Instrumentarium muzyczne starożytnego Egiptu
advertisement
Małgorzata Kajzer Instrumentarium muzyczne starożytnego Egiptu Powszechnie znana jest konieczność do wyrażania przez człowieka swoich duchowych potrzeb. Każda społeczność, przechodząc przez kolejne etapy rozwoju, docierała do wysoko rozwiniętego zaplecza kulturalnego, w którym istotną rolę odgrywała także muzyka. W starożytnym Egipcie pełniła ona szczególną funkcję. Stanowiła nieodłączny element kultu religijnego, towarzyszyła licznym obrzędom i świętom, nadając im odpowiednią oprawę. Przejawiała jednak także swój świecki charakter, pełniła funkcję rozrywki na dworze faraona, podczas uczt, umożliwiając zarazem zwykłym śmiertelnikom zaspokojenie naturalnej potrzeby zabawy, śpiewu i tańca. Niemałą rolę odgrywała również w sferze militarnej. Najdokładniejsze odtworzenie i poznanie muzyki umożliwiają znaleziska oryginalnych instrumentów, którymi posługiwali się Egipcjanie, dokonywane dzięki odpowiednim warunkom postdepozycyjnym, a także ikonografia. Wzory instrumentów były przejmowane przez Egipcjan z terenu Azji – większość typów ma swoje analogie wśród znalezisk pochodzących z Mezopotamii. Egipcjanie nadali jednak swoim instrumentom wyjątkowy charakter i specyficzny wygląd, szczególnie jeśli chodzi o instrumenty stosowane w kulcie religijnym. M. Duchesne-Guillemin, Music in Ancient Mesopotamia and Egypt, „World Archaeology”, nr 3, 1981, s. 289. Egipt Możliwości odtwarzania muzyki i badania nad egipskim instrumentarium Dziedzina ta może być badana dzięki źródłom pisanym (m.in. teksty pieśni), materialnym (zachowane instrumenty muzyczne lub ich elementy) oraz dzięki ikonografii. Jeśli chodzi o cywilizację egipską, szczególną rolę odgrywa trzeci rodzaj źródeł. Szczęśliwie dla badaczy, Egipcjanie wykazywali tendencję do pozostawienia obrazowej reprezentacji wszystkich rodzajów działań podejmowanych w codziennym życiu. Wiązało się to z wiarą w magiczną moc dzieł sztuki – oddawanie w formie obrazów czynności związanych z ludzką egzystencją miało na celu zapewnienie równie obfitego i szczęśliwego życia w zaświatach. Ściany grobowców i świątyń obfitują zatem w sceny muzyczne, przedstawiające grupy muzyków lub bóstwa trzymające w rękach swoje muzyczne atrybuty. Tego typu źródła ikonograficzne pozwalają bardzo dokładnie odtworzyć rzeczywisty wygląd instrumentów oraz kontekst wykonywania muzyki. Dzięki nim, na podstawie cheironomicznego ułożenia rąk i palców muzyków, podjęte zostały także próby odtworzenia systemu dźwiękowego. Dokonał ich Hans Hickmann, jeden z najważniejszych badaczy muzyki egipskiej, który opracował instrumenty znajdujące się obecnie w kolekcji Muzeum w Kairze. Powołał także Kairskie Towarzystwo Badań nad Muzyką Staroegipską i prowadził liczne badania nad zachowanymi instrumentami, umożliwiającymi najdokładniejsze poznanie muzyki (po osadzeniu w odpowiednim kontekście na podstawie przedstawień w sztuce). Niemałą rolę odgrywają także źródła filologiczne – Egipcjanie bardzo często opatrywali swoje wytwory objaśniającymi inskrypcjami, co umożliwiło współczesnym poznanie większości oryginalnych nazw instrumentów. J. Pulver,The Music of Ancient Egypt, „Journal of the Royal Musical Association”, nr 48, 1921, s. 30. cheironomia – gestykulacja, dyrygowanie J. Chomiński, K. Wilkowska-Chomińska, Historia muzyki, cz. I, Kraków 1989, s. 40. C. Sachs, Historia instrumentów muzycznych, [tłum.:] Olędzki, S., Warszawa 1975, s. 85. 1/2012 Rys historyczny Jak powszechnie wiadomo, muzyka już w najwcześniejszym okresie posiadała swoje znaczenie kultowe. Wierzono, że poprzez grę na prostych instrumentach i wyzwalanie dźwięków ludzie są w stanie ożywić i przebłagać ukryte siły natury. Jako że muzyka miała głównie rytualny charakter, najważniejszym etapem jej rozwoju był okres Starego Państwa (ok. 2740–2198/2168 p.n.e.). Wtedy właśnie wykształciły się w pełni najważniejsze kulty religijne poznane dzięki inskrypcjom grobowym, których dźwiękową ilustrację stanowią przedstawienia scen muzycznych, instrumentalistów, tancerzy i śpiewaków. Okres Starego Państwa to czas, kiedy stosowane były wyłącznie instrumenty posiadające swoje mezopotamskie odpowiedniki. Sądząc po rodzajach używanych instrumentów oraz naturze przedstawień scen muzycznych, wyobrażających siedzące naprzeciw siebie postacie męskie, muzyka tego okresu miała raczej spokojny charakter10. W dobie Średniego Państwa (2081–1759 p.n.e.) w dziedzinie muzyki wyraźnie rysują się oddziaływania zaszczepione przez Hyksosów, a muzyka nabrała dynamiki i bardziej krzykliwego charakteru11. Po zakończeniu tzw. II Okresu