History and Sociology

„Zagadnienia Naukoznawstwa” zeszyt 1(175), 2008
Spis treści
Marek Tański: Człowiek transgresyjny Józefa Kozieleckiego z perspektywy aksjologicznej .3
Mariusz Mazurek: Sformułowania mocnych zasad antropicznych...........................................13
Olga Urban: Jednostka transgresyjna a kultura........................................................................27
DYSKUSJE I POLEMIKI
Materiały z sesji naukowej Komitetu Naukoznawstwa PAN
nt. ”Związki historii nauki i socjologii nauki” (Warszawa, 11 października 2007 r.)
Janusz Goćkowski: Wprowadzenie.............................................................................38
Część I. Historia i socjologia
Bogdan Szlachta: O pewnym problemie uprawiania refleksji politycznej............................39
Agnieszka Kolasa-Nowak: Historia i socjologia. Komplementarne metody badań życia
społecznego.............................................................................................................................49
Część II.Historia nauki i socjologia nauki
Janusz Goćkowski: Historia-socjologia naukowej perspektywy świata i naukowej praktyki
społecznej.................................................................................................................................59
Piotr Hubner: Kategorie nauki akademickiej z perspektywy historii nauki i socjologii
Nauki………………………………………………………………………………………..75
Michał Kokowski: Kulturowy charakter wielkich zmian naukowych................................... .83
Grażyna Woroniecka: Uwagi o normatywnej koncepcji etosu nauki Roberta K.
Mertona...................................................................................................................................103
Przemysław Kisiel: Historia sztuki a socjologia sztuki .........................................................113
PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA
Tomasz Zarębski: Od paradygmatu do kosmopolis. Filozofia Stephena E. Toulmina (P.
Mroczkiewicz)………………………………………………………………………………125
Contents
Marek Tański: Transgressive Human of Józef Kozielecki a Prism of
Axiology....................................................................................................................3
Mariusz Mazurek: Formulations of Strong Anthropic Principles............................13
Olga Urban: Transgressive Individual and Culture.................................................27
DISCUSSION AND POLEMICS
Proceeding of the Session of the Science of Science Committee of the Polish
Academy of Sciences on “History of Science and Sociology of Science”
( Warsaw, October 11th, 2007)
Janusz Goćkowski: Introduction...............................................................................38
Part I.History and Sociology
Bogdan Szlachta: On the Problem of Political Reflection.......................................39
Agnieszka Kolasa-Nowak: History and Sociology.Complementary Methods…….49
Part II.History of Science and Sociology of Science
Janusz Goćkowski: History-Sociology: of Scientific World Perspective and
Scientific Social Practice…………………………………………………………59
Piotr Hubner: Academic Science in View of History of Science and Sociology
of Science…………………………………………………………………………75
Michał Kokowski: Cultural Character of Great Changes in Science.......................83
Grażyna Woroniecka: Some Remarks about the Normative Concept of Ethos
of Science According to Robert K. Merton...........................................................103
Przemysław Kisiel: History of Art and Sociology of Art......................................113
REVIEW OF THE LITERATURE.......................................................................125
Marek Tański
Akademia Pedagogiczna
Kraków
Człowiek transgresyjny Józefa Kozieleckiego z perspektywy aksjologicznej*
Przedmiotem rozważań jest człowiek transgresyjny Józefa Kozieleckiego widziany poprzez
pryzmat aksjologii. Rozstrzygnięcia dotyczące natury wartości wpływają na rozumienie,
pojmowanie działań, dzięki którym człowiek wychodzi poza to, czym jest.
Koncepcja
Kozieleckiego, uznając istotne związki między potrzebami a wartościami, stawia znak
równości między nimi, co odpowiada założeniom subiektywizmu aksjologicznego.
