, albowiem nie stosuje się wobec nich zwykłej w prawie konstytucyjnym sankcji nieważności czy też bezskuteczności. 1.5. Tworzenie prawa. Akt prawny Prawo jest tworzone w procesie swoistej kreacji norm prawnych. Należy przyjąć, że tworzenie prawa jest zadaniem oraz dziełem ustawodawcy. Stanowi ono proces powstawania prawa w postaci norm generalno-abstrakcyjnych, stanowiących władczy akt organu władzy państwowej. Współcześnie najbardziej podstawowym sposobem powstawania prawa jest stanowienie, dokonywane przez działania organów kolegialnych bądź jednoosobowych, którym na podstawie osobnych upoważnień przyznano kompetencje do wydawania nowych przepisów prawa. Przybiera ono wówczas charakter prawa pisanego. Najbardziej rozpowszechnioną formą prawa stanowionego jest prawo ustawowe. W praktyce jednak wzrasta ilość prawa stanowionego przez instytucje rządowe i inne organy administracji publicznej. Tworzone jest ono na podstawie upoważnienia ustawowego, a niekiedy w sposób samoistny — przez wykorzystanie ogólnych kompetencji. Poza stanowieniem prawo powstaje w drodze różnych innych „form tworzenia prawa”. W pierwszym rzędzie należy wskazać na prawo kontraktowe, powstające w drodze umowy. Odgrywa ono istotną rolę w prawie międzynarodowym publicznym, opartym zresztą na wzajemnych umowach podmiotów prawa, jakimi są najczęściej państwa. Wzrasta jednak rola prawa kontraktowego także w stosunkach wewnętrznych. Proces ten nie ogranicza się jedynie do przypadków mających epokowe znaczenie, stanowiących rodzaj ugody społecznej, jakimi były przykładowo w najnowszych dziejach polskich porozumienia gdańskie z 1980 r. Wskazać bowiem należy na fakt konieczności rozwiązywania współcześnie licznych spraw w drodze negocjacji. Udział organów państwa wynika w tym przypadku nie tylko z braku skuteczności w rozwiązywaniu wielu problemów, ale jest następstwem konieczności rozstrzygania wielu spraw w drodze negocjacji z adresatami norm prawnych. Przykładem prawa kontraktowego współcześnie występującego są układy zbiorowe pracy, zawierane przez przedstawicieli pracowników i pracodawców, określające powinności stosunku pracy. Do innych „form tworzenia prawa” zaliczyć należy ponadto prawo precedensowe. Najczęściej kojarzone jest z anglosaskim systemem prawnym, w którym dopuszcza się możliwość tworzenia prawa przez sądy. Podkreślić jednak należy, iż stosowanie precedensów, czyli opieranie orzeczeń sądowych na zawartej w decyzji sądowej normie ogólnej, wpływającej na podejmowanie decyzji 11 przez inne sądy, nie stanowi zasadniczej części prawa. Prawem podstawowym, jak wszędzie, jest prawo ustawowe, które może także uchylić każdy precedens. Precedensy — jako reguły decyzyjne, na podstawie których wydawane są kolejne orzeczenia — dopuszcza się jedynie w określonych przypadkach, kiedy sądy najwyższe wydają orzeczenia zawierające pewną ogólną prawidłowość. Problem ten pozornie jedynie dotyczący prawa obcego, posiada jednak coraz większe znaczenie w bieżącej praktyce sądów, także w Polsce. Generalnie bowiem rola orzeczeń sądowych wzrasta. Warto wspomnieć o znaczeniu orzeczeń sądów wyższych w tej sprawie, przede wszystkim Sądu Najwyższego i Najwyższego Sądu Administracyjnego. Podkreśla się wagę wydawanych przez te sądy orzeczeń jako instrumentów sprzyjających interpretacjom dokonywanym w dalszej praktyce sądów niższych. Za mające istotne znaczenie — jako akty kształtujące stosunki prawne, wpływające przez swe interpretacje na zmiany w prawie — uznaje się orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. W procesie badania, na podstawie wnoszonych wniosków, zgodności powstającego (względnie istniejącego już) prawa z ustawą zasadniczą następuje kształtowanie się prawa poprzez jego utrwalanie w drodze orzeczeń Trybunału bądź wpływanie na zmiany podejmowane następnie na drodze legislacyjnej. Za przykład formy tworzenia prawa mającej dawny rodowód wskazać można prawo zwyczajowe. Odgrywało ono istotną rolę w czasach, kiedy nie dominowało jeszcze prawo stanowione. Współcześnie rola prawa zwyczajowego została w prawie polskim całkowicie zredukowana. Nie jest ono w stanie w zmieniającej się stale rzeczywistości sprostać jej potrzebom. Prawo zwyczajowe oparte jest na zasadzie istnienia pewnej stabilności i trwałości. Podstawą jego powstania jest bowiem zwyczaj, czyli dość trwałe praktykowanie przez członków danej społeczności określonych wzorów zachowania się. Takim zwyczajem może stać się przykładowo korzystanie powszechne z jakiegoś miejsca, pod warunkiem, że zwyczaj ten uzyska sankcję prawa zwyczajowego. Zwyczaje mogą przekształcić się w prawo zwyczajowe, kiedy upowszechnią się one na tyle, że zostaną uznane przez państwo za wiążące i obowiązujące. Zmiany jednak współcześnie są zbyt szybkie, by istniało jeszcze miejsce na utrwalenie się powtarzalnych zwyczajów, które następnie przyjęte zostałyby przez państwo jako szczególna norma prawa obowiązującego. Tak więc nie uznaje się prawa zwyczajowego za źródło prawa obowiązującego. Wskazać można jednak na odwoływanie się przez ustawodawcę do pojęcia zwyczaju, co nie oznacza akceptacji istnienia prawa zwyczajowego. Zwyczaj ten pojmowany jest jako reguła postępowania akceptowana w pewnych grupach, mimo że nieuznawana za wiążącą przez organy państwowe. Przykładem są tutaj niektóre przepisy kodeksu cywilnego podkreślające, że przy interpretacji umów i innych oświadczeń woli należy brać pod uwagę zwyczaje. Inną sytuacją jest także przepis kodeksu cywilnego wskazujący, że czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, ale także te, które wynikają z ustawy, zasad współżycia społecznego oraz ustalonych zwyczajów. Na przykład jeśli w stałych stosunkach handlowych między kontrahentami istnieją określone zwyczaje stosowane przez nich 12 stale, to w przypadku ewentualnych sporów wynikających ze stosowania tych stosunków sąd przy rozstrzyganiu będzie brał pod uwagę obowiązujące dotychczas między kontrahentami zwyczaje handlowe. W niektórych państwach, także europejskich (Niemcy, Austria, Szwajcaria, Finlandia), prawo zwyczajowe stosowane jest subsydiarnie, czyli możliwe jest jego stosowanie w sytuacjach, które nie są uregulowane przez ustawy lub inne akty normatywne. W odniesieniu do form tworzenia prawa wskazać można również na kształtowanie się prawa na podstawie poglądów doktryny prawa. Wpływ prawników, ich poglądów na tworzenie prawa, zwłaszcza na praktykę, był znany od starożytności. Poglądy te nie stanowiły źródeł prawa, ale opinie uczonych prawników ważyły często na dokonywanych w praktyce, zwłaszcza sądowej, rozstrzygnięciach. Istotną rolę odgrywały w przeszłości różne komentarze i podręczniki nauki oraz stosowania prawa. Także współcześnie wzrasta rola nauki prawa, zwłaszcza w orzecznictwie sądów, szczególnie najwyższych. Wzrasta również rola prawników jako ekspertów występujących w procesach tworzenia prawa, zwłaszcza w działalności legislacyjnej. Sytuacje te pozwalają na wykorzystanie poglądów nauki prawa wyrażanych w stosownych opiniach, w procesach kształtowania prawa. Przykładem może być nieodzowny udział przedstawicieli nauki prawa przy powstawaniu tak istotnych regulacji, jakimi są różne kodeksy prawa. Istotne znaczenie w kształtowaniu orzecznictwa mają również wydawane do nich komentarze. 