Przejściowego (1759–1539/1530 p.n.e.) kontakty egipsko-mezopotamskie zostają wznowione. Wśród instrumentów pojawiają się nowe kategorie: pionowa harfa kątowa, liry, instrumenty szyjkowe czy trąbki, zanikają natomiast egipskie flety i klarnety12. Okres Nowego Państwa (1539/1530 – 1070 p.n.e.) szczególnie obfituje w zabytki literatury i sztuki, które pozwalają ustalić kontekst H.G. Farmer, The music of Ancient Egypt [w:] Wellesz, E. (ed.), Ancient and Oriental Music. Oxford 1957, s. 256. Wszystkie datowania zastosowane w niniejszym artykule pochodzą z podręcznika J. Śliwy (ed.), Wielka Historia Świata. Stary i Nowy Świat od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego. Kraków 2005, s. 187-375. J. Chomiński, K. Wilkowska-Chomińska, op. cit., s. 37. C. Sachs, op. cit., s. 84. 10 N. Scott, The Daily Life of the Ancient Egyptians, “The Metropolitan Museum of Art Bulletin”, nr 31, 1973, s. 167. 11 J. Chomiński, K. Wilkowska-Chomińska, op. cit., s. 37. 12 C. Sachs, op. cit., s. 85. Kultura wykonywania muzyki13. Po podboju obszaru Azji Południowo-Zachodniej za czasów XVIII dynastii (1539/1530–1292 p.n.e.), państwo egipskie wzbogaciło się o nowych, syryjskich muzyków, a właściwie muzykantki, które zostały sprowadzone najprawdopodobniej w charakterze niewolnic. Były one wysoce utalentowane, a wśród ich umiejętności zwracała uwagę równoczesna gra na instrumencie, śpiew i taniec14. Do Egiptu napływały zatem azjatyckie modele instrumentarium, które wkrótce wzbogaciło się o nowe typy instrumentów strunowych, a w okresie ptolemejskim o talerze i kastaniety15. Stopniowo dochodziło do unifikacji strefy śródziemnomorskiej pod rządami perskimi, a następnie greckimi i rzymskimi, co spowodowało, że lokalne odrębności dotyczące różnych dziedzin życia kulturalnego (w tym muzyki), zaczęły tracić na znaczeniu16. świadczą także znaleziska18. W odniesieniu do Starego Państwa pojawiła się dyskusyjna kwestia tworzenia ich z bliżej nieokreślonego rodzaju włókien roślinnych, które miały uniemożliwić kapłanom pociągającym za struny łamanie zakazu wchodzenia w kontakt z materią pochodzenia zwierzęcego19. Brak jednak odpowiednich dowodów na poparcie tego argumentu. Instrumenty były niejednokrotnie opatrywane dekoracją malarską lub reliefową. Odnajdujemy na nich symboliczne przedstawienia bogów. Ideę boskości generalnie wyobrażał wąż, ale znamy instrumenty dedykowane konkretnym bóstwom. Wspomnieć można o istnieniu sistrów zdobionych charakterystycznym wyobrażeniem bogini Hathor z krowimi uszami lub (rzadziej) motywem kota związanym z Bastet. Szakal rzeźbiony na lirach był symbolem Anubisa, a głowa sokoła – Amona20. Instrumenty egipskie – informacje ogólne Instrumenty egipskie można ująć w kilka kategorii według powszechnie stosowanego podziału, w zależności od sposobu uzyskiwania dźwięku. Wyróżniamy zatem instrumenty perkusyjne (z podziałem na idiofony – samobrzmiące oraz membranofony), instrumenty dęte (aerofony), a także instrumenty strunowe (chordofony). Nie funkcjonowały najprawdopodobniej instrumenty smyczkowe. Instrumenty stosowane były w zależności od potrzeb w charakterze akompaniamentu lub solo. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można sądzić, że konstruowali je sami muzycy17. Materiały używane do ich tworzenia dobierane były zależnie od rodzaju instrumentu (co jest kwestią dość oczywistą), ale także od ich funkcji – użytkowej lub symbolicznej. Należały do nich surowce takie jak drewno, glina, kość słoniowa, brąz, złoto, srebro, ceramika czy fajans. Struny wykonywane były ze zwierzęcych jelit, o czym Okres wczesnodynastyczny i pierwsze instrumenty Najwcześniejszą grupę instrumentów stosowanych w Egipcie stanowią instrumenty perkusyjne, przybierające formę idiofonów (instrumentów samobrzmiących). Jednym z pierwszych instrumentów, który przetrwał w egipskich źródłach jest tzw. klaskanka (ihy, na’tahi), znana dobrze z ikonografii. Złożona była z dwóch prętów wygiętych na kształt bumerangu (rys.1) i pierwotnie stosowana była jako narzędzie służące myśliwym do płoszenia ptactwa, które to zastosowanie ma swoje potwierdzenie etnograficzne21. Wczesne egzemplarze klaskanek były niekiedy rzeźbione na kształt ludzkich lub zwierzęcych głów22. Instrumenty te, wykonywane z drewna lub kości słoniowej, mogły przybierać formę jedno- i dwuręczną23. Klaskanki funkcjonowały w różnych formach przez cały okres rozwoju państwa egipskiego, J.G. Head, Chordophones in the Ancient Aegean and Near East, Selwyn College 2007, s. 16. 19 Ibidem. 20 H.G. Farmer, op. cit., s. 258. 21 C. Sachs, op. cit., s. 85-86. 