A Transgressive Human of Józef Kozielecki a Prism of Axiology
This paper presents Józef Kozielecki’s transgressive human being from perspective of
axiology. Actions, trough which human being goes beyond what it is, are comprehended in
relationship to accounts of the nature of value. Kozielecki's idea, assuming essential
connections between needs and values, makes them equal what corresponds to axiological
subjectivism
Key words: axiology, values
Mariusz Mazurek
Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II
Lublin
Sformułowania mocnych zasad antropicznych
Zaproponowany w artykule podział sformułowań mocnych zasad antropicznych na ogólne
i szczegółowe ukazuje różne zależności między faktem istnienia życia węglowego we
Wszechświecie, a różnorodnymi jego własnościami. Są to zależności koniecznościowe,
uwarunkowane rozumieniem wyrażenia musieć, a także kauzalne oraz celowościowe. Ogólne
sformułowania
wspomnianych
zasad
koncentrują
się
na
akcentowaniu
czynnika
koniecznościowego. Szczegółowe natomiast sformułowania omawianych zasad w literaturze
przedmiotu przyjęły ściśle określone nazwy, partycypacyjnej i finalnej zasady antropicznej.
Zasady te zostały nazwane partycypacyjną i finalną, ponieważ przy wyjaśnianiu własności
Wszechświata wskazuje się na kauzalną i teologiczną rolę obserwatora. Inaczej mówiąc,
wskazuje się na celowościowe, kauzalne zależności kosmicznych koincydencji od faktu
istnienia we Wszechświecie życia.
Formulations of Strong Anthropic Principles
The article proposes a division of formulations of strong anthropic principles into general and
specific. The division reveals diverse relationships between the existence of carbonic life in
the Universe and its various properties. These relationships are necessary, conditioned by the
understanding of the expression must, as well as causal and teleological. General
formulations of the principles of both types focus on the factor of necessity. Specific
formulations of the principles in question are called in the literature of participatory and final
anthropic principle. The principles are named "participatory" and "final" principles since in
explaining properties of the Universe causal and teleological roles of the observer are taken
into account. In other words, teleological and causal relationships between cosmic
coincidences and the fact of life existence in the Universe are postulated.
Key words: strong anthropic principle, participatory and final anthropic principles.
Olga Urban
Zakład Historii i Metodologii Nauk o Kulturze
Instytut Kulturoznawstwa WNS, UAM
Poznań
Jednostka transgresyjna a kultura
Zasadniczym przedmiotem rozważań w niniejszym artykule jest relacja pomiędzy
jednostką a kulturą w teorii transgresyjnej, której autorem jest polski psycholog Józef
Kozielecki. Aby rozpoznać istotę tej relacji, zrekonstruowano aparat pojęciowy psychologii
transgresyjnej, szczególną wagę przywiązując do charakterystycznego dla niej rozumienia
jednostki oraz kultury i społeczeństwa. W ten sposób uzyskano obraz jednostki jako
aktywnego podmiotu sprawczego, innowacyjnego i twórczego, który potrafi kształtować
własną osobowość, jak również wpływać na kształt swego społeczno-kulturowego otoczenia.
Jeśli zaś chodzi o środowisko społeczno-kulturowe, to szczególną uwagę zwrócono na te jego
właściwości, które sprawiają, iż w jego ramach potencjalne możliwości jednostek mogą się
aktualizować.
Podkreślono równocześnie, że zarówno kultura, jak i społeczeństwo mają tu własną
specyfikę, niezależną od cech jednostek i nie tylko umożliwiają one, ale też w istotny sposób
wpływają na rodzaj podejmowanej przez nie aktywności. W koncepcji transgresyjnej
akceptowany jest zatem pogląd, iż relacje pomiędzy jednostką a kulturą i społeczeństwem nie
są jednostronne, ale zachodzące pomiędzy nimi zależności są wzajemne.
Transgressive Individual and Culture
The main subject of the paper is relationship between an individual and culture in
transgressive theory, proposed by a Polish psychologist, Józef Kozielecki. In order to discern
the essence of the relationship, a system of notions of transgressive psychology has been
reconstructed, focusing especially on such an understanding of individual, culture, and society
that is characteristic for this idea. This reconstruction leads to a view of an individual as an
active, causative subject, innovative and creative, which is able to shape its personality as
well as to influence its socio-cultural environment. In regard to this environment, special
concern is put to those of its properties that make possible actualization of individuals’
potential. Fact, that both culture and society have their particularities, quite independent from
those of individuals' features, is stressed as well. These particularities not only allow activity
of individuals, but also influence essentially its kind. Therefore, transgressive theory accepts
the idea, that relationships between individual, culture, and society are not unilateral but
interdependent.