1.5.1. Rodzaje aktów prawnych Następstwem procesu tworzenia prawa są akty prawne. Systematyki ich dokonała we współczesnym prawie polskim konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. Celem tego zabiegu było nie tylko określenie charakteru aktów prawnych, ustalenie ich typów, ale jednocześnie uporządkowanie wprowadzonych do systemu aktów prawnych pod względem ich ważności. Akty prawne podzielone zostały w konstytucji według kryterium ich obowiązywania na: akty normatywne powszechnie obowiązujące, akty normatywne wewnętrzne. Pierwsze z nich są wiążące dla wszystkich. Natomiast drugie obowiązują w stosunkach podmiotów podległych organowi wydającemu akt o charakterze wewnętrznym (jak chociażby regulamin działania danej instytucji). Ponadto jedynie w stosunku do aktów normatywnych powszechnie obowiązujących odnosi się wymóg publikacji, stanowiący nieodzowny warunek obowiązywania tego aktu. Z kolei wobec aktów wewnętrznych wystarczy ich ogłoszenie, względnie powiadomienie zainteresowanych. 13 Akty prawne posiadają swoją odpowiednią hierarchię, uzależnioną stosowanym wobec nich kryterium ważności obowiązywania. Najwyższym i jednocześnie najważniejszym powszechnym aktem normatywnym jest w prawie polskim konstytucja, będąca ustawą zasadniczą. Konstytucja to główne źródło prawa, wyznaczające jednocześnie miejsce w hierarchii pozostałym aktom normatywnym. Konstytucja może uchylić każdy akt prawny, sama natomiast nie może być uchylona przez inny akt prawny. Zmiana Konstytucji może być dokonana w szczególnym trybie, ustalonym w jej treści, przewidującym znacznie surowsze warunki dokonania zmian aniżeli w przypadku innych ustaw. Konstytucja określa porządek aktów prawnych, ustalając ich hierarchię. Najważniejszymi aktami normatywnymi, poza ustawą zasadniczą, są ratyfikowane przez prezydenta za zgodą Sejmu umowy międzynarodowe oraz ustawy zwykłe. Jeśli nastąpi ratyfikacja, zgodę na jej dokonanie wyrazi Sejm w stosownej ustawie, tak przyjęta umowa międzynarodowa staje się częścią polskiego prawa wewnętrznego. Z kolei ustawy wydawane są przez Sejm, stanowiąc akt normatywny, przewidziany do regulacji wszystkich spraw. Zostały one zastrzeżone do wyłącznej regulacji w sprawach szczególnie istotnych dla istnienia i funkcjonowania państwa, zwłaszcza praw i obowiązków obywatelskich, zwanych materiami ustawowymi. Należą do nich, zgodnie z Konstytucją, prawa i obowiązki obywateli, przepisy prawa karnego, przepisy podatkowe i kwestie gospodarki finansowej państwa, ustanawianie monopoli, uchwalanie budżetu, wprowadzenie stanów nadzwyczajnych, normy, dotyczące struktury państwa i samorządów. Kolejnym aktem normatywnym przewidzianym co do swej ważności w hierarchii aktów prawnych, są rozporządzenia. Wydawać je mogą przedstawiciele władzy wykonawczej: Prezydent RP, Prezes Rady Ministrów, ministrowie. Podstawą wydania rozporządzeń są odpowiednie upoważnienia ustawowe. Akty te mają często charakter aktów wykonawczych w stosunku do przyjętych przez Sejm ustaw. Na podstawie upoważnienia ustawowego tworzone są również akty prawa miejscowego, stanowiące kolejną kategorię aktów normatywnych, ujętych w Konstytucji. Do aktów prawa miejscowego zaliczają się akty tworzone przez organy samorządu terytorialnego (np. uchwały rad gmin) oraz terenowe organy administracji rządowej (np. rozporządzenia wykonawcze i porządkowe wojewody). Poza ustawami, rozporządzeniami i aktami prawa miejscowego Konstytucja określa jako źródła prawa: uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezydenta i ministrów. Ponadto traktuje 14 również o uchwałach Sejmu i Senatu, a także innych aktach prawnych. Wszystkie one jednak mają charakter aktów prawnych wewnętrznych. 1.5.2. Stanowienie aktów prawnych Stanowienie prawa jest współcześnie zasadniczym sposobem jego tworzenia. Dokonywane jest ono w postaci władczego, sformalizowanego i konstytutywnego aktu władzy państwowej upoważnionej do jego tworzenia. Stanowienie prawa jest procesem mającym świadomy i celowy charakter. Celem jest powstanie prawa mającego obowiązywać w przyszłości. Proces tworzenia prawa sprowadza się do kilku etapów. Powstawanie aktu prawnego, zwane procesem legislacyjnym, rozpoczyna się złożeniem projektu ustawy. Następuje to w drodze wykonania prawa inicjatywy ustawodawczej, które przysługuje posłom (w liczbie przynajmniej 15 tworzących w tym celu grupę bądź komisji sejmowej), Senatowi, Prezydentowi i Radzie Ministrów, a ponadto grupie co najmniej 100 000 obywateli posiadających prawa wyborcze. Wykonanie inicjatywy ustawodawczej i złożenie stosownego projektu powoduje zobowiązanie Sejmu do jego rozpatrzenia. Kolejnym etapem prac nad złożonym projektem jest dyskusja zwana czytaniami projektu ustawy. Przewiduje się zgodnie z procedurą legislacyjną trzy czytania projektu, przy czym zalicza się do tego procesu także prace nad projektem w komisjach lub na plenum Sejmu oraz zgłaszanie do projektu poprawek. Na zakończenie dyskusji nad projektem ustawy odbywa się głosowanie. Dokonywane jest ono zgodnie z procedurami przewidującymi wymogi związane z odpowiednią do sytuacji liczbą głosujących. Istotna jest przede wszystkim minimalna liczba głosujących, zwana quorum (z łac. ‘których obecność jest wystarczająca’). Ustawy w Sejmie przyjmuje się z reguły zwykłą większością głosów, czyli najwyższą liczbą ważnie oddanych głosów w obecności co najmniej połowy liczby posłów. W szczególnych przypadkach przewidzianych prawem stosuje się warunki surowsze, zwane kwalifikowaną większością głosów (czyli 2 /3 bądź 3 /4 ważnie oddanych głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów). W takim trybie uchwala się zmianę Konstytucji. W Senacie natomiast obowiązuje w głosowaniach zasada bezwzględnej większości głosów, czyli połowa głosów +1 w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Po głosowaniu marszałek Sejmu zarządza przekazanie uchwalonej ustawy do Senatu, który ma 30 dni na przyjęcie ustawy, wniesienie poprawek, względnie jej odrzucenie. W przypadku uchwały Senatu po wprowadzeniu poprawek lub odrzuceniu ustawy zostaje ona przekazana z powrotem do Sejmu. Może on uchwałę Senatu, wprowadzającą poprawki bądź odrzucającą ustawę, przyjąć lub odrzucić bezwzględną większością głosów. W dalszej kolejności Marszałek Sejmu przekazuje ustawę do podpisania przez Prezydenta RP. 15 Prezydent może podpisać ustawę i skierować ją do ogłoszenia. Może jednak odmówić podpisania ustawy i przekazać ją do ponownego rozpatrzenia przez Sejm, czyli zastosować zawieszające. Sejm z kolei może je obalić jedynie kwalifikowaną większością 3 veto /5 głosów, co stanowi dość surowy warunek. W takiej sytuacji Prezydent także dokona podpisania ustawy, a następnie skieruje ją do ogłoszenia. 