22 R. Anderson, Ancient Egyptian musical instruments. A catalogue and its problems „The Musical Times”, 1976, s. 659. 23 C. Sachs, op. cit., s. 87. 18 J. Chomiński, K. Wilkowska-Chomińska, op. cit., s. 38. 14 N. Scott, op. cit., s. 168. 15 C. Sachs, op. cit., s. 85. 16 Ibidem. 17 E. Erman, H. Ranke, Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum, Tübingen 1923, s. 80. 13 1/2012 Egipt o ich popularności mogą świadczyć liczne okazy znajdujące się w wielu muzeach24. Kolejną kategorię najwcześniej funkcjonujących instrumentów stanowią grzechotki, wypełniane otoczakami lub kawałkami gliny25. Przykłady glinianych grzechotek znane są ze znalezisk w Tell-el-Farcha (rys. 2). Pięć dekorowanych rytami egzemplarzy zostało znalezionych w obrębie centrum kultowo-administracyjnego z okresu kultury Nagada III (3300/3200–2740 p.n.e.). Są to unikatowe znaleziska, nie posiadające do tej pory analogii wśród innych zespołów zabytków26. Spośród instrumentów dętych, z okresu predynastycznego znane jest pierwsze przedstawienie fletu prostego (seba’ lub seby) – tzw. piszczałki pionowej o zadęciu krawędziowym27. Ukazana została ona na palecie z Hierakonpolis, datowanej na 4 tysiąclecie p.n.e.28. Piszczałki tego typu wykonywane były z trzciny o długości do jednego metra, posiadały od dwóch do sześciu otworów palcowych i trzymane były podczas gry ukośnie. Instrumenty z okresu Starego Państwa Jak już wspomniano, okres Starego Państwa to czas, kiedy wyraźnie dostrzec można wpływy sumeryjskie. Pojawiają się kategorie instrumentów, które nadadzą trwały kształt egipskiemu instrumentarium. Wśród idiofonów, nadal funkcjonują klaskanki, które w późniejszych okresach, jako instrumenty muzyczne o charakterze czysto rytualnym, dekorowane były dłońmi (rys. 3) lub twarzą bogini Hathor29. Znane są także egzemplarze rzeźbione na kształt kwiatów lotosu – symbolu (m.in.) regeneracji. Kolejnym przykładem perkusyjnego instrumentu samobrzmiącego jest sistrum, również związane z kultem Hathor (potem także Izydy). Złożone było z uchwytu, ramy oraz przymocowaH.G. Farmer, op. cit., s. 267. M. Duchesne-Guillemin,op. cit., s. 289. 26 M. Chłodnicki, K. Ciałowicz, Tell-el-Farkha Preliminary Report, „Polish Archaeology in the Mediterranean”, nr. XVIII, 2006, s. 128, 143. 27 C. Sachs, op. cit., s. 88-89. 28 H.G. Farmer, op. cit., s. 268. 29 B. Lawergren, Music,[w:] Redford, D.B.(ed.), The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, New York 2001, s. 450. 24 25 1/2012 nych do niej poprzecznych płytek30. Wierzono, iż rytmiczne, brzęczące dźwięki sistrum odpędzają siły zła i ciemności. Sistrum zyskało popularność we wszystkich krajach strefy śródziemnomorskiej, a ślady jego zastosowania znane są z Etiopii, a nawet Kaukazu31. Znanych jest kilka typów sistrum. Jeden z nich, sehem, występujący za czasów VI dynastii (2300 p.n.e.), posiadał drewniany lub ceramiczny korpus, inny – sešešet, posiadał formę metalową32. Wśród egiptologów typ ten znany jest jako naos sistrum, gdyż nad uchwytem zakończonym głową bogini Hathor posiadał ramę w kształcie elewacji małej świątyni (rys. 4). Wydaje się, że forma ta stosowana była jedynie w Egipcie, gdyż nie znaleziono żadnego egzemplarza tego typu poza jego granicami33. Dźwięki sistrum często łączone były z dźwiękami menatu – innego instrumentu idiofonicznego, o którym mowa będzie w kontekście okresu Średniego Państwa. W Starym Państwie nie funkcjonują jeszcze membranofony. Unikalny relief pochodzący ze świątyni słońca Niuserre (ok. 2700 p.n.e.) znajdującej się niedaleko Abusir, przechowywany obecnie w Monachium, ukazujący górną część bębna dużych rozmiarów, należy wiązać raczej z sumeryjskim importem34. Wśród instrumentów dętych, oprócz nadal funkcjonujących piszczałek pionowych (rys. 5) oraz krótkich fletów trzymanych poziomo35, w Starym Państwie pojawiły się klarnety (ma·t), różniące się od fletów obecnością pojedynczego stroika. Brak tego typu instrumentów w Mezopotamii pozwala sądzić, iż klarnet był miejscowym wytworem egipskim36. (rys. 6) funkcjonowały jako podwójne piszczałki zaopatrzone w kilka otworów, nie połączone ze sobą i posiadające odrębne ustniki37. Na podstawie oryginalnych znalezisk wiemy, iż nadal konstruowane były z trzciny lub drewna a ich ustniki wykonywano z papirusu38. Grający na klarnecie dwoistym, C. Sachs, op. cit., s. 87. A. Buchner, Encyklopedia instrumentów muzycznych. [tłum.:] Zięba-Szmaglinìska, M. Racibórz 1995, s. 37. 32 H.G. Farmer, op. cit., s. 267. 33 C. Sachs, op. cit., s. 87. 34 C. Sachs, op. cit., s. 97. 35 E. Erman, H.Ranke, op. cit.,s. 295. 36 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 291. 