Pobierz streszczenie

STRESZCZENIE
Zmiany wartości i postaw młodzieży
w okresie przeobrażeń ustrojowych
– kolektywizm versus indywidualizm.
Studium interdyscyplinarne
W niniejszej publikacji dokonano charakterystyki wybranych aspektów mentalności
młodzieży, tj. systemów wartości oraz postaw społeczno-politycznych. Badania
przeprowadzono dwukrotnie: w roku 2003 (325 osób) oraz w roku 2008 (379 osób)
i objęły one studentów białostockich uczelni. Starano się ustalić, czy w okresie
pięciu lat dzielących oba pomiary, a tym samym wraz z zaawansowaniem procesów transformacyjnych dokonujących się w Polsce, obserwuje się zmiany mentalności w postulowanym – z punktu widzenia przeobrażeń ustrojowych – kierunku,
tj. od „kolektywizmu” do „indywidualizmu”. Starano się również odpowiedzieć
na pytanie, czy postawy społeczno-polityczne mają swoją aksjologiczną podstawę?
Czy rzeczywiście akceptacja postaw prodemokratycznych i prokapitalistycznych
ujawnia się wśród osób lokujących wyżej w swoim systemie wartości indywidualistyczne, zaś pozytywny stosunek do kultury narodowej, religii i instytucji religijnych charakteryzuje osoby ceniące wyżej wartości kolektywistyczne?
Z punktu widzenia prezentowanych badań kluczową staje się kategoria pojęciowa „kolektywizm – indywidualizm”. Dokonano charakterystyki tego konstruktu
odwołując się do wiedzy z zakresu psychologii międzykulturowej. Podjęto również
próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego mentalność indywidualistyczną należy
uznać za sprzyjającą rozwojowi ekonomicznemu i rozwojowi demokracji. Zaprezentowana została koncepcja J. Reykowskiego. Autor wskazuje, że konstrukt
„kolektywizm – indywidualizm” stanowi ważną kategorię opisu zmian społecznych i poddaje analizie związki między nim a treścią przekonań politycznych.
Sposób rozumienia wartości i postaw (jak również ich wzajemnych relacji)
przejęty został z teorii M. Rokeacha i S.H. Schwartza. Uznawane są one za elementy systemu przekonań, pomiędzy którymi zachodzi formalny i funkcjonalny
związek. Na gruncie tych teorii przeprowadzono wiele badań, które pozwoliły
określić czynniki warunkujące preferencje wartości (między innymi kulturowe,
religijne, makrospołeczne, osobowościowe) i zweryfikować związek wartości
z ideologią, postawami i zachowaniem w obszarze politycznym i społecznym.
Ich przegląd dokonany został w niniejszej pracy.
Do badania sytemu wartości wykorzystano Skalę Wartości Rokeacha. Postawy
społeczno-polityczne diagnozowano na podstawie zestawu poglądów wobec szeroko rozumianych kwestii ustrojowych. Wykorzystano 25 par twierdzeń, które
pogrupowane zostały w trzy zestawy tematyczne: postawy wobec ustroju politycznego i kwestii polityczno-społecznych (odnosiły się one do demokratycznych
zasad równości i wolności), postawy wobec kultury narodowej, religii i instytucji
religijnych oraz postawy wobec ustroju ekonomicznego i kwestii socjalnych (twierdzenia te są własnego autorstwa bądź pochodzą z publikacji innych autorów).
W kontekście uzyskanych wyników można stwierdzić, że wraz z zaawansowaniem procesów transformacyjnych, ulegają przeobrażeniom systemy wartości
młodzieży „ku indywidualizmowi”, a więc w kierunku zgodnym do założonego.
Owa „indywidualizacja” odnosi się jednak do specyficznej kategorii wartości.