Key words: psychology, theory of individual/culture relation
Agnieszka Kolasa-Nowak
Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej
Lublin
Historia i socjologia
Komplementarne metody badań życia społecznego
Poszukiwania praktycznej komplementarności metod obu nauk widzę w postępującym
zainteresowaniu socjologii historią i właściwymi jej metodami badawczymi. Biorą się one ze
zwrócenia uwagi na rolę przeszłości, na takie cechy, jak czas i trwanie oraz zmienność i
nieuwarunkowanie zjawisk społecznych. Od lat 80. nową subdyscypliną, która stara się
łączyć obie tradycje, jest socjologia historyczna. Ponadto komplementarność i wzajemna
użyteczność metod socjologii i historii staje się bardziej widoczna jeśli posłużymy się
przykładami z pracy badawczej. Warto pod tym kątem przyjrzeć się dokonaniom polskich
socjologów w ostatnich kilkunastu latach. Sięganie do wyjaśnień historycznych polskiej
transformacji jest ciągle dość rzadkie i nie zawsze pogłębione. Interesujące są jednak te próby
opisania polskich przemian, które ich historyczność traktują poważnie jako złożony problem.
W nich właśnie dostrzegam realizację postulatu komplementarności metod obu nauk.
Oczywiście różne są odniesienia do przeszłości. Najczęściej dotyczą one dziejów
najbliższych, czyli epoki realnego socjalizmu. Zdarzają się jednak, i to coraz częściej,
przywołania historii wcześniejszej, aż do schyłku epoki feudalnej. W ostatnich latach ogólne
modele transformacji są modyfikowane o aspekty dziejów Europy Wschodniej. Polska
rzeczywistość jest opisywana jako pomieszanie wpływów zachodniego modelu rozwoju,
elementów właściwych peryferiom kapitalistycznego systemu światowego oraz cech
specyficznie
polskich.
Socjologowie
coraz
częściej
odkrywają
wagę
unikalnych,
jednorazowych, historycznych splotów zjawisk oraz lokalnych odmienności dawno znanych
wzorów i procesów. Podkreślam dużą wartość sposobów interpretacji, które potrafiłyby
uchwycić odrębność, historyczność, szczególność doświadczenia Europy Wschodniej, a
zatem korzystających z warsztatu i metod pracy historyków.
History and Sociology
Complementary Methods
Sociologists show growing interest in history and historical methods. Historical sociology is
quite a new and vivid discipline, which is based on complementary methods of sociology and
history. Besides, I try to show that in research strategies and interests of sociologists, who are
not explicit historical sociologists, there is a tendency to use historical methods and
explanations. In recent years, analyses of the Polish systemic change become more historical
with more references to the past. Polish transformation is seen as an element in context of
Western modernization and globalization. It is a mix of Western development model with
elements typical to a periphery of capitalist world system and specific local characteristics.
Polish sociologists gradually recognize the role of unique, contingent, historical versions of
universal processes in explaining contemporary Poland. This interest, though is still small and
of minor importance, shall grow in the future, as it may contribute to better understanding of
Polish society and its problems.
Key words: sociology, history, complementary methods, Polish society, systemic
transformation, Polish sociology.
Janusz Goćkowski
Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora
Pułtusk
Historia-socjologia naukowej perspektywy świata i naukowej praktyki społecznej
W artykule przedstawiono: 1. Koncept-projekt uprawiania historii-socjologii nauki
jako głównej specjalności naukoznawczej dotyczącej ciągłości i zmiany statusu i funkcji
wiedzy naukowej w kształtowaniu życia międzyludzkiego. 2. Naukową perspektywę świata
jako macierzowy mikroświat, którego tożsamość trwa w dialektyce ciągłości i zmianie idei
ontologicznych, epistemologicznych, prakseologicznych i aksjologicznych dotyczących
pojmowania i wykonywania poznania naukowego. 3. Naukową praktykę społeczną jako
przestrzeń intencjonalnego współdziałania badaczy, którzy tworzą wartości poznawcze. 4.
