W dniu 24.06.1812 Napoleon uważał II wojnę polską za

1.
Ziemie polskie pod trzema zaborami 1795-1806
Ogólnie
Delimitacja – wyznaczanie nowych granic – zajęło kilkanaście miesięcy.
Rosja – Bug i Niemen zach. granicą.
Austria – zach. Pilica , płd. i wsch. Bug + Kraków .
Prusy – część ziemi krakowskiej, WLKP, Mazowsze, Warszawa. Podlasie, WKL od Prus
Wschodnich do Niemna.
( to trzeba po prostu na mapie „wyczuć”)
Ostateczna Konwencja Rozbiorowa – 26 tys. 1797r. w Petersburgu.
Rosja - 471 000 km2. (62%) i 6 000 000 dusz (45%)
Prusy – 148 000km2 (20%) i 2 700 000 dusz (23%)
Austria - 140 000 km2 (18%) i 4 800 000 dusz (32%)
Polacy odsuwani od władzy.
- Aus. I Prus. Państwo wtrąca się w stosunki Pan-Chłop.
Chłop – 80% ludu + ma opiekę prawną państwa.
Rosja
Do czerwca 1795 działa w Smoleńsku komisja śledcza przeciw buntownikom. Przywódcy Pows.Kość.
w twierdzy Pietropawłowskiej. Uczestnicy powstania na osiedlenie w głąb Rosji lub Sybir.
11 listopada 1994 – Generał Gubernatorem Litwy zostaje Nikołaj Repnin
Struktura ludności : Większość – chłopi Litewscy, Białoruscy i Ruscy; Polacy – szlachta; Pol.
Mieszczaństwo – niezbyt liczna grupa; poza tym Żydzi, Tatarzy Ormianie Karaimi.
Religia od najliczniejszej – Unici, Rzymscy Katolicy , Prawosławni.
Idea ‘zjednoczenia ziem Ruskich’  była Polska = ‘zachodni kraj’.
Konfiskata majątków tym co nie złożyli przysięgi + powstańcom kościuszkowskim – rozdanie ich
targowiczanom i rosyjskim generałom / w tym żonie Ożarowskiego :-p /
Rozpad wielkich majątków Magnackich - wzrost majątków szlachty średniej.
Kwestionowanie praw szlachty gołoty – do kategorii „Jednodworców” = obowiązek 25l. służby
wojskowej.
Społeczeństwo – Naród = Szlachta 6 000 000 polaków na 150 000 dworzaństwa Rosyjskiego.
Ukraina – 80% własności ziemskiej w rękach Polskich; wyczuleni na nienaruszenie szlacheckich
przywilejów ; występuje tendencja Targowicka.
Na dwór Petersburski – Adam, Jerzy i Konstanty Czartoryscy – synowie Adama Kazimierza 
odzyskali majątek.
1796 – umiera Katarzyna Wielka; Gru 1796 – Paweł Pierwszy wypuszcza Kościuszkę i spółkę
Nowe rynki, opłacalny handel zbożem Ryga, porty Czarnomorskie = dostatek = umocnienie
lojalizmu.
Zachowany we władzy statut litewski z 1840r.
Szlachta posiadająca – od 25 poddanych; samorząd; sejmiki powiatowe i gubernialne – decydują o
niektórych sprawach lokalnych, wybór członków sądów ziemskich i grodzkich, urzędników
szlacheckich (marszałek powiatowy, podkomorzy itp.) . Możliwość petycji do panującego.
Pan a Chłop – Rosjanie się nie wtrącają; możliwa pańszczyzna od dusz, nie ziemi; handel chłopem
bez ziemi; projekt okręgu białostockiego/1807/ i Guberni Wileńskiej i Grodzieńskiej/1817/, o
zniesieniu poddaństwa – odrzucony.
Miasta – niewielkie uprawnienia samorządowe, wybieranie burmistrzów i magistraty;
Żydzi – przypisani do kahału, obowiązek osiedlenia w miastach, zakaz kupowania ziemi, prawo do
handlu, rzemiosła, duże podatki; mogą osiedlać się tylko w 15 zachodnich guberniach.
Kościół Rzymski – Ros. chce go sobie podporządkować; przetasowanie diecezji – znoszenie i
ustanowienie nowych.; 1798 – Utworzenie 6 diecezji: Wilno, Wornie (na Żmudzi), Łuck, Żytomierz,
Kamieniec Podolski, Mińsk.
Jan Bogusz Siestrzeńcewicz – wierny piesek Katarzyny, bp ; abp Mohylewski; metropolita kościoła
rzymskokatolickiego w Rosji.
- Bp. mianowani przez cara; - Ograniczenie kontaktów hierarchii katolickiej z Rzymem; zakaz
ogłaszania dokumentów papieskich bez zgody państwa.
1
1801- powstaje kolegium duchowne w Petersburgu  funkcje nadzorcze, metropolita na czele.
Hierarchia katolicka pozbawiona uprawień politycznych.
Kościół Unicki – zwalczany przez carat i cerkiew. Po I rozbiorze - likwidowanie biskupstw unickich
pozostało tylko abp. w Połocku.
Jason Smogorzewski – abp. unicki w Połocku, 1780 – zmuszony do opuszczenia Rosji, następca
Herakliusz Lisowski.
Katarzyna I – nacisk na unitów by przechodzili na prawosławie, wsparcie w tym jezuitów i
Siestrzeńcewicza; interwencja Rzymu i Poniatowskiego nic nie dała; zamykano klasztory
bazyliańskie; nawracanie –często siłą; tworzono eparchie – Wołuńska, Bracławska, Podolska, Mińska.
Paweł I i Aleksander I – Presja cerkwi i państwa słabnie, do diecezji unickich w Połocku, Łucku
Brześciu dodaje Wileńską- siedziba metropolii; Walka z kościołem – charakter ideowy.
1803 – utworzenie Wileńskiego Okręgu Naukowego; szkolnictwo charakter Polski, oddziaływanie
kultury polskiej na wieś litewską i białoruską.
Prusy
Zabór Pruski stanowi ponad połowę ziem Pruskich, 45% mieszkańców Prus to mieszkańcy Polski.
Podział Administracyjny :
(Nowy Śląsk – cz. województwa Krakowskiego + Będzin + Siewierz +Częstochowa wł. do
prowincji Śląsk )
 Prusy Zachodnie – pomorze Gdańskie z Toruniem
 Prusy Południowe – Poznańskie, Kaliskie, część Mazowsza z Warszawą ( departamenty
Poznański, Kaliski, Warszawski – centrum administracyjne)
 Prusy Nowowschodnie – ziemie na płn. Od Bugu i Wisły (departamenty Płocki i Białostocki)
Departament – władze kolegialne administracyjne, Sądowe ( rejencje) i skarbowe (kamery); dzieli się
na powiaty, z landratem na czele.
Karl von Hoym – minister śląska, antypolski, zarząd nad ziemiami II i III zaboru.
Prawo – Pruski kodeks Krajowy; 1797 – Powszechne Prawo Krajowe – Allegemeines Lendrecht.
Administracja, Sądy, Szkolnictwo – Język Niemiecki. Likwidacja samorządu szlacheckiego i
miejskiego. Odsunięcie Polskiej szlachty od urzędów. Katastrofalne skutki dla młodej gołoty – zostaje
tylko kariera wojskowa  otwarto dwie szkoły kadetów, Kalisz i Hełm.; ograniczenie szkolnictwa, 2
szkoły średnie na departament + gimnazjum niemieckie w Poznaniu i takież Liceum w Warszawie.
Cenzura + nadzór policyjny =  w życiu publicznym
1796 – konfiskata królewszczyzn i znacznej ilości dóbr duchownych - do rąk urzędników i
wojskowych pruskich. Duchowni podlegają nadzorowi.
Patent o poddanych mieszanych  kto ma dobra w innym zaborze ma je sprzedać do 5 lat.
Mieszkańcy i Gospodarka: podatki większe niż za czasów Polski i sprawnie ściągane.
Uporządkowano księgi hipoteczne : „+” ułatwia kredyty ; „ - ” ułatwia też zadłużanie.
Bez zmian w ustroju stanowym; Pan – władza zwierzchnia nad wsią; Państwo kontroluje
sądownictwo dominialne, bierze chłopa obronę, ogranicza rugi, utrzymuje poddaństwo i pańszczyznę;
rosną stale zobowiązanie chłopa wobec dworu i państwo  podatki i 20lat w wojsku.
Korzystne warunki kolonizacji Niemieckiej. Wieś mazowiecka i wielkopolska spokojna,
Śląska już bryka – lokalne bunty chłopskie, echa rewolucji francuskiej.
Rolnictwo – dobra koniunktura, wzrost cen; eksport przez Gdańsk, uprawa ziemniaka i hodowle
owiec cienkowełnistych.
Gospodarka – regres sukiennictwa manufakturowego w WLKP; rozwój kopalnictwa i hutnictwa na
Śląsku  Pruskie zbrojenia; Nowy Śląsk – 2 nowe kopalnie węgla kamiennego, huta w Pankach,
solanki w Ciechocinku.
Warszawa - Zajęta w 9 stycznie 1796; zubożenie i wyludnienie; utraciła samorząd; siedziba władz
administracyjnych; staje się miastem garnizonowym.
Miasta  Warszawa – 1792 – 120 000 dusz; 1797 – 65 000
 Berlin – 170 000
2
 Poznań – 15 000
 Kalisz - 5 100
Warszawa druga co do wielkości w Prusach, po Berlinie.
Ogólnie – Wroga postawa Polaków; represje na uczestnikach insurekcji; cenzura; usunięcie z
Warszawy oficerów Polskich.
Marzenie ks. Antoniego Radziwiłła – chce pogodzić Polaków z Hohenzollernami.
Gotfryd Bertholdi  zorganizował anty-pruski spisek w Gdańsku.
Towarzystwo Republikanów Polskich – pierwsza radykalno-demokratyczna organizacji w Polsce
porozbiorowej – 1798 – 1801; Warszawa
Austria
Królestwo Galicji i Lodomerii  urzędowa nazwa ziem zabranych w 1772, powiększone o Galicje
Zachodnią w 1795  ziemie miedzy Bugiem a Pilicą.
Pretekst Marii Teresy do I rozbioru – rewindykacja tytułem praw Królów Węgierskich do księstwa
Halicko-Włodzimierskiego.
Kraków, Styczeń 1796 – opuszczenie przez Prusaków  Komisja Urządzająca, potem Gubernium
prowincji.
1803 – unifikacja, władze nad całym zaborem przejmuje Gubernium Lwowskie, Galicja Zachodnia
zmienia nazwę na Nową, analogicznie do Starej (z 1772).
Administracja - podział na cyrkuły, na czele stoi starosta.
Nowa Galicja – dobre gleby; przemysł manufakturowy w Zagłębiu Staropolskim, duże miasta
 Kraków 26 000
 Lublin 7 000
Stara Galicja:
Zachód, pod San – większość Polacy Katolicy;
Wchód – większość Rusinii, Grekokatolicy i Prawosławni.
Żydzi – 7 do 10 % mieszkańców
Organizacja Kościelna
 Rzymskokatolicka : Lwów – abp, Przemyśl*, Tarnów* Kraków, Kielce, Lublin - bp
* ustanowione, cofnięte, ustanowione z powrotem 
 Ormianie – Lwów – abp.
Unici – Lwów – abp, Przemyśl, Chełmno = bp
Galicja wschodnia – parafie prawosławne.
Uniwersytety
1802 – dekret ograniczający autonomie Austrii.
1805 – Upada Uniwersytet we Lwowie w jego miejsce liceum.
Szkoła Główna w Krakowie – uniwersytet pod dawną nazwą; 1802 – wprowadzono w nim wykłady
po łacinie; potem germanizacja wykładów i kadry profesorskiej, 4 wydziały – lekarski, teologiczny,
prawny i filozoficzny.
Na wzór austriacki zreorganizowano i zgermanizowano szkoły średnie.
Orientacja Austriacka
1795-96 HBS tracą Niderlandy, Lombardie i Toskanie. Austria była w oczach Polskich polityków
zaborcą najmniej zainteresowanym „likwidacją państwa Polskiego”.
Leopold II – (1790 -92) – inicjatywa Józefa Maksymiliana Ossolińskiego -Charta Leopoldina –
konstytucja dla Galicji – szeroka autonomia- inicjatywa utknęła w Wiedniu.
Związek Patriotów Polskich – gazeta Dziennik Patriotów Polskich (1792-98); Jerzy Ossoliński,
Walerian Dzieduszycki, Pośredniczył miedzy insurekcyjną Polską a Austrią.
Franciszek II – Rządy reakcyjne; ostra policyjna cenzura edukacji i twórczości literackiej; rządy
centralistyczne, policyjne, biurokratyczne, germanizacja, eksploatacja podatkowa.
1994 – uwięził w Josephstadt (Jaromer) Ignacego Potockiego i Michała Zabiełło, w Ołomuńcu
Hugona Kołłątaja i Józefa Zajączka.
3
1795-1815  wywleczono 100 000 rekruta Galicyjskiego.
Zmiana orientacji polityków Polskich – większość ziemiaństwa – postawa bierna.
Próba pozyskania polskiej szlachty do gwardii Galicyjskiej – dow. od 1782r Adam Kazimierz
Czartoryski. – bez większego znaczenia.
System Rządów – Austriacki system administracji; sądy, szkoły, urzędy – po niemiecku; miasta tracą
samorząd; szlachta odsunięta od władzy; przepisy odnośnie poddaństwa mieszanego; nowe przepisy
podatkowe; monopol solny i tytoniowy; złote reńskie i podlegające szybkiej dewaluacji banknoty.
Gospodarka – Charakter eksploatatorski; jak najwięcej rekruta i podatków.
Manufaktury zagłębia Staropolskiego – praca na potrzeby wojska; w rejonie Olkusza i Jaworzna –
kopalnie; Saliny Wieleckie; chłopskie tkactwo płócienne.
Kraków – uporządkowany organizacyjnie, włączono doń Kazimierz, wyburzono fortyfikacje
miejskie, zrujnowane budynki i kościoły; 26 000 dusz.
Lwów – 40 000 dusz
Szlachta – 3 do 3,7 %, bardzo rozwarstwiona.
Dążenia do redukcji szlachty – obowiązek udowodnienia szlachectwa.
Nadawanie tytułów elicie politycznej i majątkowej Galicji  próba stworzenia stanu w stanie.
Stany krajowe / Sejm Krajowy/ w okresie 1790 – 1817 nie zwoływane.
Duża koniunktura na zboże.
Ośrodek życia kulturalnego – Wiedeń.
Puławy – ośrodek kultury Polskiej – Izabela Czartoryska.
Stosunki Społeczno-Ekonomiczne
Ustawodawstwo Józefa II – chce warstwy bogatych chłopów w roli podpory państwa.
Ziemia – wyłączna własność pana
Chłop – pod opieka państwa
1781 – pańszczyzna ograniczona do 3 dni w tygodniu dla kmieci; i 12 w roku dla komorników i
chałupników.
1782 – zniesiono niewolę osobistą, sprowadzono umiarkowane poddaństwo  prawo do wyjścia jeśli
się da zastępcę i będzie miało zgodę władz Administracyjnych.
1787 – podział Gruntów na dominialne i rustykalne ( z tych ost. nie można wyrugować)
Chłop ma prawo odwołania do cyrkułu. Samorząd wiejski.
1787 – dekret o robociźnie – określa wymiar pańszczyzny i innych powinności chłopskich.
1798 - możliwość zawierania umów chłop-pan o czynsz.
2. Polska emigracja po trzecim rozbiorze. Legiony.
Co ogólnie- młodzież chleje w ‘Pałacu pod Blachą’, niektórzy zwiali na wieś i udają że ich kury
interesują, synowie arystokratów pośpieszyli na dwory zaborcze.
Kierunki – Paryż, Wenecja, Drezno
Orientacja :
- Polska kolonie w Stambule, próba przekonania władz Tureckich do akcji antyrosyjskich. Brak
Efektu
- Pro-Pruska – Antoni Radziwiłł, krótko Henryk Dąbrowski. Mieli nadzieje że zaborcy się pogryzą.
Fryderyk Wilhelm II – Pol. proponują wspólnego Polsko-Pruskiego państwa pod Hohenzollernami –
ten nie chciał wojny z Rosją
-Pro-Austriacka – Józef Maksymilian Ossoliński, Walerian Dzieduszycki(przywódca Centralizacji
Lwowskiej); Aus. też nie chciała zadzierać z Rosją.
-Pro-Rosyjska – Paweł I i Aleksander I wysyłają sygnały pokojowe – Adam Jerzy Czartoryski,
Ksawery Drucki-Lubecki, Michał Kleofas Ogiński; Tomasz Wawrzecki( najwyższy naczelnik siły
zbrojnej narodowej Powstania Kościuszkowskiego, po tym jak tego Tadeusza ucapili) .
-Pro-Francuska – brak jednolitego programu. Większościowa. Deputacja i Agencja
Deputacja – zaw. Latem 1795. Dionizy Mniewski, Franciszek Ksawery Dmochowski, Gabriel
Taszycki, związki z Józefem Sułkowskim, adiutantem Napoleona; głownie paryżanie; powstanie w
Polsce, Polska-Republiką; równość wobec prawa; rewolucyjna konstytucja; reforma agrarna  chłopi
wezmą udział w postaniu.
4
Agencja - Franciszek Barss (dawny przedstawiciel rządu powstańczego w Paryżu), Józef Wybicki;
bardziej umiarkowani od Deputacji; recepta na niepodległość  oręż Francji dobra koniunktura
międzynarodowa; Polska- monarchią + zmodyfikowana konstytucja 3 maja.
- T. Kościuszko, I. Pawlikowski, Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość – Paryż 1800 ; bliżej
do Deputacji, ale główna siła Polski to insurekcja.
Co tam na zachodzie ?
Starania o utworzenie Polskiej formacji zbrojnej u boku Francji.
- Wenecja, Stanisław Sołtyk-Weygtynowski, Polski ośrodek w Wenecji, nie udało się ale jest pierwsza
próba.
- 1796 – Henryk Dąbrowski, kolejna próba, przedstawia Dyrektoriatowi propozycja – odmowa bo
konstytucja zabranie cudzoziemcom służby.
9 I 1797 Mediolan – Umowa z Rzeczypospolitą Lombardzką, Utworzenie Legionów Polskich;
obywatelstwo dla żołnierzy;
20 I 1797 – Henryk Dąbrowski – odezwa do polaków w czterech językach, by wstępowali pod
„Polskie Sztandary”.
Deputacja + Zajączek – nieprzychylna legionom. Kościuszko z zastrzeżeniami poparł.
2 pułki (legie), batalion piechoty i batalion jazdy.
I legia- dow. Michał Wierholski; II legia – dow. Franciszek Rymkiewicz.
- Siłą wcielano chłopów z obozów jenieckich.
Józef Wybicki – 1794 – komisarz cywilny przy korpusie Dąbrowskiego - 1797 –dyrektor biura
dyplomatyczno-prasowego przy komendzie legionów.
Działanie Legionów – Udział w zajęciu Rzymu; pacyfikacja buntujących się wiech.
H.D. proponuje Nap. desant przez Adriatyk na wybrzeże dalmatyńskie lub lądowanie w Grecji i
przedarcie się przez Austrie do Galicji. Odrzucono.
Legion Deniski – pogranicze Austr.-Tureckie; dowódca Joachim Denisko; planował dywersja na
tyłach armii Austriackiej walczącej z Francją; nie chciało mu się czekać; 30 kwietnia 1797 
wtargnął bez polecenia na Austriacką Bukowinę; rozbity
1797 – 1798 – władzę trójzaborowo rozbijają spiski; Rosja na Wołyniu i w Wilnie; Prusy spisek
Bertholdiego Gotfryda w Gdańsku; Austria – Centralizacja Lwowska.
Centralizacja Lwowska – Waleria Dzieduszycki, Pius Raciborski; struktura organizacyjna we
wszystkich zaborach; po rozbiciu uchowała się Warszawska Filia  Erazm Mycielski, Alojzy
Orchowski, Andziej Horodyski; 1798 zawiązują Towarzystwo Republikanów Polskich.
Franciszek Gorzkowski – Podlasie; koncepcja powstania chłopskiego; aresztowany wskutek donosu
przez Austriaków; 1802 – wydalony z kraju.
1797 – pokój w Campio Formio.
17-19 czerwca 1799  Bitwa pod Trebbią, duże obrażenia I legii, Dąbrowski został ranny.
II legia – zdziesiątkowana pod Weroną i Magnano, wydana Austriakom przez francuskiego
komendanta twierdzy w Mantui.
1799  Powstaje Legia Naddunajska; bezpośrednio w służbie Republiki Francuskiej; dowódca Karol
Otton Kniaziewicz; wysławiona w bitwie pod Hohenlinden 3 XII 1800
1801  Pokój w Luneville; postanowienia nie popieranie wrogów wewnętrznych; legiony robią się
niewygodne; ujawnione związki radykałów legionowych z Jakobińską opozycją; wykopano legiony na
San Domiongo/ Haiti / (bunt)’ 1802-1803  wysłano 5520 z czego” 4000 do grobu, 330 wróciło.
1797 – pierwsze odegranie Mazurka Dąbrowskiego  podczas Powstania Listopadowego uznane za
hymn.
Legiony – dużo rola w ‘uobywatelnianiu’ (z nauką czytania włącznie), w szkoleniu oficerów i
podoficerów, mających później kształtować armię KW i KP; obecność Legionów na Arenie Europy –
wymiar polityczny i moralny – wojsko narodowe.
5
3. Księstwo Warszawskie
geneza
w wyniku przegranej bitwy pod Frydlandem 14.06.1807 Rosja decyduje się na rozpoczęcie rokowań
pokojowych z Francją. Napoleon i Aleks I spotkali się w Tylży [dokładnie to na tratwie na Niemnie] i
tam zaczęli rozmowy. Podpisano dwa traktaty ros-fr [7.07.1807] i
fr-pruski [9.07.1807]. Skutkiem wojny było powstanie Księstwa Warszawskiego [nazwa mówiąca
wprost o Polsce drażniła zaborców]. Napoleon podporządkował sprawę pod Rosję- zależało mu na
sojuszu. Zaproponował przekornie Aleksowi I tron polski i granice aż po Wartę. Aleks się nie zgodził
[wiedział że w Polsce go nie lubią], zaproponował aby brat Napoleona, Hieronim Bonaparte był
królem, a A.J. Czartoryski wicekrólem/namiestnikiem. W efekcie doszli do porozumienia i na króla
wybrali Fryderyka Augusta, władcę Saksonii. Granice Księstwa obejmowały:
-z I zaboru okręg notecki z Bydgoszczą i Piłą, północne Kujawy, ziemię chełmińską bez Grudząca.
-z II i III zaboru pruskiego, poza okręgiem białostockim [był częścią ziem zabranych- ziemie
wschodnie historycznej Polski].
ustrój polityczny
Księstwo było zależne zarówno o Francji i jej polityki wobec Rosji, jak i właśnie Imperium
Rosyjskiego, które leciało na dwa fronty [to będzie widoczne przy wojnie 1809r.]
Konstytucja Księstwa
Konserwatyści chcieli dostosowania Ustawy Rządowej z 3.05.1791.Radykałowie chcieli wcielić
wzorce francuskie. Ostatecznie Napoleon w Dreźnie przy pl. politykach podyktował zasady generalne,
które zebrane tworzyły Statut Constitutionnel du Duche de Varsovie podpisany przez Napoleona
22.07.1807. urzędowy język polski w administracji, szkolnictwie i sądownictwie; katolicyzm religią
panującą, swoboda publicznego kultu dla wszystkich wyznań, Żydzi nie uzyskali praw obywatelskich
[zawieszone na 10 lat]jako grupa nie integrująca się z resztą społeczeństwa. Obywatele równi wobec
prawa, a ich stan jest pod opieką trybunału; brak przepisów o wolności słowa, druku zgromadzeń i
ochronie wolności osobistej; Jednakowe prawo posiadania majątku, wyboru zawodu, przemieszczania
się, dysponowania własną osobą. Jednakowa odpowiedzialność karna przed niezależnymi sądami.
Podstawą był Kodeks Napoleona regulujący stosunki cywilne, relacje miedzy państwem a Kościołem,
wprowadzał śluby cywilne i rozwody. Zniesienie poddaństwa chłopów, powszechny system
sądownictwa.
Dotychczas chłopi na pańszczyźnie mieli prawo do swojej zagrody i uprawianej ziemi, a Uniwersał
połaniecki z 7.05.1794 gwarantował nieusuwalność chłopa z ziemi [potwierdzali to Prusacy, a
Komisja Rządowa potwierdziła prawo d zagrody i uprawianej ziemi].
Dekret grudniowy 21.12. 1807 znosił niewolę- likwidacja poddaństwa chłopów i związanych z nim
ograniczeń prawnych, ziemia uprawiana przez chłopa była własnością pana, chłopi mogli się
przenosić pozostawiając inwentarz, zabudowy, plony i ziemię, chłop całkowicie wolny ale zależny od
pana materialnie.
Władca
Fryderyk August; rezydował gł. w Dreźnie, ustanowiono unię personalną; jako władca Księstwa miał
pełnię władzy wykonawczej i inicjatywę prawodawczą. Zatwierdzał akty rządowe i ustawy sejmowe,
obsadzał stanowiska państwowe, wprowadzono odpowiedzialność ministerialną i wyższych
urzędników przed królem;
Ministerium
Powstało w miejsce Komisji Rządzącej [rozwiązana 5.10.1807]; skład:
minister spraw wewnętrznych i religijnych Jan Paweł Łuszczewski,
minister policji Aleksander Potocki
minister wojny ks. Józef Poniatowski
minister sprawiedliwości i spraw zagranicznych Feliks Łubieński
minister przychodów i skarbu Tadeusz Dembowski
minister sekretarz stanu Stanisław Breza
pod przewodnictwem prezesa tworzyli RADĘ MINISTRÓW, pierwszym prezesem był Stanisław
Małachowski, potem Ludwik Gutakowski [po 1807]
Rada Stanu
6
Złożona z ministrów i referendarzy, opiniowała projekty aktów prawnych ministrów, przygotowywała
własne, posiadała uprawnienia sądu kasacyjnego oraz najwyższego trybunału administracyjnego.
Sejm główny
Senat: 6 wojewodów i 6 kasztelanów}[dożywotnio] i 6 biskupów; udzielał sankcji uchwałom Izby
Poselskiej, pierwszym prezesem był Stanisław Małachowski
Izba Poselska: 60 posłów wybieranych przez posesjonatów, 40 deputowanych wybieranych przez
Zgromadzenia Gminne [tu obowiązywał cenzus posiadania praw polit., majątku wykształcenia, zasług,
wieku 24lata ]. Izbą kierował marszałek; zadania: uchwalanie ustaw i podatków, zatwierdzanie zmian
prawa cywilnego i karnego, ogłaszanie ustaw w Dzienniku Praw. System przedstawicielski
uzupełniały sejmiki [zgromadzenia gminne i powiatowe]
Sejm obradował co dwa lata na sesjach trwających 15 dni.
Podział Administracyjny
Podział na 6 departamentów, te dzieliły się na powiaty, miasta z prezydentem lub burmistrzem
tworzyły municypalność. Samorząd tworzyły rady departamentalne, powiatowe i municypalne [te ost.
doradzały]
Podział administracyjny Kościoła
6 diecezji- arcybiskupstwo gnieźnieńskie i 5 biskupstw- Poznań, Włocławek, Płock, Chełmno,
Warszawa; Wigry podlegały bezpośrednio Rzymowi.
Wojsko
Liczebność stała określona na 30 tys. nie licząc gwardii narodowej. Służba 6 lat, służba powszechna o
1808, obowiązywała od 21 do 27 roku życia wszystkich mężczyzn. Dyrekcję Wojny przekształcono w
Ministerium Wojny. Józef Poniatowski naczelnym wodzem od jesieni 1808. Szefem Sztabu
Generalnego odpowiedzialnym za wyszkolenie bojowe został gen. Franciszek Fiszer. Z 3 legii z 1806
uformowano 3 dywizje, każda z 4 pułków piechoty, 2 pułków jazdy, batalionu artylerii i batalionu
saperów. Organizacja korpusów kadetów w Kaliszu Chełmnie, Wyższej Szkoły Aplikacyjnej dla
oficerów. Utworzenie wywiadu i kontrwywiadu działającego na terenie zaborców. Powstał wojskowy
wymiar sprawiedliwości, wprowadzono umocnienia m.in. w Zamościu Modlinie Toruniu
Częstochowie itd. Przywrócono Order Virtuti Militarii pod nazwą Orderu Wojskowego Księstwa
Warszawskiego.
polityka wewnętrzna
Obawy budziło wprowadzenie kodeksu Napoleona- raziła zasada równości praw politycznych,
równość dostępu do własności. Szlachta obawiała się utraty pańszczyzny i ziemi uprawianej przez
chłopów. Większość Polaków optowała za ulepszeniem Ustawy Rządowej. Arcybiskup Ignacy
Raczyński walczył o zniesienie ślubów cywilnych i rozwodów. Na pierwszym posiedzeniu sejmu
10.03.1809 dochodziło do ataku jakobinów na konserwatystów. Jakobini chcieli zwiększyć
kompetencje sejmu, ograniczenia uprawnień Rady Stanu, zrównania uprawnień posłów i
deputowanych. W ostateczności jakobini przegrali na arenie politycznej z konserwatystami. Po
przyłączeniu Nowej Galicji doszły 4 nowe departamenty, 4 diecezje w tym jedna unicka w Chełmie.
Sejm powiększono o 12 senatorów, 40 posłów, 26 deputowanych, a Radę Stanu uzupełniono o 2
referendarzy. Galicyjscy politycy obawiali się konsekwencji zniesienia poddaństwa chłopów. Wzrosły
morale, wiara i liczebność wojska. Ustanowiono liczebność na 60 tys. w 1810r. Józef Poniatowski
reorganizował, powiększał, tworzył nowe pułki, korpusy inżynierskie, prowadził umocnienia fortec.
Wojsko pochłaniało bez mała 66% dochodów. Żądano oszczędności. Szczególnie Tadeusz
Matuszewicz który w październiku 1811 został ministrem skarbu, ale wisząca już wtedy wojna
Napoleona z Rosją zmuszała Poniatowskiego o walkę o dochody dla wojska. Nowy minister skarbu
uzdrowił finanse państwa m.in. przez odroczenie spłat sum bajońskich i uporządkowaniu podatków.
Kołłątaj w 1808 był zwolennikiem polityki Napoleona w sprawie polskiej, ale z Szaniawskim i
Horodyskim uznali że trzeba uwolnić Polskę spod hegemonii fr. W 1810 zawiązał się spisek
antynapoleoński, na czele którego stanął Feliks Potocki z loży masońskiej Izys w Warszawie.
Nawiązał kontakt z przeciwnikami Napoleona francuskimi, niemieckimi, saksońskimi. Krytycznie
oceniali udział Polaków w Hiszpanii, chcieli powstania w imię polskiej wolności i niezależności,
wyzwolenia zaborów, przywódcę widziano w Dąbrowskim. Feliks zszedł w lutym 1811 z tego świata i
sprawa się rypła. Dużą rolę odegrali wolnomularze [masoni] popierający dążenia narodowe i
umiarkowane reformy. Znaczniejsze loże: Izys, Świątynia Mądrości, Gwiada Wschodnia, Bracia
Polacy itd. Do lóż przynależeli tacy ludzie jak: Józef Szaniawski, Tadeusz Matuszewicz, Julian Ursyn
7
Niemcewicz, Stanisław Potocki, Dąbrowski, Poniatowski. Ruch wolnomularski był silnie zwalczany
przez Kościół zwłaszcza przez Ignacego Raczyńskiego.
Edukacja – 22.01.1807 powołano do życia Izbę Edukacyjną , w 1810 przekształconą w Dyrekcję
Edukacji Narodowej. jej pracami kierował Stanisław Kostka Potocki. W styczniu 1808 ogłoszono
urządzenie szkół miejskich i wiejskich elementarnych i zaczęto na szeroką skalę otwierać szkoły
parafialne, średnie, zawodowe, wiejskie. Nauka w języku polskim. Otwarto seminaria kształcące
nauczyciel. Szkoły wyższe pojawiły się po 1809- Akademia Krakowska jako Szkoła Główna z 4
wydziałami- teologii, prawa, lekarskim, filozoficznym. W 1808 powstała Szkoła Prawa którą w 1811
połączono ze Szkołą Administracji. W 1810 Szkoła Lekarska w Warszawie zostaje otwarta. W 1800
założone Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauki zrzeszało szeroki krąg ludzi nauki, kultury itp.,
organizacja miała charakter ponadzaborowy. Pod patronatem Towarzystwa powstał Słownik języka
polskiego Lindego.
gospodarka
Rolnictwo- Kraj wybitnie rolniczy w którym jeszcze używano trójpolówki, ale powoli zaczęto
również wdrażać nowe systemy uprawy. Własność ziemska w ręku szlachty. Chłopi dalej obowiązani
do darmowej roboty. Uwolnienie chłopów było odebrane negatywnie przez szlachtę. Zniesienie
poddaństwa przy utrzymaniu pańszczyzny hamowało rozwój gosp. Upowszechniała się uprawa
koniczyny i ziemniaków. Wojna odbiła się niekorzystnie na wsi, wyzyskane przez fr i pl. żołnierzy,
blokada kontynentalna z 21.11.1806 pozbawiła częściowo angielski rynek bytu na wełnę i zboże,
którego cena spadała strasznie szybko, razem z nim cena ziemi. Przyczyniło się to jednak do rozwoju
rynku wewnętrznego, usunęło konkurencje angielskiego pochodzenia. Dalszy rozwój hutniczy w
Samsonowie :D, po 1809 wraca do Księstwa Staropolski Okręg Przemysłowy z kopalniami, hutami
żelaza, miedzi, ołowiu. Nastąpił wzrost krajowego zapotrzebowania na produkcję żelaza. I uwaga! W
Krakowskiem znajduje się wspaniałe Zagłębie a w nim kopalnie węgla, cementownie itd.
Handel- obowiązywał francuski kodeks handlowy od 24.03.1809.w Warszawie powstaje Rada
Handlowa Ogólna koordynująca handel zagraniczny i politykę celną. Silny rozwój kupiectwa.
10.10.1807 na mocy układu z Prusami uzyskano bezcłowy handel na Wiśle oraz zwolnienie od ceł
tranzytu handlowego na Śląsku, wytyczono drogę handlową i wojskową łączącą Księstwo z Saksonią.
Eksportowano przede wszystkim nadwyżki produkcji rolnej. Z Rosji sprowadzano bydło. Prowadzona
była rabunkowa gospodarka leśna. Istniała sieć komór celnych ale przemyt kwitł.
Polityka państwa
Domagano się interwencjonizmu w państwowym przemyśle, rolnictwie, gospodarce miejskiej.
Zwracano uwagę na poprawę stanu rzemiosła. Stosowano cła ochronne, zwolnienia od podatków,
przywileje handlowe, inwestycje, zagraniczni fachowcy przez 6 lat byli zwolnieni z podatku.
Naprawiono Kanał Bydgoski, rozwinął się spław na Wiśle i Warcie. Zadłużenie 43mln franków na
mocy konwencji w Bajonnie 10.05.1808 miedzy Księstwem a Napoleonem zredukowano do 24mln
płatnych w ciągu 4 lat, do 1811 wypłacono trzy raty, resztę Napoleon prolongował na rzecz wojny z
Rosją. Stąd słynne polskie sumy bajońskie.
8
wojna 1809 i przyłączenie Galicji Zachodniej- Nowej Galicji
Przyczyny
Austriacy szukali okazji do odwetu za Austerlitz i za dogodne uznali interwencję Napoleona w
Hiszpanii w 1808. Dodatkowo przekonali Rosję o ryzyku hegemonii francuskiej, i że jak tak dalej
pójdzie to odrodzi się państwo polskie i zaborcy utracą ziemie uzyskane w XVIII wieku. Poza tym to
Napoleon jest agresorem więc Rosja nie ma obowiązku pomocy w ramach sojuszu odpornego. Prusy
odmówiły udziału w przedsięwzięciu, Rosja obiecała unikać walki z Austriakami przy jednoczesnym
paraliżu powstańczej akcji Polaków.
Przebieg
15.04.1809 arcyks. Ferdynand d’Este przekroczył granicę w rejonie Nowego Miasta. W Księstwie
nie było wojsk fr które na froncie hiszpańskim walczyły, Sasów w Warszawie było jakieś 2155 i ich
12 armat. Polskiej armii ok. 17 500. a po obstawieniu strategicznych garnizonów zostało jakieś 15
200.p-olacy usytuowali się między Falentami a Raszynem.
Raszyn 19,04,1809 Polacy utrzymali główne linie obrony, a Austriacy złamali swoje szyki bojowe.
Bitwa nierozstrzygnięta, ale pozwoliła zahamować impet agresora. Polacy przenieśli się na teren
warszawskiej Pragi [23.04] zabierając zapasy wojenne i zrywając mosty.
Gen Dąbrowski i gen. Zajączek udają się do Poznania celem umocnień linii obrony razem z
Wybickim. Zajączek formował nowe oddziały, gen Sokolnicki wyparł Austriaków spod Pragi i otwarł
drogę do Galicji, Poniatowski ruszył na południe i zajmował kolejno 14.05- Lublin, 18.05Sandomierz, 20.05- twierdzę w Zamościu, 24.05- Jarosław, a 27ego Polacy wkroczyli do Lwowa.
Szerzący się ruch powstańczy sięgający Zbrucz i Dniestr aż po Pokucie, sprzyjał tworzeniu się
nowych pułków piechoty i jazdy na koszt bogatych ziemian, na wyzwolonych terenach organizowano
polską władzę administracyjną i sądowniczą.
Poniatowski pod koniec maja utworzył Radę Centralną Cywilno- Wojskową z Andrzejem
Horodyskim na czele, Centralny Wojskowy Tymczasowy Rząd Obydwóch Galicji we Lwowie ze
Stanisławem Zamoyskim jako prezesem. Później przekształcony na Rząd Wojskowy Tymczasowy
Centralny pod protekcją Najjaśniejszego Cesarza i Króla Napoleona Wielkiego.
Ferdynand prowadził coraz bardziej nieudolnie kampanię ponosząc klęskę jedną za drugą,
15.05.1809 nie udało mi się zdobyć Płocka i Torunia. Obroniła się też Jasna Góra.
Postawa Rosjan: 06.1809 Dmitrij Siergiej Golicyn wkroczył do akcji, formalnie Rosja wspierała
Francję, a tak na serio to osłaniali dupy Austriakom. Aleks I oświadczył fr ambasadorowi że nie ma
opcji aby przyłączyć Galicję do Księstwa. Pod koniec lipca 1809 proponowano Poniatowskiemu
przejście na str. rosyjską razem z całym wojskiem, bo ten planuje włączyć całe Księstwo z Galicją do
Rosji a samemu ogłosić się królem. Obiecał że utrzyma przywileje dla szlachty, rangi dla wojskowych
i donacje dla Poniatowskiego.
Rosjanie nie udzielali nam pomocy w trakcie walki o Sandomierz, który padł 18.06.1809,
pomogli Austriakom odzyskać Galicję wschodnią z Lwowem 21.06.1809. Poniatowski w tej sytuacji
podwoił swoją armię. Powstrzymał Rosjan którzy chcieli zająć Krk. Zmusił Austriaków do kapitulacji
i 15.07 wojsko pl. wkroczyło triumfalnie do Krakowa.