37 H.C. Wysham, The Egyptian Flutes, „The Musical Times and Singing Class Circular”, nr 31, s. 713. 38 E. Erman, H.Ranke, op. cit.,s. 295. 30 31 Kultura zatykał równoległe otwory w obu piszczałkach równocześnie, uzyskując charakterystyczne, pulsujące brzmienie spowodowane różnicami w długości czy położeniu otworów39. Ostatnią kategorią instrumentów, którą można wiązać z okresem Starego Państwa są harfy, znane w Egipcie jako ben, bent, bin lub bint40. Zyskały one ogromną popularność, szybko stając się najważniejszymi i jednymi z najbardziej charakterystycznych egipskich instrumentów. Geneza harfy jest problematyczna, gdyż egzemplarze znane z Egiptu (chronologicznie młodsze), posiadają bardziej skomplikowaną budowę niż harfy sumeryjskie i wyraźnie się od nich różnią41. Harfy egipskie były zaopatrzone w specjalne guziki służące do mocowania strun, natomiast analogiczne instrumenty z Sumeru nie posiadały takiego mechanizmu, a ich struny były jedynie nawijane na ramię. Zgodnie z wyjaśnieniem Curta Sachsa42 nie świadczy to jednak o ich bardziej archaicznym charakterze – wręcz przeciwnie – harfy z guzikami są ewolucyjnie starsze, gdyż trudniej było je nastroić; problem ten rozwiązano usuwając mechanizm mocowania strun na trwale. Nie można jednak wykluczyć, iż harfy powstały niezależnie w ośrodkach sumeryjskim i egipskim, wykształcając się z prostej formy łuku muzycznego43. W tym okresie funkcjonował typ harfy łukowej o półksiężycowatym, a od V dynastii półkolistym kształcie, posiadającej sześć strun44. Instrument z reguły umieszczany był się na ziemi, a harfista grał w pozycji klęczącej45 (rys. 7). Typowym zestawem instrumentalnym w Starym Państwie był flet, klarnet oraz kilka harf46. Instrumenty dobierano zatem w ten sposób, by część z nich nadawała rytm, część natomiast prowadziła linię melodyczną47. Stanowi to o wysokim stopniu zaawansowania muzycznego i jest dobrze widoczne na przedstawieniach w sztuce. C. Sachs, op. cit., s. 90. H.G. Farmer, op. cit., s. 271. 41 B. Lawergren, op. cit., s. 450. 42 C. Sachs, op. cit., s. 91. 43 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 292. 44 H.G. Farmer, op. cit., s. 271. 45 C. Sachs, op. cit., s. 92. 46 B. Lawergren, op. cit., s. 452. 47 H.A. Schlögl, Starożytny Egipt. Dzieje i kultura od czasów najdawniejszych do Kleopatry, tłum. A. Gadzała, Warszawa 2009, s. 79. 39 40 Średnie Państwo – nowe kategorie instrumentów, rozwój starszych, oddziaływania wschodnie Wśród instrumentów samobrzmiących znane są z tego okresu klaskanki połączone ze sobą w dolnej partii i zakończone drobnymi główkami (rys. 8), składane jak dary grobowe do okresu Nowego Państwa48. Menat to instrument idiofoniczny, który można umieszczać wśród grzechotek, składający się z licznych sznurów paciorków przymocowanych do metalowego uchwytu i towarzyszący niekiedy dźwiękom sistrum. Curt Sachs nie uwzględnił go w swoich studiach nad muzycznym instrumentarium, przypisując mu funkcję naszyjnika, istnieją jednak źródła ikonograficzne i pisane wspominające o użyciu menatu w kontekście wykonywania muzyki49. W okresie Średniego Państwa obserwujemy wreszcie pojawienie się membranofonów. Pierwsze bębny o beczułkowatym kształcie, wykonywane z drewna, których przykładowe egzemplarze przechowywane są w zbiorach kairskich i paryskich datowane są na okres panowania XII dynastii (1939/1938–1759 p.n.e.)50. W Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku oraz w Luwrze, znajdują się masywne bębny posiadające ok. 30 cm wysokości51, na nekropoli w Beni Hassan (grobowiec nr 183), odnaleziono zaś bęben osiągający metr wysokości52. Charakterystyczną dla egipskich bębnów cechą jest oplatanie ich siecią rzemieni i sznurków w celu naciągnięcia membran oraz podtrzymania całości korpusu. Tego typu zabezpieczenie może wskazywać na pierwotne wykonywanie tych instrumentów z gliny53 i choć nie zachowały się do naszych czasów oryginalne egzemplarze, znane są analogiczne hinduskie bębny wykonywane właśnie z tego surowca. Ich budowa może wskazywać także na nubijską proweniencję, gdyż bębny znane z Mezopotamii były łączone za pomocą gwoździ lub klejone54. Bębny uderzane obustronnie, zawieszane były w pozycji poziomej na szyi grającego (rys. 9), umożliwiając mu równoczesny marsz, co łatwo godzi się z faktem, iż M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 288. Ibidem, s. 289. 50 H.G. Farmer, op. cit., s. 267-268. 51 C. Sachs, op. cit, s. 97. 52 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 290. 53 C Sachs, op. cit., s. 97. 54 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 290. 