Nie obserwuje się wzrostu preferencji wartości „prorozwojowych”, a więc tych,
które są kluczowe dla przemian ustrojowych. Uwidacznia się natomiast silniejsza
akceptacja wartości hedonistycznych, związanych z zapotrzebowaniem na stymulację (ciekawe, przyjemne i urozmaicone życie) oraz wartości związanych ze statusem społecznym i materialnym. Zmiany te nie mają jednak charakteru radykalnego, albowiem czołowe pozycje w systemie zajmują nadal wartości wspólnotowe
i nadal przedkładane są one nad wartości skoncentrowane na własnej osobie.
W niniejszym badaniu założono, że wraz z zaawansowaniem procesów transformacyjnych wzrasta wśród studentów akceptacja postaw prodemokratycznych.
Ujmując porównawczo wyniki uzyskane w 2003 i 2008 roku stwierdzono wzrastającą akceptację ustroju demokratycznego i malejącą akceptację ustroju socjalistycznego. Co więcej, znaczenie wolności w pewnych obszarach funkcjonowania
społeczeństwa i jednostki (otwarcie na świat, wolność zrzeszania się, swoboda
wyboru w zakresie decyzji osobistych, na przykład eutanazji) było podkreślane
wyraźniej w badaniu przeprowadzonym w późniejszym okresie. Aprobatę wolności
i autonomii uznać należy za przejaw myślenia indywidualistycznego. Postawy
odnoszące się do demokratycznej zasady równości akceptowane były w wysokim
stopniu i ich wskaźniki były podobne w obu badaniach.
W transformacji ustrojowej ważnym problemem jest to, w jakim stopniu
powinny być uwzględnione specyficzne właściwości społeczeństwa, wiążące się
z jego kulturą i religią. Przywiązanie do tradycji cechuje ludzi o mentalności kolektywistycznej. W świetle uzyskanych wyników badań należy zauważyć, że studenci przypisują kulturze narodowej duże znaczenie i widzą konieczność jej
uwzględnienia w przemianach ustrojowych. Chociaż respondenci eksponowali
znaczenie dziedzictwa kulturowego, w badaniu przeprowadzonym w późniejszym
okresie wzrosła akceptacja wzorców kulturowych Zachodu. Zmianie uległ także
stosunek do religii i instytucji religijnych. Ponad połowa studentów w pierwszym
badaniu wskazała na znaczenie etyki religijnej i integrującą funkcję instytucji reli-
gijnych w życiu społeczeństwa. W drugim badaniu częściej prezentowano
poglądy relatywistyczne w obszarze etyki oraz przekonanie, że instytucje religijne
mają charakter konserwatywny, budzą lęk przed pluralizmem i ograniczają myślenie demokratyczne. W mniejszym stopniu oczekiwano obecności Kościoła na scenie publicznej.
W prezentowanym badaniu zostały objęte analizą postawy wobec ustroju ekonomicznego i kwestii socjalnych. Akceptacja liberalnych rozwiązań w sferze
gospodarczej uznawana jest za przejaw myślenia indywidualistycznego. Doświadczenia młodzieży związane z funkcjonowaniem w nowej rzeczywistości ekonomicznej zaowocowały wysokim poparciem dla niewielkiej części zasad wolnorynkowych. Studenci zdecydowanie opowiadali się jedynie za wolnością ekonomiczną
przedsiębiorstw, inwestycjami obcego kapitału (ale tylko w drugim badaniu)
i merytokratycznym zróżnicowaniem wynagrodzeń. Aprobata pozostałych zasad
była niska, a co najwyżej – umiarkowana. Niemniej jednak, w poglądach tych zaobserwowano różnice w dwóch badaniach: w przypadku większości postaw ujawnił się ich coraz bardziej liberalny charakter. Relatywnie częściej studenci badani
w roku 2008 opowiadali się za niezależnością ekonomiczną przedsiębiorstw,
inwestycjami obcego kapitału i wolnym rynkiem w sferze zatrudnienia. Mniej krytycznie ustosunkowali się do problemu bezrobocia i ograniczenia świadczeń
socjalnych ze strony państwa (bezpłatne szkolnictwo i opieka zdrowotna). Zaobserwowano również wzrost nastawień pragmatycznych. Wskazuje to na spadek
poparcia dla poglądów etatystyczno-egalitarnych i słabnącą (chociaż nie niską)
aprobatę idei państwa opiekuńczego.