Podole w Galicji Wschodniej: płk Franciszek Strzyżewski 21.07.1809 rozbił i zmusił brygadę
austriacką do złożenia broni.
Skutki
13.05.1809 do Wiednia wkracza Napoleon, 21 i 22.05 przegrywa pod Aspern i Essling z
Austriakami, 5-6.07 bitwa pod Wagrami zwycięska dla Napoleona. 13.07.1809 Napoleon wygrywa
pod Znojm, a Austria prosi o łaskę.
Do Wiednia udają się w delegację Ignacy Potocki, Ignacy Mączyński, Tadeusz Matuszewicz celem
przekonania Napoleona do przyłączenia Galicji Wschodniej do Księstwa. Ten jednak 3.08.1809
odmawia z powodu ewentualnej wojny z Rosją, wojny niepopularnej i niechcianej we Francji.
Ostatecznie przyłączona zostaje tzw. Nowa Galicja z Lublinem i Krakowem oraz Zamość z okręgiem i
Podgórze. Wieliczka stała się polsko- austriackim kondominium. Rosja otrzymała okręg tarnopolski.
Wszystko to zostało umocnione pokojem w Schonbrunn 14. 10.1809.
wojna 1812- 1813
Przyczyny
Rosja uważała za uwłaczające odbudowe państwa polskiego, obawiała się wzrostu potęgi Księstwa
oraz upomnienia się o ziemie zabrane. Od 1809 uwidaczniały się słabości fr-ros sojuszu. Aleks I
9
4.01.1810 zaproponował konwencję Napoleonowi [dot. Zapobiegnięcia rozrostu Księstwa, usunięcia
sprawy Polski raz na zawsze, likwidacji orderów, zamknięcia drogi służbowej i wojskowej dla
Polaków z zaboru ros.], ta miała go skompromitować w oczach Polaków. Napoleon się nie zgodził.
A.J. Czartoryski ponownie namawiał na odbudowę Polski pod berłem carskim. Aleks I postanowił
wykorzystać ruchy separatystyczne na Litwie- wmawiał tamtejszej magnaterii że utworzy państwo
litewskie niezależne od Polski. Celem był osłabienie orientacji pro napoleońskiej. Za pośrednictwem
Czartoryskiego zaproponował Poniatowskiemu: że jeśli Polacy przejdą na stronę cara, to ten odbuduje
Polskę z granicami na Dźwinie, Berezynie, Dnieprze, będzie unia personalna pl- ros, a Austria odda
Galicję. Rosję bardzo uwierała blokada kontynentalna i w 1810 otwarła porty dla statków pod
neutralną banderą. Wprowadziła cła na fr towary i zamknęła granice dla handlu z Pl. Francja zwiera
traktaty sojusznicze 24.02.1812 z Prusami, 14.03.1812 z Austrią. Rosji i Francja rozpoczęły
mobilizację sił. Francuska armia zaczęła napływać do Księstwa, sama polska armia sięgnęła 100tys. w
sumie było 350 tys. woja i bardzo to doskwierało wsi. Tylko V korpus Józefa miał char. czysto polski,
reszta była rozdzielona między korpusy armii fr.
Przebieg
W dniu 24.06.1812 Napoleon uważał II wojnę polską za rozpoczętą. W polityce Napoleona okazało
się że jednym realnym sojusznikiem jest właśnie Księstwo. Prusy i Austria i Saksonia co prawda
przyjęły sojusz, ale uważały je za mniejsze zło w wypadku kiedy miałyby odmówić i się narazić
Napoleonowi. Aby sprawa polska była pewna i stabilna raz na zawsze trzeba było złamać potęgę
militarną Rosji, jednak do samego końca Napoleon nie określał jednoznacznie celu wojny aby
pozostawić sobie pole do manewru. 31.05.1812 na naradzie w Poznaniu ustalono z Napoleonem
niezbędne działania wojenne. Na posiedzeniu Sejmu Nadzwyczajnego 28.06.1812 ogłoszono Akt
Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego, marszałkiem został Adam Kazimierz Czartoryski.
Celem konfederacji było przywrócenie Królestwa Polskiego, wyłoniono Radę Generalną
Konfederacji. Orzeł i Pogoń stały się herbem, a barwami oficjalnymi błękit i karmazyn jak a
konfederacji barskiej.
28.06.1812- wkroczenie wojsk fr. z marszałkiem Joachimem Muratem do Wilna. Litwa słabo
przygotowana do wojny polskiej
1,07,1812- utworzenie w Wilnie Komisji Tymczasowej Rządu WKL. – Polacy spodziewali
się raczej przyłączenie ziem litewskich do Polski
Im dalej na wschód tym gorzej z postawą Litwinów, rosło niezadowolenie posesjonatów- ogołacano
gospodarstwa z żywności, rósł czynny opór chłopów. Wielka Armia idąca w głąb Rosji była coraz
bardziej osłabiona, Korpus ks. Józefa walczył pod Mirem [9-10,07], Romanowem, zwyciężył w bitwie
pod Smoleńskiem 17.08.1812 ponosząc wielkie straty.
7.09.1812 bitwa pod Borodino: Armią ros. dowodził gen Michaił Kutuzow. Taktycznie wygrał
Napoleon ale praktycznie został wpuszczony w maliny. Podszedł pod Moskwę [14.09], ale ta była
doszczętnie spalona i pozbawiona prowiantu. Kutuzow otrzymał posiłki, odciął drogę Napoleonowi na
południ i zagroził blokadą w Moskwie.
19.10.1812 Wielka Armia opuściła Moskwę i ruszył na Kaługę, ale pod Małojarosławcem Kutuzow
zagrodził Napoleonowi drogę i w bitwie [24.10] zmusił do powrotu na stary szlak którym Wielka
Armia szła na Moskwę. 10.12.1812 padło Wilno, to się Napoleon zabrał z niewielką eskortą i przez
Warszawę do Paryża umknął. W tym samym czasie wycofywał się V Korpus i już 13 grudnia został
powitany w stolicy przez ks. Józefa.
30.12.1812 Prusy przechodzą na stronę Rosji; bierność do Rosjan zachowała Austria i Saksonia.
30.01.1813 zostaje zawarty sojusz austriacko- ros. 6.01.1813 Rosjanie zajmują Warszawę.
Zamość bronił się do 25.11, Modlin 25.12, Jasna Góra padła 5.04, Toruń 18.04.1813
Ministrowie Tadeusz Matuszewicz, Tadeusz Mostwoski po porozumieniu z St. Zamoyskim i A.J.
Czartoryskim nawiązali kontakt z Rosjanami celem przejścia na ich stronę Księstwa z warunkiem
zachowania niezależności Księstwa. Car przyjmował ofertę ogólnikowo- pozwolił nam ślepo wierzyć,
że Księstwo przetrwa ale gwarancji żadnej nie dawał. Od 7 maja do połowy czerwca V Korpus z ks.
Józef, dotarł do Żytawy w Saksonii. Jeszcze po zwycięskiej kampanii fr-pruskiej Napoleon zawarł
rozejm 4.06 do 18.08. z Prusami, zaczął szukać porozumienia z Aleksem I proponując mu oddanie
Księstwa, ale ten i tak już zajął je więc Napoleon nie miał żadnego asa w rękawie. Nie miał ni c do
zaoferowania.
10
16-19.10.1813 bitwa pod Lipskiem w której Józef został ranny dwukrotnie i potem zmarł w nurtach
Elstery kiedy chciał przedostać się na drugą stronę. Napoleon poniósł klęskę. Przegrał z połączonymi
siłami pruskimi, szwedzkimi, saskimi, rosyjskimi. Nad Korpusem V dowództwo przejął Antoni
Sułkowski, który z Napoleonem wrócił do Paryża do abdykacji Cesarza.
upadek państwa
Przede wszystkim Aleks I nie zrezygnował ze zdobyczy Księstwa- teraz miał otwartą drogę na
Europę. Chciał w niej zwiększyć swe wpływy. Anglia chciała widzieć w Austrii i Prusach
przeciwwagę dla Rosji. W instrukcji dla Karla Nesselrode’a, Aleks I pisał Księstwie jako należnej
nagrodzie za walkę z Napoleonem, o organizacji Księstwa zadecyduje Car sam, bez pomocy
międzynarodowej, Poznańskie i okręg chełmiński [bez Torunia] będzie można oddać Prusom, które
również otrzymają Saksonię, Austria z kolei otrzyma Podgórze i Wieliczkę, z ustaleniem granicy na
Wiśle aż do Sanu. Ostatecznie los Księstwa rozstrzygnięto traktatami z 3.05.1815 : ros-pruskim, rosaustriackim. Prusy otrzymały zach. cz, Księstwa- departamenty poznański i bydgoski z których
utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie, oraz Toruń.
Austria otrzymała Pogórze i Wieliczkę, okręg tarnopolski [zajęty w 1809 przez Rosje].
Kraków z okręgiem stał się miastem wolnym, niepodległym, ściśle neutralnym pod opieką Rosji,
Austrii i Prus. Rosja zagarnęła większość ziem, tworząc Królestwo Polskie, połączone z Cesarstwem
Rosyjskim- związane unią personalną, posiadające konstytucję nadaną przez Cara. Mimo tych
postanowień utrzymano państwowość polską, wierzono że Królestwo i ziemie zabrane zostaną
złączone ze sobą. Bardzo boleśnie odczuwano utracenie Poznańskiego, Torunia i Krakowa. Tak
okrojone Królestwo było odbierane jako sprawa polska- to co miało być zaczątkiem przyszłej Polski,
teraz będzie pojmowane jako jedyna Polska w Europie.
4. Sprawa polska na kongresie wiedeńskim.
Sprawa polska była reprezentowana na kongresie wiedeńskim przez księcia Adama Jerzego
Czartoryskiego. Działał on w imieniu Aleksandra I, a miał na celu realizację założeń polskiej polityki
cara. Członkowie kongresu mieli różne plany co do przyszłości księstwa. Najwięcej do powiedzenia w
tej kwestii miał bez wątpienia car Aleksander. Wiedział on, że posiadanie księstwa jest prostą drogą
do wzrostu wpływów Rosji w Europie Środkowej. Z drugiej strony znajdowali się przeciwnicy jego
koncepcji. Brytyjczycy wiedzieli w jego rozwiązaniach zachwianie równowagi kontynentalnej. Chcieli
równego podziału terytorium pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię. Austria wiedziała że państewko
znajdujące się u boku Rosji będzie w przyszłości dążyć do odebrania całej Galicji, natomiast Prusy
chciały otrzymać jak najwięcej ziemi, należącej jeszcze obecnie do księstwa. Należy pamiętać że to
głównie ziem zaboru pruskiego zostało owo księstwo utworzone. Aleksander był jednak zręcznym
politykiem. Cwany lis jeszcze przed kongresem podają się zadania zjednania sobie Polaków. Zgodził
się z Napoleonem i pozwolił na powrót wojsk polskich do Warszawy z wszystkimi sztandarami i pod
bronią. Następnie 3.III.1814 r. spotkał się z Tadeuszem Kościuszką i zapewnił go że Polacy otrzymają
swoją ojczyznę, jednak ten musi ofiarować mu swoja pomoc i umiejętności. Ten zapewnił cara o
swojej wierności. Natomiast Książe Adam usłyszał, że co prawda Wielkopolska zapewnie przypadnie
Prusom, jednak Aleksander w swej bezgranicznej przyjaźni odda Litwę Polakom. W ten oto sposób,
car nie mając oddanych sojuszników wśród mocarstw, szukał ich między Polakami. Jednocześnie
Prusacy zostali zapewnieni, że Rosja podejmie wszelkie starania aby całe terytorium Saksonii zostało
anektowane przez Prusy. Instrukcja Aleksandra I dla jego głównego dyplomaty Karla Nesselrode była
bardzo prosta. Księstwo Warszawskie należy się Rosji za jej poświęcenie w dziele pokonania
korsykańskiego diabła. Można rozważyć drobne ustępstwa terytorialne: Poznańskie i okręg chełmiński
(bez Torunia) dla Prus, oraz Wieliczka i Podgórze dla Austrii. Jednak to car będzie samodzielnie
decydował o organizacji ziem księstwa. Te wytyczne wzburzyły zagranicznych dyplomatów. Pojawiło
się wiele wariantów co do spornej sprawy. Prusy reprezentowane przez Karla Augusta von
Hardenberga żądały dodatkowo Torunia, Klemens Lothar von Metternich (reprezentujący Austrię) nie
chciał oddać Krakowa i Zamościa, Talleyrand uznał rozbiór Polski z 1795 r. i proponował powrót do
11
tych granic. Lord Castelreagh wysunął 3 warianty: odbudowa Polski w granicach z 1772 r. lub 1791 r.
albo też wariant gdzie Rosja oprze swoją zachodnią granice na Wiśle. Co prawda Aleksander
buńczucznie odrzekł że nawet wojna nie zmusi go do zmiany planów, ale po podobnych
zapewnieniach z drugiej strony, zgodził się na drobna korektę. Dbał o sojusz z Prusami (pamiętajmy o
gwarancji aneksji Saksonii) i zgodził się na oddanie im Poznańskiego aż po rzekę Prosnę, a z Torunia i
Krakowa chciał utworzyć wolne miasta. Te deklaracje nie rozwiązały napiętej sytuacji, dlatego
Francja, Anglia i Austria zawiązały tajny sojusz przeciwko Rosji i Prusom. W Warszawie Książe
Konstanty (wraz z polskimi dowódcami służącymi wcześniej pod Bonapartym) rozpoczął
przygotowywanie wojsk do manewrów. Jednak w praktyce wszyscy zdali sobie sprawę, że Europa po
okresie Napoleońskim jest zbyt wyniszczona, aby podjąć kolejną morderczą wojnę. Dlatego car
powtórzył swoje wcześniejsze deklaracje, dodatkowo zapewnił o wolnym handlu na Wiśle i
postanowił że nada księstwu konstytucję, a w przyszłości poszerzy jego terytorium. Od Austrii i Prus
chciał gwarancji utworzenia instytucji narodowych i udziału Polaków w lokalnej administracji. Doszło
do kompromisu, zdano sobie sprawę że są to ostatnie słowa Aleksandra. Nieco później doszło do
przekazania Torunia Prusom (skomplikowana rozgrywka, dotyczyło to Rosji, której nie udało się
przekonać innych uczestników do oddania całego terytorium Saksonii Prusakom, jednocześnie sprawa
dotyczyła tego że Prusy miały spłacić za Rosje pewną Holenderską pożyczkę). Ostatecznie w
symboliczny dzień 3.III.1815 r. podpisano traktaty: rosyjsko-pruski i rosyjsko-austriacki, gdzie
stwierdza się że:
 Prusy otrzymują:
- departament poznański i bydgoski (ostatecznie z Toruniem) z których to powstaje Wielkie
Księstwo Poznańskie.
 Austrii zostają zwrócone:
-Wieliczka i Podgórze,
-Rosjanie oddają im okręg Tarnopolski, przyłączony do Księstwa Warszawskiego w 1809 r.
 Kraków i okolice to miasto "wolne, niepodległe i ściśle neutralne" państwo pod opieką Rosji,
Austrii i Prus.
 Rosja jest beneficjentem i zbiera resztę.
5. Królestwo Polskie 1815 – 1830 ustrój polityczny i opozycja.
20.06. 1815 roku powołane do samodzielnego bytu w Warszawie. Posiadało wszystkie atrybuty
państwa: terytorium, granice, granice celne, instytucje administracyjne, niezależne szkolnictwo i
sądownictwo, sejm – system przedstawicielski, prawo, monetę i armię. Odrębne paszporty i paszporty.
Językiem urzędowym był polski. W kontaktach z Petersburgiem francuski. Władcą był każdorazowo
rosyjski car, który przyjmował tytuł króla polskiego.
KONSTYTUCJA
Konstytucję królestwa napisał zespół kierowany przez księcia Adama J. Czartoryskiego. Nadawał ją
król. Nie decydował o niej sejm ani wybory dorosłych mieszkańców. Król mógł odwołać konstytucję.
Mógł też wydawać statuty organiczne uzupełniające konstytucje.
Posiadała wiele cech wspólnych z konstytucją Księstwa Warszawskiego, ale zamiast Wettinów na
tronie mieli zasiadać Romanowowie.
Sejm nabrał większej władzy, przywrócono kolegialny charakter organów rządowych
i administracyjnych.
Ministrowie brali odpowiedzialność za akty wydawane przez króla poprzez ich kontrasygnatę.
Minister mógł jej odmówić, gdy postanowienie króla było wbrew konstytucji, ale król mógł też
dokonać zmiany urzędnika.
MONARCHA
Pełnia władzy wykonawczej, mianowanie referendarzy, wyższych urzędników, prezesów komisji
wojewódzkich biskupów i senatorów. Stał na czele sił zbrojnych w czasie wojny
i pokoju. Kierował polityką zagraniczną. Wypowiadał wojny i zawierał układy. Decydował
o udziale w wojnie Królestwa. Zwoływał sejm, mógł go przedłużyć lub rozwiązać czy odroczyć. Miał
inicjatywę ustawodawczą. Projekty trafiały do Sejmu za pośrednictwem
12
Rady Stanu. Jeżeli po przyjęciu król ich nie sankcjonował to przepadały tzw. Weto absolutne.
NAMIESTNIK
Zastępca króla podczas jego nieobecności. Prezydował Radzie Stanu. zarządzał sprawami publicznymi
i mianował urzędników. Bez prawa łaski i nadawania szlachectwa. Był nim gen Józef Zajączek, nie
był lubiany jako były jakobin, a potem człowiek na usługach Rosji. Ludzie widzieli by na tym
stanowisku ks. Czartoryskiego, ale on był zbyt dobrym kandydatem.
Józef Kalasanty Szaniawski – kierownik cenzury od 1819 r.
SEJM
Naród polski miał mieć reprezentację w postaci: króla senatu i Izby poselskiej. Nawiązanie do
dawnych tradycji. Sejmiki szlacheckie wybierały 77 posłów, a zgromadzenia gminne 51. Prawo
wyborcze posiadała szlachta płacąca 100 złp podatku rocznie.
W zgromadzeniach gminnych głosowali: obywatele nie szlachta mający, grunta i nieruchomości,
kupcy, kler parafialny, inteligencja.
Wojskowi nie mieli prawa głosu. Czynne prawo wyborcze od 21 lat bierne od 30. Kadencja trwałą 6
lat. Posłowie posiadali immunitet osobisty. Ordynacja była stosunkowo demokratyczna. 100 tys.
wyborców.
Miał się zbierać co dwa lata na 30 dni. Zajmował się podatkami, prawem karnym, cywilnym,
podatkami, budżetem państwa, organizował system menniczy, uchwalał pobór do wojska,
o ile nie zrobił tego król i zajmował się wykonywaniem innych jego poleceń.
Posłowie mieli prawo do interpelacji, zapytań i skarg co do urzędników. Nie byli jednak
odpowiedzialni przed sejmem.
Równość wszystkich wobec prawa, wolność druku z możliwością jej ukrócenia, wolność religijna, z
uprzywilejowaną pozycją katolików.
Słabością konstytucji był brak samorządu.
Żydzi nie mieli praw publicznych, nie mogli być na urzędzie ani być oficerami.
Od 1822 mieszkali tylko w „rewirach” a wychodząc z nich musieli płacić opłatę biletową.
Natomiast szlachta ziemiańska miała przewagę we wszystkim, ale nie miała monopolu na władzę.
SENAT
Posiadał równorzędną z Izbą Poselską pozycję w stanowieniu prawa. Król nominował
64 senatorów. Senat sądził za zbrodnie stanu i przestępstwa wyższych urzędników.
RADA STANU
Podział na Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną. ZO – projekty ustaw, dekretów, oddawanie
pod sąd urzędników powoływanych przez króla.
RA- gabinet ministrów, 5 naczelników wydziałów rządowych, Prezes RA. Zastępował naczelnika, na
wypadek jego śmierci. Gdy umarł Zajączek ,RA stała się kolegialnym organem władzy najwyższej.
ARMIA
Miała polski, charakter, polskie sztandary, orły, barwy komenda. Generałowie i oficerowie byli
Polakami. 28 tys. żołnierzy etatowych w czasie pokoju. 40-50 % budżetu na potrzeby armii.
1.12.1815 r. Naczelnym wodzem wojska został wbrew konstytucji Wielki Książę Konstanty. Był
bardzo negatywnie odbierany, porywczy, skłonny do gniewu, sadystyczny, spowodował 49
samobójstw wśród oficerów wychowanych w innej tradycji wojskowej. Wymagał wielogodzinnej
musztry. Lubił kraj głownie dzięki żonie Joannie Grudzińskiej, księżnie łowickiej. Powołał własną
służbę policyjną. Często wchodził w spory z Nikołajem Nikołajewiczem Nowosilcowem –
komisarzem cesarskim do spraw poruczeń, opisanym
w czarnych barwach w „Dziadach” Mickiewicza, choć w rzeczywistości nie posiadał takiej władzy.
Rezydował głównie w Wilnie.
ŻYCIE POLITYCZNE DO 1830
Listopad 1815, car zjawia się w Warszawie w polskim mundurze generała brygady. Był miły dla dam i
arystokratów. Wszyscy myśleli że współpraca z Romanowami układać się będzie jak najlepiej. W
13
1818 r. podczas mowy sejmowej miał na piersi order Orał Białego. Polacy byli wobec niego lojalni
zarówno liberałowie jak i konserwatyści m.in. bp. Jan Paweł Woronicz. Zmiana w postawie cara
nastąpiła po wydarzeniach 1819 r. buntu w osadach wojskowych i 1920r. bunt siemionowskiego
pułku gwardii. Car stał się autokratą.
Konserwatyści rosyjscy nie mogli zrozumieć dlaczego najwięksi poplecznicy Napoleona cieszą się tak
dużymi swobodami. Myśl o usamodzielnieniu Królestwa i przyłączeniu od niego ziem Litwy były
uznawane za rozbiór Rosji. Uznawano Królestwo za jedna z Guberni.
1820r. Aleksander I zapowiedział ograniczenie konstytucyjnych przywilejów i rewizję konstytucji.
LIBERAŁOWIE – KALISZANIE
Skupieni wobec posłów z województwa kaliskiego, wychowani na lekturach oświecenia, najwięksi
zwolennicy konstytucji, pod przewodem Wincentego i Bonawentury Niemojowskich.
1. legalna opozycja w Królestwie. Krytykowali rząd za mało liberalna politykę gospodarczą.
Umiarkowani i liberalni opozycjoniści nie dopuścili do przyjęcia przez rząd nowego kodeksu
postępowania karnego. Kolejny sejm król zwołał dopiero po 5 latach zaś opozycjonistów w ogóle nie
wpuścił na salę.
Chcieli oni pogłębić wolnościowy charakter ustroju Królestwa, przestrzegania konstytucji. Chcieli
wierzyć, że mały organizm państwowy może istnieć obok wielkiej Rosji. Kaliszanie nie byli
rewolucjonistami. Uważali, że nie można nielegalnymi akcjami zaszkodzić państwu. Istnienie
królestwa było wielką szansą dla Polaków na rozwój kultury i gospodarki
ELITY
Realizm polityczny, chęć przyłączenia do Królestwa Litwy, dbanie o dobro kraju. Inteligencja,
mieszczaństwo i arystokracja byli pewni, że nie mają szans w konfrontacji
z carem. Pamiętano klęskę wielkiego Napoleona i widziano dysproporcje sił. Powoływali się na
przykład Finlandii posiadającej konstytucję od 1809 r. choć znajdowała się poza terenem wpływów
innych poza Rosją wielkich mocarstw.
TAJNE ZWIĄZKI
Car nie przejmował się legalną opozycją. Dużo więcej kłopotu miał z opozycją tajną o wiele
trudniejszej do zneutralizowania. Znajdowali się w niej niemal wyłącznie młodzież, studenci.
Wzorowali się na niemieckich Burszenszaftach. Młodzi nienawidzili tyranów, ograniczania wolności
słowa, cenzury, głosili apologię wolności. Spotkania w kawiarniach, parkach domach prywatnych.
ZWIAZEK PRZYJACIÓŁ PANTA KOINA – 1817 r. Ludwik Mauersberger za źródło zła uznał:
rząd religię policję i lekarzy.
ZWIĄZEK WOLNYCH POLAKÓW – 1819 r. Heltman, Krępowicki, Bronikowski. Rozważali
problem zwalczania egoizmu szlacheckiego.
Od 1821 r. rozkaz namiestniczy zakazał schadzek, związki młodzieżowe zaczęły obumierać.
Większe znaczenie dla państwa miały tajne związki tworzone przez oficerów i polityków.
MASONERIA – silny rozwój od 1815 r. korporacja masońska Wielki Wschód Polski, obejmowała 38
lóż. Oraz 8 kapituł wyższego stopnia. Należała do nich śmietanka urzędników, arystokratów,
inteligencji, profesorów. Jej popularność spadła po 1821 roku. Należenie do masonerii było karalne.
Oficerowie składali przysięgę że nie będą do niej wstępować.
WOLNOMULARSTWO NARODOWE – 03.05.1819 r. mjr Walerian Łukasiński.
Utrzymanie narodowości i krzewienie postaw patriotycznych. Po roku należało do WM
kilkudziesięciu członków głównie oficerów. Istniała filia w Poznańskiem. Rozwiązał je pod naciskami
Wielkiego Wschodu Polski.
14
ZWIĄZEK KOSYNIERÓW – październik 1821 roku. W poznańskim. Większość członków to
masoni z kpt. Ignacym Prądzyńskim. Wspomagała nową organizację Łukasińskiego nazywaną
Towarzystwem Patriotycznym.1 organizacja niepodległościowa po 1815 roku. Zakładała odbudowę
Polski w jej przedrozbiorowych granicach, nie propagowała jednak powstania. Upowszechniała idee
niepodległościowe wśród żołnierzy i oficerów oraz elit Królestwa Ziem zabranych i zaboru pruskiego.
Sprzeciwiała się zachowawczej polityce władz Królestwa.
22.10.1822 r. aresztowano Łukasińskiego i przywódców TP. Sądził ich Sąd Wojenny Najwyższy, a
nie Sąd Sejmowy. Był to sukces Konstantego. Łukasiński skazany na 9 lat twierdzy. 02.10. 1824 r.
odbyła się hańbiąca degradacja publiczna skazanych. W 1830 osadzony w Szliselburgu. Więziony był
do końca życia. Zmarł w 1868r. został bohaterem romantyków.
TP. Rozwijało się jednak nadal ciągle powstawały nowe koła. Wspólne przygotowanie do wspólnej
walki z późniejszymi dekabrystami. Były problemy z ustaleniem z Rosjanami granic Polski.
Po nieudanym powstaniu dekabrystów procesy dosięgły także Polaków. W 1827 r. odbył się Sąd
Sejmowy., który jednak nie uznał Polaków za winnych zdrady, ale jedynie za nie poinformowanie o
spisku.
Seweryn Krzyżanowski dowódca TP skazany na 3 lat i 3 m –ce aresztu. Były naciski cara
i Konstantego na sąd, groźba zesłania.
Jednak car w obliczu wojny z Turcją nie chciał sobie zrażać Polaków i w 1829 r. koronował się na
króla polskiego. Uznał tez decyzję sądu.
6.Powstanie listopadowe- wybuch, władze powstańcze, działania zbrojne
Przygotowania i decyzja o wybuchu powstania:
w połowie listopada prasa warszawska (za gazetami petersburskimi) podała informacje o postawieniu
w stan gotowości wojennej armii rosyjskiej oraz wojska polskiego
Mikołaj I wydał Lubeckiemu polecenie aby ten przygotował finanse Królestwa na czas działań
wojennych
od początku listopada wzrosła liczba denuncjacji, uchwycono pierwsze nitki prowadzące do
kierownictwa Związku, jego ogniw w wojsku i wśród akademików
aresztowania, postępy śledztwa, żądania Mikołaja I, by w księstwie Konstanty zastosował jak
najsurowsze kary zmusiły przywódców związku do podjęcia decyzji o wybuchu powstania
Józef Zaliwski- przygotował wojskowy plan opanowania Warszawy
Nie ustalono dowództwa naczelnego przed wybuchem powstania, spodziewając się że przejmie je
bezpośrednio z rąk powstańców gen. Józef Chłopicki- ale on sam o tym nie wiedział ;]. Podobne
nieporozumienia dotyczyły przywództwa politycznego powstania. Zostały przeprowadzone dwie
rozmowy z Lelewelem, który (jak wynika z relacji Wysockiego) do powstania nie zachęcał ale też nie
próbował powstrzymywać spiskowców bo uważał że sprawy zaszły już za daleko. Przywódcom
Związku (Piotr Wysocki, Józef Zaliwski, Ksawery Bronikowski) chodziło tylko o rodzaj sankcji
politycznej, najlepiej ze strony sejmu. Lelewel miał powiedzieć ' co trzydzieści tysięcy wojska uczyni,
za tym pójdzie izba' – uznano to za polityczne błogosławieństwo.
Pod wpływem informacji o przygotowywanej fali aresztowań opozycyjnych polityków i przywódców
związku zdecydowano że atak nastąpi 29 listopada. Nie było planu politycznego, nie było dowództwa,
Związek miał pomysł na wybuch ale nie na powstanie narodowe.
Wybuch
czekano na godz. 18 na umówione sygnały ogniowe by ruszyć do akcji (Browar na Solcu został
podpalony za wcześnie, szybko go ugaszono i właściwie został nie zauważony) Niektórzy wobec tego
sądzili że powstanie zostało odwołane. Generalnie chaos.
Kilkunastu cywilnych spiskowców w Szkole Podchorążych ( Ludwik Nabielak, Leonard Rettel,
Seweryn Goszczyński) wraz z kilkoma podchorążymi ruszyła na Belweder z zamiarem porwania a
15
nawet zabicia w.ks. Konstantego. Weszli do pałacu ale Konstanty ukrył się na poddaszu i ocalał
w tym czasie Wysocki wyprowadził Szkołę Podchorążych- 161 osób- na koszary ułanów rosyjskich i
po krótkiej walce ruszył do śródmieścia. Dołączyli się do nich 'belwederczycy'
w innych punktach panowała dezorganizacja: zawiodły umówione sygnały, brak energii i
zdecydowania uniemożliwił wprowadzenie na pozycje w mieście części oddziałów które
powstrzymywali polscy oficerowie
wojskowi wierni Konstantemu: Zygmunt Kurnatowski, Tomasz Siemiątkowski, Stanisław Potocki
przeprowadzili część polskich oddziałów w rejon Belwederu i nawet udało sie im pchnąć ich do walki
z powstańcami
wywiązały się uliczne walki nocne, mieszkańcy Warszawy byli zaskoczeni, początkowo
przypatrywano sie wszystkiemu za zdziwieniem. Dopiero bezpośrednia agitacja cywilnych i
wojskowych spowodowała że ludność rzemieślnicza wsparła czynnie powstańców.
Żaden z przywódców powstania nie odważył sie na objęcie władzy. Chłopicki odrzucił dowództwo,
podobnie jak Ludwik Pac. Ci którzy próbowali powstrzymać powstańcze oddziały lub odmawiali
objęcia dowództwa ginęli od kul lub bagnetów- w tym generałowie- Maurycy Hauke, Ignacy Blumer,
Stanisław Trębicki, Józef Nowicki, Tomasz Siemiątkowski, Stanisław Potocki
Władza na bruku
Zwycięscy powstańcy nie utworzyli własnego ośrodka władzy, wysuwali tylko program
niepodległościowy i byli zdecydowani na podjęcie działań przeciwko wojskom stojącym przy
Konstantym
Czartoryski i Lubecki zdecydowali sie dokooptować do Rady Administracyjnej popularnych w
mieście gen. Michała Radziwiłła, gen. Ludwika Paca, Juliana Ursyna Niemcewicza, Michała
Kochanowskiego
Rada wydała odezwę o 'smutnych' wydarzeniach ostatniej nocy
w końcu dowództwo nad wojskiem w Warszawie objął Chłopickiego
Utworzono Straż Bezpieczeństwa (30.11) dowodzona przez Piotra Łubieńskiego.
Stanisław Węgrzecki- nowy prezydent Warszawy.
Tomasz Łubieński- wiceprezydent, grał główną rolę we władzach miejskich.
W Warszawie zaczął tworzyć się drugi ośrodek polityczny, opozycyjny do Rady Administracyjnej.
1 grudnia postanowiono założyć klub polityczny nazwany Towarzystwem Patriotycznym z
Joachimem Lelewelem jako prezesem. Inni członkowie to: Maurycy Mochnacki, Ksawery
Bronikowski, Franciszek Grzymała. Miał o być stały nacisk polityczny na rząd.
3 grudnia utworzono Klub Obywatelski grupujący przedstawicieli młodych konserwatystów z
Aleksandrem Wielkopolskim i Pawłem Popielem na czele. Klub Obywatelski miał być przeciwwaga
dla Towarzystwa Patriotycznego
3 rudnia 1830- utworzono Rząd Tymczasowy z ks. Adamem Jerzym Czartoryskim na czele. W skład
Rządu weszli członkowie zmodyfikowanej Rady (Pac, Ursyn Niemcewicz, Kochanowski). Nie było
już Lubeckiego i Małachowskiego.
Rząd Tymczasowy ogłosił zwołanie sejmu w przedpowstaniowym składzie i powierzył Chłopickiemu
naczelne dowództwo nad wojskiem polskim
5 grudnia- Chłopicki nieoczekiwanie ogłasza władzę dyktatorską. Uważał że rządzi w imieniu
Mikołaja I, krytycznie oceniał powstanie, nie wierzył w sens walki i możliwość zwycięstwa.
10 grudnia 1830 do Petersburga pojechał Franciszek Ksawery Drucki Lubecki w celu podjęcia
rokowań z Mikołajem I.
13 grudnia Mikołaj wydał rozkaz utworzenia armii czynnej pod dowództwem Iwana Dybicza
17 grudnia- manifest cesarski żądał od Polaków bezwarunkowej kapitulacji, skoncentrowania wojska
w Płocku, przywrócenia Starej Rady Administracyjnej
Chłopicki miał bezwarunkowo ukarać sprawców nocy 29 listopada
16
20 grudnia zebrał się sejm, Chłopicki złożył dymisję ale zaraz później ponownie objął władzę. W
miejsce Rządu Tymczasowego powołał Radę Najwyższą Narodową, której przewodniczył
Czartoryski. Rada jako organ wykonawczy kierowała administracją państwową nadzorując komisje
rządowe. Jej struktura składała się z 5 wydziałów: Dyplomatyczny i Organiczny, Skarbowy,
Administracyjny, Wojny, Sprawiedliwości i Oświaty
11 stycznia 1831 Chłopicki polecił aresztować Lelewela, Ostrowskiego i Bronikowskiego pod
zarzutem przygotowywania zamachu stanu. (oskarżenie bezpodstawne)
17 stycznia- Chłopicki ostatecznie składa dyktaturę
20 stycznia – nowym wodzem naczelnym zostaje ks. Michał Radziwiłł
25 stycznia- detronizacja Romanowów na sejmie
29 stycznia- utworzenie Rządu Narodowego. Prezesem został Adam Czartoryski
Wojna polsko- rosyjska.
Ofensywa rosyjska: zajęcie niemal całej Lubelszczyzny (bez Zamościa) przejścia Wisły i opanowanie
Radomia
5 i 6 lutego 1831- Rosjanie wkraczają do Królestwa. Do połowy lutego zajęli Lublin, Siedlce, Łomżę,
Puławy
Polacy przyjęli taktykę działań defensywnych. Dowódcami w polskich oddziałach byli m.in. Ignacy
Prądzyński i Wojciech Chrzanowski oraz Dezyder Chłapowski.
Do połowy lutego poza drobnymi utarczkami Polacy walki nie podejmowali
14 lutego pod Stoczkiem- gen. Józef Dwernicki rozbił kawalerię rosyjską Fiodora Geismara
15 lutego Jan Skrzynecki pod Dobrem- odrzuca awangardę rosyjską
24, 25 luty. Kazimierz Małachowski, Antoni Giełgud, Jan Krukowiecki pod Białołęką powstrzymują i
zmuszają do odwrotu grupę gen Iwana Szachowskiego.
Dybicz zaatakował 25 lutego pod Grochowem. Olszynka Grochowska ( niewielki las) przechodziła
kilkakrotne z rąk do rąk. Polskie kontrataki prowadzone było przez Chłopickiego, Skrzyneckiego i
Franciszka Żymirskiego. Polacy zaczęli się wycofywać, Rosjanie rzucili się ponownie do walki, atak
ten się załamał. Polacy uzyskali znaczny sukces taktyczny- straty Dybicza w ludności było o 2 tysiące
większe.
Polska ofensywa wiosenna: 3 zwycięskie bitwy
nowym wodzem naczelnym w miejsce Radziwiłła zostaje gen. Jan Skrzynecki'
31 marca pod Wawrem rozbito dywizję Geismara. Po południu pod Dębem Wielkim rozniesiono siły
Rosena. W następnych dniach rozbito mniejsze oddziały rosyjskie, w 3 dni Polacy wzięli do niewoli
10 tys. jeńców i 12 dział
10 kwietnia wojsko polskie dowodzone przez Prądzyńskiego odniosło kolejne zwycięstwo pod
Iganiami
Wyprawa na Wołyń:
polskimi korpus dowodzony przez Dwernickiego
rosyjski przez Teodora Rudigera
19 kwietnia 1831 bitwa pod Boremlem- Polacy odnieśli taktyczne zwycięstwo ale rudigera rozbić nie
zdołano
Ostrołęka
26 maja- Dybicz atakuje
brygada Bogusławskiego zostaje rozbita
Dybicz opanował nie tylko miasto ale i mosty
wojsko było skrwawione, poległo wielu polskich oficerów
bohaterska szarża płk. Józefa Bema u schyłku dnia ostatecznie powstrzymała Rosjan na zajętych
stanowiskach
w nocy wojsko polskie rozpoczęło odwrót i 29 maja stanęło pod Pragą
Rosjanie zostali w Ostrołęce
17
duże były polskie straty
Załamanie i Klęska powstania:
Kryzys wojny, nieudolność Skrzyneckiego, duże straty po bitwie pod Ostrołęką
Upadek Rządu Narodowego- coraz większa krytyka Czartoryskiego, autorytet Rządu legł w gruzach,
żądano głów arystokratów. Czartoryski opuścił Warszawę. Główni przywódcy Towarzystwa
Patriotycznego byli bierni.