48 49 1/2012 Egipt instrumenty te wykorzystywane były w działaniach i uroczystościach o charakterze militarnym55. Innym typem bębna z okresu Średniego Państwa jest bęben w kształcie pucharu (czary), otwarty u dołu, z jedną membraną na wierzchu; ten typ przejęty został z regionu Palestyny ok. 1750 (p.n.e.) 56 i jest prawdopodobnie prototypem dzisiejszej arabskiej darabukki. Pośród harf nadal znana jest harfa łukowa wykazująca tendencję do zwiększania rozmiarów; niewykluczone iż w tym okresie istniała już także harfa ramienna57. Od okresu Średniego Państwa harfy pokrywane były bogatą dekoracją58. Nowe Państwo – apogeum różnorodności W tym okresie nadal funkcjonują klaskanki, które oprócz dotychczasowych typów, są reprezentowane także przez inny rodzaj. W swojej nowej formie zostają skrócone do ok. 80 mm długości i formuje się je na kształt owoców granatu lub szyszek, co wyraźnie wskazuje na ich stopniowe przekształcanie w kastaniety59. W Nowym Państwie pojawia się także inny rodzaj sistrum, w którym rama formowana jest na kształt podkowy (w miejsce wcześniejszego naosu). Typ ten rozprzestrzenił się wraz z kultem Izydy na całym obszarze Imperium Rzymskiego60. [w jakim okresie, warto to zaznaczyć, jak również dla czego się rozprzestrzenił] Popularność zyskały bębny cylindryczne zaopatrzone w membranę rozciągniętą na drewnianej obręczy (określane jako śr) 61 , które szybko zdominowały inne formy bębnów. Szczególnie popularne stały się niedużej wielkości bębenki obręczowe o okrągłym kształcie (prototyp tamburynu), na których grały wyłącznie kobiety62. Tego typu bębenek (zwany qemqem), znany od XVIII dynastii, stał się także atrybutem boga Besa63. Wiemy także o istnieniu bębenków prostokątnych posiadających wklęsłe boki (rys. 10). Jedyny znany okaz tego typu Ibidem . B. Lawergren, op. cit., s. 450. 57 H.G. Farmer, op. cit., s. 271, C. Sachs, op. cit, s. 92. 58 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 293. 59 Ibidem, s. 288. 60 Ibidem, s. 289. 61 B. Lawergren, op. cit., s. 450. 62 C. Sachs, op. cit., s. 98. 63 H.G. Farmer, op. cit., s. 268. 55 56 10 1/2012 znajduje się w Metropolitan Museum i został znaleziony w Tebach64. Nadal znane były bębny beczułkowate, które zyskały wydłużoną formę, w jakiej przetrwały do okresu panowania dynastii saickiej (664–525 p.n.e.) lub dłużej65. W Nowym Państwie pojawił się nowy typ instrumentów dętych, który wyparł używane do tej pory klarnety. Nowe aerofony przybierały formę greckiego aulosu i posiadały podwójny stroik jak współczesny obój, takie też miano zyskały w państwie egipskim66. Instrumenty podwójnostroikowe sporządzano z trzciny o długości ok. 60 cm, same stroiki wykonywane były z blaszek trzcinowych lub trawy. Podobnie jak klarnety, oboje przybierały formę dwóch piszczałek (rys. 11), które różniły się jednak często liczbą otworów67. Wiadomo także, iż na jednej z piszczałek wykonywano melodię, na drugiej zaś burdon (stały dźwięk będący bazą harmoniczną). Informacje te stały się podstawą do studiów mających na celu odtworzenie stosowanej skali i notacji muzycznej, na co pozwalały liczne egzemplarze znane ze zbiorów znajdujących się we Florencji, Turynie, Londynie, Berlinie czy Luwrze68. Zgodnie z opinią C. Sachsa69 badania tego typu nie mogą być jednak miarodajne, gdyż na skutek procesów postdepozycyjnych piszczałki mogły ulec zniekształceniom; poza tym nie jesteśmy w stanie odtworzyć dokładnej techniki gry stosowanej przez starożytnych Egipcjan. Gra na oboju, wiązanym niekiedy ze sferą erotyki, była domeną kobiet70. Wśród instrumentów dętych pojawia się wreszcie trąbka, która została ukazana po raz pierwszy ok. 1415 p.n.e.71 w kontekście militarnym. Trąbki stosowane były głównie w wojsku, często wraz z bębnami, w czasie parad lub do wzywania armii, były jednak związane także z kultem Ozyrysa, któremu przypisywano ich wynalezienie72. Egipskie trąbki (szeneb) miały stożkowatą formę z dość szeroką czarą głosową C. Sachs, op. cit., s. 98. H.G. Farmer, op. cit., s. 268. 66 B. Lawergren, op. cit., s. 450. 67 C. Sachs, op. cit., s. 100. 68 Southgate, T.L., On a Pair of Ancient Egyptian DoubleFlutes, „Journal of the Royal Musical Association”, nr 17, 1890, s. 18, 23. 69 C. Sachs, op. cit., s. 100. 70 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 291. 71 C. Sachs, op. cit., s. 101. 72 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 291, H. G. Farmer, op. cit., s. 270, C. Sachs, op. cit., s. 101. 