Stałe składniki pracy naukowej, ujawniające podobieństwa i odmienności w różnych
czasoprzestrzeniach, ale jako syndrom są tym, co zapewnia trwanie nauki w jej tożsamości. 5.
Charakter historii wewnętrznej nauki jako czynnika czyniącego z poznania naukowego i
wiedzy naukowej formację fragmentacji kultury oraz charakter historii zewnętrznej nauki
jako czynnika czyniącego z poznania naukowego i wiedzy naukowej formację zintegrowaną z
systemem wielości praktyk społecznych. 6. Wieczną wojnę dwóch odmiennych stylów pracy
naukowej (linia konstrukcyjnego myślenia systemowego i linia badawczego myślenia
problemowego) w aspekcie trwania życia naukowego w jej dialektyce, której nie przekreślają
zmiany poprawiające czy doskonalące. 7. Ważne fakty, które świadczą o zmianie w naukowej
praktyce społecznej, ale zarazem potwierdzające jej trwanie w dawno ukonstytuowanej
tożsamości.
History-sociology of scientific world perspective and scientific social practice
Subjects addressed in the paper: 1. Idea-project of developing of history-sociology of science
as most important discipline of science of science researching into continuity and change of
the status and functions of scientific knowledge in shaping of human life. 2. Scientific world
perspective as a matrix micro-world, which identity lasts in dialectics of continuity and
change in ontological, epistemological, praxiological and axiological ideas concerning
understanding and performing of scientific knowledge. 3. Scientific social practice as a forum
of intentional cooperation of researchers, who create cognitive values. 4. Permanent elements
of scientific activity, different in various places, but phenomenally responsible for identity of
science. 5. Feature of internal history of science as a factor of making scientific knowledge a
realm of culture fragmentation and feature of external history of science as a factor of making
scientific knowledge a realm integrated with system of multiplicity of social practices. 6.
Eternal war between two different styles of research (constructive, systemic thinking vs.
investigating, problematic thinking) forming dialectics, insurmountable by changes leading to
improvement. 7. Important facts, proving changes in scientific social practice, but at the same
time ascertaining its lasting in old-established identity.
Key words: history of science, sociology of science
Piotr Hübner
Instytut Socjologii UMK
Toruń
Kategorie nauki akademickiej z perspektywy historii nauki i socjologii nauki
Na przełomie XIX i XX wieku w nauce polskiej ujawnił się fenomen
w postaci „nauki o nauce”. Autor ukazuje społeczne i historyczne konteksty elementarnej
kwestii jaką jest definiowanie podstawowych kategorii, takich jak „nauka”, „uczony” czy
„uniwersytet”. Chaos pojęciowy w naukach społecznych nałożył się na okres zmiany
paradygmatu nauki, w tym zmiany desygnatów pojęć. Trudności z samookreśleniem
tożsamości nauki pogłębiła właściwa środowisku akademickiemu idealizacja kategorii
fundamentalnych.
Academic Science in View of History of Science and Sociology of Science
At the turn of the 20th century, a phenomenon of the “science of science” appeared in the
Polish science. The social and historical contexts of the essential problem of defining basic
notions such as “science,” “scientist,” and “university” are shown. Conceptual chaos in social
sciences accompanied the period of change in scientific paradigm, including changes in
designates of notions. Difficulties with self-determination of the identity of science were
deepened by idealisation of fundamental categories, characteristic for academic milieu.
Key words: science of science, social science .
Michał Kokowski
Instytut Historii Nauki PAN
Kraków
Kulturowy charakter wielkich zmian w nauce
W artykule przedstawiono analizę tytułowego zagadnienia „kulturowego charakteru
wielkich zmian naukowych”. Dokonano tego w dwóch etapach. W pierwszym, wstępnym
etapie wprowadzono 15 ogólnych tez, użytecznych, zdaniem autora artykułu, w opisie i
wyjaśnianiu wielkich zmian w nauce. Tezy te wyrastają z dorobku wielu dyscyplin, m.in.
historii filozofii, historii wierzeń religijnych, historii idei, historii nauki, filozofii kultury,
historii kultury, antropologii kulturowej oraz socjologii kultury. W drugim etapie
przedstawiono zaś konkretne przypadki wielkich zmian naukowych od dawnych czasów po
czasy nam współczesne, wskazując na widoczny – dzięki analizie historycznej – ścisły
związek nauki z innymi działami kultury, takimi jak m.in. technika, sztuka (m.in. literatura),
filozofia oraz religia i teologia.