Krukowiecki objął władzę, stanął na czele nowego Rządu
Szturm Warszawy:
Iwan Paskiewicz- nowy wódz armii rosyjskiej- początkowo zaproponował Krukowieckiemu układy:
zażądano oddania Warszawy i przejście armii polskiej do Płocka. W zamian mogli liczyć na
zachowanie narodowości i konstytucji oraz amnestie dla powstańców
6 września- Rosjanie rozpoczynają szturm, atak główny nastąpił od strony Woli. Przewaga rosyjska
zdecydowała o upadku Woli. Zginął gen. Sowiński, do niewoli dostało sie 1200 żołnierzy i oficerów
7 września- Rosjanie wznawiają szturm- wojsko polskie trzymało pozycje mimo rosyjskiej przewagi i
zadawało Rosjanom straty w trakcie walk trwały pertraktacje o poddanie Warszawy. Gdy sejm poznał
przebieg rokowań Krukowieckiego, zdymisjonował go. Prezesem Rządu Narodowego został
Bonawenura Niemojowski a wodzem naczelnym Kazimierz Małachowski
zdecydowano się na oddanie Warszawy i Pragi wraz z łączącym je mostem nie mówiono jednak o
kapitulacji ogólnej
oddanie Warszawy było równoznaczne z przegraniem wojny z Rosją, oznaczało polityczną klęskę
powstania
Małachowski pod falą krytyki złożył dymisję
nowym wodzem został Rybiński, który zarządził wymarsz wojsk do Płocka
odrzucono haniebne żądania Paskiewicza o bezwarunkowej kapitulacji, złożeniu przysięgi wierności
Mikołajowi
bataliony zaczęły kierować sie ku granicy pruskiej, topniały w marszu, zanikała dyscyplina, rosła
dezercja
5 października ostatnie oddziały polskie przekraczają granicę pruską składając broń, często celowo
niszczoną by nie wpadła w ręce wrogów
Prusacy umieścili oficerów i żołnierzy w obozach internowania
polskie armaty broń i konie oddali Rosjanom
kapitulacja Modlina 9.10.1931
kapitulacja Zamościa 21.10.1831
7. Wielka Emigracja
- wiosna 1831 roku rozpoczynają sie dzieje emigracji polistopadowej
- na jesień w Prusach i Austrii schronienie znalazło 50 tys. Wojskowych i polityków z Królestwa
Polskiego
-większość z nich później powróciła
- w tym okresie ustanowiono order „gwiazda wytrwałości'
-emigracje nazwana wielka bo w żadnym innym kraju nie odbyła sie na taka skale
-stolica duchowa polski stał sie Paryż
- w czasie emigracji Polacy mieli co do gościnności poszczególnych narodów
-polska emigracja zbiegła sie w czasie z rozwojem niemieckiego ruchu narodowego
-swoja działalność rozpoczął tez Komitet Francusko-Polski (Marie Joseph de Lafayette) który
gromadził fundusze dla emigrantów
- powstaje tymczasowy komitet emigracji Polskiej w którego miejsce chwile potem utworzono
Komitet Narodowy Polski (J. Lelewel)
1) Obóz księcia Adama Czartoryskiego
18
-Tajny związek jedności Narodowej
-1843 r. Towarzystwo Monarchiczne 3ego Maja (Lambert)
-1841 r. Stała rada w składzie W. Zamoyski, T. Morawski, J. Woronicz, L. Bystrzynowski)
-obóz szukał oparcia wśród elit społecznych.
-utworzenie opcji filo osmańskiej (Czajkowski) w Stambule z okazji wojny ROS-TUR
-polska miała być monarchia konstytucyjna
-na emigracji powstała sieć stowarzyszeń
Hotel Lambert (towarzystwo literackie w Paryżu)
- ufundowanie Towarzystwa Naukowej Pomocy (1832)
oraz utworzenie katedry języka i literatury słowiańskiej w College de France
2) Obóz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego
-wiara w święty związek narodów, demokracja itp.
- wolnomularstwo we Francji i karbonariusze we Włoszech (1815, radykałowie, republikanie i
demokraci)
-1834 r. Młoda polska w Szwajcarii (Stolzman)> członkowie po upadku przeszli do TDP
-przewodniczący A. Gurowski, A. Pułaski, J. Janowski, T. Krępowiecki
- 5 osobowa rada „centralizacja” wybierani co roku z siedzibą w Wersalu
- Manifest z Poitiers 1836 r. (ważny dokument dla emigracji)
3) Gromady ludu polskiego w Anglii
- rozbitkowie z TDP i Młodej Polski
-S. Warski i Krępowiecki utworzyli to w 1835 r.
-Chrystus jako rewolucjonista i pierwszy socjalista, opiekun biedactwa
4) Papiestwo a emigracja
- Grzegorz XVI uważał rewolucje jako bunt przeciw legalnej władzy
-cum primum – encyklika
-Czartoryski założył stała agencje dyplomatyczna w Rzymie aby pozyskać poparcie kościoła
-1836 powstaje Konfederacja Narodu Polskiego (J. Drzewicki) ostro zwalczana przez TDP i Hotel
Lambert
5) Wizerunek emigrantów
- kawalerzy
-wykształceni, znali języki
-patrioci|
-strażnicy honoru
-biedacy
-choroby weneryczne
-Chrystus narodów, mesjanizm > motyw krwawiącej i cierpiącej Polski
6) Emigracja i konspiracja
-nieudolne próby powstania (1833 „zemsta ludu”)
-udział TDP w Młodej Polski w konspiracji
-utworzono Stowarzyszenie Ludu Polskiego (S. Goszczyński „Przez lud, dla ludu”)
-Założono związek Narodu Polskiego w Warszawie (J. Mazurkiewicz)
-Założono Centralizacje Poznańska
8. Rzeczpospolita Krakowska 1815-1846 - organizacja i ustrój – życie polityczne – gospodarka
Na kongresie wiedeńskim doszło do sporu wokół przynależności politycznej Krakowa. Aleksander I
chciał utworzyć z Krakowa i Podgórza odrębny twór państwowy o statusie wolnego miasta. Austria
zaakceptowała projekt wolnego miasta, ale zażądała oddania Podgórza. Ostatecznie traktatem z 3 V
19
1815 r. potwierdzono, że Miasto Kraków wraz ze swoim okręgiem będzie wolne, niepodległe i
neutralne, pod opieką Austrii, Prus i Rosji, potwierdzone aktem końcowym kongresu z 9 VI 1815 r.
Status. Państewko sztucznie wykrojone z części ziem woj. krakowskiego, którego los zależał od woli
trzech mocarstw, których rezydenci stale przybywali w Krakowie. Ich głos miał rozstrzygające
znaczenie.
Organizacja i ustrój. Wolne Miasto Kraków (WMK) miało 1150 km2 i rozciągało się wąskim pasem
na lewym brzegu Wisły, która stanowiła jednocześnie granicę z Austrią (Galicją). Na zachodzie
graniczyło przez Przemszę z pruskim Śląskiem, od północy i wschodu z Królestwem Polskim. W WM
były 3 niewielkie miasta prywatne: Chrzanów, Trzebinia i Nowa Góra, oraz 224 wsie.
Administracyjnie dzieliło się na 26 gmin. WMK było republiką, zatem Polacy powszechnie używali
nazwy Rzeczpospolita Krakowska.
Liberalna konstytucja nadana WM 11 IX 1818 r.→ język polski jako urzędowy, równość
wszystkich wobec prawa, katolicyzm „religią krajową”, potwierdzała wolność osobistą chłopów,
nietykalność własności, wolność druku, niezależność sądownictwa. Organa władzy pochodziły z
wyborów. Utrzymany został Kodeks Napoleona i francuski Kodeks handlowy.
Władza wykonawcza w rękach 12-osobowego Senatu, na czele którego stał oddzielnie powoływany
prezes. Senat kierował administracją, miał inicjatywę ustawodawczą, pracował przez wydziały: Spraw
Wewnętrznych i Sprawiedliwości, Policji oraz Dochodów Publicznych i Skarbu. W I 1816 r. powstało
jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów (41 osób)→wybierało prezesa Senatu, miało
ograniczone, kompetencje ustawodawcze, w tym dot. podatków i budżetu, wybierało wyższych
urzędników administracji, nadzorowało sądy.
Życie polityczne
Walka stronnictw. Pierwszym prezesem Senatu został Stanisław Wodzicki. Przewagę polityczną
uzyskali przedstawiciele bogatego ziemiaństwa o zachowawczych poglądach, lojalni wobec
Aleksandra I. Ukształtowały się dwa obozy: ziemiański, związany z Wodzickim zw. „partią
prezesowską” lub „arystokratyczną”, oraz „miejski”, w którym znaleźli się liberalnie nastawieni
przedstawiciele mieszczaństwa i uniwersyteckiej inteligencji. Walka o władzę między tymi obozami.
Pretekstu dostarczały wydarzenia na UJ.
Statut Organiczny (1817) nadawał Uniwersytetowi szeroką autonomię. Na jego czele stała Wielka
Rada z prezesem Senatu WM jako przewodniczącym, jednak zwierzchnikiem uczelni był rektor
wybierany na 3 lata. Ustanowiono funkcję „konserwatorów” reprezentujących „państwa opiekuńcze” Klemens von Metternich, Nikołaj Nowosilcow i Antoni Radziwiłł. Uniwersytet miał w Krakowie silną
pozycję i był właściwie niezależny od władz rządowych. Drażniło to Wodzickiego, któremu poparcia
udzielił Metternich i Nowosilcow, dzięki czemu Aleksander I zmienił Statut UJ, ograniczając
samodzielność władz akademickich, zwłaszcza rektora, oraz wolność nauczania. Wielka Rada została
podporządkowana Senatowi, nadzór na UJ oddano rządowemu komisarzowi, a latem 1821 r. usunięto
rektora Litwińskiego.
Następne niekorzystne decyzje – Nowosilcow narzucił nowy Statut (1826) likwidujący autonomię UJ.
Wprowadził kuratora, którym został płk Józef Załuski.
Wodzicki w 1824 r. z trudem utrzymał stanowisko, w XII 1827 r. przegrał wybory, które rezydenci
unieważnili i mianowali Wodzickiego na stanowisko prezesa Senatu. Ingerencja rezydentów była już
stała. W 1827 r. zakazano zwoływania Zgromadzenia Reprezentantów.
Powstanie 1830-1831. W Krakowie ogromne wrażenie wybuchu powstania listopadowego.
Przywrócono Wielką Radę UJ. Powołano Gwardię Narodową. Narastający ruch patriotyczny
doprowadził do demonstracji mieszkańców i aresztowania Wodzickiego, a następnie do jego dymisji
(18 I 1831). Klęska powstania i likwidacja autonomii Królestwa Polskiego spowodowały, że WMK
pozostało jedyną enklawą na ziemiach polskich, która zachowała status liberalnego i konstytucyjnego
polskiego organizmu państwowego, korzystającego ze względnej niezależności.
Groźba likwidacji. Państwa opiekuńcze uznały jednak, że w 1831 r. WM naruszyło klauzule
neutralności. Utworzono Konferencję Rezydentów nadzorującą życie polityczne i społeczne Krakowa.
Rezydenci z obserwatorów stali się prokonsulami. Nowy prezes Senatu – Kacper Wielogłowski. Nowa
konstytucja (1833) ograniczała prawa obywateli, Senat zredukowano do 8 osób, Zgromadzenie
Reprezentantów do 30.
20
Rosja, Austria i Prusy postanowiły na zjeździe Świętego Przymierza w Münchengrätz, układem z 19
IX 1833 r., objąć natychmiastową okupacją WM, gdyby złamano neutralność. W 1835 r. w Cieplicach
car Mikołaj I, cesarz austriacki Ferdynand I oraz król pruski Fryderyk Wilhelm III zawarli tajny
układ o wcieleniu WM do Austrii na prośbę władz krakowskich.
Konspiracja. Po 1831 r. Kraków stał się miejscem schronienia dla kilkuset uchodźców z zaboru ros.,
ośrodkiem konspiracji niepodległościowej, tu powstał karbonarski Związek Przyjaciół Lud. W 1835 r.
w miejsce Związku utworzono Stowarzyszenie Ludu Polskiego. 17 II 1836 r. do Krakowa wkroczyły
okupacyjne wojska austriackie, a za nimi oddziały rosyjskie i pruskie. Na krakowską konspirację
spadły represje. Aresztowania wśród młodzieży studenckiej i rzemieślniczej. Po tygodniu okupacji
Krakowa ustąpił z prezesury Senatu Kacper Wielogłowski, a jego stanowisko objął proaustriacki Józef
Haller. Odszedł na 2 lata później, bo okazał się za mało uległy, został zastąpiony przez Jana
Schindlera, zdecydowanego austrofila. W 1839 r. w miejsce Kodeksu Napoleona wprowadzono
austriacki. Miasto zubożało. UJ zamknięty dla studentów z Królestwa Polskiego.
Obrona statusu Wolnego Miasta. Niezależności WM bronił Adam Czartoryski. Okupację uznano za
sprzeczny z traktatami akt przemocy, zaostrzyło to sytuację międzynarodową. Rosja i Prusy, dążąc do
osłabienia napięcia międzynar., usunęły swe wojska z Krakowa (20 IV 1836), pozostawiając Austrii
swobodę w działaniach przygotowujących aneksję i likwidację Rzeczypospolitej Krakowskiej. Między
mocarstwami rozbiorowymi ujawniły się różnice, gdyż Prusy uznały, że utrzymanie odrębności WM
jest korzystne dla ich interesów gospodarczych. Wpłynęło to na decyzję o zakończeniu okupacji – 20
II 1841 r. wojska austriackie opuściły Kraków.
Gospodarka
Handel tranzytowy. Położenie WMK stwarzało dobre warunki rozwoju handlu. Traktaty Rosji z
Austrią i Prusami z 1815 r. gwarantowały wolność żeglugi na Wiśle oraz ulgi celne na towary
wwożone na obszar Krakowa, który nie miał prawa ustalania własnych ceł. Jednakże rynek
wewnętrzny był niewielki, zatem Kraków stał się terenem handlu tranzytowego.
Największe obroty handlowe miało WMK z Królestwem Polskim. W 1833 r. na lat 10 został
odnowiony układ handlowy z Królestwem. Przez Kraków do Królestwa szła wielicka sól, galicyjskie
zboże, wina węgierskie. Ta koniunktura skończyła się w 1843 r.
W 1844 r. zawarto układ handlowy z Austrią, która już przygotowywała się do wchłonięcia Krakowa.
W czerwcu organizowano tu tzw. kontrakty świętojańskie, miasto stawało się ośrodkiem handlu
zbożem i wełną, w wielu miejscowościach działały stałe jarmarki i tragi. Interesy kupców
krakowskich reprezentowała Kongregacja Kupiecka. Zaborcy nie zezwolili na utworzenie banku.
Rzemiosło i przemysł. Rzemiosło, zorganizowane w cechach, zaspokajało głównie potrzeby rynku
lokalnego. Na ok. 3500 rzemieślników w 1834 r. aż 25% stanowili krawcy i szewcy. Liczną grupę byli
murarze. W 1845 r. w rzemiośle było zatrudnionych 16 tys. osób.
Manufaktury przemysłowe były nieliczne. Większe znaczenie miały krakowskie drukarnie z
Akademicką na czele. W zachodniej części WM, w okolicach Jaworzna i Sierszy działały kopalnie
węgla kamiennego, rudy żelaza, cynku, marmuru (w Dębniku). Robotnikami byli przeważnie chłopi.
Ożywienie gospodarcze przyniosła budowa w latach 1844-1847 linii kolejowej łączącej Kraków przez
Krzeszowice i Jaworzno z Mysłowicami oraz z Wrocławiem, a pośrednio także z Koleją WarszawskoWiedeńską. W 1845 r. został powołany do życia Komitet Gospodarczo-Rolniczy.
Rolnictwo. Większość ludności WMK (ok. 75%) zajmowała się rolnictwem. Chłopi, na mocy
konstytucji, byli osobiście wolni, ale jako dzierżawców zobowiązywano ich do świadczeń
pańszczyźnianych. Na wsi rósł jednak opór przeciw ciężarom pańszczyźnianym.
W 1815 r. Aleksander I pod wpływem Czartoryskiego utworzył Komisję Włościańską, która
przeprowadziła oczynszowanie chłopów we wsiach skarbowych należących do WM oraz kościelnych.
Do 1844 r. oczynszowano 5500 gospodarstw. Za tym przykładem poszła też część szlachty i przed
1845 r. na czynsze przeniesiono ok. 75% wsi krakowskich. Folwark szlachecki zajmował się głównie
produkcją zboża i hodowlą.
Kraków
Mieszkańcy. W latach 1815-1846 Kraków był piątym co do wielkości miastem na ziemiach
Rzeczypospolitej pod zaborami, po Warszawie, Lwowie, Wilnie i Gdańsku. Znaczną liczebnie grupę
mieszkańców stanowili Żydzi (ponad 30% ogółu). Byli pozbawieni praw politycznych i
21
obywatelskich. W pierwszych latach WM ok. 75% Żydów trudniło się handlem, a 23% - rzemieślnicy.
Płacili wysokie podatki i chcieli zniesienia ograniczeń gosp.
Oświata. Kraków - jednym z większych ośrodków edukacji o charakterze ogólnonarodowym na
ziemiach polskich. Szkoły początkowe były utrzymywane ze środków skarbowych i dla uczniów
bezpłatne, a nauka obowiązkowa. Poziom tych szkół, zwłaszcza poza Krakowem, był na ogół kiepski,
program obejmował czytanie, pisanie, rachunki i religię. Lepiej działo się w samym Krakowie, gdzie
istniało 11 szkół miejskich i 3 klasztorne. W 1834 r. powołano do życia Instytut Techniczny
przygotowujący do zawodów rzemieślniczych.
Uniwersytet. Po 1831 r., wobec likwidacji uniwersytetów w Warszawie i Wilnie, UJ pozostał
jedynym polskim uniwersytetem na ziemiach trzech zaborów. W 1832 r. Mikołaj I miał zamiar
zamknąć także krakowską uczelnię. Skończyło się na reorganizacji UJ na modłę austriacką,
ograniczeniu swobody studiów i wprowadzeniu ścisłego nadzoru politycznego
9. "Galicja 1815-1846 polityka władz austriackich wobec prowincji oraz stosunki społecznogospodarcze"
I Kraj
1.Terytorium i ludność
a)Trochę statystyki Królestwa Galicji i Lodomerii
-obszar:77 300 km kwadratowych
-ludność(dane z 1817 roku): 3,5 mln. W 1845: 4,7 mln
-bardzo ludna prowincja(w niektórych miejscach zaludnienie sięgało 91 osób na kilometr
kwadratowy)
-etnicznie dzieliła się na dwie części: Galicję Zachodnia i Wschodnią
-w całym Królestwie było 47,5% Polaków, 45% Rusinów, 6% Żydów i 1% Niemców
2.Administracja
a)Na czele prowincji stał Gubernator w zastępstwie Cesarza
b)Kraj podzielony na 18 cyrkułów
c)Cyrkułem kierował starosta wraz z 3 komisarzami
-podlegały mu magistraty i dominia
d)Językiem urzędowym prowincji był Niemiecki. Jedynie w magistratach dopuszczano język Polski
II Rządy austriackie
1.Polityka władz
a)1817: przywrócenie "Stanów galicyjskich"
-składały się z:stanu rycerskiego, duchowieństwa i mieszczaństwa (Zdrada podaje że były 4 stany ale
wypisuje tylko te trzy)
b)Zwoływane raz do roku
c)Wybierały 7 osobowy Wydział Stanowy
d)Kompetencje sejmu
-rozdzielał podatki
-przedstawianie opinii
-składanie adresów wiernopoddańczych
2.Wobec powstania 1830-31
a)Polacy z Galicji masowo wspierali powstanie dostawami broni i żywności
-do wojska polskiego zaciągnęło się wielu ochotników
b)Wiedeń zajął postawę dwuznaczną wobec powstania
-przyjmował z zadowoleniem problemy Rosji w tłumieniu powstania
-mimo wszystko powstania nie wsparł
c)Po upadku powstania Rząd austriacki przystąpił do akcji zwalczania polskości
-cześć żołnierzy wojska polskiego została zmuszona do powrotu do Królestwa Polskiego
22
d)Układ z Munchengratz(1833)
-ścisła współpraca mocarstw zaborczych w dziedzinie zwalczania polskości
e)Przedstawiciele systemu Metternichowskiego w Galicji
-Leopold Sacher-Masoch: dyrektor policji we Lwowie
-Maurycy Wittman: sędzia śledczy
-obaj zasłynęli zwalczaniem Polaków i polskości
f)Ostra cenzura prasy i teatru
3.Szkolnictwo
a)Bardzo niski poziom oświaty w Galicji pierwszej połowy XIX wieku
b)Bardzo słabo rozwinięta siec trzyletnich szkół ludowych
c)Dopiero w latach 1828-1850 liczba szkół wzrosła z 1617 do 2315
d)Dodatkowo istniały niedzielne szkółki parafialne
e)W miastach obwodowych istniały tzw. Szkoły Główne
f)Do 1846 roku powstało 12 gimnazjów co całkowicie nie zaspokajało potrzeb oświaty
g)Powszechny analfabetyzm
h)Językiem nauczania w szkołach głównych i gimnazjach był język niemiecki
i)Na skutek swego niedorozwoju szkoła galicyjska nie spełniała swojego zadania; germanizacji
miejscowej ludności
-za mało osób do nich uczęszczało
j)Uniwersytet Lwowski
-zamknięty w 1805 roku
-ponownie otwarty w 1817 z wydziałami teologicznym, Filozoficznym i Prawnym
-od 1824 roku językiem nauczania był niemiecki
-wyraźnie prowincjonalny charakter placówki(niski poziom, poddanie nadzorowi)
k)Akademia Realno- Handlowa(od 1835 roku)
-w 1844 przemianowana na Akademię Techniczną
III Stosunki społeczno- gospodarcze
1.Problemy wsi galicyjskiej
a)Przeludnienie
b)Głód ziemi
c)Rozdrobnienie gospodarstw wiejskich
d)Zacofane rolnictwo
e)Przestarzały system feudalny
f)Klęski naturalne takie jak susze, gradobicia, powodzie oraz głód
2.Przemysł-Handel-Komunikacja
a)Przemysł
-Tkactwo: Obwody Wadowicki, Sadecki, Jasielski, zatrudniało kilkadziesiąt tysięcy ludzi, do połowy
XIX wieku nie weszło w fazę manufakturową
-Galicja nie miała warunków do powstania nowoczesnego przemysłu bawełnianego dlatego została
zalana tanimi tkaninami bawełnianymi z Czech, Moraw i Śląska
-Produkcja żelaza/Hutnictwo: wzrost produkcji w latach 1817-47, powstanie około 40 "hut
żelaza"(specjalnie w cudzysłowie bo było toto małe i prymitywne)
-Górnictwo solne: Kopalnie w Bochni i Wieliczce zatrudniały około 1300 osób w latach 40-tych.
górnictwo to przyczyniało się do austriackiego monopolu solnego i było źródłem dużych dochodów
-Eksploatacja gazu ziemnego i ropy naftowej
-Przemysł przetwórczy: Gorzelnie, Cukrownie itp.
-Przeszkody rozwoju gospodarczego: zły stan dróg, położenie, austriacka polityka celna
-Bardzo biedne miasta prowincjonalne będące lokalnymi rynkami zbytu
-Od lat 40-tych rozpoczyna się działalność organiczkowska ( ks. Leon Sapieha i Tadeusz Wasilewski
zakładają w 1841 roku Galicyjskie Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, 1843-Galicyjską Kasę
Pożyczkową a w 1845 roku Galicyjskie Towarzystwo Ziemskie)
23
3.Poddaństwo chłopów i pańszczyzna
a)Po reformie z czasów Józefa II powstały dwa typy majątków
-dominikalne (należące do szlachty)
-rustykalne(należące do chłopów, jednakże muszących odrabiać pańszczyznę)
b)Problem pańszczyzny
-podstawa dla austriackiego "divide et impera"
-narastający konflikt miedzy dworem a wsią
-chłop odrabiał pańszczyznę niechętnie i niedbale toteż szlachcic stosował środki przymusu, nawet
fizycznego wobec niego
-dodatkowo konflikt zaostrzał fakt iż właściciel majątku zobowiązany był do stosowania nadzoru
prawnego na chłopami, sądzenia w danych sprawach oraz wykonywania wyroków
-chłopi otrzymali prawo i możność odwoływania się w zatargach z panem do cyrkułów nie ponosząc
żadnych opłat (byli z nich zwolnieni).
c)25 IX 1846
-Sejm stanowy zwrócił się do cesarza Ferdynanda I z prośbą o zgodę na powołanie Komisji mającej
zając się zlikwidowaniem pańszczyzny i wprowadzeniem powszechnego oczynszowania chłopów
-cesarz się nie zgodził
d)Program ziemiańskich organiczników:
-zniesienie pańszczyzny poprzez wykup lub "wieczyste czynsze"
-rozwiązanie sprawy serwitutów
-wprowadzenie ksiąg gruntowych i języka polskiego w sądach
-budowa dróg
IV Ukraiński Ruch Narodowy
1.Kształtowanie się narodu
a)"Święta Trójca"
-tworzyli ją studenci Uniwersytetu Lwowskiego: Markijan Szaszkewycz, Jakiw Hołowacki i Iwan
Wahyłewicz
-założyli oni w 1832 roku kółko oświatowe mające na celu propagowanie języka ruskiego,
pielęgnowanie tradycji narodowych itp.
b)Początki ruchu politycznego
-działalność Świętej Trójcy" nabrała politycznego charakteru
-po powstaniu listopadowym w latach 1831-38 powstało w Galicji wiele tajnych organizacji
gromadzących zarówno polskich jak i ruskich działaczy konspiracyjnych których celem było
wywołanie powstania
-prowadzili agitacje wśród chłopów ruskich, pisali odezwy w ich jerzyku
c)Narastanie konfliktu polsko- ukraińskiego
-głównie na skutek polskiego programu odbudowy Polski w granicach z 1772 roku tj. z częścią ziem
ruskich co Ukraińcom w ogóle nie odpowiadało
-Ukraińcy uznali polski ruch narodowy za zagrażający ich interesom
-Rabacja 1846 roku złamała prestiż Polaków w oczach Ukraińców
d)Nawiązanie współpracy austriacko- ukraińskiej
-Austriacy zauważyli że można wykorzystać Ukraińców przeciwko Polakom, w taki sam sposób jak
chłopów polskich
-poza tym Austria obawiała się rosyjskich panslawistów działających między Ukraińcami
10. Wielkie Księstwo poznańskie 1815-1846 państwo pruskie wobec Polaków - praca organiczna
a ruch niepodległościowy
W pierwszych latach po kongresie wiedeńskim w Wielkim Księstwie Poznańskim podejmowano
„próby” pojednania się z polskimi kołami. Chodziło oto, żeby nie kierowali oni swych sympatii wobec
Rosji. Ogłoszono amnestię namiestnikiem został Antoni Radziwiłł. Tendencje germanizacyjne były
jeszcze słabe., ale już w 1819 stopniowo wprowadzano język niemiecki.
24
1824 - powołano sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego – 24 reprezentantów ziemiaństwa, 16 miast,
8 gmin wiejskich. Dawało to przewagę ludności niemieckiej. Kompetencje ograniczono do spraw
lokalnych i prawa petycji. Pierwszy sejm zebrał się dopiero 1827 pod przewodnictwem Pawła
Sułkowskiego. Opozycja pod przewodnictwem m.in. Sułkowskiego domagała się rozwoju odrębności
Księstwa. W 1821 utworzono Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Powstały też biblioteki
Raczyńskich i Kórnicka. Do głosu jednak dochodziły głosy zaostrzenia kursu wobec Polaków.
Opozycja - Walka Zbrojna
W 1820 z Wolnomularstwa Narodowego wyodrębnił się Związek Kosynierów (Adam Morawski, Jan
Nepomucen Umiński). Rozbicie Towarzystwa Patriotycznego spowodowało aresztowania członków
Związku oraz organizacji studenckich w Berlinie i Wrocławiu.
Powstanie Listopadowe.
W Księstwie wprowadzono stan wyjątkowy. Wojsko rozciągnęło kordon na granicy uniemożliwiając
przemyt amunicji. Władze pruskie udzieliły czynnej pomocy Rosji. Mimo to do powstania przekradali
się ochotnicy.
Groźba powstania Polaków spowodowała zacieśnienie się współpracy pomiędzy zaborcami. – Zjazd
Świętego Przymierza w Munchengratz.
6 grudnia 1830 po odwołaniu Radziwiłła Naczelnym Prezesem mianowano Eduarda Heinricha
Flottwella - zwolennika represji. Po upadku powstania listopadowego internowanych w Prusach
oficerów zmuszano do wyjazdu do Francji, a żołnierzy do powrotu do Królestwa. Flottwell chciał
przyspieszyć procesy germanizacyjno-asymiliacyjne. Odebrano sejmikom prawo mianowania
landratów. Po 1831 rugowano Polaków z administracji rządowej. Likwidowano równouprawnienie
języka polskiego i usuwano polskich nauczycieli. Flottwella w chłopach widział potencjalnych
sojuszników, w walce z szlachtą. Utworzono także fundusz mający na celu skupowanie ziemi z rąk
polskich i przekazywanie jej Niemcom. Naturalizowano także Żydów, którzy mieli sprzyjać
przeciwwadze społeczeństwa niemieckiego nad polskim. Jednakże przepisy dotyczące ludności
żydowskiej obowiązujące w Prusach nie weszły w życie w Wielkim Księstwie. W ten sposób Polacy
zaprzepaścili pozyskania dla siebie ludności Żydowskiej. W 1833 Flottwell wykorzystał to i wydał
tymczasową ustawę o Żydach. Zostali oni podzieleni na dwie grupy: naturalizowanych oraz
tolerowanych. Jednakże już w 1848 wszyscy Żydzi otrzymali pełnię praw.
Represje nie ominęły kościoła Flottwell oskarżył arcybiskupa Marcina Dunina o podburzanie
wiernych. Powodem konfliktu była sprawa wychowania dzieci z małżeństw mieszanych. Biskup
został wysłany najpierw do Berlina, a potem osadzony w twierdzy w Kołobrzegu.
Po śmierci Fryderyka Wilhelma II i objęciu tronu prze Fryderyka Wilhelma IV nastąpiły zmiany w
polityce wewnętrznej. 1840 została ogłoszona amnestia dla więźniów politycznych. Opozycja wraz z
Edwardem Raczyńskim poinformowała króla o represyjnej polityce Flottwella, ale ten odrzucił polskie
skargi. Jednakże w styczniu odwołał go i na jego miejsce powołał hrabiego Adolfa ArnimaBoitzenburga.
Przerwano program kolonizacyjny, wprowadzono ulgi dla języka polskiego. Były to tylko jednak
pozory, ponieważ o ile zmieniły się metody to nie zmienił się cel polityki pruskiej.
Praca organiczna
Pojęciem pracy organicznej nazywamy działania, które wyrażały dążenie do niepodległości, jednakże
wykluczając walkę zbrojną.
Działacze polscy skoncentrowali się na samoorganizacji społecznej i gospodarczej. W Poznańskim
utworzono Kasyno Gostyńskie z inicjatywy Gustawa Potworowskiego. Powstał także „Przewodnik
Rolniczo-Przemysłowy” propagujący nowoczesną uprawę ziemi. W 1837 w Gnieźnie powstało
Towarzystwo Agronomiczne, a 28 grudnia w Poznaniu Centralne Towarzystwo Rolnicze. W
Bydgoszczy powstało wraz z Kasynem Polskim Bractwo Trzeźwości i Wstrzemięźliwości oraz
Czytelnia Polska.
Jednym z ważniejszych pionierów pracy organicznej był Karol Marcinkowski. Z jego inicjatywy
wybudowano „Bazar” – hotel z licznymi sklepami i pracowniami rzemieślniczymi. 1841 utworzył on
towarzystwo Naukowej Pomocy. Rozwijała się prasa. Ukazywał się szereg czasopism m.in.:
„Przyjaciel Ludu”, „Orędownik Naukowy”.
25
11. Ruch konspiracyjny lat 30 i 40
1. Konspiracje galicyjskie
1833 – kółka Związku Przyjaciół Ludu: Galicja, inicjatywy karbonarskich emisariuszy z emigracji
- niezbyt liczni przedstawiciele patriotycznej szlachty i inteligencji (np. Seweryn Goszczyński,
Lesław Łukaszewicz)
- szukanie kontaktów w Wielkopolsce i na Wołyniu
- zahamowana przez represje austriackie (aresztowania, więzienie i wydalenie emigrantów)
- organizacja przetrwała w Krakowie i wśród lwowskiej inteligencji miejskiej, usamodzielniła się
przekształcając się w węglarstwo polskie (1834)
→ we Lwowie – Franciszek Smolka i Teofil Wiśniowski
studenci Uniwersytetu Lwowskiego i 2 seminariów duchownych (łacińskiego i unickiego), wojskowi
z pułku piechoty Mazzuchelli w Przemyślu
- Kacper Cięglewicz – agitował wśród ruskich chłopów, ale został aresztowany w XII 1839 i
osadzony w twierdzy Kufstein na 20 lat
drukarnia Ossolineum – przedruki nielegalnych politycznych pism emigracyjnych
- ton nadawała inteligencja lwowska
→ w Krakowie – Goszczyński i Łukaszewicz
- 11 II 1835 – pod wpływem emigracyjnej Młodej Polski przekształca się w Stowarzyszenie Ludu
Polskiego (SLP)
- dewiza: „Przez lud i dla ludu”; ogólnopolskie sprzysiężenie niepodległościowe kierujące się
zasadami równości i wolności, łączyło walkę o niepodległość z reformami demokratycznymi; miała
przygotować wszystkie warstwy do powstania
- kierownictwo – Zbór Główny w Krakowie, podlegały mu zbory ziemskie, a tym okręgowe z
gminami
- młodzież rzemieślnicza i studencka; agitowano wśród krakowskich chłopów, szukano oparcia w
szlachcie – apelowano, by zrzekła się stanowych przywilejów i pańszczyzny
- przy Zborze Głównym utworzono Wydział Włościan
→ 1835 – zbory ziemskie:
- w Krakowie – dla Wolnego miasta i zach. obwodów Galicji
- w Tarnowie – dla środk. części
- we Lwowie – dla Galicji Wschodniej: Przemyśl, Sambor, Sanok, Stanisławów, Kołomyja i
Złoczewo, filia wśród wiedeńskich studentów
przewidywano stworzenie struktur SLP w zaborze rosyjskim i pruskim
przywódcy SLP denuncjowała tajnych wysłanników ks. Adama Czartoryskiego
1836 – zabójstwo agenta rosyjskiego → okupacja Krakowa i represje zaborców → przeniesienie
Zboru Głównego do Lwowa
- przewaga konspiratorów o umiarkowanych poglądach polit. i społ.: Smolka, Goszczyński, Hefern
- dekonspiracja i aresztowanie spiskowców w seminarium katol. w Samborze oraz na Uniwersytecie
Lwowskim → zawieszenie działalności 4 VI 1837 – ale nie przerywają jej lokalne organizacje, np.
Przemyśl
→ część lwowskich członków SLP tworzy 1 IX 1837 Młodą Sarmację
po roku Robert Chmielowski, emisariusz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego skłonił do
utworzenia wspólnej organizacji Sprzysiężenie Demokratów Polskich
→ radykałowie 10 VI 1837 tworzą Konfederację Powszechną Narodu Polskiego („konfederaci”) –
plany ogólnopolskiej organizacji z programem trójzaborowym i uwłaszczeniem chłopów bez
odszkodowania; oparcie w Galicji Zach., związki z Warszawą
 rozbiciu w końcu 1837 przez aresztowania
III 1840 – zdemaskowania konspiratorów w Przemyślu, a to sprzysiężenia w pułku Mazzuchelli →
lawina aresztowań:
aresztowania członków Sprzysiężenia Demokratów Polskich, Młodej Sarmacji, w III 1841 Roberta
Chmielowskie, w VIII 1841 Franciszka Smolkę
8 I 1845 skazanie 51 osób na karę śmierci, ale cesarz uchylił i tylko 10 skazano na od 5 do 15 lat
więzienia – twierdze Spielberg na Morawach i Kufstein w Tyrolu, pozostałych puszczono wolno – w
tym Smolkę – ale zakazano im pełnienia funkcji publ., rozciągnięto nad nimi nadzór policyjny
26
2. Świętokrzyżcy
- jesień 1836 – Gustaw Ehrenber z SLP tworzy filię w Kr. Polskim
- od miejsca spotkań przy ul. Świętokrzyskiej - „świętokrzyżcy”
- kółka spiskowe w Płocku, Kaliszu, Suwałkach, Lublinie, Kielcach. Łomży, Łukowie, Chełmie;
związki z ogniwami SLP na Wołyniu i Wilnie
- 1837 – część warszawskich spiskowców wciągnięta do „konfederatów”
- praca ideowo-propagandowa: hasła wolności, równości i braterstwa, „wszechwładztwa ludu”;
organizacyjne przygotowania do powstania na drugim planie
- spiskowcy z „klasy umysłowej” - niżsi urzędnicy, lekarze, aptekarze, młodzież szkolna itd.
- V 1838 – zdekonspirowani i część trafiła do Cytadeli; ocalałe kółka kontynuowały działalność
- brutalne metody Warszawskiej Komisji Śledczej – gen. Andriej Strożenka
- wyrok twierdzy oraz ciężkie roboty i Sybir, w tym Gustaw Ehrenberg i Aleksander Wężyk,
większość trafiła do rot aresztanckich, na Kaukaz, do Orenburga
- 1841 – samospalenie w celi X Pawilonu Cytadeli Karola Levittoux na znak protestu przeciw
maltretowaniu więźniów – napisał o tym m.in. Norwid i Władysław Syrokomla
3. Litwa i Ukraina
- koniec 1835 – na „ziemie zabrane” wybiera się Szymon Konarski z zadaniem utworzenia
konspiracyjnych ogniw SLP
- udało mu się powiązać oddzielnie działające organizacje ziemiańskie: ziemiańską na Wołyniu,
studentów pol. w Dorpacie (Bronisław Zalewski i Lucjan Żeligowski), na Uniwersytecie Kijowskim,
w Wileńskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej kier. przez Franciszka Sawicza, nawet umiarkowanych
działaczy tzw. Komitetu Litewskiego
→ zjazd konspiratorów w Berdyczowie 3 VII 1837
- pogodzenie interesów ziemiaństwa polskiego z koncepcjami radykalniejszych reform społ.:
utworzenie tajnego związku na „ziemiach zabranych”, który formalnie należał do SLP
- 1839 – aresztowanie i stracenie Konarskiego → osłabienie organizacji
- masowe aresztowania, procesy, konfiskaty i Sybir
4. Złota książeczka księdza Ściegiennego
- jedyna organizacja, która zdołała dotrzeć z propagandą społ. i niepodległościową wprost do chłopów
w Kr. Polskim
Piotr Ściegienny - syn chłopski z podkieleckiej Bilczy, nauczyciel wiejski, następnie w zakonie
pijarów, wikary w Wilkołazie, potem proboszcz w Chodlu → dobrze znał problem wsi, chłopskie
wyobrażenia i potrzeby; być może miał kontakty z kółkami SLP
1842 – kierował utworzoną przez siebie (prawd. w 1840) organizacją – obszar: wsie podkieleckie i
lubelskie w okolicach Opola i Chodla
być może związany z Edwardem Dembowskim
1843 – dekonspiracja i rozbicie organizacji warszawskiej został sam, ale nie wiedział o tym
1840 – 1843 – pisma agitacyjne: Złota książeczka czyli historia rodu ludzkiego, krytyka systemu społ.
oraz źródła chłopskiej krzywdy i wskazywanie na jej likwidację, rzekomy List ojca świętego
Grzegorza papieża do rolników i rzemieślników, Trzeba tylko chcieć, program powstania przeciw Ces.