64 65 Kultura i osiągały ok. 60 cm długości73. Dwa najsłynniejsze i zarazem jedyne autentyczne egzemplarze trąbek pochodzą z grobowca Tutanchamona (rys. 12) i są przechowywane w Muzeum Kairskim; przedmiot znajdujący się w Luwrze, interpretowany do niedawna jako trąbka, został uznany za kadzielnicę74. Zgodnie z ikonografią trąbki te nie były instrumentami mającymi zapewnić rozrywkę w pozagrobowym życiu zmarłego, były natomiast wyznacznikiem pozycji i władzy75. Jedna z trąbek została wykonana z brązu, druga ze srebra, obie posiadały złote ustniki i złotą opaskę u dołu czary. O wcześniejszym wykonaniu trąbki brązowej może świadczyć nieco silniej lejkowaty kształt76, srebrna trąbka posiada także oddzielnie wykonany dzwon. Obie były pięknie zdobione scenami z udziałem Tutanchamona i najważniejszych bogów, obie wyposażone były także w drewniane rdzenie zapobiegające zgnieceniu77. W 1939 r. dla stacji BBC podjęto próbę nagrania dźwięku trąbek przy użyciu współczesnych ustników. Niestety w trakcie tej próby srebrna trąbka uległa trwałemu uszkodzeniu, co uniemożliwia precyzyjne zbadanie jej konstrukcji78. Okres Nowego Państwa to także wspaniały rozwój harf. Pojawia się nowy typ formowany na kształt statku79, w swoich mniejszych egzemplarzach znany jako harfa ramienna (rys. 13), która w czasie gry noszona była na ramieniu i zaopatrzona była w trzy do pięciu strun80. Harfy łukowe ulegały stopniowemu ulepszaniu, stając się jedną z najbardziej wyrafinowanych form wśród instrumentów w ogóle. Najlepszym tego dowodem są harfy pochodzące z okresu panowania Ramzesa III (1187–1156 p.n.e.) ukazane w jego grobowcu. Te dwa wspaniale dekorowane instrumenty zwane harfami Bruce’a (od nazwiska osiemnastowiecznego podróżnika, który dokonał ich dokumentacji), osiągnęły ogromne rozmiary – niemal 2 m wysokości C. Sachs, op. cit., s. 101. D. Comand, (et al.), Skarby Egiptu. Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze, Warszawa 2007, s. 308. 75 H.A. Schlögl, op. cit., s. 82. 76 H.G. Fischer, Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance, „Metropolitan Museum Journal”, nr 24, 1989, 47. 77 D. Comand (et. al.), op. cit., s. 308. 78 Montagu, J., One of Tutankhamon’s Trumpets, „The Galpin Society Journal”, nr 29, 1976, s. 117. 79 H. Hickmann, A New Type of Egyptian Harp, „Acta Musicologica”, nr 26, 1954, s. 128. 80 C. Sachs, op. cit., s. 93. 73 74 i wyposażone były w dziesięć i dwanaście (lub jedenaście i trzynaście) strun81. Rozmiary harf i duża liczba strun (do ok. 20) wymagała gry w pozycji stojącej82 (rys. 14). Innym typem funkcjonującym w tym okresie była harfa nóżkowa, opierająca się na ukośnej poprzeczce, wspartej równocześnie na kolanach harfisty. Często dekorowana była emblematem Izydy lub Ozyrysa83. Ostatnim wreszcie rodzajem harfy, który pojawił się w egipskim instrumentarium była harfa kątowa (rys. 15), znana w zachodniej Azji od początku 2 tysiąclecia p.n.e. Pierwsze przedstawienie tego instrumentu pochodzi z okresu panowania Amenofisa II (1413–1388 p.n.e.) z grobowca nr 367 w Tebach84. Harfy te posiadały od 21 do 23 strun, pionowy wąski korpus pokryty skórą, załamujący się w dolnej części i tworzący poprzeczkę znajdującą się podczas gry między udami instrumentalisty85. Struktura pudła rezonansowego harfy kątowej jest dobrze poznana dzięki prześwietleniu dokonanemu na egzemplarzu znajdującym się w Luwrze86. W przeciwieństwie do Mezopotamii, gdzie harfy kątowe bardzo szybko wyparły formę łukową, Egipcjanie wykazali się dużo większym konserwatyzmem87, a pełna adaptacja nowego instrumentu trwała ponad tysiąclecie. W okresie Nowego Państwa z obszaru Żyznego Półksiężyca zostały przejęte także liry. Pierwsze przedstawienie związane z lirą pochodzi z grobowca nr 3 w Beni Hassan, należącego do Chnumhotepa (okres panowania XII dynastii) i ukazuje ją w rękach azjatyckiego Beduina. Przedstawiony Beduin określony mianem ‘Aa’mu, przybył do Egiptu w celu zapłacenia trybutu wspomnianemu dostojnikowi, właścicielowi grobowca88. Egzemplarze z tego okresu posiadają prostokątne pudło rezonansowe, dwa asymetryczne ramiona połączone poprzeczką oraz struny przytwierdzone jednym końcem do strunociągu znajdującego się na wierzchniej części pudła, a drugim do H.G. Farmer, op. cit., s. 271. M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 293. 83 C. Sachs, op. cit., s. 92. 84 L. Manniche, Angular harps in the Amarna Period, „Journal of Egyptian Archaeology”, nr 92, 2006, s. 248. 85 C. Sachs, op. cit., s. 96. 86 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 293. 87 B. Lawergren, op. cit., s. 452. 88 H.G. Farmer, op. cit., s. 272. 