W prezentowanej pracy podjęto próbę rozstrzygnięcia problemu, czy wartości
(ich zróżnicowanie w wymiarze „indywidualizm – kolektywizm”) warunkują ustosunkowanie się do problemów natury politycznej, społecznej, kulturowej i ekonomicznej, a jeżeli tak, to w przypadku jakich postaw związek ten się ujawnia. System wartości został użyty jako swoistego rodzaju „siatka”, w ramach której rozpatrzone zostały szczegółowe poglądy odnośnie do szeroko rozumianych kwestii
ustrojowych. Okazało się, że stosunek do wielu kwestii ustrojowych ma bardziej
ogólną podstawę aksjologiczną. Zróżnicowanie systemów wartości w wymiarze
„indywidualizm – kolektywizm” zaobserwowano w przypadku postaw diagnozujących stosunek do ustroju ekonomicznego oraz kultury narodowej, etyki religijnej,
religii i instytucji religijnych. „Indywidualiści” akceptują zasady gospodarki rynkowej, pragmatyczny stosunek do życia, otwarcie kulturowe na Zachód i ograniczenie wpływu instytucji religijnych na życie publiczne (także w warstwie etycznej). „Kolektywiści” opowiadają się za interwencjonizmem państwa w sferze
gospodarczej i socjalnej (kontynuowanie opiekuńczej funkcji państwa), prezentują
postawy wrażliwości społecznej, podkreślają znaczenie kultury narodowej, pozytywnie oceniają rolę instytucji religijnych i etyki religijnej w funkcjonowaniu
społeczeństwa. Wyższe preferencje wartości indywidualistycznych ujawniły się
w przypadku postaw odnoszących się do demokratycznej zasady wolności,
ale nie w przypadku postaw odnoszących się do demokratycznej zasady równości.
Akceptacja równości ludzi – bez względu na ich atrybuty i przynależność grupową
– wiązała się z wyższymi preferencjami wartości kolektywistycznych lub analiza
treściowa różnic w preferencji wartości nie wskazywała ani na orientację kolektywistyczną, ani na indywidualistyczną. Jednocześnie należy podkreślić, że promowanie równości w relacjach społecznych ujawniło się wśród osób lokujących wyżej w swoim systemie wartość „równość”.
Niniejsza praca skłania również do refleksji natury metodologicznej: czy warto
badać wartości w okresie transformacji ustrojowej oraz w jakim stopniu przesłanki
aksjologiczne pozwalają przewidzieć treść poglądów w sferze polityki, kultury
i gospodarki? Badanie systemów wartości umożliwia uzyskanie informacji
o nastawieniach kolektywistycznych i indywidualistycznych oraz wnioskowanie
na temat tego, w jakim społeczeństwie chcieliby ludzie funkcjonować: czy
też w takim, które jest nastawione na harmonię i współdziałanie, czy w takim, które jest nastawione na konkurencję i rywalizację. Wartości determinują również
wizję pożądanego ładu ustrojowego. Najogólniej rzecz ujmując, może to być
model ustroju, w którym państwo jest odpowiedzialne za jednostkę i zobligowane
do działania na jej korzyść, lub model ustroju, w którym człowiek jest autonomiczną jednostką, wyzwoloną z więzi społecznych, spuścizny kulturowej i odpowiedzialną za siebie.
Zaprezentowane wyniki badań pozwalają również odpowiedzieć na pytanie,
jakie wartości mają szczególne znaczenie w ukierunkowaniu poglądów społecznopolitycznych? Zgodnie z dwuwartościowym modelem ideologii politycznej
M. Rokeacha, są nimi „wolność” i „równość”. Autorka pracy stoi na stanowisku,
że postawy wobec kwestii ustrojowych należy rozpatrywać z uwzględnieniem
szerszego spektrum wartości. Gdyby jednak pojawiła się konieczność stworzenia
– na wzór rokeachowski – modelu dwuwartościowego, byłyby to „zbawienie”
i „dostatnie życie”. Od ich preferencji – przynajmniej w kontekście niniejszego
badania – w największym stopniu uzależniona była wizja ustroju w Polsce.