Rosyjskiemu i rodzaj instrukcji politycznej oraz organizacyjnej – krążyły w odpisach wśród chłopów i
małomiasteczkowych rzemieślników
- wybuch powstania na 27 X 1844 – przekonany, że ruch obejmie cały kraj, chciał zacząć od
rodzinnych stron, akcja mobilizacyjna chłopów pod Kielcami, na czele których chciał zaatakować
miasto
- 25 X 1844 – uwięziony w Kielcach po denuncjacji jednego z chłopów – fala aresztowań (ponad 100
osób) i całkowicie rozbicie organizacji
Ściegienny – skazany na bezterminową katorgę w kopalni srebra w okręgu nerczyńskim (1845). W
1857 w Permie, w 1871 powrót do Lublina, w 1883 przywrócona godność kapłańska, zmarł w 1890
Konspiracja Ściegiennego świadczyła o możliwości dobrze przeprowadzonej agitacji wśród chłopów,
ale była słaba i nierozgałęziona. Plany powstańcze oparte na przekonaniu o spontanicznym odzewie na
27
hasła walki o likwidację ucisku ze strony szlachty i poprawę chłopskiego losu oraz niepodległość
Polski od Odry po Dniepr.
5. Kraj i Towarzystwo Demokratyczne Polskie
- tylko gdzieniegdzie wychodzono z bezpośrednią agitacją na wieś
- spiski niepodległościowe – oparcie w patriotycznej części szlachty polskiej (gł. średniozamożnej),
inteligencji, mieszczaństwie, rzemieślnicy
- szukanie kompromisu: apelowano do szlachty, by w imię patriotyzmu uznało potrzebę reformy
włościańskiej
1839 – emisariusz TDP Walerian Breański w Wielkopolsce
zabór pruski – mniejsze tradycje spiskowe, wspierano partyzantkę Zaliwskiego, ruch węglarski i
Młodą Polskę, wpływu SLP, ale nie utworzono tu zboru ziemskiego
1838 – proces 38 podejrzanych, skazano 15 – w tym płk. Ludwika Sczanieckiego
po 1840 – liberalizacja polityki wewnętrznej w Prusach → nowe możliwości dla pracy podziemnej
Poznań - TDP związał się filozof Karol Libelt, stanął on na czele konspiracyjnego komitetu
oparcie we dworze Seweryna Mielżyńskiego, z Wielkopolski płynęły pieniądze dla TDP
1842 – drukarz i księgarz Walenty Stefański zakłada Związek Plebejuszy – oparcie na polskich
środowiskach rzemieślniczych i młodzieży w Poznańskiem i na Pomorzu Gdańskim
→ 1840 – wysłanie do Kr. Polskiego przez Centralizację Walentego Mazurkiewicza →
zorganizowanie w Warszawie ekspozytury TDP: Związek Narodu Polskiego (ZNP)
1839-1844 – na gruzach „świętokrzyżców” powstają kółka spiskowe w Warszawie, Lublinie, Łukowie
→ na nich opiera się ZNP, może też na „konfederatach”
- opierała się na mieszczaństwie, rzemieślnikach, Warszawie, nieco inteligencji i szlachty z innych
rejonów Królestwa
- Edward Dembowski – zwolennik bezpośrednich przygotować powstańczych
- Henryk Kamieński – w Lublinie, wsparcie ideowe, prace: O prawdach żywotnych narodu polskiego
(1844), Katechizm demokratyczny (1845)
- konserwatyści (np. Zygmunt Krasiński) – oskarżanie o dążenia do wyrżnięcia szlachty
VIII 1843 – rozbicie ZNP przez carską policję, przywódcy zesłani do kopalni nerczyńskich, wcieleni
do wojska, skazani na osiedlenie w głębi Rosji
koniec 1845 – osadzenie w Cytadeli Kamieńskiego, po roku zesłano go do Wiatki
→ Galicja – w 1844 Teofil Wiśniowski zakłada nową organizację związaną z TDP i nawiązuje
współpracę z Franciszkiem Wiesiołowskim z Wojsławia pod Mielcen
→ „ziemie zabrane”
Ukraina – złożone stosunki etniczne, społeczne i religijne, antypolskie akcje władz ros.
Szlachta polska kontynuowała staropolski tryb życia i nie widziała potrzeby reform, przekonanie, że to
spisek Konarskiego spowodował usunięcie Statutu Litewskiego w 1840
- patriotyczna młodzież ziemiańska – krytyka egoizmu stanowego
- Józef Ignacy Kraszewski – wytykanie szlachcie obywatelskiej, kulturalnej i gospodarczej gnuśności
- Henryk Kamieński – zarzucał służalczość, sceptycznie oceniał szanse na Wołyniu
Litwa – traktowana jako teren strategicznie ważny, ale nie została przygotowana do czynnego
wystąpienia
- kontakty i literatura emigracyjna – przez Królewiec do Wilna, gdzie działał lekarz Anicety Rerier
od XII 1839 w miarę zacieśnienia kontaktów Centralizacji z konspiracją na ziemiach polskich,
ewoluowała także taktyka TDP:
- uwzględnienie rezerwy części spiskowców krajowych wobec programu ustroju społ-polit. przyszłej
Polski
- obawa by Centralizacja TDP nie zdobyła dominacji w kraju
18 V 1842 – Wiktor Heltman przedstawia koncepcję, by w ciągu 3-4 lat podjąć energiczne
przygotowania powstańcze: zbrojne i propagandą obejmująca wszystkie zabory; w tym bezwarunkowe
uwłaszczenie chłopów
ale rzeczywiste przygotowania ledwie się zaczęły
Tomasz Malinowski – zwolennik długofalowej akcji propagandowej, gdy wygrała koncepcja
Heltmana, ustąpił z Centralizacji
głosy decydujące: Heltman, Jan Alcyato, Ludwik Mierosławski, Teofil Wiśniowski i Józef Wysocki
28
jesień 1844 – w Poznaniu dotychczasowy Komitet Lebelta przekształcony w Komitet Centralny
(Centralizacja poznańska)
pocz. 1845 - pod naciskiem spiskowców z zaboru ros. ustalono termin powstania na 1846,
desygnowania Mierosławskiego na wodza naczelnego
l. 40 – ujawnienie się znacznie większych różnic ideowych niż we wcześniejszym okresie
podział na umiarkowanych demokratów i zwolenników rewolucji ludowej
radykałowie: Edward Dembowski – s. Leona senatora i kasztelana Kr. Polskiego (stąd określenie
„Czerwony Kasztelanic”), filozof i krytyk literacki, współredaktor warszawskiego „Przeglądu
Naukowego”, należał do ZNP, po jego dekonspiracji schronił się w Wielkopolsce, gdzie znalazł
oparcie w gronie „Tygodnika Literackiego” i kontynuował konspirację. Wydalony przez Prusaków
udał się do Galicji, gdzie przed 1846 zasłynął jako niezmordowany i przedsiębiorczy emisariusz
1843-1845 – radykalizacja poglądów Dembowskiego. Utożsamianie narodu z ludem, a rewolucję
socjalną z walką o niepodległość,. Likwidacji własności warunkiem pełnej wolności. Bezkrytycznie
przyjmował rozmaite poglądy, nie stronił od mistyfikacji. Domagał się przyspieszenia wybuchu
powstania na 1844 i popychał Związek Plebejuszy przeciw Komitetowi Libelta, żeby przejąć
kierownictwo nad ruchem (XI 1845), ale jego plany udaremniło aresztowanie Walentego Stefańskiego
i kilkudziesięciu ego zwolenników (8 XI 1845) przez policję pruską, co poważnie osłabiło konspirację
w Wielkopolsce
12. Powstanie 1846 r., plany, realizacja, rabacja galicyjska, następstwa klęski
Powstanie i rabacja w Galicji
W III 1845 r. do Poznania przybył Ludwik Mierosławski w celu uzgodnienia z przywódcami
konspiracji planów powstania. Przyjęto koncepcje równoczesnego powstania trójzaborowego.
Najpierw miały zostać opanowane zabory pruski i austriacki, które miały stanowić bazę operacyjna
dla przeniesienia działań do zaboru rosyjskiego gdzie powinno już trwać lokalne powstanie. W planie
tym przeceniono własne możliwości mobilizacyjne, niedoceniano zaś przeciwnika, szczególnie
Rosjan. Mimo tych wad plan uzyskał powszechna akceptację przywódców spisku w Krakowie,
Poznaniu i Centralizacji TDP.
Mierosławski głosił potrzebę odbudowania Polski w granicach z 1772, ze zniesionym
poddaństwem. Datę powstania wyznaczył Mierosławski na noc 21 na 22 II 1846 r.. Ustalono skład
Rządu Narodowego z Karolem Libeltem jako przewodniczącym i Mierosławskim jako naczelnym
dowódcą wojskowym. Podjęte przygotowania były nad wyraz słabe, liczono na spontaniczne poparcie
chłopów nic jednak nie robiono aby je uzyskać.
W II połowie 1845 r. informacje o planowanym powstaniu dotarły do władz pruskich,
natychmiast ostrzeżeni zostali Austriacy i Rosjanie. Doszło do licznych aresztowań, schwytany został
min. Henryk Poniński, który wydał Liebelta i Mierosławskiego, obaj trafili do więzienia. Załamały się
wszelkie plany opanowania Poznania, Bydgoszczy oraz przeprowadzenia koncentracji pod Żninem. 21
II 1846 r. Florian Ceynowy podjął nieudana próbę zajęcia Starogardu na Pomorzu Gdańskim. 3 III
1846 r. podobną klęską zakończyła się próba opanowania Poznańskiej cytadeli przez Władysława
Niegolewskiego. Wypadki te doprowadziły do ogłoszenia stanu wojennego w Wielkim Księstwie
Poznańskim i ograniczenia swobód Polaków
Klęska w Wielkopolsce przyczyniła się do dezorganizacji działań na innych terenach.
Przywódca powstania w Królestwie Polskim Bronisław Dąbrowski na wieść o klęskach uciekł do
Prus, nie udały się próby opanowania Siedlc. Misterny plan Mierosławskiego runął w gruzy, rozsypało
się przywództwo ruchu, które w przeważającej części znalazło się w więzieniu. Na wieść o klęskach
członek Rządu Narodowego w Krakowie Jan Alcyato odwołał powstanie w mieście, informacja ta nie
dotarła jednak do konspiratorów galicyjskich, którzy podjęli walkę.
W planach powstania kluczową rolę wyznaczono Galicji i Krakowowi ze względu na
potencjał ludzki oraz strategiczne położenie przy Królestwie Polskim oraz ‘ziemiach zabranych’.
Aresztowania w zaborze pruskim nie dotknęły ośrodka w Krakowie oraz w Galicji (okolice Tarnowa) .
Wobec braku informacji z innych zaborów postanowiono podjąć tam walkę. Plany przewidywały
opanowanie głównych miast jak Krakowa, Lwowa czy Tarnowa. Władza cywilna całej Galicji
przypadła Franciszkowi Wiesiołowskiemu a wojskowa Józefowi Wysockiemu. Podstawę ruchu
stanowiła szlachta. Przewidziano także, że do osiągnięcia zwycięstwa niezbędne jest pozyskanie
29
chłopstwa, które miało liczne zatargi ze szlachtą. Agitacja wśród chłopstwa trwała już od 1845 r.
obiecywano im zniesieni pańszczyzny, nadanie ziemi i powszechnej równości, na program ten
niechętnie patrzyła szlachta. Propaganda na wsi szła opornie, chłopi słuchali, ale nie rozumieli haseł
politycznych. Na wsi panowała nieufność. Największa szansa pozyskania chłopstwa istniała w
obwodach zamieszkanych przez ludność chłopską, im dalej na wschód tym było jej mniej, dodatkowo
dochodziły konflikty na tle etnicznym i religijnym.
Władze austriackie zostały wcześnie ostrzeżone o planowanym powstaniu oraz o prowadzonej
agitacji na wsi. Doszło do akcji policyjnych podczas których zostali aresztowani spiskowcy we
Lwowie, projekt opanowania tego miasta upadł. Dodatkowo Austriacy zwiększyli ilość wojska w
Galicji. Brzemienne w skutki okazały się działania austriackie w Tarnowie gdzie starosta Joseph
Breinl w porozumieniu z gubernatorem prowincji Kriegiem postanowił wykorzystać przeciw
szlacheckiemu ruchowi chłopstwo. W tym celu posłużył się znanym gospodarzem chłopskim Jaubem
Szelą ( po rabacji jako nagrodę otrzymał spore gospodarstwo). Breinl zachęcał chłopów do czynnego
działania przeciw szlachcie obiecując ograniczenie pańszczyzny i zapłatę 10zł za każdego zabitego
powstańca. Podobne próby podburzenia chłopów podjęły władze austriackie w całej Galicji.
Wobec działań podjętych przez Breinla postanowiono przyspieszyć planowany atak na
Tarnów, miał się on odbyć w nocy 18 na 19 II 1846r, dowodził Leon Czechowski. Pod Lisią Górą
oddziały powstańcze ruszające na Tarnów zostały otoczone przez chłopstwo, które rozbroiło
spiskowców i odstawiło ich do Tarnowa. Także kolejne oddziały powstańcze były rozbrajane przez
chłopów, ruch się nasilał dochodziło do mordów, w końcu chłopi ruszyli na dwory. Rozpoczęła się
rabacja. Po wydarzeniach Tarnowskich nastąpił paraliż w całej Galicji, zaniechano większości
działań, walczyły tylko nieliczne oddziały powstańcze szybko wyłapywane przez chłopów.
Największe rozmiary rabacja przyjęła w obwodzie tarnowskim, a następnie bocheńskim i
jasielskim. W okręgach tych zniszczono prawie wszystkie dwory i padła tutaj większość zabitych. Był
to obszar bezpośredniego oddziaływania Szeli, uważanego przez chłopów za ich naturalnego
przywódcę. Ofiara chłopstwa padały nie tylko dwory, próbowali oni ataków na niektóre miasta, palili
także plebanie i mordowali duchownych uważanych za sprzymierzeńców szlachty. Gdzieniegdzie w
obronie szlachty występowało lokalne chłopstwo osłaniając swych panów przed atakami ’czerniawy’.
Łącznie zniszczono około 500 dworów, zamordowano ponad 1000 osób, z tego w obwodzie
tarnowskim 750.
Na podhalu ruchem powstańczym kierował ksiądz Józef Kmietowicz wikary w Chochołowie.
Do swojej akcji udało mu się pozyskać lokalnych górali, z którymi w ustalonym terminie 21 II 1846 r
opanował Chochołów, jednak już 23 II oddziały księdza Kmietowicza zostały rozbite i ruch upadł.
Po zniszczeniu powstania polskiego władze austriackie stanęły przed problemem
przywrócenia porządku. Opór chłopów przeciw pańszczyźnie objął cała Galicję i do jego tłumienia
zaczęto używać wojska. Do osłabienia buntu chłopstwa przyczynił się także patent z 13 IV 1846
likwidujące niektóre ciężary poddańcze, odbierający szlachcie jurysdykcje patrymonialną nad
chłopami. W XI 1846 r. przyznano chłopom własność użytkowanej ziemi i ograniczono wymiar
świadczeń, system pańszczyźniany jednak utrzymano.
Powstanie Krakowskie
18 II 1846 r. do Krakowa wszedł niewielki oddział wojska austriackich gen. Collinsa, było to
niezgodne z politykom wie dnia oraz Rosjan którzy pragnęli wybuchu powstania w Krakowie, aby
mieć pretekst do likwidacji Wolnego Miasta Krakowa – zgodnie z ustaleniami w Cieplicach w 1835 r..
Wkroczenie Austriaków zaskoczyło przywódców konspiracji, w mieście znajdowało się wtedy trzech
członków Rządu Narodowego. Jan Alcyato, Ludwik Gorzowski i Jan Tyssowski, zdecydowali się oni
na odwołanie powstanie wobec klęsk w innych regionach. Jednak po wyjeździe Alcyato pozostała
dwójka zdecydowała o podjęciu działań w nocy 20 na 21 II 1846 r. Doszło wtedy do starć w mieście,
nie wyrządziły one jednak strat Collinsowi który został uprzedzony o planowanym powstaniu. W tym
samym czasie ruch powstańczy ogarnął okolice Krakowa gdzie odniesiono pewne sukcesy.
Nieoczekiwanie 22 II gen. Collins zarządził wycofanie się z Krakowa.
Już w czasie odwrotu Collinsa po władze sięgnęli przeciwnie powstaniu Krakowscy notable .
Utworzyli oni Komitet Bezpieczeństwa z Józefem Wodzickim na czele. Komitet został jednak
zmuszony do podporządkowania się Rządowi Narodowemu Rzeczypospolitej Polskiej, który
ukonstytuował się 22 II, na jego czele stał Ludwik Gorzowski i Jan Tyssowski. Rozpoczęto tworzenie
30
władz powstańczych oraz zbrojenie ludności. W nocy 23 na 24 II 1846 r. Tyssowski ogłosił się
dyktatorem powstania a Dembowski został jego sekretarzem. Pod względem militarnym sytuacja
powstańczego Krakowa była tragiczna, brakowało broni palnej, przekuwano kosy na sztorc,
brakowało kadry oficerskiej. Udało się sformować źle uzbrojony oddział liczący 2 tys. Ludzi.
Najważniejszym aktem Rządu Narodowego był ogłoszony 23 II 1846 r. Manifest do Narodu
Polskiego łączący program walki o niepodległość z reformą stosunków społecznych. Zapowiedziano
zniesieni przywilejów, poddaństwa i pańszczyzny.
W nocy 25 na 26 II 1846 r. doszło do zamachu stanu. Komitet Bezpieczeństwa zmusił
Tyssowskiego do zrzeczenia się rządu dyktatora na, który powołano Michała Wiszniewskiego.
Awanturę przerwał Dembowski, który na czele zbrojnego oddziału zmusił Wiszniewskiego do
ustąpienia i ucieczki. Władza powróciła do Tyssowskiego. Sytuacja Krakowa była beznadziejna, w
innych regionach nie podjęto walki lub została już ona zdławiona, a siły samego Wolnego Miasta nie
mogły wystarczyć do podtrzymania rewolucji.
25 II 1846 r. pod Gdowem doszło do spotkania oddziałów Krakowskich dowodzonych przez
Jakuba Suchorzewskiego ( 300 ludzi) z wojskami austriackimi ( 500 ludzi) wspomaganymi przez
oddziały chłopskie ( 5000). Austriacy natarli na Gdów, opór szybko złamano, a chłopi przystąpili do
masakrowania ocalałych Polaków. Po przegranej pod Gdowem los powstania był przypieczętowany.
Na wieść o zbliżających się masach chłopskich postanowiono zorganizować procesję religijną by
argumentami patriotyczno-religijnymi przekonać chłopów. 27 II pochód kierowany przez
Dembowskiego do Wieliczki został zaskoczony przez oddziały gen. Collinsa. Doszło do krótkiego
starcia w którym ginie Dembowski. Następnie Austriacy ruszają na Kraków i 1 III 1846 r. żądają
kapitulacji. Wobec nadciągających posiłków rosyjskich i pruskich opór był bezcelowy dlatego
Tyssowski decyduje się na kapitulacje. Do miasta wkraczają Austriacy, 3 III zjawiają się Rosjanie a 7
III Prusacy.
Następstwa klęski
W Krakowie doszło do krwawych represji ( aresztowano 1250 osób) kierowanych przez
Austriaka Ignacego Zajączkowskiego, Jego ofiarą padali głównie młodzi rzemieślnicy którzy
przystąpili do powstania . Do odpowiedzialności nie pociągnięto chłopów którzy uczestniczyli w
rabacji.
W zaborze pruskim śledztwem objęto koło 1000 osób., z tego 600 aresztowano. Władze
pruskie uderzyły w polskie instytucje gospodarcze i kulturalne, z gimnazjów usuwano nauczycieli
polskich, zaostrzono cenzurę, wprowadzono stan wojenny. Na nowo ruszyła akcja osadnicza, wśród
ludności Wielkiego Księstwa Poznańskiego ujawniły się silne nastroje antypolskie. W Berlinie
sądzono min. Mierosławskiego, wziął na siebie i TDP pełną odpowiedzialność za powstanie. Został
skazany na karę śmierci, jednak już wkrótce dzięki wiośnie ludów odzyskał wolność. Podobnie
sprawa wyglądał z Karolem Liebeltem który został skazany na 25 lat więzienia, odsiedział tylko cztery
miesiące i wrócił na wolność.
Po zajęciu Krakowa przez Rosjan, Austriaków i Prusaków utworzono Tymczasową Radę
Administracyjną Cywilno-Wojskową Wolnego Miasta. Los Krakowa był przesądzony, zgodnie z
porozumieniem z Cieplic z 1835 r., prawo do aneksji uzyskała Austria 6 XI 1846 r. trzy państwa
zawarły ostateczne porozumienie, Wolne Miasto Kraków przestało istnieć. Jego rozpaczliwą obronę
podjął jeszcze przebywający na emigracji ks. Adam Czartoryski. Wykorzystując własne wpływy na
dworach w Paryżu i Londynie starał się nakłonić zachodnie mocarstwa do interwencji. Jego działania
popierało tamtejsze społeczeństwo, mimo tego jedyne działania podjęte przez zachodnie państwa to
niezbyt silna krytyka aneksji.
13. Wiosna Ludów na ziemiach polskich i udział Polaków w rewolucjach europejskich
Powstanie Poznańskie w 1848 r.
22 II 1848 r. dochodzi do rewolucji we Francji, Ludwik Filip ratuje się ucieczka do Anglii.
Emigranci polscy przyjęli rewolucje lutową z nadzieja na wsparcie sprawy polskiej. Wielu Polaków
brało udział w walkach na barykadach. W skład tworzonego francuskiego Rządu Tymczasowego
weszli liczni przyjaciele Polaków. Liczono, że rewolucja spowoduje międzynarodowy konflikt, który
doprowadzi do wskrzeszenia Polski. Pojawiły się projekty utworzenia legionu Polskiego we Francji
31
(Czartoryski), a także wywołania nowego powstania trójzaborowego (TDP), które miałoby odciążyć
Francję w oczekiwanym konflikcie. Centralizacja TDP w porozumieniu z szefem rządu tymczasowego
Lamartinem propagowała hasło powrotu emigrantów do kraju, rząd francuski tym sposobem pozbywał
się elementów rewolucyjnych. Nadzieje na utworzenie legionu i wojny szybko okazały się znikome,
Francja nie chciała angażować się w żaden konflikt. Lamartine nie zamierzał wspierać sprawy
polskiej.
Wobec informacji o rewolucji we Francji, radykalni działacze polscy z Mierosławskim na
czele zaczynają zastanawiać się nad przygotowaniem powstania przeciw Rosji i Prusom, tymczasem
umiarkowaniu działacze stawiają na osiągnięcie pewnej autonomii drogami legalnymi. Tymczasem w
dniach 18/19 III 1848 r. doszło do walk w Berlinie co doprowadziło do pewnych ustępstw ze strony
Fryderyka Wilhelma IV, w tym uwolnienia z więzień Mierosławskiego i Liebelta.
Już 20 III 1848 r. działacze polscy utworzyli w Poznaniu Komitet Narodowy do którego
weszli, Walenty Stefański,, Gustaw Potworowski i inni. Dzień po swoim powstaniu Komitet
Narodowy wysłał do Fryderyka Wilhelma IV deputację z adresem postulatów niepodległości ziem
polskich zagarniętych przez Prusy. Na czele deputacji stanął abp. Leon Przyłuski, który usunął słowa
o niepodległości zastępując je żądaniem ‘narodowej organizacji’ Wielkiego Księstwa Poznańskiego,
wycofaniem wojsk pruskich, utworzeniem korpusu polskiego oraz oddaniem administracji w ręce
polskie. Postulaty te uzasadnione były możliwością konfliktu Prus z Rosją wobec zmian ustrojowych
w Prusach. Król pruski do polskiego adresu odniósł się niechętnie, dla sprawy polskiej udało się
jednak pozyskać Ministra Spraw Zagranicznych Heinricha von Arnima który obiecał przekonać rząd
do postulatów polskich – polskie urzędy, gwardia narodowa, wycofanie wojsk pruskich.
Tymczasem w Poznaniu zaostrzała się sytuacja, dowodził tam niechętny Polakom gen.
Colomb, próbował on przeciwdziałać ruchowi polskiemu, w tym celu 3 IV 1848 r. ogłosił stan
oblężenia. Komitet Narodowy zareagował tworząc tajny Rząd Tymczasowy w skład którego weszli,
Potworowski, Liebelt, Sfefański. Na wezwanie Komitetu Narodowego ruch polski szybko objął cała
Wielkopolskę, wszędzie zbroją się mieszczanie i chłopi polscy, powstają tajne komitety.
Gdzieniegdzie dochodzi do starć z Niemcami, organizacją wojska polskiego zajmuje się Mierosławski
stojący na czele Wydziału Wojennego Komitetu Narodowego. Mobilizowane wojsko miało posłużyć
w spodziewanej wojnie z Rosją, do połowy IV 1848 r. udało mu się zmobilizować 20 tys. Ludzi.
Wzorem Poznańskiego ruch polski rozszerzył się także na inne tereny – Bory Tucholskie, Prusy
Zachodnie, Pomorze Nadwiślańskie.
Niemieccy liberałowie i radykałowie obawiają się, że Mikołaj I zaatakuje Prusy aby nie doszło
do powstania jednolitego państwa Niemieckiego, dlatego szukają oni oparcia w Polakach. Pierwsze
tygodnie rewolucji to wybuch prawdziwej eksplozji uczuć przyjaźnie do Polaków, nawet u
Poznańskich Niemców. Część elit Pruskich jak gen Willisen, czy minister von Arnim rozumieli, że
trzeba podjąć kwestie Polską jeśli chce się zjednoczyć Niemcy. Polska w takich warunkach miała
stanowić państwo buforowe pomiędzy Rosją a zjednoczonymi pod przywództwem Prus Niemcami.
Prawdopodobieństwo wojny Prus z Rosją zachęciło ks. Adama Czartoryskiego do przyjazdu do
Berlina z końcem III 1848 r. Nikt nie chciał go jednak przyjąć, ani władze Pruskie ani polscy
przywódcy ruchu. Obserwował jak koniunktura dla Polaków się oddala, co wynikało z oddalenia
groźby wojny z Rosją, której za wszelką cenę chciał uniknąć król i generalicja, ponieważ w przypadku
sukcesów mogło dojść do utrwalenia nowego ładu wypracowanego przez liberałów.
Perspektywa wojny oddaliła się i do głosu zaczęło dochodzić nastroje nacjonalistyczne dążące
do przyłączenia Poznańskiego do Związku Niemieckiego. Polacy nagle stali się wrogami, którzy
sowimi roszczeniami niepodległościowymi chcą oderwać od Niemiec Wielkopolskę i Pomorze.
Liberałowie Pruscy starali się doprowadzić do kompromisu ponieważ konflikt z Polakami
doprowadził by tylko do utrwalenia starego systemu. Do Poznania został wysłany zwolennik sprawy
polskiego gen. Willisen, miał on zaproponować uzyskanie polskiej autonomii na części terytorium
Wielkiego Księstwa w zamian za rozwiązanie oddziałów Polskich no co nie chciano się zgodzić. Na
krótko konfliktowi zapobiegła ugoda zawarta 11 IV 1848 r. w Jarosławcu gdzie gen. Willisen obiecał
przedstawicielom Komitetu Narodowego polską administrację i zgodził się na utrzymanie tymczasowe
czterech obozów polskich w Książu, Środzie, Miłosławiu i Plszewie. Misja gen. Willisena okazała się
jednak niepowodzeniem ze względu na stanowisko rządu w Berlinie, który włączył większość
Poznańskiego do Związku Niemieckiego a od Polaków żądał kapitulacji.
32
Po ugodzie w Jarosławcu część polskiego wojska została rozpuszczona do domów. Po drodze
oddziały polskie nękane były przez prusaków, dochodziło do liczny mordów. Wobec beznadziejnej
sytuacji w Komitecie Narodowym 25 IV 1848 r. doszło do rozłamu na frakcje zwolenników
ugodowych, a frakcje darząca do konfrontacji z prusakami – Liebelt, Strefański. Ostatecznie 30 IV
1848 r. doszło do rozwiązania Komitetu Narodowego.
Gen. Colomb dysponujący ponad 40 tys. Wojska przystąpił do likwidacji polskich obozów w
których znajdowało się około 5 tys. Słabo uzbrojonych powstańców. 29 IV doszło do ataku na obóz
polski w Książu, po kilku atakach obóz upadł. Tymczasem Mierosławski gromadził siły w Miłosławiu
gdzie doszło do walk 30 IV 1848r.. Mimo ciężkich start Polacy wgrali, do kolejnej bitwy doszło 2 V
1848 r. pod Sokołowem, dzięki atakowi kosynierów udało się odnieść zwycięstwo. Mimo tych
sukcesów sytuacja była beznadziejna, wśród dowództwa panowało przekonanie o bezcelowości
dalszych działań. Wobec takiej sytuacji Mierosławski zrzekł się dowodzenia, a kilka dni później – 9 V
1848 r. resztki oddziałów polskich kapitulowały w Bardziej pod Wrześnią. Do więzień trafiły fale
powstańców, byli oni jednak szybko uwalniani, Mierosławskiego po zwolnieniu odstawiono na
granicę francuską.
Klęska roku 1846 spowodowała, że w krytycznym momencie 1848 zabrakło wystarczających
sił do wykorzystania krótkotrwałej koniunktury. Powstanie wielkopolskie to znaczny udział chłopów
polskich, wolnych osobiście, uwłaszczonych i świadomych narodowo. Co stanowiło kontrast dla
Galicji i Królestwa Polskiego. Wraz z końcem nadziei na autonomii upada także wiara w braterstwo
ludów w imię walki o wolność, Polacy i Niemcy ostatecznie stają w różnych obozach.
Upadek powstania poznańskiego to także zmiana polityki prowadzonej przez Polaków, hasła
insurekcji odejdą w zapomnienie na rzecz działań legalnych. Ich początek to wybory do pruskiego
Zgromadzenia Konstytucyjnego. Do udziału w nich zachęcał Komitet Narodowy, odbyły się ona od 1
do 8 V kiedy to powstanie dogorywało, frekwencja była niska i dała przewagę Niemcom. Polacy
uzyskali 32 mandaty na 106 z ziem zaborczych. Dzięki poparciu liberałów pruskich udało się
anulować uchwalę o włączeniu Wielkiego Księstwa do Związku Niemieckiego. 5 XII 1848 król nadał
Prusom konstytucje, nie było w niej żadnego zapisu o odrębności Wielkiego Księstwa Poznańskiego,
którego nazwę zmieniono na Prowincja Poznańska.
25 VI 1848 r z inicjatywy Augusta Cieszkowskiego powstaje Liga Polska – organizacja
legalna, masowa, działająca na rzecz praw językowych, autonomii, kierująca walka o mandaty i
solidaryzm narodowy. Działalność ligi przyczyniła się do organizacji polskiego handlu, zakładania
kas, banków, towarzystw oświatowych i przemysłowych. Wybory do Landtagu pruskiego ze I i II
1849 wypadły dla Polaków gorzej niż wybory z 1848 r., Polskim posłom udało się teraz utworzy Koło
Polskie – polską frakcje polityczną kierująca się uzgodnionym programem i zasadą solidarnego
głosowania. W pracach parlamentów zawsze opowiadało się za obroną narodowości polskiej. Lata
1848-1849 to także aktywizacja ruchu polskiego na Śląsku, jego głównym ośrodkiem był Bytom i
pochodzący z niego ksiądz Szafranek wybierany trzykrotnie do Pruskiego Landtagu. Domagał się on
wprowadzenia języka polskiego do urzędów i szkół, ustanowienia szkól polskich na terenach
zamieszkanych przez Polaków. Odniesiono pewien sukces ponieważ przywrócono na Górnym Śląsku
naukę w języku polskim w szkołach ludowych.
Zabór rosyjski 1848-1849
Mikołaj I jest zaniepokojony wobec obalenia we Francji monarchii lipcowej, obawiał się
rewolucji w państwach niemiecki i zjednoczenia Niemiec. Gotów był na wojnę byle tylko temu
zapobiec – pusty skarb i osamotnienie imperium na arenie międzynarodowej sprawiały jednak, że
ewentualna interwencja była niemożliwa.
Tymczasem na terenach Królestwa Polskiego zwiększono liczbę wojsk do 250 tys. Obawiano
się ewentualnych wystąpień polskich, dlatego gubernator Paskiewicz rezydujący w Warszawie i
gubernator Bibikow w Kijowie decydują się wprowadzić stan wojenny na ziemiach polskich.
Polacy w zaborze rosyjskim nie byli przygotowani na podjęcie jakichkolwiek działań.
Spowodowane było to klęską w 1846 r. kiedy to powstańcy zostali zniszczeni przez oddziały rosyjskie
oraz chłopów. Społeczeństwo było terroryzowane stanem wojennym i publicznymi egzekucjami. W
1847 r. Towarzystwo Demokratyczne Polskie wznowiło kontakty z krajem, podjęto próby formowania
kółek inteligenckich spiskowców czym kierował Henryk Krajewski. Celem kółek które powstawały
głównie w Warszawie była walka o niepodległość. Nie były one zbyt liczne posiadały jednak
33
rozbudowane struktury. Samodzielne wystąpienie przeciw Rosjanom z racji szczupłych środków nie
wchodziło w grę dlatego czekano na wkroczenie powstańców wielkopolskich do czego nie doszło.
Stopniowo ruch słabł, w końcu w 1850 doszło do aresztowania Henryka Krajewskiego i rozbicia
całego ruchu.
Ruch polski za ziemiach zabranych miał spore trudności z rozwojem ponieważ brakowało tam
mieszczaństwa polskiego musiał się oprzeć tylko na szlachcie. Kółka konspiracyjne powstają głównie
na uniwersytetach. W 1846 r. powstał Związek Bratni Młodzieży Litewskiej który w 1848
przekształcił się w organizacje powstańczą, planowano uderzenie na tyły wojsk rosyjskich
maszerujących w 1849 r. przeciw Węgrom. Jednak w wyniku denuncjacji doszło do zniszczenia
Związku, a jego członkowie zostali skazani na katorgę bądź wieloletnie więzienie.
Galicja 1848-1849
W latach czterdziestych ujawniają się w krajach monarchii habsburskiej symptomy kryzysu
gospodarczego i narodowościowego. Słabnie rynek wewnętrzny, bariery celne hamują produkcje,
panuje nieurodzaj i powszechna zaraza ziemniaczana. Prowadzi to do pojawienia się głodu.
Mieszczaństwo niemieckie domaga się reform liberalny, a chłopi zniesienia pańszczyzny. Aneksja
Krakowa w 1846 r. osłabiła międzynarodowa pozycja Austrii, spadł autorytet monarchii habsburskiej
w krajach Zawiązku Niemieckiego. Na wieść o wydarzeniach we Francji rośnie opozycja, 3 III 1848 r.
Lajos Kossuth w węgierskim sejmie stanowym domaga się konstytucji dla Węgier i innych krajów
monarchii. 11 III 1848 r. czesi wysuwają program autonomii. 13-15 III 1848 r. trwa rewolucja w
Wiedniu w wyniku której ze stanowiska zostaje usunięty Metternich. Cesarz zapowiedział nadanie
konstytucji, zniósł cenzurę, uwolnił więźniów politycznych – w tym Polaków.
Wszystkie te wydarzenia napawają otuchom Polaków w Galicji. 17 III 1848 r. w Krakowie
przedstawiciele miasta skłonili komisarza Maurycego Deyma do uwolnienia więźniów politycznych.
Ruch polski miał charakter spontaniczny, ale kierowany przez konserwatywne koła mieszczańskoziemiańskie.
Tymczasem we Lwowie działacze polscy: Franciszek Smolka, Robert Hefern i Florian
Ziemiałkowski w nocy 18 na 19 III 1848 r. przygotowali petycje do cesarza. Domagają się w niej
języka polskiego w szkołach, sądach i administracji, utworzenia sejmu krajowego pochodzącego z
wyborów, utworzenia administracji krajowej, likwidacji cenzury, wolności prasy, utworzenia Gwardii
Narodowej. Jest to program autonomii w ramach monarchii. Dokument ten został następnie
przekazany gubernatorowi Galicji - Franzowi Stadionowi. Udało się go także przekonać do utworzenia
Gwardii Narodowej i uwolnienia więźniów politycznych. 20 III 1848 r. studenci Lwowscy tworzą
Legię Akademicka jako pierwszy oddział Gwardii. Ogółem we Lwowie jest 5 tys. Gwardzistów, a w
całej Galicji 20 tys. Stadion nie miał jednak zamiaru pozwolić na nic więcej, żeby okazać dobra wolę
zwolnił kilku urzędników, jednak wobec prób tworzenia we Lwowie tajnego komitetu 21 III 1848
wystąpił zdecydowanie. Stadion rozwiązał komitet, wyprowadził wojsko na ulice i zażądał
wstrzymania tworzenia Gwardii Narodowej.
Wobec takiej polityki Stadion Polacy postanowili udać się do Wiednia i tam szukać poparcia.
26 III 1848 r. rusza tam deputacja mająca na celu przedstawić potrzeby Galicji. W stolicy deputacja
została przyjęta entuzjastycznie przez mieszczaństwo. Na miejscu przystąpiono do tworzenia nowego,
szerszego projektu programu politycznego, zachęcano w nim Austrię do uchylenia traktatów
rozbiorowych 6 IV 1848 r. projekt został uroczyście przedstawiony cesarzowi Ferdynandowi I, który
zapowiedział rozpatrzenie żądań. Jednak kamaryla dworska sprawująca de facto władzę nie miała
zamiaru nadawać Polakom żadnej autonomii. Spowodowane było to obawami przed wojna z
Mikołajem I w razie jakiś ustępstw.
Deputacja wracała bez żadnych konkretów. Stadion ogłasza zwołanie sejmu stanowego na 26
IV 1848 r.. Demokraci polscy – Hefern, Dobrzański tworzą 14 IV Radę Narodową we Lwowie
stanowiąca kierownictwo ruchu polskiego w Galicji. Rada Narodowa podjęła uchwały wzywające
szlachtę do zniesienia pańszczyzny oraz odrzuciła pomysł sejmu stanowego jako przeżytku czym
naraziła się Stadionowi. Gubernator nasłał na Rade policje czym przyczynił się tylko do konsolidacji
ruchu polskiego. Na wezwanie Rady lwowskiej w całej Galicji zaczęto tworzyć rady filialne. Rada
lwowska przyjęła wtedy nazwę Rady Narodowej Centralnej we Lwowie. Program polityczne Rady
wytyczał adres lwowski z 18/19 III 1848 r. i delegacji wiedeńskiej z 6 IV. Później program ten został
nieznacznie zmieniony.
34
Kwestia włościańska była jedną z najważniejszych i najpilniejszych. Demokraci zgodnie z
manifestem Rządu Narodowego z 1846 r. chcieli zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia chłopów bez
odszkodowania. Jednak konieczność współdziałania z ziemiaństwem zmuszała ją do kompromisu.
Deputacja wiedeńska w pisie z 6 IV 1848 r. zapowiadała, że uwłaszczeniem miał się zając Komitet
Narodowy a jego postanowienia ma zatwierdzić przyszły sejm. Miało to stanowić suwerenny akt
reprezentacji narodowej. Komitet Narodowy Krakowski wzywał szlachtę do dobrowolnego zniesienia
pańszczyzny w Wielkanoc – 23 IV 1848 r. Do propozycji tej przychyla się Rada Narodowa we
Lwowie. Stadion wie, że działania takie powarzą autorytet władz austriackich dlatego zachęca
chłopów do nie przyjmowania darowizn. Przejmując inicjatywę Stadion 22 IV 1848 r. ogłasza
zniesienie pańszczyzny, od 15 V za odszkodowaniem. Do decyzji takiej nie miał prawa, ale przyjęto ją
w Wiedniu chętnie, ponieważ była zgodna z racją stanu. Później przysłano antydatowany na 17 IV
1848 r. akt cesarski znoszący pańszczyznę. Chłopi pozostali wierni cesarzowi który ich uwłaszczył,
wpłynęło to na osłabienie pozycji Rady Narodowej, od teraz Stadion przejmuje inicjatywę.