81 82 1/2012 11 Egipt wzmiankowanej poprzeczki89. Lira zyskiwała niekiedy lżejsze i wyszukane formy (rys. 16), często zdobiona była na ramionach motywami zoomorficznymi, co odzwierciedla wpływy mezopotamskie90. Za panowania Echnatona (1340–1324 p.n.e.) popularność zyskały liry ogromnych rozmiarów, wymagające zaangażowania do gry dwóch osób (rys. 17). Wydaje się prawdopodobne, że wzorzec tego typu liry został także zaczerpnięty z Sumeru – już ok. 2500 p.n.e. instrumenty te były przedstawiane na pieczęciach z Uruk czy Suzy91. Z drugiej strony przykład takiej formy znany jest ze sztuki hetyckiej92, co może wskazywać na jej anatolijskie korzenie. Liry mogły być zatem zarówno niewielkimi 5-strunowymi, jak i 18-strunowymi instrumentami, osiągającymi wysokość człowieka93. Instrument ten został w pełni zaadaptowana w przeciągu kilku wieków, choć nigdy nie zyskała dużej popularności, a do jej określania używano semickiego terminu k·nn·r94. Wraz z lirą do Egiptu przybyły instrumenty szyjkowe, czyli lutnie (rys. 18). Instrumenty te szybko zyskały popularność, wydaje się, że grały na nich jedynie kobiety95. Grająca pociągała struny, których liczba wynosiła od dwóch do czterech, trzymanym w prawym ręku plektrum, równocześnie przyciskając je palcami lewej dłoni do jednego z progów owiniętych na szyjce96 Egipskie lutnie posiadały dwa rodzaje pudeł rezonansowych: owalne oraz znacznie wydłużone. Z czasem pojawiła się także bardziej zaawansowana forma, zaczerpnięta od Hetytów, przypominająca kształtem współczesną gitarę97. Epoka Późna i okres grecko-rzymski a dalsze funkcjonowanie egipskiej tradycji muzycznej Rozpoczynając od instrumentów samobrzmiących, warto wspomnieć o nowym typie klaskanek, które zostają zaopatrzone w małe C. Sachs, op. cit., s. 102. M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 294. 91 B. Lawergren, op. cit., s. 452. 92 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 294. 93 E. Erman, H.Ranke, op. cit.,s. 295. 94 C. Sachs, op. cit., s. 103. 95 Ibidem. 96 Ibidem. 97 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 295. 12 metalowe talerzyki mocowane do trzonu za pomocą gwoździ (rys. 19). Przez Sachsa98 typ ten określany jest jako trzaskawka z talerzykami. Datowane są na pierwsze wieki naszej ery i spotyka się je także na mozaikach z Kartaginy oraz rzymskich sarkofagach, a także później, w Cesarstwie Bizantyjskim99. Wpływy greckie zaowocowały także pojawieniem się metalowych talerzy oraz kastanietów, znanych z egzemplarzy pochodzących z chrześcijańskich pochówków100, a także fletni pana101. Równocześnie wyparte zostały inne kategorie instrumentów, jak na przykład lutnie, które powróciły do Egiptu dopiero w połowie VII w.102, kiedy kraj objęty został wpływami Islamu. W Epoce Późnej funkcjonowały metalowe dzwonki wykonywane ze złota, srebra lub brązu103. Z okresu panowania Osorkona II (874–850 p.n.e.) znany jest przykład dużego bębna obręczowego (ponad 60 cm średnicy), który został błędnie zinterpretowany przez Jacoba Burchardta104 jako gong. W zbiorach Muzeum Kairskiego znajduje się także pergaminowe pokrycie bębna o średnicy 25 cm, datowane w przybliżeniu na Epokę Późną (664–332 p.n.e.), zdobione sceną figuralną z udziałem Izydy i osoby grającej na bębnie105. Jest to dowód na bogate dekorowanie także tej kategorii instrumentów oraz ich wykorzystanie w czasie ceremonii religijnych i pogrzebowych. Z okresu grecko-rzymskiego znane są przykłady przedstawień niewielkich harf o półksiężycowatym kształcie wspieranych przy grze na stołkach. Pojawiają się one w scenach mitologicznych związanych z Hathor lub z udziałem królowych czy księżniczek. Wydawać by się mogło, iż typ ten funkcjonował jedynie w sztuce, znany jest jednak przykład niewielkiej harfy (39 cm wysokości) z czasów panowania Psametycha I (664–610 p.n.e.)106 pięknie rzeźbionej i zakończonej królewskim wizerunkiem w koronie pszenet (rys. 20). C. Sachs, op. cit., s. 105. M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 288. 100 C. Sachs, op. cit., s. 104. 101 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 291. 102 B. Lawergren, op. cit., s. 452. 103 M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 290. 104 [za:] H. G. Farmer, op. cit., s. 272. 105 D. Comand (et. al.), op. cit., s. 522. 106 H. Hickmann, op. cit., s. 128. 