1.5.3. Publikowanie aktów prawnych Akty normatywne podlegają ogłoszeniu w sposób przewidziany prawem. Ogłoszenie aktu prawnego jest warunkiem jego obowiązywania. Ogłoszenia aktów prawnych następują w urzędowych dziennikach promulgacyjnych. Ustawy po podpisaniu przez Prezydenta są ogłaszane w Dzienniku Ustaw. Podobnie rozporządzenia wydane przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Prezesa Rady Ministrów, Radę Ministrów, ministrów, kierujących działaniami administracji rządowej, przewodniczących określonych w ustawach komitetów. W Monitorze Polskim ogłasza się natomiast zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady Ministrów, wydawane na podstawie ustaw. Akty prawne wydawane przez ministrów, a także akty prawa miejscowego są ogłaszane w dziennikach urzędowych odpowiednich ministrów oraz dziennikach urzędowych lokalnych. 1.6. Obowiązywanie prawa 1.6.1. Pojęcie obowiązywania prawa Pojęcie obowiązywania prawa ma wiele znaczeń. Pojmuje się je przede wszystkim w sensie normatywnym — jako określenie odnoszące się do norm, które aktualnie obowiązują. Termin ten obejmuje więc te normy, które zostały prawidłowo ustanowione (tj. przez organ do tego uprawniony) zgodnie z przewidzianą procedurą oraz zostały właściwie ogłoszone. Jednocześnie w tym rozumieniu obowiązywania prawa przyjmuje się, że normy te nie zostały uchylone. W zakresie uchylenia mocy obowiązującej normy prawnej (tzw. derogacji) stosowane są szczególne zasady. Norma prawna może być bowiem uchylona w sposób wyraźny, przez jednoznaczne stwierdzenie tego faktu w innym akcie prawnym. Dopuszczalne jest również milczące uchylenie obowiązującej normy. Dokonuje się tego w oparciu o tzw. reguły kolizyjne, określające zasady uchylania. Tak więc przyjmuje się, że norma hierarchicznie wyższa (np. ustawa) uchyla normę hierarchicznie niższą (np. rozporządzenie). Z kolei w przypadku kolizji normy wydanej wcześniej z normą wydaną później akt wydany później uchyla normę wcześniejszą, chyba że akt późniejszy ma nie niższą moc prawną niż akt wcześniejszy (np. rozporządzenie późniejsze nie może uchylić wcześniejszej ustawy). Natomiast w przypadku kolizji normy o charakterze szczegółowym z normą o charakterze ogólnym zasadą jest uchylanie przez tę pierwszą normy drugiej. 16 Stosuje się również pojęcie obowiązywania prawa w rozumieniu faktycznym. Uznaje się wówczas, że obowiązują tylko normy stosowane przez organy państwa. Z takim pojęciem obwiązywania prawa wiąże się problem długotrwałego niestosowania bądź nieprzestrzegania jakiejś normy. Następuje wówczas problem tzw. odwyknienia stosowania prawa (łac. desuetudo ‘odejście ustawy lub zwyczaju w zapomnienie’), sprowadzający się do utraty przez państwo zainteresowania w stosowaniu danej normy, która przestaje być chroniona przymusem państwowym. Pojęcie obowiązywania prawa występuje także w rozumieniu aksjologicznym, uznającym, że ważne są tylko te normy, które są zgodne z podstawowymi wartościami lub normami etycznymi, takimi jak: sprawiedliwość, słuszność, zasady moralności etc. Praktyka współczesna odwołuje się do elementów wszystkich pojęć obowiązywania prawa, przy czym najważniejsze znaczenie posiadają elementy z zakresu normatywnego pojęcia obowiązywania prawa. 1.6.2. Zakresy obowiązywania norm prawnych 1.6.2.1. Obowiązywanie prawa w przestrzeni Powszechnie przyjętą zasadą jest obowiązywanie prawa na całym terytorium państwa, którego organy owo prawo ustanowiły, chyba że mamy do czynienia z państwami federalnymi (np. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej). Wówczas można mieć do czynienia z prawem obowiązującym w jego poszczególnych częściach. Za terytorium państwa przyjmuje się obszar lądowy, przestrzeń pod tym obszarem, pas powietrzny nad tym obszarem oraz morskie wody przybrzeżne. Do terytorium państwa zalicza się również pokłady statków powietrznych, morskich i kosmicznych. Wyłączone spod obszaru państwa są tereny, na których zlokalizowane są placówki dyplomatyczne państw obcych. 1.6.2.2. Obowiązywanie prawa personalne Zasadą powszechną jest również podleganie przez wszystkich, którzy znajdą się na obszarze danego państwa, jurysdykcji tego państwa. Wyłączone spod jurysdykcji państwa przyjmującego są jedynie osoby posiadające immunitet dyplomatyczny. Podkreślić należy, że prawu własnemu podlegają także obywatele polscy podczas swojego pobytu zagranicą. 1.6.2.3. Obowiązywanie prawa w czasie. Wejście normy prawnej w życie i utrata mocy obowiązującej Przyjęte jest powszechnie obowiązywanie prawa w czasie. Zasadą jest, że norma prawna obowiązuje od chwili ustalonej przez ustawodawcę. Z reguły momentem wejścia prawa w życie jest jego ogłoszenie w dzienniku urzędowym przeznaczonym do publikacji odpowiednich aktów prawnych. Niekiedy moment wejścia normy prawnej w życie określony zostaje w samym 17 akcie prawnym. Ustawodawca wprowadza jednocześnie w przyjętym prawie instytucję zwaną vacatio legis. Vacatio legis to czas między ogłoszeniem aktu prawnego, a jego wejściem w życie. Przeznaczony on jest na zapoznanie się przez adresatów z treścią przyjmowanego prawa oraz na instytucjonalne przygotowanie się przez organy państwowe do jego stosowania. W zależności od potrzeb, związanych z przygotowaniem do jego stosowania, okres ten wynosi zwykle od 2 tygodni do 1 roku. W szczególnych sytuacjach ustawodawca z góry przewiduje określony czas obowiązywania ustawy, po którego upływie przestaje ona obowiązywać. W wyjątkowych sytuacjach ustawodawca wiąże skutki prawne ustawy ze zdarzeniami lub zachowaniami, które miały miejsce przed wejściem ustawy w życie. Mamy do czynienia wówczas z działaniem prawa wstecz, co nazywa się retroakcją. Jest to działanie wyjątkowe, stanowiące odstępstwo od powszechnie obowiązującej zasady, że prawo nie ma mocy wstecznej. Zastosowanie więc retroakcji może nastąpić jedynie w szczególnych okolicznościach uzasadnionych wyjątkowymi potrzebami. 