SUMMARY
Changes of values and attitudes of youths in the period
of political transformations
– collectivism versus individualism.
An interdisciplinary study
The present publication deals with the description of selected aspects of young
people’s mentality, i.e. their systems of values and social-political attitudes. The
research was conducted twice: in 2003 (325 respondents), and in 2008 (379 respondents), and it embraced students of the Bialystok universities. An attempt was
made to establish if in the period of the five years between the two surveys, and
thus with the advancement of the transformational processes in Poland, one could
observe changes in the mentality in the desired direction - from the point of view
of political transformations – from “collectivism” to “individualism”. An attempt
was also made to answer the question whether social-political attitudes have an
axiological grounding. Is it really so that the acceptance of pro-democratic and procapitalist attitudes appears among people who have higher regard for individualist
values in their systems? And is it true that a positive attitude towards the national
culture, religion and religious institutions is characteristic among people having
deeper appreciation of collectivist values?
As for the presented research, a concept category of “collectivism – individualism”
becomes crucial. This construct was characterised in reference to cross-cultural
psychology. There was also an attempt made to answer the question why an individualist mentality should be considered as favourable to the development of economy and democracy. J. Reykowski’s concept was presented. The author points out
that the construct of “collectivism – individualism” constitutes a very important
category of describing social changes. He also analyses the relations between the
construct of “collectivism – individualism” and the content of political beliefs.
The way of understanding values and attitudes (as well as their mutual relations) was adopted from M. Rokeach’s and S.H. Schwartz’s theories. They are
regarded as elements of a system of beliefs, among which formal and functional
relations take place. Much research has been done on the basis of these theories,
which allowed defining factors determining value preferences (among other things:
cultural, religious, macro-social, personality values); it also enabled the verification
of the relationship between values and ideology, attitudes and behaviour in the
political and social domain. The above concepts were reviewed in the present
book.
To study the system of values, the Rokeach Value Survey was used. Socialpolitical attitudes were diagnosed on the basis of the set of views concerning
broadly understood political system questions. 25 pairs of statements were used
after grouping them into 3 thematic sets: the attitudes towards the political system
and social-political issues (they referred to the democratic principles of equality
and freedom), the attitudes towards national culture, religion and religious institutions, and the attitudes towards the economic system and social issues (these are
the author’s own statements, or they come from other author’s papers).
The obtained results lead to a conclusion that together with the advancement of
transformation processes, young people’s systems of values undergo the transformation “towards individualism”, i.e. in the assumed direction. However, this “individualisation” refers to a particular category of values. A growth of preferences for
‘pro-developmental’ values, which are essential for the system changes, was not
observed. Instead, there is stronger acceptance of hedonistic values connected with
the need for stimulation (an interesting, pleasant and diversified life), as well as the
values connected with the social and material status. These changes are not of a
radical character because the top positions in the system are still occupied by
community values, and they are still preferred to the self-centred values.
In the present study, it was assumed that, together with the advancement of the
transformation processes, there is a growth of the acceptance of pro-democratic
attitudes among students. The comparison of the results, obtained in 2003 and
2008, pointed out the increasing acceptance of the democratic system and decreasing acceptance of the socialist system. What is more, the importance of freedom in
certain areas of a society’s and individual’s functioning (being open to the world,
the freedom of forming associations, the freedom of making personal choices, e.g.
euthanasia) was emphasised more strongly in the other survey. The approval of
freedom and autonomy should be regarded as a manifestation of individualist
thinking. The attitudes referring to the democratic principle of equality were accepted to a high degree and their indices were similar in both of the surveys.