Poddaństwo ostatecznie zostało zlikwidowane w Austrii 7 IX 1848 r. nie rozwiązano jednak sprawy
serwitutów.
Ruch najwcześniej zaczął się w Krakowie, ale po pierwszych sukcesach wobec braku
kierownictwa nie podejmowano żadnych śmielszych kroków. Dopiero przyjazd deputacji do Wiednia
28 III 1949 r. wpłynął na aktywizację kół ziemiańsko-mieszczańskich. Z początkiem kwietnia powstał
Komitet Narodowy Krakowski do którego tłumnie weszli emigranci roku 1846, teraz wracający do
miasta. Austriacy postanowili złamać Polaków w Krakowie. Dowodzący garnizonem gen. Castiglione
19 IV 1848 r. został upoważniony do użycia wojska w celu zdławienia ruchu polskiego. Obsadził
wojskiem centrum Krakowa, a 26 IV zakazał działalności Komitetu Narodowego Krakowskiego.
Mieszkańcy wznieśli kilka barykad, ale szybko spacyfikował ich ogień artylerii austriackiej. Kraków
skapitulował, ogłoszono stan wojenny, rozwiązana Gwardię Narodową, było to pierwsze zwycięstwo
reakcji w monarchii habsburskiej.
Stadion swoimi działaniami przyczynił się także do wzmocnienia antagonizmów polskoukraińskich. Za jego poparciem powstaje we Lwowie 2 V 1848 r. Hołowna Rada Ruska pod
przewodnictwem unickiego bp. Jachimowicza. Była ona odpowiedzią na powstanie polskiej Rady
Narodowej. Hołowna Rada Ruska domagała się podziału Galicji na dwie części. Część wschodnia z
Lwowem miała być ruska, postulat ten przedstawiono w adresie do cesarza z 9 VI 1848 r.. Konflikt
próbowano zażegnać na zjeździe słowiańskim w Pradze gdzie doszło nawet do ugory, nie
zaakceptowanej jednak przez Hołowną Radę, ponieważ wiedziała ona o akceptacji w Wiedniu
projektu Stadiona podziału Galicji na dwie gubernie od 1 VIII. PO kilku tygodniach projekt ten został
jednak odrzucony. Współdziałanie Rusinów z Austriakami zraziło do nich Polaków, którzy nie
rozumieli ruskich dążeń narodowych.
Konstytucja 25 IV 1848 r. wprowadziła Reichstag – sejm austriacki wybierany w
dwustopniowych wyborach powszechnych. Celem sejmu miała być reforma państwa i przygotowanie
nowej konstytucji. Początkowo Polacy zamierzali bojkotować wybory do sejmuj, ale w końcu Rada
Narodowa pokieruje kampania polska walcząc o głosy z Hołowną Rada Ruską. Polacy uzyskali 75
mandatów na 100 z Galicji. W sejmie znaleźli się przedstawiciele wszystkich polskich obozów
politycznych. Liczne antagonizmy sprawiły, że nie udało się utworzyć polskiej frakcji parlamentarnej.
Od IX 1848 r. trwa nasilenie fali reakcji w Austrii. Na rozprawę z Polakami we Lwowie
zdecydowano się po zdławieniu powstania w Wiedniu w X 1848 r. Za pretekst posłużył zatarg
pomiędzy polskimi Gwardzistami a żołnierzami austriackimi. 1 XI 1848 r. gen. Hammerstein
przystąpił do ataku. W jego wyniku Gwardia Narodowa poddała się i została rozwiązana, taki sam los
spotkał Rade Narodową. Za wierność Wiedniowi oszczędzono Hołowną Rade Ruską. Wprowadzono
cenzurę, zamknięto gazety i stowarzyszenia Polskie.
Od początku ruchu polskiego narastał konflikt pomiędzy zwolennikami programu
niepodległościowego, a zwolennikami legalnych działań mających na celu pozyskanie autonomii
Galicji. Z czasem różnice w obozie polskim stawały się coraz wyraźniejsze, przeciw Radzie
Narodowej, a za lojalna współpraca opowiedziało się Stowarzyszenie Ziemiańskie we Lwowie. W
VIII 1848 r. gubernatorem Galicji został Wacław Zaleski witany przez konserwatywnych działaczy
jako zwiastun koncesji autonomicznych. Upadek ruchu sprawił, że priorytetem także dla zwolenników
programu niepodległościowego stała się obrona już uzyskanych zdobyczy: konstytucji, sejmu i praw
obywatelskich.
35
Ruch polski w latach 1848-49 rozwijał się także na terenie Śląska Cieszyńskiego. Kierował
nim Paweł Stalmach, darzył on do zrównania w prawach języka polskiego z niemieckim, szkolnictwa
w języku polskim oraz przyłączenia Śląska Cieszyńskiego do obszaru Galicji, jako terenu wyraźnie
polskiego. W działaniach tych popadł w konflikt z mniejszością czeską darzącą do wskrzeszenia
korony św. Wacława i włączenia w jej obręb Śląska Cieszyńskiego.
14. Sprawa polska w dobie wojny krymskiej
Cele Rosji i postawy potężniejszych państw Europy wobec nich:
- Mikołaj I swe oficjalne stanowisko podał Anglii, zamierzał rozpocząć wojnę z Turcją, celem
dokonania jej rozbioru. Rosja miała zagarnąć Stambuł, zaś Anglia uzyskałaby możliwość zdobycia
Egiptu i Krety. Serbie, Księstwa Naddunajskie i Bułgarię zamierzał Mikołaj I uczynić
„samodzielnymi” pod rosyjskim protektoratem
- Anglia ofertę odrzuciła nie chcąc żeby Rosja umocniła się Bałkanach, zajęła Bosfor i Dardanele oraz
Konstantynopol. Ponadto Anglia miała dwukrotnie większy urobek z handlu z Turcją aniżeli Rosja,
nie dziwne więc, że stanęła po stronie Turcji, został tam wysłany angielski ambasador Charles
Redcliffe
- Francja po której Mikołaj I spodziewał się raczej wrogości wobec Anglii zawarła z nią sojusz
- Prusy i Austria od których Rosja oczekiwała wsparcia okazały się bierne
Preteksty do wojny:
- do między Rosją, a Turcją doszło, gdy 1034 polskich wojskowych (w tym 4 generałów), a także
żołnierze włoscy i węgierscy zebrali się w Widyniu w Turcji. Rosja, a potem Austria zażądały od
Turcji oddania polskich i węgierskich buntowników pod groźbą wojny. Turcja odmówiła, a poparły ją
Anglia i Francja. Nieco łagodząc konflikt żołnierzy przeniesiono do Szumli na bułgarskiej ziemi
należącej do Turcji. Część wojskowych wybrała się do Francji, Anglii, albo Stanów Zjednoczonych.
Interesujący nas odsetek wszedł do tureckiej służby cywilnej na Bałkanach, lub zasilił tureckie
wojsko. Rosja była wroga wobec Agencji Wschodniej Hotelu Lambert, a zwłaszcza wobec Michała
„czajki” Czajkowskiego. Byle nie drażnić Rosji dyplomacja Anglii i Francji gotowe go były
poświecić, ten jednak przyjął islam pozostając w Turcji. Sprawa emigrantów nie była
przyczyną/pretekstem wojny, ale całkiem możliwe, że przy bardziej nieprzejednanej postawie Turcji
mogła ja wywołać
- bezpośredni pretekst to kwestia opieki nad miejscami świętymi w Palestynie. Wysoka Porta na
żądanie Ludwika Napoleona przywróciła w 1851r. Francji prawo opieki nad chrześcijańskimi
świątyniami w Jerozolimie i Betlejem, przeciw wyraziła Rosja utrzymując, że to car sprawuje już taka
opiekę. Rosja zażądała nie tylko opieki nad chrześcijańskimi przybytkami w Palestynie, ale też opieki
nad tamtejszą ludnością prawosławną. Ponadto Rosja zażądała sojuszu z Turcją przeciw Francji.
Turcja postanowiła grać na zwłokę, jednak zniecierpliwiony dowódca rosyjski zerwał negocjacje
Ważniejsze wydarzenia wojny (1853-1856):
- VII 1853 – Rosja zajęła tureckie lenne gospodarstwa Mołdawię i Wołoszczyznę
- X 1853 – Turcja wypowiedziała Rosji wojnę
- X 1853 – wygrana Turcji pod Oltenicą
- XI 1853 – Rosja pobiła Turcję pod Synopą
- II 1854 – Rosja wypowiedziała wojnę Anglii i Francji
- III 1854 – Anglia i Francja zawarły sojusz z Turcją
- IX 1854 – przeniesienie działań wojennych na Krym
- IX 1855 – Turcja, Anglia, Francja zdobyły Sewastopol
- III 1856 – traktat pokojowy w Paryżu – demilitaryzacja Morza Czarnego, zamknięcie jego cieśnin
dla floty wojennej, swoboda handlu i żeglugi na Dunaju, Turcję uznano za mocarstwo europejskie,
Mołdawia Wołoszczyzna i Serbia uzyskały autonomię, Rosja musiała wycofać się z okupowanych
terenów tureckich, w Turcji zobowiązano się do wprowadzenia równości wyznania, sprawy polskiej
nie uwzględniono
Sprawa Polska:
36
- Hotel Lambert rozbudowuje placówki dyplomatyczne w Anglii, Francji, Turcji, zakłada też
„Wiadomości Polskie” (1854 – 1861)
- emigracja Towarzystwa Demokratycznego Polskiego we Francji widzi szanse u boku Napoleona III,
tamtejsi czołowi działacze, np. Józef Wysocki ks. Napoleonie Hieronimie Bonaparte upatrują
przyszłego władcę Polski
- Hotel Lambert działając na szczeblu dyplomatycznym nakłaniał Paryż i Londyn do zainteresowania
sprawą polską.
- W czerwcu 1853 ks. Adam Czartoryski przedstawił rządowi brytyjskiemu Aberdeena „system
rekompensat” w zamian za odbudowę Polski w skład której wejść miały: Królestwo Polskie, Galicja,
Poznańskie + Ew. ziemie zabrane. W ramach rekompensaty Austrii przypaść miała Mołdawia i
Wołoszczyzna, Prusy zaś miały zostać powiększone w Niemczech. Turcja zaś odsunęłaby zagrożenie
rosyjskie jednocześnie zabezpieczając interesy Anglii. Taktyka ta wynikała z przekonania co do
nieuchronnej porażki Rosji w tej wojnie
- pod koniec 1853 Czartoryski próbuje przekonać Napoleona III do wymuszenia na Rosji
przywrócenia w Królestwie Polskim statusu z 1815. Na wypadek kolejnej wojny miałaby zostać
utworzona niepodległa Polska z ziem zaboru rosyjskiego ew. wzbogaconych o Galicję dalej zależną
od Habsburgów
- 1854 – kolejne nierealne postulaty Czartoryskiego – Rosji wydrzeć można Finlandię i połączyć ją ze
Szwecją, Polskę zaś należy odbudować. Szwecja, Polska i Turcja miałyby stanowić osłonę zachodniej
Europy przez ekspansją Rosyjską. Oczywiście koncepcja bez odzewu
- Napoleon III – raz mówił, że chce odbudowy Polski przynajmniej w granicach Królestwa, innym
razem, żeby nie żywić większych nadziei
- angielski minister spraw zagranicznych lord John Russell stwierdził, że sprawa polska to
beznadziejne przedsięwzięcie sprzeczne z interesami Anglii
- książę Albert i królowa Wiktoria – przeciwni sprawie polskiej
- premier Anglii w latach 1855-1858, 1859 -1865 Palmerston – widział niebezpieczeństwo
wzmocnienia się Francji poprzez poparcie dla sprawy polskiej
- uznano Austrie za cenniejszego sojusznika, toteż woleli jej nie drażnić ścisłą współpracą z Polakami.
Austria jednak prócz okupacji Księstwa Naddunajskiego zachowywała bierność trafnie przewidując,
że przeniesienie się teatru działań na ziemie polskie wciągnie w wojnę jeszcze większą część Europy
zagrażając monarchii Habsburgów.
- Henryk Wereszycki pisał, ze to sprawa Polska zapobiegła przekształceniu się wojny krymskiej w
europejską
- kilka dni po zdobyciu Sewastopola Napoleon III przedstawił gabinetowi brytyjskiemu propozycję
nakłonienia Rosji do przywrócenia statusu Królestwa Polskiego z 1815, co jednak zostało przez
Anglie odrzucone
- co prawda kongres pokojowy w Paryżu nie uwzględnił sprawy polskiej, ale omawiali ją poufnie:
Napoleon III, pełnomocnik Aleksandra II Orłow, minister Clarendon. Napoleon III wysuwał postulaty
odrębności administracyjnej i językowej Królestwa Polskiego, a także amnestii więźniów polityczny i
swobodnego wyznania dla katolików. Skończyło się tylko na zapewnieniach
- sprawa polska stanowiła narzędzie w rozgrywkach dyplomatycznych, Francja i Anglia mogły
walczyć o sprawę polską tylko w ostateczności
Dramatis personae, czyli Polacy podczas wojny krymskiej:
- Józef Wysocki – oferował Turcji stworzenie 30 tys. Armii polsko – słowiańsko – rumuńskiej, co nie
spotkało się z większym zainteresowaniem
- Władysław Zamoyski – chciał utworzyć legion polski pod swym dowództwem, nie udało się. Jednak
w 1854 zgodzono się na stworzenie podległego mu II pułku kozaków sułtańskich złożonego z
Polaków. W 1955 jego pułk liczył 900 osób. Został generałem dywizji formowanej w porozumieniu z
rządem brytyjskim, ale jako że dywizja powstała po upadku Sewastopola w wojnie nie odegrała
żadnej roli
- Michał Czajkowski - Od 1841 przebywał w Konstantynopolu, jako oficjalny przedstawiciel
Czartoryskiego. W 1850 przeszedł na służbę turecką i przyjął islam. Teraz Mehmed Sadyk Pasza
nadal wspierał sprawę polskiej i bałkańskiej. Podczas wojny krymskiej zorganizował I pułk kozaków
37
sułtańskich, którymi dowodził w czasie kampanii w 1854. Skonfliktowany z Władysławem
Zamoyskim
- Adam Mickiewicz – w 1855 przybył do Stambułu, opowiedział się po stronie Sadyka Paszy, w tym
samym roku zmarł
- Tytus Działyński – próbował skłonić Hotel Lambert ku Aleksandrowi II
- Książe Adam Jerzy Czartoryski – wysuwał wymieniane wcześniej postulaty. W okresie wojny
krymskiej 1853-1856 patronował polskim formacjom wojskowym w Turcji. Po pokoju paryskim w
1856 wycofał się z czynnego życia politycznego. Obóz Hotelu Lambert nie zdołał już odbudować
swych wpływów ani na emigracji ani w ojczyźnie
- Józefa Rostkowska – felczerka, żyła 112 lat
- polscy agitatorzy w Rosji burzący m.in. chłopstwo nie odnieśli większych sukcesów, część z nich
powędrowała na Sybir
- w szeregach armii rosyjskiej walczyło kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy w tym oficerów polskiego
pochodzenia. Romuald Traugutt ufortyfikował twierdzę Silistra i bronił oblężonego Sewastopola
15 Orientacje polityczne w Królestwie Polskim przed powstaniem styczniowym Biali – czerwoni
–Wielopolski
W czerwcu 1860 śmierć wdowy po bohaterze powstania listopadowego, gen. Józefie Sowińskim stała
się pierwsza okazja do manifestacji przeciwko zaborcy. W rocznice nocy listopadowej przed
kościołem Karmelitów w Warszawie (główne centrum patriotyzmu w przyszłości) śpiewano Boże coś
Polskę i Jeszcze Polska nie zginęła. Radykalnie nastawieni młodzi ludzie, wspierani z emigracji przez
Mirosławskiego, dążyli do powstania, proponowali bojkot władz rządowych i wzywali do noszenia
strojów narodowych – czamar i kontuszy. W lutym 1861 podczas manifestacji zabitych zostało 5
demonstrantów. Manifestanci postanowili za pośrednictwem Delegacji Miejskiej (Leoppold
Kronenberg) wysłać adres (petycje) do cara. Autorzy adresu upraszali cara o przywrócenie swobód i
wolności narodowych w Królestwie, adres nie zawierał wygórowanych żądań (do negocjacji). Rząd
cesarski nie był jednak gotów do rozmów z obozem manifestantów (Andrzej Zamoyski). Dla Rosji
sprawa Ziem Zabranych była przesądzona i nie podlegała dyskusji, Polacy chcieli je odzyskać. W tym
czasie wśród Polaków odżył i silnie się ugruntował mit trójdzielnej Rzeczpospolitej – Korona, Litwa,
Ruś.
Powstaje 3 różne stronnictwa w Królestwie:
I Wielkopolski
Rosja nie chciała pokoju za cenę części ziem, dlatego szukała wśród polaków polityka który byłby
gotów iść na kompromis. Jedynym takim politykiem był Aleksander Wielkopolski, w marcu 1861
został on mianowany dyrektorem Komisji Wyznań i Oświecenia Publicznego. Z inicjatywy
Wielkopolskiego przyśpieszono proces repolonizacji (zamiast Rosjan za biurkami Polacy) stanowisk
biurokratycznych. Repolonizacja przebiegała płynnie, nie objęła jednak stanowisk wojskowych gdzie
dowódcami dalej byli Rosjanie.
II „Czerwoni” (radykalni)
Czerwoni (Dąbrowski) nie kwapili się do zajmowania stanowisk w administracji i protestowali
przeciwko karierowiczom – przeciwko Wielkopolskiemu. Jednym z proponowanych środków było
organizowanie manifestacji jako wyrazu woli społeczeństwa nie pogodzonego z polityka Rosji I
Wielkopolskiego. 17 X 1861 wybierają tzw. Komitet Centralny Narodowy i był najwyższa władza
uformowanego obozu czerwonych.
III „Biali” (Zamoyski)
Niepodległościowe środowiska ziemiańskie i mieszczańskie powołały własne władze czy Dyrekcje
Krajową (z Leopoldem Kronenbergiem). Nie byli jednolici łączyła ich idea niepodległościowa,
jednocześnie łączyło ich to z Czerwonymi, ale dzielił stosunek do powstania oraz program społeczny.
Czerwoni pragnęli jak najszybszego uwłaszczenia chłopów wraz z likwidacja pańszczyzny i
38
pozostałych różnic stanowych. Biali byli za ewolucyjnym rozwiązaniem problemu wsi. Czerwoni
wierzyli że tylko powstanie przyniesie niepodległość Polsce, a Biali że nie ma ono żadnych szans na
zwycięstwo. Wyrażali przekonanie że manifestacje pokojowe, wsparte dyplomacja Hotelu Lambert,
doprowadza
do
interwencji
mocarstw
zachodnich
na
rzecz
niepodległości.
Władze rosyjskie po krótkim próbie zrobienia porządku siła (aresztowanie 1500 ludzi podczas mszy)
postanowili jeszcze raz spróbować rozwiązać sprawę ugodowo. Namiestnikiem królestwa został brat
cara – Konstanty, znany z liberalnych poglądów i życzliwości do Polaków. Na swoje stanowisko po
dymisji wrócił Wielkopolski. Wbrew pozorom nie był on człowiekiem Moskwy jak nie raz próbuje się
go przedstawiać. Niepodległość w jego przekonaniu przy ówczesnych stosunkach europejskich, była
tylko niebezpiecznym marzeniem. Natomiast realne wydawało mu sie przywrócenie przynajmniej
części praw jakie królestwo posiadało w 1815. Społeczeństwo go jednak nie rozumiało i oceniało jako
zdrajcę interesów narodowych.. Przeprowadził reformę administracji i szkolnictwa. Niektóre
środowiska ziemiańskie i mieszczańskie pozytywnie przyjęły reformy Wielkopolskiego. Część
Białych udzielała mu poparcia, lecz nie pozyskał ani Zamoyskiego ani stojących za nim
klemensowczyków,
ziemiańskiego
trzonu
obozu
Białych.
Nieprzejednani zostali Czerwoni którzy pragnąc osłabić misje margrabiego Wielkopolskigo,
organizowali zamachy na namiestnika i naczelnika rządu. Spiskowcy pracowali także nad koncepcja
powstania. Zawarli formalny układ z kierownictwem Ziemli i Woli, przewidujące współdziałanie w
walce z caratem (równoczesne powstanie w Rosji i Polsce). Wybuch wyznaczono na wiosnę 1863.
Wyglądało to bardzo zachęcająco jednak w rzeczywistości siły rosyjskiej rewolucji były
niewspółmierne małe w stosunku do polskich oczekiwań i rosyjskich zapewnień.
W
skrócie:
Wielkopolski – próba dogadania się z Rosją, najpierw trochę swobody i namiastka autonomii a co
dalej
to
sie
zobaczy
potem
Biali – umiarkowani, nie dążyli do konfliktu zbrojnego ale chcieli niepodległości
Czerwoni – radykałowie, chcieli powstania i niepodległości, no i mieli powstanie.
16 Tajemne państwo polskie okresu powstania styczniowego 1861-1864
Geneza
Klęska Rosji w wojnie krymskiej 1853-1855 pogłębiła kryzys państwa rosyjskiego, zmuszając władze
do przeprowadzenia reform wewnętrznych oraz złagodzenia polityki wobec krajów podbitych.
Sprzyjająca atmosfera polityczna (odwilż posewastopolska) rozbudziła aktywność społeczeństwa
polskiego. W środowisku uczącej się młodzieży, inteligencji, drobnej szlachty zaczęły powstawać
tajne kółka, podejmujące myśl o powstaniu zbrojnym.
Zainicjowano współpracę także z rewolucjonistami rosyjskimi.
Ruch patriotyczny, który rozwijał się od 1856 r. – najpierw pod zaborem rosyjskim, a następnie
austriackim i pruskim – przyczynił się do powstania władz narodowych "tajemnego państwa
polskiego" okresu powstania styczniowego.
6. manifestacje patriotyczne
7. wyodrębnienie się dwóch obozów politycznych: umiarkowany - białych i radykalny –
czerwonych, które stworzyły własne organizacje tajne.
 Po ogłoszeniu w połowie października 1861 r. stanu wojennego w Królestwie Polskim ruch
patriotyczno-narodowy stał się tajny.
 W październiku przywódcy różnych kół i ugrupowań czerwonych wybrali trzyosobowy Komitet
Ruchu, nazwany też Miejskim.
 Wiosną 1862 r. Komitetu Ruchu łączy się z Komitetem Akademickim-> 06.1862 r. ukonstytuował
się Komitet Centralny Narodowy na czele z Jarosławem Dąbrowskim. Do wpływu doszły w
Komitecie ugrupowania centrowe, które po odroczeniu terminu powstania zajęły się głównie
organizowaniem administracji narodowej.
 Program i zasady organizacyjne władz narodowych Komitet określił w statucie z 16.06.1862,
mającym charakter ustawy zasadniczej.
39
Struktura organizacji:

Na czele Organizacji stał Komitet Centralny Narodowy, w którego gestii pozostawało pięć
wydziałów: Interesów m. Warszawy, Interesów Prowincji, Stosunków Zagranicznych, Policji oraz
Skarbu. Po przyłączeniu się, jesienią 1862 r., duchowieństwa rzymskokatolickiego do ruchu
narodowego powstała przy Komitecie Komisja Interesów Duchownych i Opieki Nad Ludem.
Komitet Centralny Narodowy obejmował swą władzą "byłe Królestwo Kongresowe", Litwę, Ruś,
zabory: pruski i austriacki oraz emigrację polską. Wymienione prowincje i emigracja miały
wyłonić
własne
komitety,
podporządkowane
centralnej
władzy
narodowej.
- Odezwa z 1.09.1862r , Komitet ogłosił się prawowitym Rządem Narodowym Polski. -Miał
własny organ prasowy "Ruch", posługiwał się kancelarią. Do korespondencji używał blankietów z
odpowiednimi
nadrukami
oraz
pieczęci.
- Przeciwnikiem jakichkolwiek akcji zbrojnych był margrabia Aleksander Wielopolski, od
czerwca 1862 r. naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego. Aby rozbić ugrupowania
konspiracyjne, margrabia Wielopolski zarządził w połowie stycznia 1863 r. pobór do wojska
rosyjskiego.
Po przeprowadzonej w nocy z 14 na 15 I 1863 r. brance-> Komitet podjął decyzję o rozpoczęciu
walki 22 I 1863 r.( uchwała o powołaniu gen. Ludwika Mierosławskiego na dyktatora) - Przemianował
się
na
Tymczasowy
Rząd
Narodowy.
Okres powstaniowy 1863-1864
(Rząd Narodowy, władze narodowe m. st. Warszawy, terenowe władze narodowe – cywilne i
wojskowe "byłego Królestwa Kongresowego", władze narodowe pod zaborem austriackim)
1.Rząd
Narodowy:
- 22 I 1863 r. Rząd wydał manifest:
wzywający naród do powstania pod zaborem rosyjskim
oraz ogłaszający równouprawnienie wszystkich obywateli i uwłaszczenie chłopów za
odszkodowaniem właścicieli ze skarbu państwa,
dwa oddzielne dekrety o uwłaszczeniu i nadaniu ziemi bezrolnym chłopom – uczestnikom powstania.
(Dekrety te miały być realizowane w terenie przez władze narodowe cywilne i wojskowe.)
Na początku marca przewodniczącym Rządu został Stefan Bobrowski (zatrzymując nadal
stanowisko
naczelnika
m.
Warszawy).
W tym czasie do powstania przyłączyli się biali, którzy powołali na dyktatora gen. Mariana
Langiewicza:
Odezwa wydanej w Goszcz 10 marca ogłosił on, że zarząd spraw cywilnych powierza osobnemu
Rządowi Narodowemu Cywilnemu, który będzie działał pod jego kontrolą.
Rząd Tymczasowy w Warszawie, postawiony wobec faktu dokonanego, uznał dyktaturę Langiewicza,
nie uznał natomiast tworzonego w Krakowie Rządu Cywilnego.
19 marca Langiewicz, przekraczając granicę z Galicją, został aresztowany przez władze austriackie.
Reorganizacja Rządu Tymczasowego- koalicyjnego
- dzielił się na wydziały: Wojny, Skarbu, Spraw Zewnętrznych (stosunki z organizacjami
narodowymi w zaborach: austriackim i pruskim oraz z emigracją), Spraw Wewnętrznych i Prasy.
- Do spraw Litwy i Rusi zostali powołani w Rządzie sekretarze.
- Sprawy zagraniczne powierzono przebywającemu w Paryżu ks. Władysławowi Czartoryskiemu,
którego mianował swym pełnomocnikiem do spraw kontaktów z rządami europejskimi.
10.04.1863r Komitet Centralny jako Rząd Tymczasowy Narodowy wydał dekret o zmianie swej nazwy
na Rząd Narodowy oraz o zmianie pieczęci na trój herbową, z godłami Korony, Litwy i Rusi i z
napisem w otoku: "Rząd Narodowy, Wolność – Równość – Niepodległość". (Nowej pieczęci,
przedstawiającej godło ówczesnego państwa polskiego, rząd używał aż do końca swego istnienia.)
40
W połowie czerwca 1863 r. do władzy doszedł były członek dyrekcji białych Karol Majewski. Jego
"koalicyjny" rząd przeprowadził Reorganizację wszystkich władz narodowych, w tym również
własnej struktury:
- Siedem wydziałów: Spraw Wewnętrznych, Skarbu, Wojny, Policji, Prasy, Spraw Zagranicznych,
Prowincji – do spraw Litwy i Rusi oraz zaborów austriackiego i pruskiego - Naczelnik m.
Warszawy do rządu nie wszedł. - Organizacja miejska Warszawy została podporządkowana
rządowi
na
zasadach
przyjętych
dla
terenowych
władz
narodowych.
Zreorganizowana została kancelarii
Źródła dochodów pieniężnych dla organizacji: ofiary , składki (zbierane jeszcze w okresie
przygotowań do powstania w latach 1861-1862), dokonywane przez oddziały powstańcze
rekwizycje kas rządowych rosyjskich: powiatowych, miejskich i gminnych, kas stacji pocztowych,
poczty skarbowej przy jej przewożeniu, kas magazynów solnych, pożyczki prywatne, ofiary
zagraniczne, podatek ofiary narodowej, dochód z zaboru Kasy Głównej Królestwa Polskiego w
Warszawie i pożyczka narodowa.
Struktura władz administracji narodowej krajowej:
- została wyodrębniona Warszawa jako stolica państwa – siedziba centralnych władz zaborczych i
centralnych władz narodowych. Warszawa podzielona była na cztery wydziały. Stefan Bobrowski
utworzył wydział piąty z przedmieścia Pragi i 13 okręgów (odpowiadających 13 cyrkułom policji
zaborczej).
Władzą zwierzchnią był naczelnik miasta podlegający Tymczasowemu Rządowi Narodowemu.
Reforma organizacji warszawskiej została przeprowadzona na podstawie "Ustawy o organizacji miasta
stołecznego Warszawy" z 26 VI 1863 r. W myśl tej ustawy:
- Rada Miejska składała się z :naczelnika miasta (lub jego pełnomocnika), pięciu radnych,
którymi byli naczelnicy wydziałów, naczelnika policji narodowej i "sekretarz miasta".
- Powołano także Biuro Przyboczne naczelnika miasta.
- Policja narodowa pozostała pod wyłącznym "rozporządzeniem" naczelnika miasta, a kierowana
była
przez
Wydział
Policji
Rządu
Narodowego.
- Na czele Organizacji Wojennej stał komendant placu m. Warszawy, podporządkowany
bezpośrednio Wydziałowi Wojny Rządu Narodowego.
- Komendantowi podlegały: jego własny urząd, organizatorzy wojenni w mieście, warsztaty
wojskowe i intendentura, żandarmeria narodowa oraz nowo utworzone w Warszawie bataliony.
Organizacja
Wojenna
funkcjonowała
do
drugiej
dekady
sierpnia.
Strukturę terenowych władz narodowych: tworzył system dziesiątek i setek w obrębie jednostek
podziału administracyjnego kraju.
- zarząd: naczelnicy miast, okręgów, powiatów i województw, podlegający w odpowiedniej
hierarchii Komitetowi Centralnemu Narodowemu.
- Na Litwie, Rusi, oraz pod zaborem austriackim i pruskim statut wprowadzał taką samą
organizację z komitetami prowincjonalnymi na czele.-> Komitety prowincjonalne (pod zaborem
austriackim Ława Naczelna Galicyjska) podlegały także Komitetowi Centralnemu Narodowemu
(a
potem
Rządowi
Narodowemu)
28 III 1863 r. Rząd Tymczasowy Narodowy wydał "regulamin" reformujący terenowe władze
administracyjne w "byłym Królestwie Kongresowym".
- Najistotniejsza zmiana polegała na rozdzieleniu i uniezależnieniu od siebie władz cywilnych i
wojskowych.
- Byłe Królestwo Kongresowe dzieliło się na osiem województw w granicach z 1816 r. oraz 39
powiatów.
- Na czele zarządów cywilnych w województwach i w powiatach stali odpowiednio – naczelnicy
województw i naczelnicy powiatów.
- O sytuacji w powiecie naczelnik powiatu obowiązany był informować naczelnika cywilnego
województwa w cotygodniowych raportach, ten zaś analogicznie raporty miał składać Rządowi
41
Narodowemu za pośrednictwem komisarza rządowego. (Naczelnicy cywilni województw i
powiatów zostali uprawnieni do: wydawania rozkazów, rozporządzeń i innych dokumentów
opatrzonych
odpowiednimi
pieczęciami.)
- Miasta miały wyodrębnione zarządy z naczelnikami na czele.
- Komisarzom rządowym została powierzona "zwierzchnia" kontrola czynności wszystkich władz
w województwie. Ze swych czynności i stanu województwa zarówno w sprawach cywilnych jak i
wojskowych
składali
cotygodniowe
raporty
Rządowi
Narodowemu.
- Wzajemne stosunki między władzami cywilnymi i wojskowymi regulował dekret Rządu
Narodowego z 23 VI 1863 r.
- Pośrednikiem między tymi władzami byli organizatorzy sił zbrojnych narodowych w
województwach, powiatach i okręgach, a arbitrami – komisarze wojskowi z ramienia Rządu
Narodowego.
- Do obowiązków organizatorów należało w szczególności przeprowadzenie wraz z władzami
cywilnymi poboru wojskowego i organizowanie oddziałów powstańczych.
- Komisarze wojskowi mieli składać Rządowi Narodowemu raporty co dziesięć dni (oprócz
raportów nadzwyczajnych).
Hierarchia władz cywilnych w terenie była teraz następująca:
urząd naczelnika wojewódzkiego (wojewody) i komisarza rządowego-> urząd naczelnika obwodu
(powiaty)-> urząd naczelnika parafii-> urząd naczelnika "gminy gromadzkiej" (wsi).
Kolejna rozbudowa terenowych władz narodowych nastąpiła na podstawie ustawy administracyjnej
wydanej przez Rząd Narodowy 6 VIII 1863 r. Określała ona dokładnie struktury i zakres
czynności zarządów wojewódzkich, powiatowych, okręgowych, parafialnych i miejskich.:
- służba lekarska.
Niezależnie od wojskowej służby zdrowia, podlegającej Wydziałowi Wojny Rządu
Narodowego, działały w miastach i parafiach komitety niewiast, mające za zadanie niesienie
pomocy rannym, "rodzinom osób poległych w obronie Ojczyzny", więzionych i świadczące różne
inne usługi charytatywne na rzecz powstańców.
Zabór austriacki
Struktura organizacyjna władz narodowych była inna niż w Królestwie Polskim i w pozostałych
prowincjach.
W II połowie 1862 r. powstała w Krakowie Rada Naczelna Galicyjska.
Podlegały jej bezpośrednio: Ława Główna Krakowska dla Galicji Zachodniej i Ława Główna Lwowska
dla Galicji Wschodniej.
Ławom głównym podlegały ławy obwodowe, którym zostali podporządkowani naczelnicy miast
obwodowych,
powiatowych
i
wsi
oraz
naczelnicy
policji.
Na przełomie lat 1862/1863 powstała też w Galicji, równolegle do Organizacji Narodowej czerwonych,
organizacja białych z własnymi organami kierowniczym: w Krakowie ukonstytuował się Komitet
dla Galicji Zachodniej, a we Lwowie dla Galicji Wschodniej. Były one powiązane z dyrekcją
białych
w
Warszawie.
Zmiany organizacji galicyjskiej nastąpiły po akcesie do powstania białych, w okresie dyktatury
Langiewicza:
- Dekretem z 12 marca dyktator rozwiązał wszystkie władze narodowe, którym polecił jednak
wypełniać dotychczasowe obowiązki, aż do ustanowienia nowych.
- Powołał dwóch komisarzy nadzwyczajnych pełnomocnych Rządu Narodowego – na Galicję
Zachodnią i Wschodnią.
- Za organy kierownicze organizacji dyktator uznał wzmiankowane dwa komitety obywatelskie
białych: Komitet Obywatelski Krakowski i Lwowski. ->Stworzyły one własną organizację
terenową,
mianując
naczelników
obwodowych
i
powiatowych.
Po upadku dyktatury:
42
- komisarz nadzwyczajny Rządu Narodowego Stefan Bobrowski restytuował na krótko
"czerwone" władze narodowe.
- Nowo powołany koalicyjny rząd dążył do tego, by w prowincjach galicyjskich nie
rozbudowywać zbytnio lokalnych władz narodowych, a kierownictwo organizowania pomocy dla
powstania powierzyć komisarzom rządowym. Komisarzem pełnomocnym na Kraków i Galicję
Zachodnią Rząd Narodowy mianował publicystę emigracyjnego Seweryna Elżanowskiego.-> Na
jego wniosek powołał Komitet Krakowa i Galicji Zachodniej, do którego weszli działacze
umiarkowani;
- 18 V 1863 r. nazwa ta został zmieniona na Wydział Krakowa i Galicji Zachodniej.
W Galicji Wschodniej Komitet Obywatelski z Adamem Sapiehą na czele stopniowo przejmował
również wszystkie agendy organizacji czerwonych. W terenie podlegali mu naczelnicy obwodowi
i powiatowi, których działalność początkowo ograniczała się do zbierania funduszów,
gromadzenia broni i utrzymywania łączności.
- Komitet uznawał w Rządzie Narodowym najwyższą władzę narodową, jednak sobie przyznawał
całkowitą samodzielność w działaniu.
- Z ramienia Rządu Narodowego urzędował we Lwowie komisarz pełnomocny, którego
współpraca
z
Komitetem
Obywatelskim
nie
układała
się
najlepiej.
Zakres działania komitetów działających w obu Galicjach uregulować miał regulamin wydany przez
Rząd Narodowy 2 V 1863 r.:
- oddawał nadzór nad całokształtem działań organizacji galicyjskiej komisarzom pełnomocnym.
- Instrukcja Rządu z 25 VI 1863 r. polecała komisarzowi pełnomocnemu rozwiązać istniejące w
obu Galicjach Komitety, które odtąd nazywać się miały: Radą Prowincjonalną Galicji Wschodniej
i Radą Prowincjonalną Galicji Zachodniej.
- Ustanowiono również urząd komisarzy rządowych prowincjonalnych (dla Galicji Wschodniej i
Zachodniej),
podporządkowanych
komisarzowi
pełnomocnemu.
Strukturę Organizacji Narodowej w Galicji Zachodniej, podział czynności w urzędach i stosunki
służbowe władz narodowych, pełnomocnik rządowy regulował trzema późniejszymi
postanowieniami. Wedle tych postanowień:
- Rada Prowincjonalna Galicji Zachodniej składała się z komisarza rządowego (Seweryn
Elżanowski), pięciu naczelników wydziałów i sekretarza generalnego.
- Wydziały były następujące: 1) Wojny; 2) Broni; Amunicji i Efektów; 3) Finansów; 4)
Administracji Wewnętrznej; 5) Polityki Wewnętrznej, obejmującej policję i prasę. Wydział
Krakowa
i
Galicji
Zachodniej
przestał
działać
1
VIII
1863
r.
- Rada Prowincjonalna Galicji Zachodniej wprowadziła w pasie graniczącym z Królestwem
Polskim nowe stanowisko cywilne, a mianowicie naczelników pogranicznych w obwodach:
tarnowskim, bocheńskim, rzeszowskim i krakowskim, którzy stanowili część składową wydziałów
obwodowych. Do ich zadań należało kształtowanie opinii publicznej na rzecz powstania i
czuwanie nad bezpiecznym przeprawianiem oddziałów na teren walki w Królestwie.
- W Galicji Wschodniej pełnomocnikowi Rządu i nowym komisarzom rządowym nie udało się
zreorganizować władz narodowych. Tamtejszy Komitet w zmienionym po aresztowaniach składzie
funkcjonował
po
dawnemu
wg
starych
zasad.