1.7. Stosowanie i przestrzeganie prawa. Odpowiedzialność prawna Stosowanie prawa polega na wydawaniu przez organy państwa decyzji indywidualno-konkretnych na podstawie norm prawnych. Stosować prawo mogą zarówno organy sądowe, sprawujące wymiar sprawiedliwości, jak i również organy administracji, wydające wiążące decyzje indywidualne. Tak więc pojęcie stosowania prawa zastrzeżone jest dla organów publicznych. Zaznaczyć należy, że stosowanie prawa jest w praktyce korzystaniem z przepisów prawnych oraz zgodnie z nimi. Następuje to etapami, podczas których organ stosujący prawo podejmuje określone czynności zmierzające do podjęcia decyzji. Istotne jest również podejmowanie decyzji nie tylko zgodnych z prawem, ale także właściwych oraz społecznie oczekiwanych. Początkową czynnością w zakresie stosowania prawa jest wybór przepisu, na podstawie którego organ podejmie decyzje w konkretnej sprawie. Wyboru dokonuje się spośród obowiązujących w danej dziedzinie przepisów prawnych. Powoduje to konieczność ustalenia obowiązywania normy prawnej. W kwestii tej może bowiem dojść do konieczności wyboru jednej normy spośród wielu. Zabieg ten stanowić będzie kolejną czynność w stosowaniu prawa. W sytuacji pojawienia się wielu norm zaistnieje potrzeba zastosowania tzw. wykładni prawa. Wykładnia prawa to odpowiednia interpretacja prawa, zmierzająca do ustalenia prawidłowego znaczenia przepisu prawnego, pozwalająca na podjęcie decyzji. 18 Potrzeba posłużenia się wykładnią może wynikać również z faktu, że cechą przepisów prawa bywa ich niejasność, nieostrość, wieloznaczność. Organ stosujący wówczas prawo dokonuje wyboru właściwej dyrektywy interpretacyjnej, za pomocą której ma miejsce odpowiednia interpretacja przepisów prawa, pozwalająca na podjęcie decyzji. Dalszą czynnością w procesie stosowania prawa będzie ustalenie stanu faktycznego. Czynność ta związana będzie z określeniem tych faktów, z którymi związane będą skutki prawne. Konsekwencją tych czynności jest przeprowadzenie odpowiedniego postępowania dowodowego, mającego na celu uznanie ustalonych faktów za udowodnione. Wyjaśnienie wszelkich okoliczności faktycznych związanych ze sprawą będzie istotne zwłaszcza w przypadku, kiedy jeden stan faktyczny będzie podpadał pod kilka norm prawnych. Sytuacja taka, stanowiąca w istocie zbieg norm, będzie zmuszała do podjęcia decyzji o zastosowaniu właściwej w danej sytuacji normy prawnej. Ustalenie stanu faktycznego oraz dokonanie wyboru i interpretacji przepisu prawnego prowadzi do zastosowania kolejnej w procesie stosowania prawa czynności, jaką jest subsumcja. Polega ona na zaklasyfikowaniu danego przypadku, czyli ustalonego stanu faktycznego, pod wybraną normę prawną. Czynność ta otwiera drogę do dokonania kolejnej czynności, jaką będzie określenie konsekwencji prawnych, które norma prawna wiąże z ustalonym stanem faktycznym. Ostatnią czynnością w procesie stosowania prawa jest sformułowanie i uzasadnienie decyzji. Pojęciem szerszym od stosowania prawa jest przestrzeganie prawa. Pojmowane jest ono jako obowiązek wszystkich adresatów norm, zarówno osób fizycznych, osób prawnych, wszelkich jednostek organizacyjnych, występujących w stosunkach prawnych, ale również organów władzy publicznej. Podstawą pojęcia przestrzegania prawa jest bowiem przestrzeganie prawa obowiązującego, w tym rozumieniu przede wszystkim prawa pozytywnego. Wskazać jednak można również na przeciwną do przestrzegania prawa kategorię pojęciową: nieprzestrzegania prawa. Odnosi się ona do zachowań polegających na naruszeniu prawa lub jego złamaniu, ale także na zachowaniach sprowadzających się do omijania lub obejścia prawa. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z zachowaniem opisanym wyraźnie w normie zakazującej, względnie z zachowaniem nierealizującym ustalonego w normie nakazu. W drugim przypadku omijanie prawa odpowiada sytuacji osiągnięcia celu zabronionego normą prawną przez zastosowanie innej normy niż norma obchodzona. Korzystający z tej drogi dokonują z reguły korzystnej dla siebie interpretacji, wykorzystując niejasności języka prawnego oraz luki w prawie. Z kwestiami przestrzegania prawa, jak również stosowania prawa, wiąże się pojęcie odpowiedzialności prawnej. Polega ono na ponoszeniu następstw własnych, a niekiedy cudzych, zachowań, które przewidziane są przez normę sankcjonującą ich negatywne skutki. Dotyczy ta kwestia również odpowiedzialności za skutki wystąpienia pewnych zdarzeń, jeśli odpowiedzialność 19 prawna nie łączy się z zachowaniami człowieka, lecz z określonymi faktami prawnymi niezależnymi od woli człowieka. Wyróżnić można więc dwa rodzaje odpowiedzialności związane z różnymi skutkami prawnymi. Pierwszym rodzajem jest odpowiedzialność karna, powstająca w wyniku naruszenia bądź złamania normy prawnej zakazującej lub nakazującej określone zachowanie. Drugim rodzajem odpowiedzialności jest odpowiedzialność cywilna, przewidziana za czyny nie tylko własne, ale również cudze (czyny i czynności prawne), za zachowania zwierząt. Poza zachowaniami wynikającymi z winy występuje również możliwość odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, jakim może być prowadzenie określonej działalności. Tego rodzaju odpowiedzialność występuje w przypadku chociażby prowadzonej działalności gospodarczej. W ramach odpowiedzialności cywilnej istnieją dwa oddzielne typy odpowiedzialności. Pierwszy typ, zwany odpowiedzialnością z tytułu deliktu, czyli czynu niedozwolonego, jest odzwierciedleniem odpowiedzialności zawinionej za wyrządzoną szkodę innej osobie. Przykładem może być szkoda powstała wskutek odpowiedzialność powstałego zniszczenia z tytułu wskutek rzeczy. Drugim niewykonania czynności lub prawnej. typem odpowiedzialności nienależytego Przykładem mogą cywilnej wykonania być jest obowiązku skutki związane z niewykonaniem umowy. W praktyce wskazać można na inne jeszcze, poza odpowiedzialnością karną i cywilną, rodzaje odpowiedzialności prawnej, wiążące się z innymi sferami działania. Należą do nich odpowiedzialność służbowa, odpowiedzialność parlamentarna, odpowiedzialność konstytucyjna. Pierwsza jest odpowiedzialnością z tytułu wykonywanych obowiązków służbowych, ponoszoną przez pracowników bądź też pracodawcy w związku innych funkcjonariuszy. z dokonanymi Stanowi naruszeniami ona tych ich odpowiedzialność obowiązków. Druga wobec jest odpowiedzialnością polityczną, ponoszoną przez rząd lub indywidualnie przez jego członków wobec Sejmu. Podstawą tej odpowiedzialności jest niezgodność działania władzy wykonawczej z wolą parlamentu. Skutkiem tej niezgodności może być odwołanie rządu bądź jego poszczególnych członków w drodze zastosowania votum nieufności. Trzeci rodzaj odpowiedzialności związany jest z odpowiedzialnością najwyższych funkcjonariuszy państwa (prezydenta, premiera, ministrów) za czyny niezgodne z konstytucją lub ustawami. Ten rodzaj odpowiedzialności jest odpowiedzialnością indywidualną, mającą kontekst karny. Orzekanie odpowiedzialności konstytucyjnej następuje przez powołany w tym celu Trybunał Stanu. 