Cultural Character of Great Changes in Science
The paper discusses the title issue of “the cultural character of great changes in science” in
two stages. In the first, preliminary stage, the 15 general theses are introduced, which are, in
the opinion of the author of the paper, useful in a description and an explanation of great
changes in science. These theses stem from the achievements of many disciplines, such as
history of philosophy, history of religious believes, history of ideas, history of science,
philosophy of culture, history of culture, cultural anthropology and sociology of culture. In
the second stage, the paper analyses several cases of great changes in science from ancient
times to nowadays, showing an apparent – thanks to the historical analysis – a close
connection between science and other parts of culture, such as technology, art (such as
literature), philosophy, religion and theology.
Key words: science, anthropology
Grażyna Woroniecka
Instytut Stosowanych Nauk Społecznych UW
Warszawa
Uwagi o normatywnej koncepcji etosu nauki Roberta K. Mertona
W artykule poszukuje się odpowiedzi na pytania: czy etosowy kanon nakreślony przez
Mertona pozostaje nadal funkcjonalny świetle daleko idących zmian instytucjonalnych w
nauce i w jej otoczeniu ekonomicznym, społecznym i kulturowym? Czy wąsko rozumiany
etos, jako zestaw wartości, może pełnić wobec nauki funkcję regulatora zachowań
funkcjonalnych pod względem metodologicznym i instytucjonalnym? A przede wszystkim,
czy istnieje jeszcze desygnat ogólnego pojęcia „nauka”, który dałoby się odnieść do tych form
działalności intelektualnej, konceptualnej i badawczej, jaka jest prowadzona w instytucjach
naukowych? Odpowiedź twierdząca na każde z wymienionych pytań wymaga odróżnienia
„nauki przemysłowej” od „nauki” w ogóle i wyłączenia jej z regulacji etosowych..
Some Remarks about the Normative Concept of Ethos of Science According to
Robert K. Merton
The paper addresses following questions: Is the ethos, described by Merton, still valid for
science that met serious changes in its economic, social, and cultural environment? Can ethos
– narrowly understood as a set of values – be effective guide for behaviour that would be
functional methodologically and institutionally for science? And, first of all, does the general
notion of ‘science,’ including all forms of intellectual, conceptual, and explanatory activities,
conducted in existing scientific institutions, apply to something anymore? Positive answer for
these questions demands some differentiations, especially exclusion of the so-called
‘industrial science’ from regulation by the concept of ethos.
Key words: ethos, functionality, institutional order, values, science, arts.
Przemysław Kisiel
Uniwersytet Ekonomiczny
Kraków
Historia sztuki a socjologia sztuki
Zamierzeniem autora tekstu było porównanie dwóch dyscyplin naukowych
podejmujących problematykę sztuki: historię sztuki i socjologię sztuki. Podstawą takiego
porównania stały się cztery najistotniejsze płaszczyzny sporów dyscyplinarnych, do których
zaliczono: 1) spór o prawa do wypowiadania się na temat sztuki, 2) spór o metody w
badaniach sztuki, 3) spór o przedmiot w badaniach nad sztuką oraz 4) spór o sposób
korzystania z wiedzy o sztuce. Na zakończenie autor analizuje możliwe rodzaje relacji
między dyskutowanymi dyscyplinami, wyróżniając układ komplementarny (antagonistyczny i
nieantagonistyczny) oraz układ odrębności przedmiotowej.
History of Art and Sociology of Art
The aim of the paper is comparison of two research disciplines dealing with fine arts:
history of art and sociology of art. This comparison depends on four most important problem
areas of disputes between historians of art and sociologists of art: 1. Problem of the
qualifications to analyse art. 2. Dispute over methodology. 3. Dispute on the subject of
research, and 4. Problem of application of knowledge about art. In conclusion author
analyses the possible relationships between history of art and sociology of art and
distinguishes complementary structure (consisted of antagonistic or non-antagonistic
elements) and structure based on separate objects of research.
Key words: history of art, sociology of art,