W końcu września naczelny wódz sił zbrojnych Rusi, gen. Edmund Różycki, rozwiązał (z
przyzwolenia Rządu) Komitet Galicji Wschodniej i wydał oświadczenie stwierdzające, że władzę
w prowincji przejmuje wojsko. Sprzeciwiły się temu cywilne władze narodowe w obwodach,
obsadzone
przez
ziemian.
17 X 1863 r. władzę naczelną narodową przejął Romuald Traugutt.
Rząd Traugutta dokonał zmiany w zarządzie narodowym przez decentralizację władzy.
Reformy objęły administrację cywilną, sądownictwo oraz wojsko.
43
Dekret Rządu z 14 X 1863 r. likwidujący urzędy wojewódzkich komisarzy rządowych, naczelników
cywilnych i organizatorów wojskowych, a ich uprawnienia scalający w jednym urzędzie –
komisarza pełnomocnego o nieograniczonej władzy cywilnej – był realizowany już w okresie
Rządu Narodowego Traugutta.
Wobec nasilających się represji i aresztowań rząd Traugutta zmuszony był także utworzyć nową, mniej
rozbudowaną warszawską organizacje miejską. Głównym jej zadaniem była teraz osłona naczelnej
władzy narodowej. Od grudnia 1863 r. kierował nią naczelnik miasta Aleksander Waszkowski.
Rząd Traugutta w kolejnej reformie administracyjnej :
- połączył także Galicję Zachodnią i Wschodnią pod jednym kierownictwem prowincjonalnym, utrzymał stanowiska komisarzy pełnomocnych i ostatecznie podporządkował tamtejszą
organizację narodową Rządowi Narodowemu (postanowienia z 8–9 XI 1863 r.).
- Władzą kierowniczą stał się Wydział Rządu Narodowego, złożony z komisarza pełnomocnego,
pięciu członków (z których jeden pełnił funkcje organizatora wojskowego w zaborze i miał swego
zastępcę) oraz sekretarza.
-Komisarza pełnomocnego i organizatora wojskowego mianował sam Rząd Narodowy.
- Władzę wykonawczą w terenie komisarz sprawował za pośrednictwem naczelników
okręgowych, których mianował sam jako swoich zastępców.
- W tym celu Galicję podzielono na trzy okręgi z naczelnikami na czele: okręg krakowski,
tarnopolski i lwowski.
Na czele równoległej organizacji wojskowej stał "naczelny (vel generalny) organizator prowincji" gen.
Różycki, a po jego wyjeździe w grudniu 1863 r. za granicę –dotychczasowy szef sztabu płk Struś
(Jan Stella-Sawicki).
Organizatorowi generalnemu podlegali organizatorzy trzech okręgów: krakowskiego, lwowskiego i
tarnopolskiego, komendanci miast, organizatorzy pasów przygranicznych, dowódcy pułków
piechoty
i
jazdy,
kwaterujący
w
obwodach
na
leżach
zimowych.
Z czasem stopniowo zasięg funkcjonowania władz powstańczych w Królestwie zaczął się kurczyć
tylko do Warszawy i najbliższych okolic miasta.
W samej cywilnej organizacji powstania prowadzono wewnętrzną walkę przeciw Trauguttowi.
Równocześnie w Królestwie pojawili się przedstawiciele władz petersburskich przygotowujący
rozszerzenie uwłaszczenia chłopów na cały obszar prowincji, co oznaczałoby ostateczne
podkopanie zaufania chłopów do Rządu Narodowego i zniweczenie planu powołania na wiosnę
1864
r.
pospolitego
ruszenia.
15 XII 1863 r. Rząd Narodowy wydał dekret o reorganizacji wojsk narodowych. Słabo uzbrojone,
niewyszkolone oddziały były w rzeczywistości niewielkimi grupami powstańczymi, niemającymi
szans z regularnym wojskiem rosyjskim.
Postanowienia:
- Znosił dotychczasowy terytorialny podział wojsk narodowych na województwa i oddziały oraz
stanowiska naczelników wojskowych województw i wprowadzał w armii narodowej strukturę
ściśle wojskową. Odtąd armia ta miała się dzielić na cztery korpusy, a te w formacji piechoty na:
dywizje, pułki, bataliony i kompanie, w formacji jazdy zaś na dywizje, pułki i szwadrony; nazwy
naczelników wojskowych i oddziałów zastąpiono tytułami odpowiednich jednostek wojskowych;
wprowadzono ścisłą hierarchię wojskową. Reorganizacja przyszła jednak zbyt późno.
Sprawa
pomocy
z
zewnątrz:
Komitet Centralny Narodowy, później Rząd Narodowy, rozpoczynając powstanie liczył na sojusz z
ruchem rewolucyjnym rosyjskim i na przychylność wszystkich sił postępowych w Europie. Uzyskał
liczne i szczere wyrazy sympatii, ale niewiele konkretnej pomocy.
17. Powstanie styczniowe – walka zbrojna
44
Przyczyny:
- Branka, miano zebrać 10 tys. Rekruta spośród mieszkańców miast i wsi wspierających organizację
czerwonych
- liczenie na wsparcie w Rosji i jakiekolwiek wsparcie z zachodu
Branka obywa się w nocy z 14/15 stycznia 1863 ale nie dochodzi do skutku, Ci których udaje się
zabrać często dobijani są przez zaprzysiężonych kolegów po drodze na miejsce zbioru.
Początek powstania zostaje przyspieszony i wyznaczono go na 22 stycznia, większość dowódców
ostaje tą widomość na kilka dni do kilku godzin przed planowanym wybuchem.
Przed 22 stycznia Komitet Centralny mianował sześciu wojewódzkich naczelników wojskowych,
którym od chwili wybuchu powstania miały podlegać wszystkie władze lokalne. Naczelnikiem
województwa krakowskiego został Apolinary Kurowski, kaliskiego Józef Grekowicz, mazowieckiego
Zygmunt Padlewski, płockiego Kazimierz Konrad Błaszczyński, podlaskiego Walenty Lewandowski,
sandomierskiego Marian Langiewicz.
„Plan Padlewskiego” –zajęcie Płocka i uczynienie zeń centrum dowódczego powstania.
Plan nie do wykonania powstańcy mieli atakować duże miasta i czynić z nich „dowództwa rejonowe”.
Dyktatura zostaje przekazana Mierosławskiemu (temu od wozokosów i plecaków-okopów) jednak po
przegraniu 2 potyczek (pod Krzywosądzem i Nową Wsią) „zbiera zabawki” i wynosi się do Paryża)
Co ciekawe odziały rosyjskie miały rozkazy żeby najpierw po dobroci wyłapywać powstańców po
lasach. Nie mieli nabitej broni, lecz ich przeciwnikiem zazwyczaj byli nieliczni strzelcy i
„drągalierzy” ( człowiek z drągiem) jednak oddziały powstańcze nie maiły oporów w atakowaniu
Rosjan. Warto tu wspomnieć o słabym uzbrojeniu powstańców oraz o niskim przeszkoleniu i jeszcze
niższym morale.
Broń palną powstańców stanowiły karabiny myśliwskie (dwururki), oraz broń palna która już
wówczas należała do antyków bardzo rzadko można było spotkać w rękach powstańców nowoczesny
karabin, przynajmniej na początku powstania, jeśli powstaniec był z wiejskiej części to postawiona na
sztorc kosa była podstawowym elementem uzbrojenia, jak był mieszczaninem bez broni palnej to
drąg. Dostawy broni były zaplanowane na jesień 1863, jednak ok. 40 tys. karabinów przechwycili
podczas transportu zaborcy, latem ’63 wraz z powstańcami z Galicji i Prus powstanie dostaje lepsze
uzbrojenie.
Niestety powstańcy mieli jeszcze większy problem: brak artylerii, starano się go załatwić poprzez
wciąganie do spisku oficerów artylerii lub atakowanie w pierwszym rzucie tych oddziałów
zaopatrzonych w tą broń.
W pierwszym okresie powstania (pierwsze 2 tygodnie) zaborca jest zdziwiony i centralizuje swoje
wojska w duże oddziały w strachu przed rozbijaniem mniejszych przez powstańców więc łupem
powstańców padają poszczególne miasteczka i 14 miast powiatowych, udaje się przerwać łączność i
część komunikacji kolejowej. Powstańcy nie wykorzystują tych zwycięstw gdyż z braku uzbrojenia i
wystarczającej liczby ludzi nie są w stanie należycie obwarować miast, dodatkowo nie atakują
wycofujących się Rosjan.
22-25 styczeń walki: w Małkini, Stelmachowie, Sokołowie, Łukowie, Białej Podlaskiej, Kodniu,
Łomazach, Hrubieszowie, Kraśniku, Szydłowcu, Suchedniowie, Bodzentynie.
Do marca powstanie dotyczyło praktycznie tylko „czerwonych”, w marcu zaś dołączają się do walk
„biali”
W tym czasie ukazywały się powstańcze pisma Strażnica i Wiadomości z Pola Bitwy. W instrukcjach
dla powstańczych oddziałów zalecano, by unikać walk z większymi jednostkami nieprzyjaciela,
nakazywano utrudnianie komunikacji oraz odbijanie jeńców i rekrutów. Bobrowski, w celu
rozszerzenia zasięgu powstania, ogłosił odezwy Do braci Litwinów i Do braci Rusinów, w których
45
wzywał do powszechnej insurekcji. Na Wołyniu operował oddział kawalerii Edmunda Różyckiego,
skutecznie nękając podjazdami tamtejszy korpus rosyjski. Powstanie uzyskało trwały punkt oparcia na
żytomierszczyznie.
Pierwszym przywódca powstania był Stefan Bobrowski (ginie w pojedynku), po nim następuje
Padlewski (rozstrzelany przez Rosjan po schwytaniu w atakowanym Płocku), dalej Mierosławski
który ucieka, Langiewicz który po przekroczeniu granicy z Austria jest aresztowany na samym końcu
jest Romuald Traugutt.
21 lutego 1864 r. udało się Rosjanom rozbić w bitwie pod Opatowem polskie oddziały z Gór
Świętokrzyskich, dowodzone przez Ludwika Topora-Zwierzdowskiego, a także partie operujące na
Podlasiu. Do kwietnia walczyło zgrupowanie Józefa Hauke-Bosaka, a w Lubelskiem działał jeszcze,
wycofawszy się z Grodzieńszczyzny, oddział dzielny, którym dowodził Walery
Wróblewski.Najdłużej, aż do wiosny 1865 r., walczył ostatni oddział powstańczy księdza generała
Stanisława Brzóski na Podlasiu.
Działalność rosyjskich komisji śledczych doprowadziła w końcu do rozbicia organizacji powstańczej.
5 sierpnia 1864 na stokach Cytadeli Warszawskiej zostali powieszeni członkowie władz Rządu
Narodowego: Romuald Traugutt, Roman Żuliński, Józef Toczyski, Rafał Krajewski i Jan Jeziorański.
Powstanie upada z kilku przyczyn:
1. braki w uzbrojeniu ludziach
2. kiepskie wyszkolenie mimo szkoleń w obozach podczas powstania
3. brak zbrojnej reakcji zachodu
4. brak reakcji narodników rosyjskich
5. ciągłe zmiany dowódców
6. dezercje chłopów po ukazie uwłaszczającym z dnia 2 marca 1864
7. brak karności powstańców
8. niskie morale żołnierzy
18.Emigracja postyczniowa
W pierwszych latach po powstaniu na emigracji znalazło się ok. 10 tys. uchodźców z zaboru
rosyjskiego, Galicji i Wielkopolski. Większość, ok. 6 tys. zatrzymała się we Francji, znaczne grupy
osiadły w Saksonii i innych krajach niemieckich ( poza Prusami) oraz w Wielkiej Brytanii, a także w
Belgii, Szwajcarii, we Włoszech i na Bałkanach ( głownie w Rumunii). Cześć z nich korzystała z
zasiłków rządowych ( Np. we Francji) lub zapomóg władz samorządowych i stowarzyszeń
charytatywnych.
Centrum emigracji politycznej nadal był Paryż, gdzie skupiło się ponad 3 tys. Polaków i
działały polskie instytucje i organizacje np. Towarzystwo Historyczno- Literackie, Biblioteka Polska,
Instytucja Czci i Chleba itd.
Organizacja wychodźstwa
Przez ponad 2 lata emigranci nie utworzyli silniejszych organizacji politycznych
Znaczną rolę w kształtowaniu stronnictw odgrywały emigracyjne pisma polityczne:
o Lewicowa „ Wytrwałość”- Jan Kurzyna, redaktor Władysław Sabowski
o Londyński „ Głos Wolny”
o Umiarkowano- demokratyczna „ Ojczyzna”- Agaton Giller
o Informacyjno- polityczny „ Der Weiser Adler”- Władysław Plater
Oficerowie powstańczy skupili się w Stowarzyszeniu Wojskowych Sprzysięgłych oraz Towarzystwie
Wojskowych Polskich ( 1865- 1870).
Hotel Lambert – po 1863 roku ograniczył polityczną aktywność w Wielkiej Brytanii i na Wschodzie.
Od 1866 r. Władysław Czartoryski oraz jego najbliżsi współpracownicy, Julian Klaczko i Henryk
Wyziński, zaangażowali się w politykę austriacką, wspierając walkę Galicji o autonomię.
Spodziewając się nowej wojny z Prusami i Rosją, zwalczano panslawistyczną propagandę.
46
Zjednoczenie Emigracji Polskiej- jej tworzenie rozpoczęto na wiosnę 1866 r.. Była to organizacja
polityczna demokratów ze środowisk emigracyjnych rozsianych po całej Europie. W lipcu 1866 r.
został wybrany Komitet Reprezentacyjny Zjednoczenia. Tworzyli go organizatorzy ruchu i dowódcy
powstania: Jarosław Dąbrowski, Józef Hauke-Bosak, Stanisław Jarmund, Aleksander Biernawski,
Bolesław Świętorzecki, Walery Wróblewski, ksiądz Tadeusz Żuliński.
Opierało swój program polityczny na manifeście z 22 stycznia 1863 r. nawiązywało do
programu TDP. W ZEP znaleźli się także starzy przywódcy TDP, Wiktor Heltman i Jan Nepomucen
Janowski. Organem Zjednoczenia była „ Niepodległość” redagowana kolejno przez Włodzimierza
Aleksandrowicza, Zygmunta Miłkowskiego, Stanisława Jarmunda i Józefa Tokarzewicza.
Tzw. Organizacja Ogółu- utworzony przez Świętorzeckiego i Żulińskiego po opuszczeniu Komitetu
jesienią 1867 roku. Hasła równości, wolności, braterstwa, wszechwładztwa ogółu, równouprawnienia
wyznań i narodowości. Wydawali pismo „ Polska”
Towarzystwo Demokratyczne (1865-1870)- Ludwika Mierosławskiego odegrało niewielką rolę.
Obstawało przy haśle powstania pod wodzą dyktatora i z jednoczesną rewolucją społeczną.
Towarzystwo wydawało pisma „ Głos Polskiego Demokraty”, „ Sprawy Towarzystwa
Demokratycznego” oraz „ Le Peuple Polonais”. W lipcu 1870 r. dawni zwolennicy Mierosławskiego
wraz z członkami ZEP próbowali utworzyć Zjednoczenie Demokracji Polskiej, ale ich plany
pokrzyżował wybuch wojny francusko- niemieckiej.
Polityka i spory ideowe
W pierwszych latach skupiono się na ocenie powstania i odpowiedzialności za jego klęskę a także
wpływie zmian społecznych w kraju na dalszą walkę o niepodległość.
o Demokratyczna
lewica
krytykowała
postawę
białych,
umiarkowana
„ Ojczyzna” Gillera kierowała zarzuty pod adresem czerwonych.
o Demokraci marzyli o nowym powstaniu.
o Najkorzystniejszy rezultat powstania to korzystne dla chłopów uwłaszczenie w Królestwie
Polskim
o Zwracano uwagę, że powstanie powinna poprzedzić nie tylko agitacja niepodległościowa, ale
przede wszystkim praca przygotowująca materialne siły narodu polskiego.
o Zapoznanie się z europejską myślą socjalistyczną i próba adaptacji jej do polskich warunków
społecznych i politycznych.
o Zarówno demokraci, jak i konserwatyści emigracyjni nadal byli przekonani, że odbudowanie
niepodległej Polski jest koniecznością polityczną dla Europy, aby chronić ją przed ekspansją
Rosji.
o Na dalszy plan zeszło zainteresowanie sprawą wschodnią, zmalała aktywność na Bałkanach i
w Konstantynopolu. Krytycznie oceniano politykę Turcji wobec narodów bałkańskich,
otwarcie sprzyjając ruchowi wyzwoleńczemu Serbów, Bułgarów i Rumunów. Starano się też
zwalczać panslawistyczną propagandę.
Demokracja europejska wobec spraw polskich
o Podtrzymane zostaje zawarte przez Traugutta porozumienie z Garibaldim
Dąbrowski i Hauke- Bosak byli w 1866 r. gotowi do służby na czele polskich oddziałów pod
dowództwem Garibaldiego w wojnie z Austrią. Rząd Królestw Włoch szukał jednak wsparcia z
innej strony.
o Współpraca kół rewolucyjnych z Polakami
Wojna 1870- 1871 r. i Komuna Paryska
o Wybuch wojny francusko- pruskiej w 1870 r. polskie środowiska przyjęły entuzjastycznie. W
Paryżu składano propozycje akcji dywersyjnych przeciw Prusom oraz utworzenia polskich
oddziałów u boku armii francuskiej. Paryż jednak traktował propozycję Polaków z rezerwą,
nie chciał bowiem komplikować swoich stosunków zwłaszcza z Rosją.
o Po wybuchu rewolucji w Paryżu w szeregach wojsk Komuny znalazło się ok. 400 emigrantów
polskich
o Gen. Walery Wróblewski, August Okołowicz, Jarosław Dąbrowski.
o Kierowali się oni przede wszystkim swymi przekonaniami politycznymi. Po porażce Komuny
skończyła się rola polityczna emigracji postyczniowej. Po 1871 r. masowo wracano do kraju,
zwłaszcza do Galicji, lub emigrowano za ocean.
47
19. Represje i reformy w zaborze rosyjskim po upadku powstania styczniowego
Po upadku powstania władze przystąpiły natychmiast do represji i szykan wobec Polaków. Wskutek
działalności odpowiednich komisji śledczych doprowadzono do skazania głównych przywódców
powstania. Wśród nich był ostatni dyktator Traugutt. Dnia 30 Lipca Rosyjski Audytoriat Polowy
zatwierdził wyrok- 15 oskarżonych skazano na karę śmierci przez powieszenie, resztę zesłano na
długoletnią katorgę. Wyrok wykonano 5 sierpnia w warszawskiej Cytadeli jednak tylko wobec piątki;
Traugutta, Krajewskiego, Toczyskiego, Jeziorańskiego, Żulińskiego. Dla reszty zamieniono wyrok na
syberyjską katorgę.
Ujętych działaczy i żołnierzy stawiano przed sądami wojennymi. W Cytadeli działała Stała Komisja
Śledcza z gen. K. Rozwadowskim na czele. Stosowano okrutne metody śledztwa (bito i głodzono w
lochach). Katalog kar przewidywał dla członków władz i dowódców oddziałów karę śmierci, dla
walczących z bronią w ręku śmierć lub białe syberyjskie niedźwiedzie. W sumie wykonano
przynajmniej 669 wyroków śmierci ! Stosowano też konfiskatę ziemi i wysokie kontrybucje. Oblicza
się że na Syberii znalazło się aż 38 tyś. osób. Przedstawiciele warstw ludowych byli najczęściej
kierowani do specjalnych oddziałów osiedleńczych aby zaludniać słabo zagospodarowaną Syberię.
Droga na Syberię była bardzo trudna , wiele osób zmarło w drodze wskutek wycieńczenia. Droga była
podzielona na tzw. etapy Królestwo , Litwa , Ukraina,  Kazań Niżny Nowogród Irkuck lub
inne miejsce. Warunki życia na miejscu zesłania również nie były przyjemne. Zesłańców umieszczano
w hutach , kopalniach, twierdzach. Wykształceni mogli liczyć na lepszą pracę ( lekarze np. na
otwarcie swojej praktyki ) Wielu zesłańców zostało z czasem uznanymi badaczami (np. Benedykt
Dybowski, Jan Czerski). Pojawiające się kolejne amnestie pozwalały zesłańcom na powrót do domu
lub przynajmniej na osiedlenie się w europejskiej części Rosji. W czerwcu 1866 nad Bajkałem
wybuchło powstanie – brało w nim udział 250 zesłańców jednak już po kilku tygodniach zostali
rozbici przy próbie przebicia się ku granicy chińskiej ( przywódcy Gustaw Szaramowicz i Narcyz
Celiński )
Tłumiąc powstanie, władze carskie odrzuciły możliwość powrotu do rządów cywilnych sprzed 1863,
na co liczyli optymiści gotowi do współpracy z Rosją. Od 26 III 1864 działał w Warszawie Komitet
Urządzający pod przewodnictwem Fiodora Berga. W jego gestii znalazły się reformy; chłopska,
reorganizacji administracji, szkolnictwa, sądownictwa. Celem było zunifikowanie Królestwa
Polskiego z Cesarstwem, likwidacja oraz zacieranie ustrojowych i prawnych odrębności.
Reforma uwłaszczeniowa Ukaz uwłaszczeniowy ogłoszono 2 III 1864 wszystko odbywało się w
pośpiechu, gdyż tego wymagała walka z powstaniem. 15 IV 1864 chłopi uwolnieni zostali od
wszelkich powinności na rzecz dworów, otrzymali pełną własność uprawianych gruntów wraz z
budynkami i inwentarzem. Nie podlegały uwłaszczeniu grunty dworskie oddane w dzierżawę, a także
osady młynarskie, karczemne, ogrodników, kowali, gajowych, jeśli były na gruntach folwarcznych.
Dwory utraciły prawo propinacji (Tak Pawlik, tak ). Na chłopów nałożono podatek gruntowy.
Ziemianie otrzymali odszkodowanie wypłacane z dochodów podatkowych. Uwłaszczono około 680
tyś. chłopów, przyznając im 7,8mln mórg ziemi. Po ogłoszeniu uwłaszczenia wpajano chłopom wiarę
w cara- dobroczyńcę, który im podarował ziemię. Wraz z uwłaszczeniem dokonano reorganizacji
gmin wiejskich- dziedzicom odebrano funkcje wójtów. Chodziło o odsunięcie wpływu ziemiaństwa na
wieś.
Zmiany ustrojowe i administracyjne W latach 1866/67 zlikwidowano Radę Stanu, Radę
Administracyjną oraz komisje rządowe; Przychodów i Skarbu, Sprawiedliwości, Wyznań Religijnych
i Oświecenia Publicznego . Zamknięto Mennicę, a Bank Polski , pocztę i organizację szkolnictwa
podporządkowano Petersburgowi. Finanse Król. Stały się częścią finansów Rosji. Usunięto nazwę
Królestwo Polskie wprowadzając nazwę „Priwislinskij Kraj”. W 1867 wprowadzono podział na 10
gubernii. W władzach większych miast prezydentami miast byli Rosjanie a językiem urzędowym
został rosyjski (aż do 1905)
Rusyfikacja - Rusyfikacja królestwa Polskiego stała się Racją Stanu Rosji. W miejsce Polaków
usuwanych z admin., urzędów szkół i sądów sprowadzano z Cesarstwa urzędników i nauczycieli
których zachęcano do rusyfikacji dodatkowym wynagrodzeniem i specjalnymi uprawnieniami oraz
szybszymi awansami. Urzędnicy rosyjscy byli podatni na olbrzymią korupcję, a pracujący w urzędach
, sądach Polacy byli zatrudniani tylko na niższych stanowiskach.
48
Rusyfikacja szkolnictwa - Całe szkolnictwo było systematycznie rusyfikowane, w latach 1866/69 w
gimnazjach j. rosyjski stał się wykładowym, j. polski zaś nadobowiązkowym w dodatku nauczanym
po rosyjsku. Utrzymano tylko naukę religii w j. polskim. W 1869 Szkoła Główna została zamknięta i
na jej miejsce utworzono Cesarski Uniwersytet Warszawski. W Puławach powstał Instytut
Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa. Do najwścieklejszych rusyfikatorów należał kurator warszaw.
okręgu naukowego Alekander Apuchtin. Ostatecznie rusyfikacyjna rola szkoły okazała się na pocz.
XX wieku „syzyfową pracą”
Wojskowo- policyjny system rządów - W 1871 rozwiązano Komitet Urządzający uznając że
zakończył on swoją działalność. W 1874 po śmierci Berga zlikwidowano urząd namiestnika Król.
Polskiego i utworzono urząd generał gubernatora który łączył władzę admin. i policyjną nad całym
krajem z dowództwem warszawskiego okręgu wojskowego Gubernatorami byli m.in. Iosif Hurko,
Piotr Albiedinski. Utrzymano Stan Wojenny który trwał w praktyce aż do wybuchu I wojny
światowej. Do rutynowych praktyk należała kontrola korespondencji. Szeroko współpracowano z
policją pruską. Od 1869 funkcjonowała cenzura prewencyjna w osobie Warszawskiego Komitetu
Cenzury.
Kontrolowała
ona
drukarnie,
biblioteki
czy
spektakle
teatralne.
Polityka Wyznaniowa  Władze rosyjskie dążyły do ograniczenia roli Kościoła katolickiego w
społeczeństwie , poddania duchowieństwa nadzorowi politycznemu i podporządkowania administracji
państwowej, ograniczając kontakty hierarchii z Rzymem. Jesienią przeprowadzono kasatę 114
klasztorów, zostało ich tylko 35. Skonfiskowano dobra kościelne. Duchowni świeccy zostali uznani za
funkcjonariuszy państwowych. W XII 1866 zerwano konkordat Rosji z Rzymem. Istniejąca w
Warszawie katolicka Akademia Duchowna została zlikwidowana. W 1867 hierarchia katolicka została
podporządkowana Rzymskokatolickiemu Kolegium Duchownemu w Petersburgu. Zabroniono tez
bezpośrednich kontaktów z Rzymem. Bacznie obserwowano ruch pielgrzymkowy na Jasną Górę .
Rozprawiono się też z Kościołem Unickim którego wyznawców uważano za zdrajców prawosławia.
W 1864 zamknięto klasztory bazylianów pozostawiając tylko jeden klasztor w Warszawie. Nawracano
siłą, aż do ukazania się ukazu Tolerancyjnego w 1905 roku. Po objęciu tronu papieskiego przez Leona
XIII konflikt na linii Rosja – Watykan osłabł, w 1882 odnowiono konkordat, a następnie przywrócono
pełną obsadę biskupstw w Król. Pol.
20 Walka o autonomię Galicji 1860-1873
Przeciw centralizmowi 1860-1865
Zapowiedź reform ustrojowych w Austrii- nadzieja na polonizację administracji, sądów i szkół.
-> Petycje z tymi postulatami kierowano do galicyjskich członków doradczej tzw. Wzmocnionej Rady
Państwa, obradującej w połowie 1860r.
-> Dopiero w końcu grudnia 1860, po odwołaniu Gołuchowskiego i zwrocie ku centralizmowi,
konserwatyści i demokraci galicyjscy na zjeździe w Krakowie przyjęli program polityczny,
przedstawiony w memiorale-adresie z 31 grudnia- skierowanym do ministra Schmerlinga.
-> Żądano: Sejmu Krajowego z szerokimi kompetencjami ustawodawczymi z zakresu polityki wew.,
oświaty, spraw gospodarczych, spolszczenia szkolnictwa wszystkich szczebli, administracji i sądów.
-> Passus o nieprzedawnionych prawach narodu PL odczytywano, jako sugestię podjęcia przez
Austrię sprawy PL
-> Z tymi postulatami udała się do Wiednia 12os deputacja pod przewodnictwem Franciszka Smolki i
Adama Sapiehy. (Kontusze wywołały sensacje, jednak sukcesu politycznego nie przyniosły)
-> Franciszek Józef nie przyjął Polaków, Schmerling zbył frazesami.
-> Memoriał krakowski inaugurował czynną walkę Polaków o szeroką autonomię dla Galicji.
Ogłoszenie patentu z 26 lutego 1861 uświadomiło autonomistom, że czeka ich trudna walka
polityczna.
->Patent lutowy, formalnie nawiązując do dyplomu październikowego, w istocie centralizował system
rządów w monarchii habsburskiej
->Kompetencje sejmów zostały okrojone na rzecz parlamentu centralnego – Rady Państwa
->Ordynacje wyborcze skonstruowane tak, aby centraliści mieli większość w parlamencie wiedeńskim
-> Nadany Galicji Statut Krajowy (26 II 1861) ustanowił Sejm Krajowy i Wydział Krajowy, jako
49
organ wykonawczy sejmu, z marszałkiem na czele
->Sejm Krajowy: ograniczone kompetencje wyłącznie do „kultury ludowej”, tj. lokalnych spraw
gospodarczych, budowli publicznych, zakładów dobroczynności, skromnego „budżetu” krajowego,
ustawodawstwa gminnego i szkolnego w zakresie ustaw powszechnych przyjętych przez Radę
Państwa, prawo uchwal i wniosków w sprawach ogólnopaństwowych, jeśli były związane z
potrzebami „dobra kraju”
-> Najważniejszym obowiązkiem było „obsyłanie” – wybór deputowanych do Rady Państwa
-> Sejm liczył 150 posłów; 141 z wyborów i 9 wirylistów (7 arcybiskupów i biskupów
rzymskokatolickich, greckokatolickich i ormiańskich oraz 2 rektorów Uniwersytetu Krakowskiego i
Lwowskiego). Prawo wyborcze określały zasady cenzusu podatkowego (majątkowego) i reprezentacji
grup interesów. Wyodrębniono 4 kurie: wielkiej własności (44 mandaty), miast (20), izb handlowoprzemysłowych (3) oraz gmin wiejskich i miasteczek (74 okręgi jednomandatowe). W 3 pierwszych
kuriach wybory były bezpośrednie, w kurii gmin wiejskich pośrednie. W miastach i gminach
wiejskich prawo głosu miały 2/3 najwyżej opodatkowanych, a także duchowni i nauczyciele ze
średnim wykształceniem. Głosowano jawnie, w różnych terminach, poczynając od kurii gmin
wiejskich, a kończąc na wielkiej własności.
-> Pierwszy galicyjski Sejm Krajowy obradował we Lwowie 15-16 kwietnia 1861
-> Na obradach najsilniej zaciążyły konflikty między chłopami a polską szlachtą i Polakami a
Rusinami
-> Sejm galicyjski wyłaniał 38 deputowanych do Rady Państwa wg systemu kurialnego, co
gwarantowało wybór także chłopów polskich i ruskich
-> Porozumienie autonomistów z przywódcą „świętojurców” biskupem Spirydiodeńskim dało mu
mandat z polskiej kurii wielkiej własności. W Wiedniu Łytwynowicz układ zerwał i z kanonikiem
Michałem Kuziemskim bez trudu pociągnął posłów ruskich (13 deputowanych) do centralistycznego
Klubu Unionistów, wypowiadając tym samym wojnę polskim autonomistom.
-> Polacy (25 deputowanych) utworzyli Koło Polski kierujące się zasadą solidarnego działania
-> Prezesem został Kazimierz Grocholski
-> Program zapowiadający walkę przeciw centralizmowi w obronie autonomii krajów koronnych i
odrębności „korony węgierskiej”
-> Wewnątrz polskiego klubu 2 skrzydła: konserwatystów z Adamem Potockim, jako liderem oraz
demokratów z Franciszkiem Smolką
-> Koło Polskie związało się z parlamentarnym Klubem Autonomistów i zasiadało na prawicy Rady
Państwa
Galicja
wobec
powstania
1863-1864
-> Wybuch powstania odsunął na dalszy plan wew. sprawy austryjackie i galicyjskie, Sejm Krajowy
po krótkiej sesji (12-13 I 1863) został zawieszony na prawie 3lata, do listopada 1865. Politycy polscy
starali się nakłonić Austrię do udzielania, z państwami Zach. Czynnego poparcia dla powstania.
(Wiedeń
oglądając
się
na
Paryż
i
Londyn
sprawy
polskiej
nie
wsparł)
-> W Galicji władze austryjackie kierowane przez wroga Polaków i zwolennika przymierza z Rosją
gen., Aleksandra con Mansdorfa- Pouilly’ego od początku zwalczały organizację powstańczą
-> Mensdorf-Pouilly domagał się wprowadzenia stanu wyjątkowego już w marcu 1863, jednak
Wiedeń ze względów międzynarodowych formalnego przyzwolenia nie dał. Instruował natomiast w
sprawie utrzymania Galicji, jako integralnej części Austrii. Latem 1863 antypolski kurs został
zaostrzony. Aresztowano znanych polityków w ruchu- m.in. Adama Sapiehę. W denuncjowaniu
organizacji
powstańczej
znaczną
rolę
odegrał
pisarz
Zygmunt
Kaczkowski.
->
Stan
wojenny
w
Galicji
został
wprowadzony
29lutego
1864
->
Na
Węgrzech
stan
wojenny
nie
złamał
madziarskiej
opozycji.
-> Manifest cesarski zapowiadał: „Frei ist die Bahn” –otwartą drogę do negocjacji z Węgrami, przede
wszystkim o kształt ugody, ale także o federacyjną przebudowę austryjackiej części monarchii, na co
liczyli
Czesi
i
(wszyscy)
Polacy
(to
jedna
rodzina..
)
->
Zniesienie
stanu
wojennego
18
IV
1865
-> Galicyjski Sejm Krajowy w czasie od 23 XI 1865- 28 IV 1866 uchwalił 1szy budżet, statuty
samorządowe dla Lwowa i Krk (1866), statut Rady Szkolnej Krajowej, zwiększenie liczby posłów z
kurii
miast
50
-> Konflikty interesów wsi i dworu spowodowały, że powstały odrębne jednostki administracyjne:
gmina wiejska i obszary dworskie, odseparowane od siebie kompetencjami i obowiązkami, a ustrój
gminny Galicji odbiegał od funkcjonującego w innych prowincjach Austrii
-> W adresie do cesarza 27 marca 1866 wysunięto sprawę utworzenia w Wiedniu urzędu kanclerza dla
Galicji, co było równoznaczne z postulatem politycznego wyodrębnienia kraju
- > Po 1863 Galicja była jedyna częścią ziem polskich, gdzie można było łączyć program walki o
szeroką autonomię i przebudowę ustroju monarchii habsburskiej z inicjatywami politycznymi
wybiegającymi poza horyzont galicyjski oraz działać na rzecz rozwiązania sprawy polskiej
-> Królestwo Polskie odebrane Rosji zostałoby połączone z Galicją i tak odbudowane państwo polskie
byłoby związane z dynastią habsburską, jako 3 człon monarchii, lub unią personalną, względnie, jako
sekundogenitura austryjacka. Pierwszym etapem miała był ugoda Pol-aus na bazie szerokiej autonomii
dla Galicji, którą należy przekształcić w przyczółek ruchu przeciw Rosji –„polskiego Piemontu”
-> Autonomia galicyjska godziła Polaków z Austria, ale celem była niepodległość Polski
-> We wrześniu 1866 Belcredi na stanowisko namiestnika Galicji powołał Głuchowskiego, który
przystąpił do usuwania z administracji (nadal niemieckiej) urzędników skompromitowanych
wrogością wobec Polaków i niechętnych autonomii. W Galicji namiestnika przyjęto z entuzjazmem,
widząc w nim zwolennika związania niepodległości Polski z dynastia habsburska. Natomiast
Petersburg
interweniował
w
Wiedniu
celem
odwołania
Gołuchowskiego
-> Po 2 marca 1867 (uchwała, Wiedeń ofertę ugody przyjął, ale polskich nadziei nie podtrzymał) obóz
autonomistów był wyraźnie podzielony, choć na gruncie wiedeńskim zachowywano jedność działania.
W Kole Polskim przewagę mieli „utylitaryści” Ziemiałkowskiego, wspierani przez namiestnika
Gołuchowskiego. Ziemiałkowski dryfował w kierunku politycznego oportunizmu, jego zwolennicy
było de facto stronnictwem rządowym, przeciwnicy nazywali ich „mamelukami”, co stało się
obiegowym
określeniem
w
galicyjskiej
polityce
politycznej
-> Do końca maja 1867 rząd w sprawie autonomii Galicji milczał. Dopiero obawa, że Polacy w Radzie
Państwa odpowiedzą się przeciw adresowi akceptującemu ugodę z Węgrami, skłoniła Beusta do
pertraktacji z Kołem Polskim, które przyniosły 5 VI 1867 na zasadzie do ut dues, zatwierdzenie
ustawy o Radzie Szkolnej Krajowej oraz języku wykładowym w szkołach ludowych i gimnazjach
(sankcjonowane przez cesarza 22 i 25 VI 1867). Były to koncesje ważne, ale najmniejsze z
możliwych. Beust uspokajał, że w przyszłości zostaną zrealizowane pozostałe punkty. Szybko jednak
o
tych
obietnicach
„zapomniał”.
-> Konstytucja grudniowa de facto centralizowała władzę w austryjackiej części dualistycznej
monarchii i dawała przewagę niemieckiej mniejszości. Powstała polityczna i ustrojowa bariera:
rozszerzenie autonomii, jak tego żądali Polacy, wymagało zmiany konstytucji, co było niemożliwe
Rezolucja
galicyjska
-> W 1868 okazało się, że współpraca z Wiedniem przyniosła niewielkie ustępstwa na rzecz
autonomii, toteż wzrosła w kraju opozycja przeciw Gołuchowskiemu i Ziemiałkowskiemu
inspirowana
przez
Smolkę
-> Smolka na 1szym posiedzeniu sejmu 22 VIII 1868 postawił wniosek o cofnięcie uchwały z 2 III
1867 i złożenie mandatów do Rady Państwa oraz przedstawił program federacyjnej przebudowy
monarchii habs. Na 4 gr. krajów historycznych: Korony Św. Stefana- Węgry, Korony Św. WacławaCzechy i Morawy, tzw. Dziedziczne niemieckie(skąd my to znamy..) Austria Gór i Dol., Tyrol, Styria,
Karyntia, oraz „Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Bukowiną”.
Każdy z pełną autonomią polityczną, organami przedstawicielskimi i wykonawczymi.
-> Wniosek Smolki zaskoczył wszystkich i narzucił politykom polskim sposób oceny stosunku Galicji
do
Wiednia.
-> Większość sejmowa po gorącej dyskusji odrzuciła program Franciszka Smolki.
-> Na podstawię projektu Mikołaja Zyblikiewicza uchwalono 24 IX 1868 „rezolucję” – zawierającą
pełny program autonomii dla Galicji, w którym domagano się znacznego rozszerzenia ustawodawstwa
krajowego, polonizację administracji i sądownictwa, utworzenia rządu krajowego odp. Przed sejmem,
stanowiska ministra dla Galicji w Wiedniu, Sądu Najwyższego we Lwowie, wydzielenia budżetu
krajowego, gwarancji prawa wyboru deputowanych do Rady Państwa przez sejm. Był to niewątpliwie
program wyodrębnienia Galicji, a jego realizacja wymagała zmiany konstytucji z 1867
-> Uchwalenie rezolucji galicyjskiej otworzyło nowy etap walki o autonomię. Posłużyła za pretekst
51
(ukrywający naciski rosyjskie) do odwołania podróży Franciszka Józefa do Galicji, która miała był
ugodą Polaków z dynastia habs, oraz zapowiedzią przejęcia inicjatywy w sprawie polskiej (wg
Gołuchowskiego
i
Hotelu
Lambert)
-> Pierwsza kampania rewolucyjna zakończyła się polityczną kompromitacją Ziemiałkowskiego i jego
„mameluków”. W Galicji rosło niezadowolenie, walka stronnictw nabierała siły.