1.8. Systematyka prawa 1.8.1. Pojęcie systemu prawa 20 Pojęcie systemu prawa odnosi się do kilku możliwych znaczeń. Przede wszystkim wskazać można na pojęcie systemu prawa jako typu systemu prawnego, ukształtowanego najczęściej historycznie bądź wyodrębnionego w oparciu o pewne założenia. Poza nim wyodrębnić można system prawa konkretnego, występującego w postaci uporządkowanego zbioru norm obowiązujących w określonych państwach. System występujący jako typ posiada określony zespół cech charakterystycznych dla porządków prawnych określonego rodzaju. Rozróżnianie systemów prawa w oparciu o tego rodzaju przesłanki dokonuje się w drodze stosowania różnych kryteriów. Można więc wskazać, że istnieją systemy prawa publicznego i prawa prywatnego stanowiące jedno z najbardziej współcześnie dystynktywnych rozróżnień, oparte na oddzieleniu sfery publicznej od prywatnej w stosunkach prawnych. Rozpowszechnionym kryterium jest rozróżnianie systemów prawa w oparciu o zespół instytucji i zasad prawnych posiadających podobne korzenie, a także wspólne założenia ideowe. Wyodrębnia się wówczas systemy prawa, które ukształtowane zostały pod wpływem tradycji oraz oddziaływania właściwego dla pewnego kręgu kulturowego. Należą do nich na gruncie europejskim: system prawa kontynentalnego (zwany także romańsko-germańskim) oraz prawa anglosaskiego (common law). Poza nimi funkcjonują systemy praw afrykańskich, prawa państw Dalekiego Wschodu, islamu, prawa hinduskiego. Prawo polskie należy do systemu prawa kontynentalnego, obejmującego w zasadzie prawie wszystkie państwa europejskie oraz południowoamerykańskie. Do zasadniczych cech tego systemu należy zaliczyć: uznanie prawa stanowionego za zasadnicze źródło norm, oddzielenie zasad tworzenia i stosowania prawa, zakaz tworzenia prawa przez sądy, oparcie rozwoju prawa na tradycji prawa rzymskiego. Drugi obok prawa kontynentalnego, także wywodzący się z tradycji europejskiej, system common law występuje w krajach anglosaskich (będących w przeszłości lub obecnie częścią Imperium Brytyjskiego). Wprawdzie za jego podstawę uznaje się również normy prawa stanowionego, ale jako inne cechy tego systemu wskazać można brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa, uznanie możliwości tworzenia prawa przez sądy, a także brak zasadniczej recepcji prawa rzymskiego jako tradycyjnej podstawy prawa. 1.8.2. Niezależnie od Zasady systemu prawa przynależności prawa danego państwa do określonego typu najbardziej funkcjonującym w praktyce pojęciem systemu prawa jest jednak pojmowanie systemu prawa w ujęciu konkretnym. Cechą takiego rozumienia sytemu prawa jest jego uporządkowanie, odnoszące się do prawa jako zbioru obowiązujących norm. Relacje uporządkowania występują 21 w postaci hierarchicznej struktury przepisów prawnych, jak również w ujęciu poziomym — jako pogrupowane kompleksy norm bliskich sobie treściowo. 1.8.2.1. Systematyzacja pionowa Uporządkowanie pionowe oparte jest na systematyce aktów prawnych. Istotą tej systematyki jest hierarchizacja aktów prawnych odpowiadająca hierarchii organów państwowych. W tym rozumieniu organy hierarchicznie wyższe mogą tworzyć akty o wyższej mocy prawnej niż organy hierarchicznie niższe. Na czele tej hierarchii stoi konstytucja jako akt o najwyższej mocy prawej, tworzony przez Sejm w specjalnym trybie. Dalsze w kolejności są ustawy, także stanowiące przedmiot regulacji parlamentarnej, a następnie akty podstawowe wydawane na podstawie ustaw oraz w celu ich wykonania. Najniżej w hierarchii aktów prawnych znajdują się akty prawa miejscowego, wydawane przez organy samorządu terytorialnego oraz organy administracji terenowej. Moc ich obowiązywania jest ograniczona terytorialnie. 1.8.2.2. Systematyzacja pozioma. Gałęzie prawa W relacjach poziomych prawo dzielone jest na działy zwane gałęziami prawa. Obejmują one kompleksy norm regulujących stosunki społeczne tego samego rodzaju. Proces podziału prawa na gałęzie, mający swoje historyczne podstawy, uległ w ostatnim czasie intensyfikacji. Zasadniczy wpływ na ten proces miał rozwój cywilizacyjny. Powoduje on pojawianie się nowych sytuacji wymagających prawnych regulacji, stających się podstawami pod wyodrębnienie nowych gałęzi prawa. Podział prawa na gałęzie oparty jest przede wszystkim na kryterium przedmiotowym, określającym rodzaj stosunków społecznych oraz przedmiot regulacji. W ten sposób wyróżnia się— jako pierwszą gałąź — prawo konstytucyjne. Reguluje ono podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego państwa. Następnie wskazać można, jako odrębną gałąź, prawo administracyjne, związane z władczą działalnością państwa w różnych dziedzinach życia społecznego (porządek i bezpieczeństwo, oświata, zdrowie, kultura, przemysł, usługi, świadczenia socjalne). Do prawa administracyjnego zalicza się również szereg działów szczegółowych prawa, jak prawo budowlane, wodne, sanitarne etc. Z kolei prawo cywilne normuje sprawy związane z własnością i innymi prawami rzeczowymi, zastawem i hipoteką, z zobowiązaniami, wynikającymi ze stosunków umownych, odpowiedzialności, a także stosunki prawne związane z dziedziczeniem (prawo spadkowe). W ramach prawa cywilnego wyodrębnić należy również szereg działów, jak: prawo handlowe, prawo autorskie, wekslowe i czekowe, prawo międzynarodowe prywatne etc. Z prawem cywilnym blisko związane jest prawo pracy, regulujące zagadnienia z zakresu stosunku pracy, obowiązki pracowników i pracodawców, ochronę pracowników etc. 22 Z prawa cywilnego wyodrębniło się, jako oddzielna gałąź, prawo rodzinne, obejmujące stosunki małżeńskie, rodzinne, prawa i obowiązki małżonków, rodziców i dzieci, przysposobienie, opiekę. Podkreślić należy również znaczenie dynamicznie rozwijającego się prawa ubezpieczeń, wyrastającego z prawa cywilnego. Prawo karne jest gałęzią prawa określającą, jakie czyny są przestępstwami bądź wykroczeniami. Ustala ono również zasady odpowiedzialności karnej. Do gałęzi szczególnie ważnych w systematyce prawa należy prawo finansowe. Obejmuje ono szereg dziedzin wymagających osobnych regulacji, jak funkcjonowanie finansów publicznych, w tym budżetu, podatków, banków etc. Jako odrębne gałęzie prawa określić należy także istniejące obok prawa materialnego prawa postępowań cywilnego, karnego, administracyjnego. 1.9. Stosunek prawny Stosunek prawny jest jednym ze stosunków społecznych, który jest regulowany normami prawnymi. Polega więc on na relacjach między przynajmniej dwoma osobami, których wzajemne zachowania podlegają określeniu przez normy prawne. Pojęcie stosunku prawnego służy w prawie do opisania zależności między podmiotami prawa. Stosunek prawny występuje w dwóch formach: stosunku faktycznego i stosunku normatywnego. Pierwszy jest stosunkiem uświadamianym sobie przez strony, czego przykładem może być zawarcie umowy. Drugi ze stosunków jest stosunkiem nieuświadamianym, następującym bez udziału woli zainteresowanych. Podstawą jego powstania jest zaistnienie określonych faktów, jak choćby nabycie praw spadkowych wskutek zdarzenia, na które nie miało się wpływu. Stosunki prawne występować mogą jako stosunki dwustronne, ale również wielostronne. Wskazać również można na kilka istotnych elementów składających się na każdy stosunek prawny. Należą do niego fakty prawne, podmioty stosunku prawnego, przedmiot stosunku prawnego oraz treść stosunku prawnego. 