In the system transformation, it is vital to what degree specific properties of a
society, connected with its culture and religion, should be taken into account. Attachment to tradition is typical among people with collectivist mentality. In the
light of the obtained results of the research, it should be noted that students attach
great importance to the national culture, and that they see the necessity of its being
considered in the system changes. Although the respondents emphasised the importance of the cultural heritage, there was an increase in the acceptance of the
cultural models of the West in the latter survey. Also the relation to religion and
religious institutions underwent a change. More than half of the students in the
former survey stressed the meaning of religious ethics and the integrating function
of religious institutions in the social life. In the latter study, more relativist views
were presented in the realm of ethics, as well as the conviction that religious institutions are of a conservative character, that they evoke a fear of pluralism and limit
democratic thinking. The presence of the Church on the public scene was expected
to a lesser degree as well.
The presented research analysed the attitudes towards the economic system and
social problems. The acceptance of liberal solutions in the economic sphere is considered to be the manifestation of individualist thinking. Young people’s experiences, connected with their existence in the new economic reality, resulted in
their high support for only few free market principles. The students strongly opted
only for the economic freedom of enterprises, the investment of foreign capital (but
only in the latter survey) and meritocratic differentiation of payments. The approval of other principles was low, or at least moderate. Nevertheless, these views
showed differences in both surveys: most attitudes appeared to be more and more
liberal. The students questioned in 2008 presented relatively higher regard for the
economic independence of enterprises, the investment of foreign capital and free
market in the sphere of employment. They were less critical of the problem of unemployment and of the limitation of social security benefits from the state (a free
education and medical care). An increase in pragmatic attitudes was also observed.
It indicates the fall of support for etatist-egalitarian views, and slightly weakening
approval of the idea of a welfare state.
The above-mentioned book is an attempt at resolving the problem whether values (their differentiation between “individualism – collectivism”) determine one’s
attitude to the problems of a political, social, cultural and economic nature; and if
so, in what types of attitudes does this relation manifest itself? The system of values was used as a kind of “network”, within which detailed views concerning
broadly understood political issues were analysed. It appeared that the attitude to
many political issues has a more general axiological basis. The differentiation between value systems in the dimension of “individualism – collectivism” was observed in the case of the attitudes which diagnose the relation to the economic system, national culture, religious ethics, religion and religious institutions. The “individualists” accept the rules of a market economy, pragmatic attitude to life, being
culturally receptive to the West and curbing the influence of religious institutions
on the public life (also in the sphere of ethics).The “collectivists” are in favour of
the interventionism of the state into the economic and social sphere (the continua-
tion of a welfare state function), they adopt the attitudes of social sensitivity, emphasise the importance of the national culture, appreciate the role of religious institutions and religious ethics in the functioning of the society. Higher preferences for
individualist values appeared in the case of the attitudes referring to the democratic
principle of freedom, but not in the case of the attitudes concerning the democratic
principle of equality. The acceptance of equality of people – irrespective of their
attributes and group belongingness – was connected with higher preferences for
collectivist values, or when the content analysis of the differences in value preferences showed neither a collectivist nor individualist orientation. At the same time
it should be stressed that the promotion of equality in social relations appeared
among people placing the value of “equality” higher in their system.
The present research also encourages reflection on methodology: is it worth
studying values in the period of a system transformation and to what extent do
axiological premises allow foreseeing the content of views on politics, culture and
economy? Research into value systems enables receiving information on collectivist or individualist attitudes, as well as making conclusions on what society people
would like to exist in: the one which is oriented towards harmony and cooperation, or the one which is biased towards competition and rivalry. Values also
determine a vision of a desired political order. Generally speaking, it could be a
model of a system in which the state is responsible for individuals and obliged to
work for their benefit, or a model in which a human being is an autonomous individual, liberated from social ties, cultural heritage, and responsible for himself.
The results of the research also enable us to answer the question what values
are of particular importance in shaping social-political views. According to M.
Rokeach’s two-value model of political ideology, they are “freedom” and “equality”. The author of the book adopts the view that attitudes to political issues ought
to be analysed while considering a broader spectrum of values. However, if there
appears a necessity to create a two-value model (following Rokeach’s model), it
would mean “salvation” and “a comfortable life”. Their preferences – at least in the
context of the present research – determined the vision of the political system in
Poland to the highest degree.
Translated by Antoni Potyra