-> Również 2ga kampania na przełomie 1869/70 zakończyła się niepowodzeniem. Rząd Eduarda von
Taaffe i centraliści w Radzie Państwa odrzucali ustępstwa na rzecz autonomistów. Twierdzono
otwarcie, że usamodzielnienie Galicji byłoby prowokacja Rosji. Koło Polskie zrozumiało, że tkwienie
w Radzie Państwa jest bezprzedmiotowe: 31 III 1870 deputowani złożyli mandaty, pociągając za sobą
autonomistów
z
innych
sejmów.
-> Polakom udało się „wyrwać” kolejną koncesję- wprowadzenie j.pol, jako wykładowego na UJocie.
-> Rada Państwa została przez Franciszka Józefa zawieszona, rząd centralistyczny zdymisjonowany, a
11 IV 1870 nowy gabinet utworzył Alfred Potocki, poprzednio minister rolnictwa w rządzie Taaffego
-> W początkach walki o autonomie polski obóz polityczny tworzyły luźne ugrupowania
konserwatystów krakowskich i Podolaków oraz demokratów. Na ogół wybitniejsi działacze skupiali
wokół siebie ludzi gotowych dążyć do określonego celu, rzadziej kierujących się wspólnymi
poglądami
ideowymi.
-> W V 1868 z inicjatywy Smolki powstało we Lwowie Towarzystwo Narodowo-Demokratyczne,
organizacja mająca program polityczne, wybierane kierownictwo, regulamin obrad, ustaloną strukturę.
Były to cechy org. Polit. Nowoczesnego typu, w Galicji nieznane. Prezesem tej 1szej partii Poli.
Został Franciszek Smolka, zastępcą Henryk Schmitt. Organem –„Dziennik Lwowski”. W 1869 prawie
250 członków, głównie mieszczaństwo i inteligencja lwowska. Zasady: Równość obywatelska,
moralne i materialne podnoszenie klas pracujących, wolność polityczną, wolność sumienia i słowa,
obronę narodowości przeciw wszelkim zamachom, oraz autonomię narodowo-krajową w
najobszerniejszym
tego
słowa
znaczeniu
.
-> Jednym z celów było podtrzymanie w polakach idei walki o niepodległość
->
Policja
austryjacka
i
wywiad
rosyjski
mieli
ich
„n
a
oku”
->Na przeciwnym biegunie od demokratów Smolki znajdowali się „mamelucy” Ziemiałkowskiego.
Koło
Polskie
-> III 1867, „polityka utylitarna”, większość w Kole Polskim, we Lwowie „Dziennik Polski” i „Gazeta
Narodowa”, cele zadania i taktykę Klub oparł na Programie polskim Ziemiałkowskiego z VIII 1867,
m.in.
M.
Kabat,
A.
Golejwski
-> W VIII 1869 z inicjatywy Adama Sapiehy powstał Klub Rezolucjonistów, który starał się zając
polityczne centrum. Miał on strukturę zorganizowanego stronnictwa politycznego, z wybieranym
prezesem i kierowniczym Wydziałem, statutem, formalnym członkostwem, składkami itp. Politycznie
niejednolity mimo chęci. „Gazeta Narodowa” we Lwowie, „Krajem” w Krk. M.in. J. Czartoryski, C.
Haller,
Z.
Sawczyński
-> Najlepiej ukształtowane środowisko konserwatywne istniało w Krk, nadawało ton życiu pol. w
Zach.
Galicji
-> Od poł. 1866 rosła w siłę grupa „młodych” konserwatystów krakowskich skupionych przy
„Przeglądzie Polskim”, odstająca od starszych przywódców zwłaszcza P. Popiela, zarówno przez fakt
czynnego udziału w powstaniu 1863, jak i większą otwartość na kwestie społeczne i narodowościowe.
Byli tu dawni współpracownicy Hotelu Lambert: S.Tarnowski, S. Koźmian, J. Szujski,
najwybitniejsza postać w tym gronie. Poważny wpływ na kształtowanie opinii polskich elit.
Zwolennicy oparcia się Austrii, kompromisu, odrzucali bojkot Rady Państwa, walkę o rezolucję
chcieli prowadzić metodami konstytucyjnymi. Rozpoczęli latem 1869 druk Teki Stańczyka – pamfletu
na galicyjskie życie polityczne, wymierzone głównie w Galic. Demokratów, a częściowo także w
opozycję
liberalną.
Przeciwnicy
nazwali
ich
„stańczykami”.
-> Pod fikcyjnymi osobami pamfletu łatwo było poznać polityków galicyjskich
-> Najostrzejsze z pod pióra Tarnowskiego i Koźmina-> teka „demaskowała” Smolkę i demok.
lwowskich, że kierując się zasadą nieprzerwalności powstania dążą do sprowokowania ruchu
insurekcyjnego, wepchnięcia Galicji w Polit. Przepaść, zerwania z Wiedniem i wprowadzenia w kraju
stanu oblężenia-> najgłośniejszy pamflet pol., który stał się instrumentem walki Galicy. Stronnictw
-> O pol. sile stronnictw galic. W 1869 decydowało głównie ich sejmowe zaplecze. „Mamelucy” – 33
posłów, partia krakows. -21, rewolucjoniści Sapiehy-23, zwolennicy Smolki-8 (mieli poważne
52
odwody
w
Tow.
Narodowo-Demokratycznym),
->
Realne
wpływy
weryfikowały
wybory
sejmowe
-> W miarę upływu czasu, zwłaszcza od 1871, walka o autonomię nie wywoływała już dużych emocji,
powszechniały
niepowodzenia
polskie
w
Wiedniu
-> Usychała też aktywność ugrupowań, które powstały na fali ożywienia lat 1867-69 z myślą o
szerokiej autonomii dla Gal.,ale w niemałym stopniu przeciw pol. konkurentom
-> W zmienionych warunkach pol. 1870 rozpłynęli się „mamelucy” i „rezolucjoniści”. Towarzystwo
N-D
od
poł
1871
zamarło,
a
w
15
XII
1871
rozwiązane
-> Latem 1870 wybuch wojny franc-niem zmienił perspektywę pol. z galicyjskiej na ogólnopolska
-> Pol. wysiłki dot. Sprawy pol. w Wiedniu i Paryżu były skazane na niepowodzenie.
-> Z opozycji wobec Wiednia zrezygnował Smolka i w imię związania sprawy pol. z Austrią
opowiedziała
się
za
obesłaniem
Rady
Państwa
-> Sejm Krajowy, podtrzymując program rezolucji wysłał deputowanych do Rady Państwa.
-> W X 1870 Franciszek Józef po ponad 4letnim oczekiwaniu zatwierdził- samorządowy statut
Lwowa,
pierwszym
prezydentem
został
Florian
ZiemiałkowskiIV
1871
-> Uzyskanie jesienią 1870 przez centralistów większości w Radzie Państwa, fiasko prób kompromisu
z Czechami, podtrzymanie rezolucji przez Koło Polskie zapowiadało upadek rządu Potockiego, z
którym przestano wiązać nadzieję, po jego odwołaniu oskarżano go, że nie potrafił ani nie chciał
doprowadzić
do
realizacji
programu
szerokiej
autonomii
dla
Galicji.
-> W Kole Polskim pojawiły się żądania zaostrzenia taktyki wobec Wiednia
-> Większość współpracy z rządem nie zrywała, wysyłała przedstawicieli do tzw. Delegacji, wspierała
pol. zagr. Austrii i budżet armii aus-węgierskiej. Polacy chcieli Austrii silnej, by mogła przeciwstawić
się
Prusom i
Rosji
(
Wypowiedz
Klaczko
30
I 1871
na
Delegacjach)
-> Stanowisko Klaczki inspirowane przez węgierskiego premiera Andrassyego, z którym Polacy
wiązali nadzieje, tak w sprawach Galicji, jak i Polski. Andrassy na przełomie 1870/71 był gotów
wspierać autonomistów Galicy., ale zdecydowanie odrzucił żądanie by Galicji nadać statut
analogiczny do uzyskanego w 1868 przez Chorwację w Koronie św. Stefana
-> Po utworzeniu (6 II 1871) federalistycznego gabinetu Karla Hohenwarta, który objął rządy myśląc
o kompromisie z Polakami i Czechami, wydawało się, że przed rezolucją są niezłe perspektywy.
Ministrem bez teki reprezentującym Galicję został Kazimierz Grocholski ( 11 IV 1871), Franciszek
Józef wyraził zgodę na utworzenie Akademii Umiejętności w Krakowie (2 V 1871, statut zatwierdził
16 II 1872), został spolszczony Uniwersytet Lwowski (11 VII 1871) i Akademia Techniczna we
Lwowie (14 IX 1871), po raz 3 powołano Agenora Gołuchowskiego na stanowisko namiestnika
Galicji. Rządowy projekt wyodrębnienia Galicji przygotowany przez Hohenwarta (5 V 1871)
niemiecka
większość
w
Radzie
Państwa
odrzuciła.
-> Na przełomie 1871/72 główną troską polityków galicyjskich było: „nie stracić tego, co już się
nabyło”
(L.Sapieha)
- > 20 II 1872- centraliści nowelizując ustawę wprowadzili bezpośrednie wybory do Rady Państwa (w
przypadku bojkotu przez sejmy krajowe lub deputowanych), Polacy stracili możliwość szachowania
rządu
groźbą
bojkotu
parlamentu
-> Autonomiści gali. Poruszali się po gruncie wiedeńskim ostrożnie. Koło Polskie głosowało za
budżetem, jako „koniecznością państwową” (1872). W Galicji narastało zniechęcenie. Sejm Krajowy
apatycznie podtrzymywał rezolucję, a do Franciszka Józefa apelował w tonie uniżonej prośby o
„pomoc i opiekę”. Walka o rezolucję zbliżała się do finału. Rząd i centralistyczna większość w
parlamencie
nie
potrzebowała
już
polskich
głosów.
-> Minister Josef Lasser zażądał (16 XII 1872) zgody Koła Polskiego na wprowadzenie wyborów
bezpośrednich także w Galicji. Koło Polskie stawiało sprawę: najpierw koncesje, potem poparcie
reformy
wyborczej?
-> Nawet namiestnik Gołuchowski stracił polityczny instynkt i na własną rękę ( poza Kołem PL)
zabiegał o rządowe „gwarancje” dla przyszłych koncesji. Próbując powstrzymać Polaków przed
złożeniem mandatów, stał się narzędziem cesarza i rządu. W II 1873 negocjacje utknęły i nie zostały
wznowione, a Koło PL 6 III opuściło Radę Państwa. Miało to już tylko symboliczne znaczenie, bo
tegoż dnia centraliści uchwalili ustawę o bezpośrednich wyborach, zatwierdzoną przez cesarza (2 IV
1873)
-> Walka o autonomię dobiegła końca. W tym czasie w Galicji wprowadzono instytucje
53
przedstawicielskie i samorządowe, oraz obywatelskie prawa polityczne. Zwiększono uprawnienia
sejmu i Wydziału Krajowego, wprowadzono polską administrację, sądownictwo i szkolnictwo
wszelkich szczebli, organizację gminną, samorząd powiatowy, nadano samorządowe statuty dla
Lwowa i Krakowa, ustanowiono Radę Szkolną Krajową, powstała Akademia Umiejętności w Krk,
uzyskano w rządzie stanowisko ministra dla Galicji, namiestnikami mianowano tylko Polaków.
-> Polacy otrzymali mniej, niż żądali, w zamian za poparcie udzielane dynastii i akceptację dualizmu
aust-węgiers. Program zawarty w rezolucji w 1868 zrealizowany został tylko w części, bez
najważniejszego punktu- politycznego wyodrębnienia Galicji. Zawiniła tu taktyka polskich kół
politycznych, które nie zdobyły się na jednolitą postawę wobec Wiednia. Ale pamiętać trzeba, że o
powodzeniu polityki autonomistów galic. Decydowała zarówno sytuacja wew. Monarchii habs., jak i
splot czynników międzynarodowych. Niemniej władzę realną w Galicji mieli Polacy, ściślej
konserwatywne ziemiaństwo polskie, choć niemal połowę mieszkańców stanowili Rusini, którzy
wobec
polskiej
przewagi
zepchnięci
zostali
na
stałe
do
opozycji
21. Galicja w dobie autonomicznej
Nowoczesne ustawodawstwo austriackie spowodowało podstawy prawne dzięki którym administracja
mogła działać na podstawie i w ramach ustaw. System ten umożliwiał legalną działalność polityczną,
społeczną i gospodarczą- dlatego Galicja stała się centrum życia Polaków.
Ustrój
Konstytucja grudniowa
Podpisana 21.12.1867r przez cesarza składała się z:
- ustawy zasadniczej- w powszechnych prawach obywatelskich gwarantowała równość wobec
prawa, wolność osobistą, nietykalność mieszkań, wolność wyznania i sumienia, wolność kultu
religijnego, prawo do własności, wolność stowarzyszeń i zgromadzeń, wolność słowa, prasy,
nauczania i nauki, tajemnicę korespondencji, wolność osiedlania się i emigracji, ochronę
języka i narodowości;
- o Trybunale Państwa- stała na straży praw konstytucyjnych przed nadużyciami
administracyjnymi. Trybunał Administracyjny dawał obywatelom możliwość kontroli
stosowania prawa przez władze administracyjne i zaskarżania ich decyzji.
- O władzy sądowniczej,
- Pełnieniu władzy rządowej i wykonawczej,
- O reprezentacji państwa.
Namiestnik- to organ admin. rządowej- reprezentant Cesarza mianowany w porozumieniu z Kołem
Polskim, przeprowadzał wybory do sejmu, posiadał inicjatywę ustawodawczą podlegały mu 74
starostwa powiatowe, nadzorowała organy autonomiczne, przewodniczył Radzie Szkolnej Krajowej
Sejm Krajowy- 6 letnia kadencja, organ władz autonomicznych; miał prawo podejmowania uchwał
i ustaw w ramach ustawodawstwa państwowego w sprawach dot. Samorządu gmin, kultury krajowej
[lasy, rolnictwo, szkolnictwo, podatki, szpitale, zakład opieki społ. itd.]
Ustawy uchwalone podlegały sankcji- zatwierdzeniu przez cesarza, obrady sejmu jawne po polski, po
rusku- w zależności od narodowości. Publikowali stenograf w Dzienniku Ustaw I rozporządzeń.
Sejmy krajowe były równe sobie i równe z ustawami parlamentu austriackiego.
Wydział Krajowy- 6 członków wybieranych przez sejm, organizowało pracę sejmu, weryfikowało
wybory, szykowało projekty ustaw, nadzorował autonomiczne fundusze krajowe oraz samorząd
lokalny- powiatowy i gminny;
Marszałek krajowy- prowadził pracami sejmu i wydziału krajowego, powoływany przez cesarza
spośród członków wydziału. Stanowisko bardzo prestiżowe w społeczeństwie.
54
Samorząd Terytorialny- tworzyły go:
gminy wiejskie- na czele rada wybierana na 3 lata, przewodziła jej zwierzchność z naczelnikiem,
prawo wyborcze pod cenzusem- tylko dla podatników z wykształceniem duchownego, urzędnika
emeryta wojskowego, absolwenta szkoły wyższej. Bardzo słaba jednostka admin- ciążyło jej bardzo
niskie wykształcenie i skuteczność w działaniu.
obszary dworskie, gminy miejskie,
rady powiatowe- kadencja 6 lat, kierował wydział z marszałkiem krajowym zatwierdzonym przez
cesarza; kompetencje obejmowały sprawy wspólne- ochrona zdrowia, drogi,
Próba reform samorządu nie powiodła się. Skończyło się na nadaniu większym miastom statutów.
Rada Państwa- Izba Panów- minowani przez cesarza przedstawiciele arystokracji [dziedzicznie]
albo zasłużeniu państwu w dziedzinie kultury sztuki i wojny Izba Posłów- przedstawiciel sejmów
krajowych, od 1873 wybory bezpośrednie wg zasady reprezentacji interesów i systemu kurialnego, od
1907 wybory bezpośredni, równe, tajne, powszechne. Z biegiem lat Galicja miała coraz więcej miejsc
w Radzie; reprezentanci Galicji wchodzili w skład Delegacji wysyłanych przez Radę i sejm węgierski
do rozpatrywania spraw wspólnych [polityka zagraniczna, wojsko, finanse]. Od 1861 Polacy tworzyli
Koło Polskie- jedno z większych klubów parlamentarnych.
Nad wyborami do sejmu czuwały ziemiańskie komitety wyborcze- koordynowały agitację,
zatwierdzały kandydatury. Celem autonomistów było niedopuszczenie do wyboru w kurii gmin
wiejskich działaczy chłopskich oraz przedstawicieli ukraińskiego ruchu narodowego. Powszechne
było odkupywanie głosów od chłopów oferując w zamian np. drzewo.
System wyborczy- obowiązywał w Radzie Państwa i Sejmie Krajowym; podział na 4 kurie:
wielkiej własności ziemskiej, miast, izb handlowo- przemysłowych, gmin wiejskich i małych
miasteczek. System kurialny wprowadzał nierówność politycznych praw wyborczych, opierał się na
reprezentacji grup interesów. Do sejmu wchodzili wiryliści: biskupi ordynariusze Kościołów:
rzymsko- i grecko- katolickiego, ormiańskiego, oraz rektorzy UJ, U Lwowskiego, Politechniki
Lwowskiej, Akademii Umiejętności w Krakowie.
Stronnictwa polityczne
Ziemiaństwo dominowało nad słabym mieszczaństwem oraz chłopami, jego silną pozycję podkreślała
ordynacja wyborcza do Sejmu Krajowego oraz fakt że związane z nimi były środowiska inteligencji,
bogatszych warstw mieszczańskich. To właśnie oni tworzyli konserwatywne zaplecza Galicji.
Konserwatyści dzielili się na wschodniogalicyjskich podolaków, oraz na zachodniogalicyjskich
konserwatystów krakowskich, którzy mieli mniejsze uprzedzenie do chłopów i Rusinów.
Stańczycy nie rezygnowali z walki o niepodległość, odrzucali ugodę z Rosją, walkę powstańczą jako
tradycyjną metodę walki potępiali, byli twórcami ugody Galicji z Austrią. Fundamentem ich władzy w
kraju był sojusz z Franciszkiem Józefem- ten miał świadomość że bez nich daleko nie zajdzie.
Stańczycy wytrwali do samego końca w orientacji austriackiej, byli Austrii z przeświadczenia i woli
oddani, obsadzali czołowe stanowiska polityczne w kraju: namiestnika, marszałka sejmu, i skutecznie
bronili dostępu do tych godności. A pomocą prasy Czas i Przegląd Polski wywierali wpływ na klasę
polityczną którą sami w dużym stopniu stanowili. Odegrali czynną rolę w życiu naukowym i
kulturalnym, stworzyli krakowską szkołę historyczną która kształtowała krytyczny obraz przeszłości
Rzeczypospolitej szlacheckiej a już zwłaszcza przyczyny jej upadku. Starali się nie dopuścić by
tradycja powstania 1863 stała się świętością narodową.
W latach 1876-1878 kiedy na arenie międzynarodowej wzrastał konflikt ros-turecki w marcu 1876r
powstała konspiracyjna Konfederacja Narodu Polskiego mająca na celu organizację powstania
polskiego, które Turcja miała wesprzeć finansowo i bronią. Na jesień 1876 całkiem niezależnie
utworzyło się Koło kierowane przez Agatona Gillera skupiające lwowskich demokratów i
emigracyjnych epigonów powstańczych, szukano wsparcia u Andassyego w Konstantynopolu,
rozwinięto akcję propagandową i informacyjną o położeniu Polaków w zaborze rosyjskim i
międzynarodowym znaczeniu sprawy polskiej. W Wiedniu 26.07.1877 krajowi i emigracyjni
zwolennicy ruchu antyrosyjskiego utworzyli tajny Rząd Narodowy z Adamem Sapiehą na czele.
Powstanie polskie nie wchodziło w rachubę dopóki Londyn i Wiedeń były neutralne. Sapieha nie
mając politycznego wsparcia, w grudniu 1877 rozwiązał Rząd Narodowy. Klęska Turcji i pokój w San
Stefano dały Rosji dominującą pozycję na Bałkanach, Austro-Węgry i Wielka Brytania poczuły się
zagrożone. Ryzyko kolejnej wojny zaktywizowało Polaków ponownie: konspiratorzy odnowili Rząd
Narodowy [25.01.1878]. popierali niemiecki i austriackie plany wojskowe, w Radzie Państwa
55
domagali się wprowadzenia sprawy polskiej pod obrady pokojowej konferencji. Austria jednak
poddała się wpływom Bismarcka i starania polskie spełzły na niczym. Koło Polskie wytrwało na
pozycjach ugodowych i na prośbę Franciszka Józefa poparło okupację Bośni i Hercegowiny.
Trójlojalizm- Stańczycy zauważyli że skoro sprawa polska nie wpływa już na stosunki
międzynarodowe, sytuacja każdego z zaborów ma już tylko charakter wewnętrzny mocarstw
zaborczych a zatem wszystkie problemy mogą być rozwiązane między Polakami a rządem danego
państwa. Chodziło również o to aby wszędzie Polacy zamiast czynnikami rozstroju, anarchii i buntu
stali się żywiołem pracy, porządku politycznego i ładu społecznego.
Obóz demokratyczno- liberalny: dla nich ugoda z Wiedniem stanowiła tylko element doraźny, byli
ideowymi przeciwnikami stańczyków. Nie byli tez skonsolidowaną grupą a wzajemnie zwalczającymi
się odłamami. Demokratyczny Klub Postępowy próbował sformułować program organiczny i reformy
organizacji gminnej, ale nie utworzyli obozu politycznego a tym samym okazało się że lepiej mówią
niż myślą. Adam Sapieha próbował gromadzić wokół siebie stronnictwo głosząc że Polacy winni
działać przez Austrię, a nie przy niej czy z nią, gazeta Dziennik Polski głosił przeciwstawianie się
serwilizmowi stańczyków, strzegł idei niepodległościowej, walkę z trójlojalizmem, jednak z czasem
Dziennik wycofał się.
Tadeusz Romanowicz stworzył płaszczyznę porozumienia demokratów i skupił ich wokół programu
modernizacji Galicji, starał się również pozyskać młodsze pokolenie demokratów i liberałów, którzy
uznali że powinni ratować idee niepodległości oraz legalną pracę organiczną na rzecz rozwoju
rzemiosła, przemysłu i oświaty. Chcieli w Galicji utworzyć silny stan średni. W 1879 został ogłoszony
we Lwowie program Polskiego Stronnictwa Postępowego.
Nowa Reforma założona przez Tadeusza Rutowskiego, tworzyli klub lewicy kierowany przez Otto
Hausnera, a Tadeusz Romanowicz został wybrany do Wydziału Krajowego, nie stanowili jednak
nigdy rzeczywistej silnej opozycji stańczyków i wraz z upływem czasu nie stali się motorem
napędowym zmian społecznych w Galicji.
Organizacje gospodarcze: Towarzystwo Rolnicze w Krakowie, Towarzystwo Gospodarskie we
Lwowie. Ziemianie uważali przemysł za zagrożenie dla ich własnej produkcji. Zacofanie Galicji
ukazało jak istotna jest polityka gospodarcza państwa. Romanowicz rzucił hasłem od warsztatu do
fabryki sądząc że tą drogą Galicja dotrze do wysokiej industrializacji. Marszałek sejmu Mikołaj
Zyblikiewicz przedstawił projekty utworzenia Banku Krajowego, subwencjonowania przedsiębiorstw,
rozwoju oświaty zawodowej, mówił również o samodzielności gosp. Galicji.
Stanisław Szczepanowski dla pobudzenia rozwoju gosp. proponował interwencjonalizm w polityce
przemysłowej: forsowne inwestycje w przemyśle lekkim, przetwórczym, metalurgicznym,
finansowane ze zwiększonych podatków i zaciągniętych przez kraj wielkich pożyczek przy
równolegle i intensywnie rozwijanym rolnictwie, opartym na średnich gospodarstwach chłopskich
tworzonych przez parcelację ziemiańskich folwarków.
Podsumowanie: lata rządów konserwatystów wzmocniły potęgę Habsburgów, zajmowali oni wysoką
pozycję w cesarstwie, stali się czynnikiem stabilizacji państwa, sojusznikiem w walce z propagandą
panslawistyczną. Zarazem monarchia była gwarantem władzy konserwatystów. W polityce
dominujące było Koło Polskie, w którym większość stanowili podolacy ale to stańczycy mieli siłę
przebicia. Julian Dunajewski przeprowadził reformę finansową państwa, zrównoważył budżet drogą
oszczędności. Leon Biliński zreformował system walutowy. Kazimierz Badeni piastował stanowisko
prezesa Rady Ministrów, Biliński objął ministerstwo skarbu, ministrem dl Galicji był Edwrad Rittner,
austrowęgierskim ministrem spraw zagranicznych był Agenor Gołuchowski. Nominacje Polaków były
niechętnie widziane przez Niemców i Franciszka Ferdynanda.
Kwestia Ukraińska
Problematyka: Stałym programem politycznym wysuwanym przez ugrupowania polityczne było
żądanie podziału Galicji na część polską z Krk, ruską z Lwowem oraz utworzenie Galicji Wschodniej
jako odrębnej prowincji. Jako pierwsza z takim postulatem wystąpiła Hołowna Rada Ruska w 1848.
początkowo mówiono o podziale na dwie administracyjne części- w Galicji Wschodniej politycznie
dominowaliby Rusini. Następnie o wyodrębnieniu w osobny kraj koronny Austrii. Na przełomie XIX
pojawia się koncepcja ogólnej przebudowy państwa i zastąpienia dotychczasowej prowincji-krajów
koronnych- strukturą autonomicznych krajów utworzonych na zasadzie równości. Na prowincję
ukraińską miały się składać- Galicja Wschodnia, Ruś Zakarpacka, ruska część Bukwiny- jednorodna
narodowo, z własną administracją, sejmem i szkolnictwem. Żądanie podziału Galicji było dla Polaków
56
największym zagrożeniem interesów narodowych- kolejny rozbiór. Wiedeń też nie był zwolennikiemjak powstanie jedna autonomia, to następni też będą się domagać. Posłowie ruscy żądali oficjalnego
uznania języka ruskiego za równorzędny z polskim zarówno w szkołach, urzędach i sądach Galicji
Wschodniej. Sytuacja zmienia się 1867-1869. polonizacja administracji i sądownictwa oraz
utworzenie Rady Szkolnej Krajowej sprawiły że Polacy w Galicji stawali się narodem dominującym
politycznie. Potwierdzała to ustawa z 22.06.1867 stanowiąca że o języku nauczania w szkołach
ludowych decydowały gminy, w szkołach średnich wykładowym stał się polski, tylko w klasach
niższych klas gimnazjalnych akademickich we Lwowie dopuszczono język ruski. Ruscy odwoływali
się do ustawy z 21.12.1867 które mówi o równości wszystkich języków i prawie pielęgnowania
narodowości i języka. Równość języków w szkołach i urzędach. Ławrowski zadeklarował rezygnację
z postulatu podziału Galicji oraz współprace z Polakami w Radzie Państwa pod warunkiem
oficjalnego uznania przez sejm odrębności Rusinów przez określone ustawą języków polskiego i
ruskiego za krajowe i równoprawne, dopuszczane w kontaktach obywateli z władzami rządowymi i
autonomicznymi. W Galicji wschodniej powinno być po polsku i rusku, a zachodniej po polsku.
Projekt poparło wielu ale kiedy doszło do omawiania szczegółów pojawiły się rozbieżności. Zaczęto
wysuwać dodatkowe postulaty.
Rozwój ruchu ukraińskiego 1873-1890: po zakończeniu walk o autonomie Rusini mieli
przedstawicielstwo i Radzie Państwa i w Sejmie Krajowym, we władzach autonomicznych
wicemarszałka sejmu, przedstawiciela w Wydziale Krajowym, dwu w Radzie Szkolnej Krajowej,
zarządy ruskich gmin, wiejskich i ich reprezentantów w części rad powiatowych. Politycy polscy
doprowadzili do eliminacji posłów chłopskich i zredukowali reprezentantów ludności ruskiej w sejmie
i Radzie Państwa. W budzeniu się świadomości ruskiej istotną rolę odegrała prasa: Ruska Rada,
Słowo, Hałyczanina, Diło. Wykształciła się liczna inteligencja, ludność wiejska umocniła swój byt
materialny i poziom oświaty, działały nowoczesne partie polityczne, spadł a rola duchowieństwa
greckokatolickiego, powstały liczne organizacje społeczne i kulturalne, literatura i sztuka ukraińska.
Rola organizacji i instytucji ukraińskich wzrosła po 1876 kiedy Rosja zabroniła publikacji w języku
ukraińskim. Na przełomie lat 80 i 90 XIX antagonizmy społeczne przekształciły się w konflikt
polityczny. Ukraiński ruch narodowy był zróżnicowany pod względem rywalizacji o wpływy wśród
ruskich mieszkańców wsi. Spajały go jednak interesy walki z Polakami: ruscy tworzyli zwartą
opozycję, w Radzie Państwa narodnicy współpracowali z moskalofilami, kształtował się ruch
radykałów ruskich współpracujących z pierwszymi socjalistami polskimi, popierała sprawę
niepodległości Polski ale w granicach etnograficznych. W 1890 powstaje Ukraińsko- Ruska Partia
Radykalna z programem walki o równouprawnienie narodowe i wyzwolenie społeczne ludu,
wydzielenie Ruskiej Galicji Wschodniej i Bukowiny. W 1885 narodowcy popierani przez metropolitę
Sylwestra Sembratowicza, Radę Narodową- polityczne kierownictwo ruchu z Romanczukiem na
czele- cel: niezawisłość narodu ukraińskiego. Powrócił postulat podziału Galicji. Szukali też nowych
sojuszników poza Wiedniem- szczególnie w Berlinie. Kazimierz Badeni- namiestnik Galicji i wróg
moskalofilstwa był przekonany że w interesie leży ugoda pl-ukraińska. 25.11.1890 Konstantyn
Teliszewsky i Julijan Romanczuk w sejmie wykazali trzy obszary- przestrzeganie zasad równości
praw obu narodów, rozszerzenie stosowania języka ukraińskiego w administracji i szkole, opiekę
władz nad gospodarką i rzemiosłem chłopskim, Galicja powinna stać się bastionem ukraińskiego
ruchu narodowego promieniującego na Bukowinę, Ruś Zakarpacką, Naddnieprzańśką- tzw. idea
Ukraińskiego Piemontu.
Badeni wprowadził pisownię fonetyczną i utrakwizycje seminariów nauczycielskich, otwarto
gimnazjum ukraińskie, przyznano subwencję dla Towarzystwa Naukowego im. Tarasa Szewczenki,
utworzono kadrę Historii Ukrainy na UL. Dzięki względnemu porozumieniu narodowcy zdobyli 7
mandatów do Rady Państwa, co wyeliminowało moskalofilów. Ugoda załamała się już w 1894Romanczuk skarżył się w Wiedniu na politykę władz autonomii, atakował Radę Szkolną Krajową,
żądał podziału Galicji i pełnego równouprawnienia, opartego na zasadzie autonomii narodów a nie
krajów. 1896 Ukraina Irredenta- broszura Juliana Baczyńskiego z programem utworzenia niezależnej
Rusi- Ukrainy. Zaczął wyodrębniać się ruch nacjonalistyczny i socjaldemoratyczny. 1899- Ukraińska
Partia Socjaldemokratyczna współpracuje PPSD Galicji i Śląska Cieszyńskiego. 26.12.1899
Ukraińska Partia Narodowo- Demokratyczna z Julijanem Romanczukiem jako przewodniczącym jej
Narodowego Komitetu: orientacja austrofilska, zwalczali moskalofilów, jej organem było Dzieło; cele:
żądania w sprawie szkół, języka, uniwersytetu, parcelacji wielkiej własności, a najważniejsze zadanie
57
to dojście do niezależności całego narodu ukraińsko- ruskiego w sprawach kultury, ekonomiki i
polityki, oraz zjednoczenie w jeden organizm narodowy. Istotny był również podział Galicji i
Bukowiny tak aby utworzyć jedną odrębną i jednolitą prowincję z jak najszerszą autonomią w
prawodawstwie i administracji i osobnym narodowym sejmie. Odrzucała ugodę z Polakami. Na jesień
1907 uzgodniono warunki czasowego rozejmu politycznego miedzi rządem austriackim a Galicją i
Kołem Polski oraz Klubem Ukraińskim w Radzie Państwa. Ukraina miała dostać za zaniechanie
opozycyjności: kompromis z Polakami w sprawie reformy wyborczej sejmowej, przyspieszenie
wyborów gminnych oraz j. Ukraiński jako urzędowy w gminach, gimnazjum ukraińskie na Bukowinie
i klasy ruskie przy gimnazjach polskich oraz dwie nowe katedry z ukraińskim na UL., urzędników w
ministerstwach, koncesję dla Ukraińskiego Banku Ziemskiego, subwencje, wyjaśnienie sprawy
represji wobec Siczy. Ukraińscy posłowie żądali więcej. Sprawa się zaostrzyła przy zawiązaniu
sojuszu konserwatystów z moskalofilami co dało im 10 mandatów, a UPND tylko 8 a URPR tylko 3.
doszło nawet do skutecznego zamachu na Andrzeja Potockiego- sprawcą był Mirosław Siczyńskizostał bohaterem narodowym, zbiegł do Ameryki ratować skórę. Ugoda pl-uk stała się coraz mniej
rzeczywista. Nowym namiestnikiem został Michał Bobrzyński – neutralizował opozycję ruską, na
sejmie w 1908 doprowadził do wyboru metropolity Szeptyckiego na wicemarszałka, zalegalizował
Sicz, odsuwał moskalofili, zwalczał agitację rusofilską.
Politycy ukraińscy chcieli z UL stworzyć kuźnię kadr ruchu niepodległościowego przyciągając
młodzież z całej Ukrainy. Od 1910 UPND podbija polityczną cenę i żąda za ugodę Uniwersytetu
Ukraińskiego, podziału Rady Szkolnej Krajowej na dwie instytucje narodowe, połowy miejsc w
Wydziale Krajowym, przyjęcia zasady rotacji marszałka- na zmianę Polak i Ukrainiec. Od 1908
Wiedeń patrzył na ruch ukraiński jak na sojusznika na wypadek wojny, zatem politykę dostosowano
pod Ukrainę, od Polaków żądano tylko ugody minimalizującej antagonizm.
Zakończenie:
Kompromis został przyspieszony na skutek ryzyka wojny z Rosją- Ukraina zgodziła się na 27%
mandatów do sejmu i odłożenia sprawy Uniwersytetu, w 1914 pod naciskiem Wiednia politycy
ukraińscy przyjęli gwarancję 61 mandatów w 227 osobowym sejmie co pozwoliło na uchwalenie
ustawy wyborczej. Nie było mowy już o poprawie stosunków pl-uk. Polacy nie docenili zdolności
ukraińskich polityków dążących do rozłamu.
Ruch ludowy
Chłopi byli spychani na margines polityczny mimo iż od 1861r mieli prawa polityczne. Powodem była
niska świadomość narodowa, brak uczuć patriotycznych, anty szlacheckie nastroje, ciemnota,
zacofanie, brak szkół, trudy związane z życiem codziennym- niski rozwój wsi i jej niedomaganie
technologiczne pochłaniały chłopów bardziej niż sejmikowanie. Aktywizacja wsi rosła w miarę
rozwoju oświaty i czytelnictwa pisemek propagandowych Przyjaciel Domowy, Dzwonek, Chata,
wydawanych przez koła kościelne i konserwatywne. Miały na celu informować o sytuacji na świecie,
w kraju, o nowszych metodach gospodarowania, niestety istotną barierę stanowiły analfabetyzm.
Stanisław Stojałowski- przejął dwie gazetki Wieniec i Pszczółkę, lansował hasło „z polską szlachtą
polski lud”; za pomocą gazetek budził świadomość narodową i polityczną. Organizował pielgrzymki
do Krakowa celem poprawy uczuć patriotycznych. Organizował wiece chłopskie na wsi. Nie miał
jednak stałych przekonań i tak wędrował od ludowców do endeków w późniejszych czasach.
Uświadomił chłopom ich położenie, nawoływał aby chłopi chłopa wybierali [w wyborach sejmowych
mieli zaledwie od 34 d0 23 mandatów w 1870r]. Przez swoją działalność Stojałowski ściągnął na
siebie silne represje zarówno policyjne jak i kościelne, konfiskatę gazetek, wyroki więzienia. Uznany
wywrotowcem, został ekskomunikowany, ale to tylko przyspieszyło rozwój ruchu chłopskiego.
Bolesław Wysłouch: wydawał Przegląd Społeczny podkreślał odrębność chłopskich interesów, w
chłopach widział siłę gwarantującą odzyskanie niepodległości. Od 1889 wydawał Przyjaciel Ludu- tu
wzywał do samodzielności politycznej, chłopskiej reprezentacji parlamentarnej, do organizacji
politycznego ruchu. W tym środowisku na lidera wyrósł Jan Stapińki. Przyjaciel Ludu bardzo
znacznie wpłynął na wzrost mandatów, posłów, niezależnych kandydatów chłopskich.
Klub Katolicko- Ludowy- skład Stanisław Potoczek, Franciszek Kramarczyk, Wojciech Stręka,
Bolesław Żardecki. Znaczny wpływ wywierał Stanisław Stojałowski i z jego inicjatywy powstał
Związek Stronnictwa Chłopskiego [3.07.1893r]- o char. solidarystyczno- konserwatywnym i
58
klerykalnym. Przewodzili jej Stanisław i Jan Potoczkowie. Organizacja miała posłów w sejmie, swoje
czasopismo Związek Chłopski,
Towarzystwo Demokratyczne Polskie- 3.05.1894; po zorganizowanym zjeździe do Lwowa okazało się
że organizacja ma tylu zwolenników że należy zorganizować komitety wyborcze i organizację polit.
reprezentującą interesy wsi.
Stronnictwo Ludowe- 28.07.1895- prezesem Karol Lewakowski, we władzach m.in. Stanisław
Stojałowski, Jakub Bojko. Organem partii był Przyjaciel Ludu. 4.08.1895 sformułowali swój pierwszy
program polityczny nawołujący do równości praw politycznych, sprawiedliwych podatków, walki o
powszechne prawo wyborcze, łączenie obszarów dorskich z gminą, tworzenia dużych gospodarstw
chłopskich.
W wyniku takiego postępu chłopów na arenie politycznej Kościół zabraniał czytania Przyjaciela Ludu
i Naprzodu w obawie, że chłopi się z łańcucha urwą. Stronnictwo Ludowe zostało przekształcone w
1903 na Polskie Stronnictwo Ludowe. W swoim programie dalej PSL walczył o parcelację folwarków
ziemskich, rozwój wiejskiej oświaty, swobodę zgromadzeń, prasy i stowarzyszeń.