1.9.1. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego Zaistnienie, zmiana bądź ustanie (wygaśnięcie) stosunku prawnego zależy od pojawienia się odpowiednich faktów prawnych, czyli zdarzeń wywołujących skutki prawne. 23 1.9.1.1. Zdarzenia prawne i ich podział Fakty prawne, jako zdarzenia wywołujące skutki prawne, podlegają podziałowi na odpowiednie typy. Zasadniczy podział faktów prawnych polega na wyróżnieniu z jednej strony faktów prawnych następujących niezależnie od woli człowieka, zwanych najczęściej zdarzeniami ― jak chociażby urodzenie człowieka. Z drugiej strony mamy do czynienia z faktami prawnymi zależącymi od woli człowieka, zwanymi działaniami bądź zachowaniami, przykładowo popełnienie przestępstwa bądź zawarcie umowy. Fakty prawne niezależne od woli człowieka ― zdarzenia. Fakty prawne zależące od woli człowieka — działania / zachowania. Pośród działań zależnych od woli człowieka wyróżnić można działania, które nie zmierzają do wywołania skutków prawnych, ale które z mocy prawa je wywołują, zwane czynami. Obok nich występują działania zwane czynnościami konwencjonalnymi, które podejmowane są w celu wywołania skutków prawnych. Czyny ludzkie, jako działania zależne od woli człowieka, mogą być z kolei działaniami zgodnymi z prawem (nakazanymi lub dozwolonymi prawem) ― jak chociażby zapłata należności publicznoprawnej. Zauważyć należy, iż w takim rozumieniu, nie każda czynność będzie czynnością wywołującą skutki prawne. Wiele bowiem czynów człowieka jest prawnie obojętnych ― jak chociaż przebywanie we własnym domu. Można jednocześnie wskazać z kolei na liczne czynności niezgodne z prawem. Kategoria ta obejmuje w szczególności czyny wywołujące odpowiedzialność zarówno karną, jak również cywilnoprawną. Powodują one odpowiedzialność na zasadzie winy (umyślnej oraz nieumyślnej). W prawie karnym czynami niezgodnymi z prawem, zróżnicowanymi w zależności od stopnia winy, są przestępstwa (dzielące się na zbrodnie i występki oraz wykroczenia). Pierwsze z nich — zbrodnie — są czynami zagrożonymi karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata lub karą surowszą. Przykładowo zbrodnią jest zabójstwo człowieka, które podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 8 lat, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego więzienia. Pozostałe przestępstwa — występki — są czynami zagrożonymi karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc. Przykładem występku może być prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Kto bowiem znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. 24 Zbrodnię można popełnić wyłącznie z winy umyślnej, czyli wskutek zamiaru bezpośredniego bądź godzenia się z możliwością popełnienia przestępstwa. Natomiast występek można popełnić także z winy nieumyślnej, kiedy sprawca nie miał zamiaru popełnienia przestępstwa, ale go dokonał, albowiem nie zachował należytej staranności, chociaż przewidywał możliwość jego popełnienia lub mógł ją przewidzieć. Pozostałe czyny niezgodne z prawem są w prawie karnym wykroczeniami, stanowiącymi czyny traktowane jednak łagodniej niżeli przestępstwa. Do wykroczeń należą choćby naruszenia prawa w ruchu drogowym. Wykroczenia są zagrożone karami aresztu (od 5 do 30 dni), karą ograniczenia wolności, karą grzywny (do 5 tysięcy złotych), karą nagany. W prawie cywilnym niedozwolonymi, natomiast których czyny podstawą niezgodne z prawem odpowiedzialności jest nazywane także są wina czynami (umyślna oraz nieumyślna, polegająca na niedołożeniu należytej staranności wymaganej w wykonaniu czynności). Przykładem czynu niedozwolonego może być spowodowanie wypadku samochodowego, powodujące po stronie sprawcy powstanie obowiązku naprawienia szkody obejmującej koszty leczenia w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia osoby poszkodowanej. Poza odpowiedzialnością na zasadzie winy występuje w prawie cywilnym odpowiedzialność właściwa różnym typom odpowiedzialności obiektywnej, niezależnej od winy działającego. Taką odpowiedzialnością jest odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, jak chociażby odpowiedzialność prowadzących przedsiębiorstwo lub zakład za szkody wyrządzone przez ich działanie. Wyróżnia się również w prawie niewykonanie lub cywilnym, jako nienależyte czyny niezgodne wykonanie z prawem, zobowiązania, wyrządzenie zwane szkody przez odpowiedzialnością kontraktową. Z kolei czynności konwencjonalne, mające na celu wywołanie określonych skutków prawnych, dzielą się na akty stosowania prawa, akty tworzenia prawa oraz czynności prawne. Do aktów stosowania prawa należą czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stosowaniem prawa, do których zaliczyć można wyroki sądowe, decyzje administracyjne. Natomiast do aktów tworzenia prawa należą czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stanowieniem prawa, jak chociażby uchwalanie ustaw przez Sejm. Z kolei za czynności prawne uznać należy każde oświadczenie woli stron zmierzające do wywołania skutków prawnych, przy czym za oświadczenia woli uznaje się wszelkie sygnały (pisemne, ustne, gestem), których celem jest ustanowienie, zniesienie lub zmiana pewnego stosunku prawnego. 1.9.1.2. Podmioty stosunku prawnego Podmiotami prawa są osoby, grupy ludzkie, organizacje. W zależności od gałęzi prawa można spotkać się z różnymi podmiotami prawa, przybierającymi różną konstrukcję. W prawie konstytucyjnym i administracyjnym podmiotami prawa są obywatele oraz organy państwa. Z kolei w prawie międzynarodowym publicznym podmiotami stosunków prawnych są państwa, organizacje międzynarodowe, w niektórych sytuacjach osoby fizyczne. W prawie karnym podmiotem prawa jest 25 państwo reprezentowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Podmiotami prawa są także sprawcy czynów. Najbardziej rozpowszechnioną konstrukcję podmiotów stosunków prawnych odnaleźć można w prawie cywilnym. Wyodrębnia się w nim osobne kategorie podmiotów: osoby fizyczne oraz osoby prawne. Obok nich uznaje się, że w stosunkach cywilnoprawnych mogą występować podmioty niemające osobowości prawnej, ale posiadające prawo do samodzielnego dokonywania czynności prawnych. Podmiotowość osób fizycznych rozpoczyna się wraz z urodzeniem, kończy zaś z chwilą śmierci. Oznacza ona zdolność uczestniczenia w stosunkach prawnych, czyli zdolność nabywania praw i obowiązków wobec innych osób. Człowieka nie można pozbawić zdolności prawnej ani jej ograniczyć. Inną kategorią przysługującą osobom fizycznym jest zdolność do czynności prawnych. Polega ona na zdolności do składania oświadczeń woli, czyli nabywania praw i obowiązków za pośrednictwem własnych działań. Zdolność do czynności prawnych jest uzależniona od wieku. Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby poniżej 13 roku życia oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione (czyli pozbawione zdolności do czynności prawnych na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, zaburzeń psychicznych, pijaństwa, narkomanii, które wykluczałyby zdolność świadomego kierowania swoimi postępowaniami). Osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych mogą działać jedynie przez swoich opiekunów — ustawowych, względnie ustanowionych. Czynności prawne dokonane przez te osoby nie są ważne. Wyjątkiem są czynności dokonane przez osoby niezdolne do czynności prawnych w drobnych sprawach bieżących, jak chociażby niewielkie zakupy dla zaspokojenia bieżących potrzeb, np. kupno biletu komunikacji miejskiej. Warunkiem skuteczności takiej czynności jest jej wykonanie oraz brak rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby pomiędzy 13 a 18 rokiem życia oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione. Ubezwłasnowolnić można jedynie osobę pełnoletnią, na podstawie tych samych powodów co w przypadku osób ubezwłasnowolnionych całkowicie. Dla ubezwłasnowolnionych częściowo ustanawia się kuratelę. Osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych mogą zaciągać zobowiązania oraz rozporządzać prawem jedynie za zgodą swoich przedstawicieli ustawowych. Wykluczone jest dokonywanie przez nie niektórych czynności, jak na przykład sporządzanie testamentów. W nieograniczony natomiast sposób osoby ubezwłasnowolnione częściowo mogą dokonywać czynności w drobnych sprawach dnia codziennego. Pełną zdolność do czynności prawnych mają natomiast osoby powyżej 18 roku życia oraz niebędące ubezwłasnowolnione. Mogą one dokonywać wszystkich czynności prawnych. Osobami prawnymi są wszystkie jednostki organizacyjne, którym zdolność prawną przyznają przepisy prawne. Osoby prawne mogą nabywać we własnym imieniu prawa i obowiązki. Pozwala to 26 na posiadanie przez nie majątku, którym to odpowiadają za swoje zobowiązania. Osobom prawnym nie przysługują jednak pewne prawa właściwe jedynie dla osób fizycznych, jak na przykład możliwość zawarcia małżeństwa. W przeciwieństwie do osób fizycznych, będących osobami naturalnymi, osoby prawne są osobami sztucznymi, dlatego mogą wykonywać czynności prawne za pośrednictwem swoich organów, czyli osób, które działając w imieniu osoby prawnej, mogą zaciągać zobowiązania i nabywać prawa. Osoby prawne dzielą się na Skarb Państwa, występujący jako podmiot stosunków cywilnoprawnych, państwowe osoby prawne, jak chociażby przedsiębiorstwa państwowe, szkoły wyższe oraz inne osoby prawne. Najbardziej zróżnicowana jest kategoria innych osób prawnych. Zaliczyć do nich można jednostki samorządu terytorialnego, spółki prawa handlowego, fundacje, banki, partie polityczne, stowarzyszenia. Osoby prawne dzieli się przynależności osoby podejmowania decyzji również prawnej do w osobie na dwa typu prawnej typy: korporacyjny korporacyjnego typu jest i fundacyjny. członkostwo. korporacyjnego decyduje Podstawą O prawie udział, do czyli odzwierciedlenie miejsca członków w osobie prawnej. Majątek tych osób może powstawać wskutek udziałów, jak też składek jej członków. Cele osób prawnych typu korporacyjnego mogą być zarówno gospodarcze (spółdzielnie, spółki prawa handlowego), jak też pozagospodarcze (partie polityczne, stowarzyszenia). Z kolei podstawą wyodrębnienia osób prawnych typu fundacyjnego jest majątek. Pochodzi on od fundatora, który wyposaża fundację, określając jednocześnie sposób i cele jej działania. Poza fundacjami do tego rodzaju osób prawnych zaliczyć należy: banki, szpitale, muzea etc. 1.9.1.3. Przedmiot stosunku prawnego Przedmiotem stosunku prawnego mogą być: rzeczy, inne przedmioty materialne, przedmioty niematerialne oraz zachowania się. Zróżnicowanie przedmiotów stosunku prawnego wynika z ich charakteru. Za rzeczy uznaje się wyłącznie przedmioty materialne. Dzielą się one na rzeczy ruchome i nieruchome. Do nieruchomości zaliczyć należy grunty, budynki i części budynków. Zasadą jest również, że wszystko, co znajduje się na gruncie, stanowi jego część składową i nie może być odrębnym przedmiotem własności. Wyjątkiem są budynki i ich części, które mogą stanowić odrębny przedmiot własności na podstawie przepisów szczególnych (tzw. nieruchomości budowlane ― jak chociażby mieszkania wykupione). Przeniesienie własności nieruchomości wymaga dla swojej ważności zachowania formy szczególnej, jaką jest forma aktu notarialnego. Wszystkie inne rzeczy są ruchomościami. Do innych przedmiotów materialnych zalicza się między innymi gazy, ciecze, kopaliny. Nie są one uznawane za rzeczy ze względu na mało zindywidualizowaną i wyodrębnioną postać. 27 Za przedmioty niematerialne uznaje się dobra o charakterze intelektualnym, zwłaszcza utwory artystyczne oraz naukowe, dobra osobiste (jak godność człowieka, jego dobre imię), pieniądze (pojmowane jako mierniki wartości), papiery wartościowe. Zachowania się są przedmiotem stosunku prawnego w szczególnym znaczeniu. Przykładem mogą być czynności podejmowane wskutek ustaleń dokonanych przez dwie umawiające się strony, jak choćby czynności związane z przygotowaniami się stron do zawarcia umowy. 1.9.1.4. Treść stosunku prawnego Treścią stosunku prawnego są uprawnienia i obowiązki stron tego stosunku. Z treści stosunku prawnego wynika więź prawna, wskazująca, która ze stron jest uprawniona do żądania, a która jest zobowiązana do czegoś. Uprawnienia polegają na możliwości wyboru określonego zachowania się, powodującego obowiązek drugiej strony do zachowania się odpowiedniego. Z kolei obowiązek pojmowany jest jako nakazany lub zakazany sposób zachowania się. Zarówno uprawnienia, jak i obowiązki mogą wynikać z przepisów, a także ze stosunków umownych. Wskazać można na różne klasyfikacje uprawnień i zobowiązań. Uprawnienia mogą występować jako proste i złożone. Przykładem pierwszego mogą być uprawnienia właścicieli przedmiotu własności do korzystania z niego. Samo prawo własności jest w ogóle przykładem uprawnienia złożonego. Stanowi ono bowiem kompleks uprawnień prostych związanych z przedmiotem własności. Prawo własności pozwala nie tylko na korzystanie bądź pobieranie pożytków, ale także do rozporządzania rzeczą. Z kolei uprawnienie wiążące się z możliwością domagania się od innych osób określonego zachowania, czyli wypełnienia swojego obowiązku, nazywane jest roszczeniem. Przykładem roszczenia