89 98 90 99 1/2012 Kultura W III w. p.n.e. Ktesibios z Aleksandrii wynalazł hydraulos, czyli tzw. wodne organy107 Stanowiły one kombinację fletni pana i instrumentu klawiszowego, zaopatrzone były w zbiornik z wodą, w którym magazynowane było sprężone powietrze uwalniane podczas gry. Hydraulos zapewniał rozrywkę w cyrkach i podczas muzycznych konkursów. Stał się prototypem przyszłych organów, które dopiero w średniowieczu zyskały swoje sakralne funkcje108. Zakończenie Przedstawiony obraz muzycznego instrumentarium egipskiego wyraźnie pokazuje dominację obcych wpływów. Rodzimego pochodzenia można doszukiwać się jedynie w przypadku sistrum i klarnetu, co stanowi mierny wynik na tle całego szeregu wykorzystywanych instrumentów. Warto jednak pamiętać, że dla wysoko rozwiniętych cywilizacji charakterystyczne jest otwarcie na nowe wpływy i ich asymilacja do własnych potrzeb. Mimo bliskowschodnich wzorców Egipcjanie nadali wielu swoim instrumentom niepowtarzalny charakter, przejawiający się w ich funkcji czy dekoracji. Muzyka stała się dla nich nieodłącznym elementem, towarzyszącym życiu sakralnemu, kultowemu i pozagrobowemu, a tak wielka rola muzyki jest równoznaczna z rolą jej nośników. 107 108 H. G. Farmer, op. cit., s. 270. M. Duchesne-Guillemin, op. cit., s. 292. 1/2012 13 Egipt 1. Mężczyźni grający na prętach zderzanych (Sachs 1975: 86, rys. 29) 2. Grzechotki z Tell el-Farcha (Ciałowicz 2005: 93, ryc. 99) 3.Klaskanki (DuchesneGuillemin 1981: 298, plate 27) 14 1/2012 Kultura 5. Flet – piszczałka o zadęciu krawędziowym (Lawergren 2001: 451, il. g) 4. Naos sistrum (DuchesneGuillemin 1981: 300, plate 35) 7. Harfiarz i flecista (Farmer 1957: 275, plate IX a) 6. Klarnet (Lawergren 2001: 451, il. h) 8. Klaskanki (Średnie Państwo) (Lawergren 2001: 451, il. a) 9. Bęben dwumembranowy (Lawergren 2001: 451, il. g) 1/2012 15 Egipt 10. Bębenek prostokątny (Lawergren 2001: 451, il. d) 11. Obój (Lawergren 2001: 451, il. i) 12. Trąbki z grobowca Tutanchamona (DuchesneGuillemin 1981: 302, plate 47) 13. Harfa ramienna (DuchesneGuillemin 1981: 302, plate 53) 14. Harfa z okresu Nowego Państwa (Sachs 1975: 95, tablica VI c) 15. Harfa kątowa (DuchesneGuillemin 1981: 303, plate 55) 16 1/2012 Kultura 16. Egipcjanka grająca na lirze (Sachs 1975: 95, tablica VI b) 17. Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 2001: 451, il. m) 18. Lutnia (Sachs 1975: 94, tablica V c) 19. Trzaskawka (DuchesneGuillemin 1981: 299, plate 29) 20. Harfa z okresu panowania Psametycha I (Hickmann 1954: 129, plate I) 1/2012 17 Bibliografia Anderson R., Ancient Egyptian musical instruments. A catalogue and its problems „The Musical Times”, 1976, s. 117-824. Buchner A., Encyklopedia instrumentów muzycznych. tłum. Zięba-Szmaglinìska M., Racibórz 1995. Chomiński J., Wilkowska-Chomińska K., Historia muzyki cz. I, Kraków 1989. Chłodnicki M., Ciałowicz K., Tell-el-Farkha Preliminary Report, „Polish Archaeology in the Mediterranean”, nr. XVIII, 2006, s. 127-153. Ciałowicz K., Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w:] Śliwa J. (ed.), Wielka Historia Świata. Stary i Nowy Świat od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, Kraków 2005, s. 7-95. Comand D. (et al.), Skarby Egiptu. Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze, Warszawa 2007. Duchesne-Guillemin M., Music in Ancient Mesopotamia and Egypt, „World Archaeology”, nr 3, 1981, s. 287-297. Erman E., Ranke H., Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum, Tübingen 1923. Farmer H.G., The music of Ancient Egypt [w:] Wellesz E. (ed.), Ancient and Oriental Music. Oxford 1957, s. 255-282. Fischer H.G., Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance, „Metropolitan Museum Journal“, nr 24, 1989, s. 47-52. Head J.G., Chordophones in the Ancient Aegean and Near East. Selwyn College 2007. Hickmann H., A New Type of Egyptian Harp, „Acta Musicologica”, nr 26, 1954, s. 127-128. Lawergren B., Music [w:] Redford, D.B.(ed.), The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, New York 2001, s. 450-454. Manniche L., Angular harps in the Amarna Period, „Journal of Egyptian Archaeology”, nr 92, 2006, s. 248-249. Montagu J., One of Tutankhamon’s Trumpets, „The Galpin Society Journal”, nr 29, 1976, s. 115-117. Pulver J.,The Music of Ancient Egypt, „Journal of the Royal Musical Association”, nr 48, 1921, s. 29-55. Redford D.B.(ed.), The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, New York 2001. Sachs C., Historia instrumentów muzycznych, tłum. Olędzki S., Warszawa 1975. Schlögl H.A., Starożytny Egipt. Dzieje i kultura od czasów najdawniejszych do Kleopatry. [tłum.] Gadzała, A., Warszawa 2009. Scott N., The Daily Life of the Ancient Egyptians, „The Metropolitan Museum of Art Bulletin”, nr 31, 1973, s. 123-170. Southgate T.L., On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes, „Journal of the Royal Musical Association”, nr 17, 1890, s. 13-33. Wellesz E. (ed.), Ancient and Oriental Music, Oxford 1957. Wysham H.C., The Egyptian Flutes, „The Musical Times and Singing Class Circular”, nr 31, s. 713-716.