może być żądanie sprzedawcy zapłaty przez kupującego ceny kupna. Szczególnym rodzajem uprawnień są przywileje. Pozwalają one podejmować działania w sposób wyłączny oraz szczególny w stosunku do innych podmiotów. Odrębnie pośród uprawnień traktuje się kompetencje. Stanowią one często zespół uprawnień połączonych z obowiązkami. Kompetencje polegają na posiadaniu przez określony podmiot upoważnienia do dokonywania pewnych czynności jako ważnych i wiążących dla innych. Takie kompetencje mogą przysługiwać organom państwa przy wydawaniu określonych decyzji administracyjnych, stanowieniu prawa (tzw. kompetencja normatywna). Szczególną postacią kompetencji są prerogatywy, czyli uprawnienia głowy państwa, jak chociażby w zakresie podejmowania decyzji niepodlegających kontroli parlamentu. Wskazuje się również podział uprawnień na pozytywne, związane z nakazem do podjęcia przez zobowiązanego określonych działań, oraz uprawnienia negatywne, polegające na wprowadzeniu zakazu wykonywania pewnych czynności przez inne podmioty. Odrębną kategorią pojęciową, którą 28 można łączyć z uprawnieniami, są zezwolenia (dozwolenia). Nie są one związane z obowiązkami innych osób, ale stanowią stwierdzenie, że określony czyn nie jest ani zakazany, ani nakazany. Można je więc określić jako uprawnienia do własnych zachowań. Obowiązki dzielą się na pozytywne (nakazy) oraz negatywne (zakazy). Pierwsze z nich nakazują dokonanie określonych zachowań, drugie natomiast zakazują ich dokonywania. Obowiązki są z reguły związane z sankcjami. Istnieją jednak również obowiązki, które nie mają sankcji. Ustanowione są one z reguły w interesie osoby związanej obowiązkiem. Nie wymagają więc sankcjonowania. Przykładem takich obowiązków mogą być prawa socjalne. Obowiązki wykonywane przez organy państwowe mogą nie być zabezpieczone żadną sankcją. Znana jest również klasyfikacja uprawnień na uprawnienia odnoszące się do konkretnej osoby (jak chociażby uprawnienia wynikające ze stosunków umownych, skuteczne jedynie między stronami), ale również uprawnienia odnoszące się do rzeczy (skuteczne wobec wszystkich), jak chociażby prawo własności. 1.10. Źródła prawa 1.10.1. Pojęcie źródeł prawa Pojęcie źródeł prawa jest wieloznaczne. Najczęściej rozróżnia się źródła prawa pojmowane jako zjawiska społeczne, gospodarcze, polityczne i ideologiczne, wpływające na treść obowiązującego prawa. Obok nich wyróżnia się źródła poznania prawa, rozumiane jako wszystkie czynniki pozwalające na odtworzenie wszelkich informacji o prawie. Przede wszystkim źródłami poznania prawa będą w tym przypadku „Dzienniki Ustaw” czy „Monitory Polskie”. Rozpowszechnione jest także pojmowanie źródeł prawa jako norm prawnych, powstałych w wyniku decyzji organów państwowych tworzących prawo, przybierających formy aktów normatywnych. Zawierają one w sobie wolę państwa wyrażoną we właściwym trybie oraz we właściwej formie, którą są odpowiednie akty prawne (np. ustawy, rozporządzenia). Źródła prawa powstają w drodze stanowienia albo uznania. Źródła prawa stanowionego powstają w trakcie świadomego i celowego działania organów władzy publicznej tworzących normy prawne. Natomiast uznanie prawa następuje wskutek zaakceptowania przez państwo określonej normy społecznej np. obyczajowej, za normę prawną. Odmianą uznania prawa jest recepcja, polegająca na przyjęciu obcych norm prawnych jako prawa obowiązującego na swoim terytorium, po dokonaniu jedynie niewielkich adaptacji. 29 Źródła prawa wchodzą do systemu prawa państwa. 1.10.2. Rodzaje źródeł prawa 1.10.2.1. Źródła prawa powszechnie obowiązującego Źródłami prawa powszechnie obowiązującego są te akty prawne, którym podlegają wszelkie podmioty na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zaliczają się do nich: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, akty prawa miejscowego wydawane na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Wymienione akty prawne tworzą zamknięty katalog źródeł powszechnie obowiązującego prawa. 1.10.2.2. Źródła prawa wewnętrznego Źródłami prawa wewnętrznego są akty normatywne obowiązujące wewnątrz systemu organów władzy publicznej. Zalicza się do nich przykładowo uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów. 1.10.2.3. Prawo europejskie Źródła prawa europejskiego nie jest jednolite, jasne i czytelne. Stanowi zespół norm prawnych, powstających w trakcie rozwoju struktur europejskich. Reguluje ono od strony podmiotowej stosunki pomiędzy państwami członkowskimi, instytucjami wspólnotowymi i unijnymi oraz osobami prawnymi i fizycznymi. W ujęciu terytorialnym prawa Unii Europejskiej obejmują terytoria państw członkowskich. Oddziałuje ono również na porządki prawne innych państw europejskich. Natomiast w rozumieniu przedmiotowym prawa Unii Europejskiej obejmują wskutek swego długoletniego rozwoju dwa rodzaje praw o różnym zasięgu przedmiotowym. Pierwszym z praw jest prawo instytucjonalne Unii. W ramach tego prawa określony jest status, kompetencje i reguły działania organów unijnych (i wspólnotowych) oraz wzajemne stosunki między porządkami prawnymi Unii i państw członkowskich. Drugim jest prawo materialne. Składa się na nie prawo gospodarcze Wspólnot. Określa ono podstawowe swobody w działalności gospodarczej, jaka wykonywana jest na terenie państw członkowskich, reguły konkurencji oraz zasady integracji finansowej i monetarnej, normy regulujące funkcjonowanie poszczególnych dziedzin działalności — rolnictwo, kulturę, ochronę zdrowia, prawa konsumenta, politykę zagraniczną w zakresie bezpieczeństwa, współpracę policyjną, sądowniczą. Rozwój strukturalny Unii Europejskiej zadecydował o rozwoju systemu prawa pierwotnego oraz prawa wtórnego Unii Europejskiej. Posiadają one odrębne źródła praw. Źródła prawa pierwotnego obejmują: normy zawarte w traktatach założycielskich — także w wersjach zmienianych później — wraz z przyjętymi przez państwa członkowskie protokołami i oświadczeniami oraz w traktatach akcesyjnych. Zalicza się do nich również umowy 30 międzynarodowe zawierane przez Wspólnoty Europejskie z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi. Drugim rodzajem źródeł prawa europejskiego pierwotnego są tzw. prawa zasadnicze Unii Europejskiej — zazwyczaj niepisane, odkrywane w toku orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości, w wyniku czego powstały dwa rodzaje praw zasadniczych: tzw. ogólne zasady prawne oraz tzw. prawa podstawowe (fundamentalne). Prawo wtórne obejmuje normy tworzone na podstawie norm prawa pierwotnego przez instytucje unijne (samodzielnie lub z innymi podmiotami), głównie w celu realizacji traktatowych celów Unii. Można więc wyodrębnić: prawo stanowione przez instytucje Wspólnot Europejskiej (przede wszystkim przez Radę Unii Europejskiej lub przez Komisję Europejską). 31