Ruch socjalistyczny
Pierwsze organizacje tworzyli lwowscy rzemieślnicy- 1868 Gwiazda, 1873 Ognisko. Ruch wzmocnił
Bolesław Limanowski który wrócił z zesłania, celem nadrzędnym dla niego była walka o
niepodległość polityczną i społeczne wyzwolenie ludu, w prasie pisał o demokratycznej tradycji ruchu
niepodległościowego, współczesnych problemach socjalnych. Limanowski utrzymywał kontakt z
socjalistycznymi działaczami z zaboru rosyjskiego i emigracji, którzy pomagali w druku i przemycie
broszur do Królestwa. Śledzony, został schwytany i wydalony z Galicji jako niebezpieczny. Józef
Daniluk związany z Limanowskim, założył pismo Praca. Dwutygodnik poświęcony Sprawom Klas
Panujących, pismo informowało o ruchu rewolucyjnym w Rosji, działalności Proletariatu w
Królestwie Polskim, Międzynarodówce, polskiej emigracji socjalistycznej w Genewie. Ludwik
Waryński wykorzystał swoje aresztowanie za próbę utworzenia organizacji wywrotowej. Proces
wykorzystał do przedstawienia zasad ruchu socjalistycznego, co dzięki relacjom prasowym poszerzyło
krąg zainteresowanych.
Z Genewy przemycano Równość i Przedświt, głównym ośrodkiem ruchu był Lwów, grupa Pracy
Józefa Daniluka, Antoniego Mańkowskiego, Iwana Franko, która sformułowała Program socjalistów
galicyjskich a następnie Program galicyjskiej partii robotniczej. Namiestnik Alfred Potocki udaremnił
tworzenie jednej organizacji ale za to działały luźne kółka środowiska rzemieślniczo- robotniczych.
Polska Partia Socjalno- Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego
Na zjeździe socjalistów austriackich w Heinfeld z inicjatywy Victora Adlera powstała SocjalnoDemokratyczna Partia Robotnicza, która sformułowała program walki o powszechne prawa wyborcze
do parlamentu, wolność stowarzyszeń, zgromadzeń i prasy, pełne równouprawnienie obywateli,
bezpłatne szkolnictwo na każdym szczeblu. Na jesień lwowskie kółko socjalistyczne zawiązało
komitet który organizował zgromadzenia i wiece polityczne pod hasłem demokratyzacji prawa
wyborczego, tworzyły się zręby partii socjalistycznej o charakterze terytorialnym, zrzeszającej
Polaków i Rusinów.31.01-2.02.1892 lwowska partia robotnicza została przekształcona w SocjalnoDemokratyczną Partię w Galicji która za podstawę swej działalności wzięła program heinfeldzki w
zakresie celów socjalnych i reform politycznych w Austrii. We 1897 przyjęto nazwę Polska Partia
Socjalno- Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Należeli do niej zarówno socjaliści ruscy z
partii radykałów, którzy we wrześniu 1899 utworzyli Ukraińską Partię Socjalno- Demokratyczną.
PPSD utrzymywała federalne związki z austriackimi partiami socjaldemokratycznymi. Pierwsze pisma
socjalistów pl. to Praca i Robotnik. Naprzód okazał się najpoważniejszym pismem dziennikiem
politycznym socjalistów na ziemiach polskich.
Neokonserwatyści: kiedy Kazimierz Badeni obejmował obowiązki namiestnika w 1889 wiedział że
musi dojść do porozumienia z ukraińskimi działaczami, co stało się już jesienią 1890 roku. Dało to
stronie ukraińskiej korzyści w rozwoju szkolnictwa, kultury, a polskiej stronie niezbędne załagodzenie
konfliktu na co Wiedeń usilnie naciskał. Michał Bobrzyński w 1891 rozpoczął reformę oświaty w
Galicji. Dochodziło do coraz silniejszych rozłamów ideologicznych i różnic pokoleniowych wśród
konserwatystów. Wyłonili się zatem z nich neokonserwatyści- Piotr i Antoni Górscy, Adam
Krzyżanowski, Jan Haupka- którzy utworzyli w 1896 Klub Konserwatywny w Krakowie. Opowiadali
się za reformą agrarną i organizacji gminnej, dążyli do sojuszu z bogatszymi chłopami, widzieli
potrzebę stworzenia nowoczesnego przemysłu.
59
W wyniku wyborów w marcu 1897 po raz pierwszy do parlamentu austriackiego weszli
socjaldemokraci- konserwatyści byli spychani na margines, rosło poparcie dla idei narodowych
demokratów. W 1905 powstaje jawne Stronnictwo Narodowo- Demokratyczne, na czele z
Stanisławem Głąbińskim, z postulatami wyodrębnienia Galicji.
1906 przekształcenie się Stronnictwa Pracy Narodowej na Stronnictwo Prawicy Narodowej
[14,09,1908]- stańczycy.
1902- strajk rolny, wymuszenie poprawy warunków wynagrodzenia za pracę na folwarku
ziemiańskim, nastąpiło zaostrzenie pol-uk konfliktu, .
22. Rozwój gospodarczy ziem polskich 1850-1914 i modernizacja społeczeństwa
Polityka i gospodarka(ogólnie)
a) we wszystkich zaborach porównywalne warunki gospodarowania w rolnictwie, przemyśle i
handlu
b) rozwój gospodarczy ziem polskich podporządkowany państwom zaborczym
słabe kontakty gospodarcze pomiędzy zaborami oddzielonymi barierami celnymi
a)
b)
c)
d)
e)
f)
Królestwo Polskie
przemysł i rolnictwo w Królestwie Polskim- ekonomicznym jądrem ziem polskich,
strategiczne interesy Rosji , decydowały o budowie kolei żelaznych i dróg bitnych w
Królestwie Polskim
rozwój przemysłu lekkiego
1877-wprowadzono obowiązek wnoszenia opłat celnych w złocie, stworzył barierę ochronną,
korzystna dla przemysłu włókienniczego, hutniczego i maszynowego
Niemiecko-Rosyjska wojna celna, szczególnie ostra w latach 1891-94, hamowała kontakty
gospodarcze Królestwa z Górnym Śląskiem, a bariera celna wprowadzona przez Rzeszę
Niemiecką w 1880r, na rosyjską produkcję rolną, uderzała głównie w eksport z Królestwa
Polskiego
powodzenie przemysłu uwarunkowane ścisłym związkiem z zaborcą
Zabór pruski
znaczące okręgi przemysłowe na Górnym Śląsku
1877-zlikwidowano polskie Ziemiaństwo Kredytowe
nie dopuszczono do rozwoju polskich szkół rolniczych
1886- władze niemieckie podjęły trwającą 30 lat akcję przejmowania ziemi z rąk polskich,
eliminowania polskiej własności i ograniczania gospodarczej roli Polaków = polskoniemiecka konfrontacja gospodarcza
e) powodzenie przemysłu uwarunkowane ścisłym związkiem z zaborcą
a)
b)
c)
d)
* o Galicji nie było nic szczególnego
Polskie organizacje i instytucje gospodarcze:
a) Towarzystwo Kredytowe Ziemskie
b) 1875- Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie
c) 1884-Towarzystwo Popierania Przemysłu i Handlu, Warszawa
Rolnictwo:
a) w każdym zaborze rozwijało się odmiennym rytmem
b) w Wielkopolsce i Pomorzu Gdańskim- rolnictwo głównym filarem gospodarki tych ziem
c) maleje liczba ludności dla której rolnictwo stanowiło główne źródło utrzymania
Zabór pruski:
a) nadwyżki żywności, miały zapewniony zbyt na niemieckim rynku wewnętrznym
60
b) plonu zdecydowanie wyższe niż na pozostałych ziemiach polskich
Królestwo Polskie i Galicja
a) struktura gospodarstw i przeludnienie wsi hamowały produkcję towarową
b) ogromne zadłużenia gospodarstw
c) słabo rozwinięty rynek wewnętrzny, ewentualne nadwyżki- nie mają zbytu
(szczególnie w Galicji)
d) typowo w Królestwie:
-1849- liberalizacja ceł angielskich spowodowała że wartość eksportu zboża z ziem
polskich wzrosła w latach 1861-1895 z 1,6 do 12,8 mln rubli
e) -tu najliczniej występowali bezrolni
Światowy kryzys agrarny (1873-1895):
a) 1884- spadły ceny zboża i zwierząt rzeźnych
b) polscy producenci utracili rynki angielskie i holenderskie
c) na rynku wewnętrznym pojawiło się tańsze zboże ukraińskie
d) Królestwo Polskie przestało eksportować zboże
e) rząd Rzeszy wprowadził cła ochronne rolne z Rosji ( w tym Królestwa Polskiego)= większe
szanse dla rolników z zaboru pruskiego
Struktura własności ziemi:
a) Galicja- wielka własność zmniejszyła się z 43 do 34,4%
b) zabór pruski- wielka własność zmniejszyła się z 55% do 46% ogółu ziemi uprawnej
c) Królestwo Polskie- 95 772 nowe gospodarstwa chłopskie, powiększono już istniejące;
własność chłopska wzrosła z 8,2 do 10,7 mln mórg; zmniejszyła się liczba folwarków
ziemiańskich i wielka własność zmniejszyła się z 47 do 38%
Produkcja roślinna:
a) odejście od trójpolówki, coraz szersze stosowanie płodozmianu
b) zróżnicowanie wielkości upraw pomiędzy trzema zaborami
Hodowla:
a) koń stawał się wyznacznikiem prestiżu 
b) tylko w zaborze pruskim dorobiono się na powszechną skalę konia roboczego
c) eksportowano gęsi
d) hodowla karpia
e) hodowla trzody chlewnej
Gospodarka leśna:
-ekstensywna eksploatacja dająca duże i szybkie zyski
Postęp agrotechniczny:
a) (wspomniany) płodozmian
b) w użyciu powszechnym pług żelazny
c) orka pługiem parowym (Wielkopolska)
d) przed 1914- pierwsze traktory (jak kto woli- ciągniki ;p)
e) w Królestwie Polskim i Galicji oczywiście wszystko szło dużo oporniej
f) powodzeniem cieszyły się szkoły rolnicze
Przemysł:
a) W 2 połowie 19 wieku przemysł na ziemiach polskich przeszedł od etapu produkcji
manufakturowej do w pełni zmechanizowanej produkcji fabrycznej
b) pojawia się elektryczność
c) przemysł chemiczny, elektrotechniczny i motoryzacyjny
61
d) rosła wydajność pracy= zmniejszenie dynamiki zatrudnienia =bezrobocie
e) Górny Śląsk- produkcja przemysłowa, przewyższająca pozostałe regiony
f) Królestwo Polskie- rozwinięte okręgi przemysłowe: warszawski, łódzki i Zagłębie
Dąbrowskie
Górnictwo:
a) nowoczesne maszyny pozwalały na sięganie do głębszych pokładów węgla
b) najlepszy węgiel na Górnym Śląsku
c) nowoczesną gałęzią przemysłu galicyjskiego stało się wydobycie i przeróbka ropy naftowej
(Ignacy Łukasiewicz, 1853, opracował metodę destylacji)
Komunikacja:
a) głównym środkiem transportu ludzi i towarów były kolejne żelazne
b) mała gęstość sieci kolejowej w Królestwie w porównaniu z zaborem pruskim i Galicją=
dominacja transportu konnego
Emigracje:
a) problem tzw. „ludzi zbędnych”, spowodowany wzrostem ludności wiejskiej=
emigracja zarobkowa
b) największe skupiska emigracji zarobkowej w Rzeszy Niemieckiej
23. Polityka Rosji wobec ziem polskich w latach 70 i 80
1. Sytuacja i koncepcje frakcji wobec sytuacji popowstaniowej
 HOTEL LAMBERT – Liczą na mediacje Napoleona III- chcą przerwania represjiogłoszenia amnestii, zaniechania rusyfikacji, oddania realizacji uwłaszczenia w ręce
ziemiaństwa polskiego, przywrócenia autonomii administracyjnej - wyrażają nadzieje na
powrót W. Ks. Konstantego / Koncepcja samodzielnych rządów a z Rosją tylko Unia
 KRĄG LUDZI Z OTOCZENIA A. WIELOPOLSKIEGO- Juliusz Enoch – w zamian za
autonomie z 1815, zgadza się na usunięcie polaków z ,, ziem zabranych ,,
- Hasła, wyrzekające się niepodległości polski, wezwanie do pogodzenia z Rosja , Dostosowanie
do sytuacji w zamian za uzyskanie praw językowych i korzystnych warunków rozwoju
gospodarczego

Rosja- tylko grupa W. Ks. Konstantego chce ugody ale ich koncepcje podważyło powstanie
– Nie będą się dzielić władzą- Pytania Katkowa Czy należy niszczyć państwo Rosyjskie
tylko po to by odbudować Polskę? Kierunek polityki wskazali Murawiew i Berg
 Rosja – stłumione powstanie utwierdziło władze rosyjskie w przekonaniu, że system
rządów cywilnych się nie sprawdza i tylko surowa dyktatura wojskowa się sprawdza
- Silną pozycję Rosjan miał utrwalić reformy chłopskie i nowy system
Rządów
Po 1871:
- list ,, Słowianina ,, /może Zyg. Wielopolskiego/ Do Aleksandra II , nawiązywał do niego
Antonii Wrotnowski / Do inteligencji Rosyjskiej –Polak , Par.1871/ obaj przestrzegają, że obecna
polityka Caratu może pchnąć polaków do obozu Niemieckiego w zamian za lojalność stawiają
warunki Autonomii administracyjnej i skarbowej dla KP połączonego z Żmudzią i Wileńszczyzną.
Zerwanie z rusyfikacją, pełne prawa dla języka pol. Oraz kościoła katolickiego. Unii z Rosja na
wzór Austro-Węgier
- Kazimierz Krzywicki – nie ma szans na odbudowe polski- Bezwarunkowo trzeba połączyć się
z Rosją.
- Petersburg – chce skłonić emigracje do przerwania działalności/ popierają ich francuzi/ 2
wielkie powroty Michała Czajkowskiego/SADYK PASZA/ i ks. Karola Mikoszewskiego.
62
2. Reorganizacja KP:
- rozpoczęto w lutym 1864 i przeprowadzał ja ,, Komitet do spraw Królestwa Polskiego w
Petersburgu /istniał do 1881/

Komitet Urządzający w Warszawie / pod przewodnictwem namiestnika Fiodora Berga / w
jego skład wchodzili Nikołaj Milotin, Włodzimierz Czerkaski, Jurij Samarin, Jakow
Sołowiow / do jej kompetencji należało przeprowadzenie Reformy Włościańskskiej ,
reorganizacja administracji, szkolnictwa, sądownictwa
A celem- UNIFIKACJA Z CESARSTWEM , LIKWIDACJA I ZACIERANIE ODRĘBNOŚCI
NATURY USTROJOWEJ-PRAWNEJ-ORGANIZACYJNEJ
3. Reforma uwłaszczeniowa
-2 II Ukaz Uwłaszczeniowy 1864
- 15 IV 1864 Chłopi zostają uwolnieni od wszelkiej powinności na rzecz Dworów
-otrzymują pełną własność uprawianych gruntów wraz z budynkami i inwentarzem./
podlegały uwłaszczeniu grunty dworskie oddane dzierżawie/
nie
- dwory utraciły prawo propinacji
-chłopi musieli płacić podatek gruntowy
-ziemianie otrzymali odszkodowania / Indemnizacja/ w zależności od wartości gruntów i rejonu ,
wypłacano je z dochodów podatkowych.
- utrzymane zostały serwituty
4. Reorganizacja Gminy Wiejskiej
-dziedzice utracili funkcje wójtów
-,, gmina zbiorcza,, /kilka wsi + obszary dworskie/ staja sie najniższym szczeblem
administracyjnym
-otrzymała samorząd z wybieralnym wójtem i pisarzem + nadzór naczelnika powiatu
-prawa pozbawiono chłopów co mieli mniej niż 3 morgi gruntu
Milutin- kwestia rozwiązania sprawy włościańskiej + armia = główne instrumenty walki z
polskimi dążeniami
Berg- Armia i utrzymanie pozycji ziemiaństwa
5. Zmiany w Administracji i Ustroju
-Reorganizacja władzy politycznej:
Likwidacja w latach 1866-67 –rady stanu, Rady administracyjnej, mennicy
Komisji rządowych – przychodu i skarbu / utworzono Warszawską Izbę
Skarbową/
Sprawiedliwości, Wyznań religijnych i oświecenia publicznego, Sekretariat stanu w Petersburgu
Odpowiednim Ministerstwom w Piotrogrodzie podporządkowano- Bank Polski- pocztęszkolnictwo
- Finanse królestwa stają się częścią finansów Rosji
- Reorganizacja sądownictwa od 1876: utworzono Warszawski Okręg Sądowy.
Nie wprowadzono sądów przysięgłych i wybieralnych sędziów pokoju
- w 1885 zamknięto bank Polski/ został filia Rosyjskiego Banku Państwa/
- Usunięto nazwę KP i wprowadzono Priwislinskij Kraj
63
- w 1867 wprowadzono nowy podział administracyjny
- podział na 10 guberni i 85 powiatów
- miedzy 1869/70 z 452 miast – 336 przekształcono w osady, stosowano wobec nich
gminne. 116 otrzymało prawo i zarządy miejskie
ustawy
- mieszczaństwo PK( Priwislinsklij Kraj) pozbawiono samorządów miejskich
- w większych miastach prezydentami byli Rosjanie, urzędowym był rosyjski do 1905
- nie wprowadzono samorządu gubernialnego i powiatowego
6. Rusyfikacja
-od 1865 język Rosyjski wprowadzony do urzędów, administracji, i sądów
- od polskich urzędników wymagano znajomości języka i carskich procedur+ innych kruczków/
Polacy nie spełniali większości tych wymagań i po to one były/
- Masowo sprowadzano urzędników z Cesarstwa, motywowano ich lepszym wynagrodzeniem,
przywilejami, szybszymi awansami, Majoratami( własność zarekwirowana ziemianom i
kościołowi)
-zakładano kolonie chłopów ściąganych z głębi Imperium.
- Dobrze się rozwijało zjawisko korupcji / zarówno Polacy i Rosjanie/
- w administracji cywilnej i sadach na przełomie XIX i XX w pracowało ok. 58% polaków na
niskich stanowiskach
7. Rusyfikacja Szkoły
- Zastąpiono system oświaty z czasów Wielkopolskiego
-Szkoły elementarne / 1 i 2 klasa/ czytanie pisanie rachunki religia- nie sprawdzają się i zjawisko
analfabetyzmu dotyczy ok. 70 %mieszkańców PK
-Szkoły srednie-2 gimnazja realne i 19 klasycznych – dobry poziom
- Po likwidacji KWRiOP-u utworzono Warszawski Okręg Naukowy(WON) z kuratorem
Teodorem Witte
-Rusyfikacji uległ system kształcenia nauczycieli
-Szkolnictwo Wyższe- na miejscu Szkoły Głównej utworzono Cesarski Uniwersytet Warszawski
- Instytut Politechniczny i rolniczo leśny w Puławach po powstaniu przekształcono w rosyjski
instytut gospodarstwa wiejskiego i leśnictwa.
- program nauczania antypolski, zakaz mówienia po polsku
-Wybitnymi rusyfiaktorami byli Iosif Hurko i Aleksander Apuchtin
8. Wojskowo- policyjny system rządów
- III 1871 uznano proces unifikacji ustrojowo-politycznej za zrealizowany
-po śmierci Berga zlikwidowano funkcje namiestnika PK i utworzono urząd GG( generałgubernator) posiadał większe kompetencje niż jego odpowiednicy w Imperium + to co dawała
ustawa antyrewolucyjna.
-Do końca utrzymano stan wojenny
- coroczny pobór do armii od 10 do 17 tys. Na 15 letnią służbę
- porządek polityczny pilnowany przez żandarmerie podlegającą III oddziałowi kancelarii carskiej,
od 1866 działa Warszawski okręg żandarmerii
- od 1869 działa cenzura prewencyjna w spierana przez Warszawski Komitet Cenzury
64
9. Polityka Wyznaniowa
- Władze chciały ograniczyć role kościoła kat. w społeczeństwie, poddać nadzorowi politycznemu
i podporządkować administracyjnie, ograniczyć wpływy Rzymu.
-Katolicyzm był utożsamiany z Polskością
-Rozpoczęto kasacje klasztorów- przetrwało ich 35
-Duchowni świeccy zostali uznani za funkcjonariuszy administracji Państwowej i od 65
utrzymywali sie z pensji rządowej.
- wyniku zerwania konkordatu hierarchia kat. Została podporządkowana Rzymsko Katolickiemu
Kolegium w Petersburgu, zakazano bezpośrednich kontaktów z Rzymem,
Dokumenty papieskie musiały być zatwierdzone przez ministerstwo spraw wewnętrznych.
Opornych zsyłano.
- od 1864 rozpoczęto akcje przywracania Unitów , władze nawracały siłą, w 1905 ukaz
tolerancyjny
-w 1882 za Leona XIII odnowiono Konkordat. Powrócili zesłani hierarchowie, duchownych
dobierano tak by nie było konfliktu z władzą
-po sprawie seminarium kieleckiego w 1893 rozciągnięto kontrolę nad wszystkimi seminariami.
10. Kraj Zachodni / Litwa Białoruś Ukraina/
- powstanie ukazało nieskuteczność polityki unifikacyjnej, Carat widział przyczynę w polskim
ziemiaństwie, inteligencji, księżach
Do walki z Polaczkami stosowano: ukazy ograniczające polakom prawo własności i
gospodarowania ziemią/ zamknięcie dostępu do służby w administracji/ wprowadzenie barier
blokujących rozwój polskiej oświaty kultury i nauki,/stosowanie kryterium Narodowowyznaniowego/ nie wprowadzono samorządu ziemiańskiego/ Bezwzględną rusyfikację/
gwałtowne ataki prasy – antypolskie kampanie/ ograniczono polski druk, zakazano polskołacińskich czcionek/ stosowano podobna politykę wobec kościoła jak w PK/
-Walka o ziemie: /Ukazem z 10 grudnia 1865 roku zabroniono polakom nabywać ziemi, później w
długoletnią dzierżawę
/we wszystkich zachodnich guberniach nałożono kontrybucje na ziemian w
wysokości 10 % od dochodu rocznego potem w 1868 zmniejszono do 5%/
/ Zaostrzono zasady weryfikowania szlachectwa/
/ zamknięto przed polakami stanowiska w administracji a od 1867 odsunięto od
funkcji marszałków powiatowych/
/ rekwirowano majątki i oddawano w ręce Rosjan./
/ Polacy opierają się na towarzystwach rolniczych i tajnej edukacji/
- Rosjanie kierowali sie doktryną Wielko i mało –rusów ( Litwini to także Rusowie)
-
Polacy na kresach odwoływali sie do dziedzictwa z 1772 a tereny i ludność Litwy
Białorusi i Ukrainy traktowali jak ziemie przyszłej polski ( nie sprecyzowali koncepcji
federacyjnych)
25 „Powstanie nowoczesnych partii politycznych w zaborze rosyjskim ruch socjalistyczny i
narodowy”
I Ruch socjalistyczny
65
1.Kółka socjalistyczne w Królestwie Polskim
a)I Międzynarodówka(Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników)
-utworzone w 1864 roku
-miało sekcje polskie
-związał się z nią Walery Wróblewski
b)Wpływ socjalistycznych organizacji rosyjskich na polskich studentów
-głównym ośrodkiem był Petersburg
-zetknięcie się polskich studentów z organizacjami takimi jak "Ziemia i Wola" oraz "Narodna Wola"
-pierwsze polskie socjalistyczne studenckie kółko powstało w 1875 roku w Petersburgu
-Przedstawiciele: Ludwik Waryński, Kazimierz Dłuski, Maria Jankowska
c)Prześladowania socjalistów przez władze carskie
-1878, 1880,1881: aresztowania warszawskich socjalistów
d)Zasady Socjalno- Rewolucyjnego Stowarzyszenia Polaków (Program brukselski)
-ogłoszony w 1879 roku
-za cel stawiał sobie zorganizowanie rewolucji
2.Socjalistyczna emigracja
a)Miejscem emigracji wszelkich rewolucjonistów była Szwajcaria a zwłaszcza Genewa
-w 1879 roku zaczęto tu wydawać miesięcznik "Równość"
-1880:powstanie Stowarzyszenia Socjalistów Polskich "Równość" które za cel stawiało sobie
utworzenie ponadzaborowej organizacji rewolucyjnej
b)Trochę o programie socjalistów polskich tego okresu
-stare, popowstaniowe pokolenie starało się utrzymać równowagę miedzy myślą socjalistyczna a
walka narodowowyzwoleńczą
-nowe pokolenie socjalistów polskich za najważniejsze sprawy stawiało sobie cele społecznoekonomiczną, dopiero potem polityczne
-Dłuski stwierdza że "patriotyzm i socjalizm wzajemnie się wykluczają"
c)Rozłam w polskim ruchu socjalistycznym:1881 rok. Limanowski odchodzi z "Równości" w
proteście przeciwko słowom Dłuskiego.
-zakłada Stowarzyszenie socjalistyczne "Lud Polski" którego celem było społeczne, ekonomiczne i
polityczno- narodowe wyzwolenie ludu na ziemiach polskich
d)Likwidacja "Równości"(1881). Nowe pismo socjalistyczne: "Przedświt"
-wydawane do 1920 roku
-odrzucenie koncepcji anarchistycznych
3.Proletariat
a)Waryński po powrocie do Warszawy w 1881 roku rozpoczął przygotowania do utworzenia nowej
partii socjalistycznej
b)1 Września 1882; manifest programowy Partii Socjalno- Rewolucyjnej "Proletariat"
-walka klas
-ziemia i narzędzia pracy maja być odtąd własnością wspólną socjalistycznego państwa
c)Styczeń 1883: Zjazd socjalistów z "Proletariatu".
-Utworzenie KC
-potwierdzenie utworzenia partii
-Zadania: agitacja, dotarcie do robotników, robota ideowa
d)Aresztowania Waryńskiego i innych działaczy w latach 1883-84
e)Zawiązanie układu z "Narodną Wolą"
f)Aresztowania doprowadziły do likwidacji partii w 1886 roku
-wszyscy ważni działacze zostali aresztowani
g)Proces 29 "Proletariatczyków"(1885)
-surowe wyroki zapadły: Waryński poszedł na 16 lat katorgi, działacze organizujący zamachy zostali
skazani na karę śmierci
-Waryński zmarł po trzech latach więzienia w 1889 roku
4.Lata przełomu 1887-1892
66
a)Wiosna 1888: powstanie Polskiej Partii Socjalno- Robotniczej tzw. Drugi Proletariat
-niewielka partia
-Cele: Autonomia Królestwa Polskiego gdyż niepodległość jest nieosiągalna, liberalno-demokratyczne
reformy w Rosji
b)Lato 1891: utworzenie Zjednoczenia Robotniczego
-wynik rozłamu w Drugim Proletariacie
-Przedstawiciele: Edward Abramowski, Stanisław Wojciechowski(Późniejszy prezydent Drugiej RP)
-Program: niepodległościowo- socjalistyczna wersja propagowana przez Limanowskiego. Przeciwni
terroryzmowi.
c)"Bunt łódzki" (2-9 maj 1892)
-Przyczyny: niskie płace, rażący wyzysk pracowników, poniżające traktowanie robotników
-Przebieg: Wielki strajk o charakterze ekonomicznym-> postulaty skrócenia dnia pracy
->sprowokowanie przez władze rosyjskie rozruchów antysemickich(pretekst do użycia wojska)
->wkroczenie wojsk rosyjskich do miasta i masakra robotników (217 ludzi zabitych i rannych)
5.Paryski zjazd socjalistów (1892)
a)Z Polski przybyli przedstawiciele Zjednoczenia Robotniczego, Związku Robotników Polskich i
'Przedświtu"
b)Postanowienia:
-utworzono Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich
-przyjęcie "Szkicu programu Polskiej Partii Socjalistycznej" (zdobycie niepodległości Polski przez
proletariat i władza w odrodzonej Polsce dla niego, Polska będzie tolerancyjna religijnie, zostanie
wprowadzona równość wyznania, płci, prawna Polska będzie krajem federacyjnym, bezpośrednie i
tajne wybory, wolność słowa, druku, prawo do strajku, powszechnie dostępne sądy,ośmiogodzinny
dzień pracy, zasiłki dla bezrobotnych, państwowe ubezpieczenia od wypadków, chorób itp.)
-walkę o realizacje tego programu miała prowadzić tajna, ale masowa organizacja robotnicza w drodze
strajków i manifestacji
-współpraca z ukraińskim i litewskim ruchem socjalistycznym
-potępiono również Panslawizm
6.PPS i II Międzynarodówka
a)Głównym zadaniem PPS było pozyskanie pomocy "Zagranicznych towarzyszy" w walce z Rosja i
poparcie dla sprawy polskiej
b)Narastający konflikt miedzy dążeniami PPS do niepodległości Polski doprowadził do otwartego
zerwania miedzy oboma ruchami.
7."Ludzie podziemni"
a)Rozbudowana siatka szpicli i prowokatorów carskiej policji służąca zdekonspirowaniu i rozbiciu
organizacji socjalistycznych
b)Masowe aresztowania w latrach 1895-99
c)1900:Aresztowanie Piłsudskiego przy drukowaniu kolejnego numeru pisma "Robotnik" w jego
łódzkim mieszkaniu
d)Po aresztowaniu Piłsudskiego powstały nowe partie socjalistyczne: odnowiona SDKP teraz jako
Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy oraz PPS "Proletariat"
e)Piłsudski za radą zaufanego lekarza symulował obłęd
wobec czego został przewieziony na badania do szpitala w Petersburgu skąd udało mu się uciec
f)Na przełomie XIX i XX wieku autorytet Piłsudskiego był w PPS ogromny
-szanowany za zdolności organizacyjne, twórca programu i taktyki wobec rosyjskiego ruchu
rewolucyjnego, redaktora "Robotnika"
8.Pisma socjalistyczne
a)"Przedświt"
-organ programowy partii
-1000 egzemplarzy nakładu
-pisali do niego: Perl, Piłsudski, Daszyński
b)"Robotnik"
67
-świetna jakość druku
-ogromny nakład
-drukarnie w Wilnie i w Łodzi
w 1896 roku na 52 tysiące druków aż 27 tysięcy to egzemplarze "Robotnika"
c)"Górnik"
-wychodził w Zagłębiu Dąbrowskim
d)"Łodzianin"
-wydawany w Łodzi, w tej samej drukarni co "Robotnik"
II Narodowa Demokracja
1.Obrona czynna i Skarb narodowy
a)1886:Zygmunt Miłkowski wydaje broszurę "Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym"
b)1887:powstanie Ligi Polskiej
-założycielem był Miłkowski
-był to oddział terenowy
-centrala w Paryżu
-Program: przygotowanie powstania dzięki któremu będzie możliwe odzyskanie niepodległości przez
Polskę w kształcicie przedrozbiorowym, miało to być państwo federacyjne uwzględniające różnice
narodowościowe. Program całkowicie pomijał kwestie społeczne
-podporządkował się jej Związek Młodzieży Polskiej(zwany "Zet") utworzony w 1887 roku przez
Zygmunta Balickiego(mający aspiracje socjalistyczne)
-po 1888 roku z programu wykreślono przygotowywanie powstania
c)1890: kierownictwo Związku Młodzieży Polskiej obejmuje Dmowski
d)1893: przekształcenie Ligii Polskiej w Ligę Narodową
2.Liga Narodowa
a)Przeniesienie centrali do Polski natomiast Skarb Narodowy został w Paryżu
b)17 kwietnia 1894: organizacja obchodów setnej rocznicy insurekcji kościuszkowskiej
-ostre represje carskie
-wielu członków zostało aresztowanych a następnie zesłanych
-Dmowski uciekł do Galicji
c)Przejecie przez Dmowskiego największej gazety galicyjskiej "Słowa Polskiego"
-prócz tego wydawano "Przegląd Wszechpolski"
-"Słowo" występowało przeciwko dążeniom narodowym Ukraińców czym zyskało poparcie
wschodnio-galicyjskich konserwatystów
-z Ligą Narodową związane było też Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" działające we Lwowie
d)Tajna Liga Narodowa
-organizacja elitarna obejmująca działaniem KP, Litwę, Ukrainę, Zabór pruski i emigrację
-przez jej szeregi przewinęły się do 1918 roku 623 osoby(sami inteligenci)
-odtworzenie "ZETu" przez ligę w 1898 roku
e)1897: "Program Stronnictwa Demokratyczno- Narodowego w zaborze rosyjskim"
-umacnianie świadomości narodowej chłopów w zaborze rosyjskim poprzez działalność oświatową
f)1899:Towarzystwo Oświaty Narodowej
-kilka tysięcy członków, głownie chłopów i robotników
g)1902: Liga kierowała strajkami w Gimnazjach w Siedlcach, Zamościu i Białej Podlaskiej
-przeciwko nauczaniu religii po rosyjsku
3.Myśli nowoczesnego Polaka
a)Książka Dmowskiego wydana we Lwowie w 1904 roku
b)Wraz z "Egoizmem narodowym wobec etyki" Balickiego stworzyła ideologie ruchu endeckiego
-Założenia: najważniejszy jest interes narodowy, konflikty są rzeczą naturalną, przeciwstawiał się
internacjonalizmowi socjalistycznemu, trzeba walczyć o powiększenie sił narodowych, krytyczna
ocena państwowotwórczych zdolności Polaków, przyszłe Państwo Polskie powinno być jednolite
narodowo, odrzucał ugodę z Litwinami, lekceważył białoruski i ukraiński ruch narodowy, obowiązek
68
spolonizowania Kresów Wschodnich. Dmowski uważał postulat przywrócenia granic z 1772 roku za
"geograficzny nonsens".
-za cenę maksymalnego przesunięcia granicy na zachodzie był w stanie Dmowski zrzec się terenów
wschodnich na rzecz Rosji
-duży wpływ Ludwika Popławskiego na Romana Dmowskiego
-Popławski przewidywał ze Polska odzyska niepodległość tylko w wypadku wojny między państwami
zaborczymi lub w wyniku ogólnoeuropejskiego konfliktu
-Dmowski natomiast stał na stanowisku ugody z zaborcą, był przeciwny pielęgnowaniu tradycji
niepodległościowej, uważał powstanie narodowe za idiotyzm
-Trzeba dążyć do uzyskania Autonomii Królestwa Polskiego w ramach Carskiej Rosji
26. Rewolucja 1905-1907 w zaborze rosyjskim
Z perspektywy PPS
Rewolucja przyśpieszyła polaryzacje opinii i postaw w kierownictwie PPS. Coraz wyraźniej był
widoczny podział na „młodych” oraz na „starych” z Komitetu Wykonawczego, skupionych przy
Piłsudzkim. Szybki rozwój rewolucji w Rosji i odzew, jaki znalazł w Królestwie Polskim, narzucał
potrzebę weryfikacji generalnych założeń społecznego i politycznego programu PPS i określenia
taktyki walki z caratem. „Młodzi” umocnili się w przekonaniu, że los caratu jest już przesądzony i
podkreślali konieczność współpracy z rewolucją rosyjską. Nie chciano powstania narodowego.
„Starzy” którzy od początku 1904 myśleli o powstaniu, przyjęli te taktykę krytycznie, a ich postawę
umacniało mgliste stanowisko SDPRR(Socjaldem. Partia robotnicza Rosji) wobec problemu
polskiego w Rosji: nie wspominały nic o niepodległości Polski.
Niezadowolenie społeczeństwa polskiego rosło i w 1905 roku doszło do strajków i demonstracji, które
objęły miasta oraz wsie. 13 listopada 1904 roku Piłsudski zorganizował manifestację na Placu
Grzybowskim w Warszawie. Gdy po mszy św. ruszył pochód, został zaatakowany przez policję.
Odpowiedzią na to były strzały młodych bojówkarzy polskich. To starcie było pierwszym starciem
zbrojnym z zaborcą po upadku Powstania Styczniowego. Od tego czasu do starć dochodziło w wielu
polskich miastach. PPS zaczęła organizować specjalne oddziały wojskowe. 28 stycznia 1905 r. dotarła
do Warszawy wieść o "krwawej niedzieli" w Petersburgu. Warszawa zastrajkowała, a w następnych
dniach strajk powszechny ogarnął cały zabór rosyjski(Największy w Łodzi). Na ulicach budowano
blokady, robotnicy domagali się poprawy warunków pracy i płacy. W rewolucji uczestniczyli także
studenci i uczniowie (domagali się wprowadzenia języka polskiego do szkół, upowszechnienia
oświaty i likwidacji policyjnej kontroli).
Sprawa stosunku do rewolucji w Rosji zdominowała zjazd PPS (5-7 III 1905). Przyjęto tam
rozwiązanie kompromisowe. Ustalono, że dla PPS priorytetem będzie wspólna z rewolucjonistami ros.
walka o demokratyczne reformy ustrojowe w Rosji, odsuwano program niepodległości Polski i w to
miejsce wprowadzano walkę o autonomie Król. Pol. Powołano także Wydział Spiskowo-Bojowy z
zadaniem utworzenia Organizacji Bojowej( I dowódca Stefan Okrzeja), w której „młodzi” widzieli
formacje samoobrony przed carskim aparatem represji, a „starzy” szanse na utworzenie kadry polskich
sił powstańczych.
W czerwcu 1905 „młodzi” poszli o krok dalej: uznali, że ruch polski może być tylko częścią
rewolucji rosyjskiej, gdyż nie ma szans na utworzenie „niepodległej republiki polskiej”, natomiast po
obaleniu samodzierżawia dojdzie do usamodzielnienia naszego kraju w ramach państwa rosyjskiego.
„Starzy” akceptując zasadę solidarnej walki przeciw caratowi, odrzucili pomysły pozostania ziem
polskich w państwie rosyjskim w ramach federacji. „Starzy” znaleźli się w mniejszości.
Wybuch rewolucji w Rosji i rozmiary ruchu w Królestwie Polskim narzuciły konieczność
czynnej obrony przed brutalnymi akcjami policji i wojska rosyjskiego. 5 III 1905 PPS powołał
Wydział Spiskowo-Bojowy kierowany przez Aleksandra Prystora i Walerego Sławka z zadaniem
utworzenia Organizacji Spiskowo Bojowej. Sprowadzano broń- rewolwery i pistolety mauzer,
zorganizowano produkcje bomb i granatów.
Konflikt „młodych” i „starych” różnice poglądów na taktykę polityczną pozostały i pogłębiały
się. Wielkie strajki w Rosji i w Królestwie Polskim zmusiły carat do ustępstw, które zapoczątkowały
„erę konstytucyjna”.”Młodzi” z Centralnego Komitetu Robotniczego PPS zafascynowani ruchem
rosyjskim sądzili, że los caratu jest już przesądzony. Kiedy w grudniu 1905 bolszewicy wywołali w
69
Moskwie zbrojne powstanie CKR PPS wezwał (26 XII 1905) robotników do strajku powszechnego w
Królestwie Polskim. Spotkało się to z dużo mniejszym odzewem aniżeli w październiku. Do
głośniejszych epizodów należała tzw. Republika ostrowiecka gdzie działacze PPS kierowani przez
inżyniera Ignacego Boernera na kilka dni usunęli z Ostrowca Świętokrzyskiego i okolicznych gmin
władze rosyjskie.
Debata przeprowadzona na zjeździe PPS we Lwowie (12-23 II 1906) na temat przyszłości.
Piłsudzki z determinacją przekonywał o konieczności podjęcia przez PPS przygotowań do walki o
niepodległość. „Młodzi” stwierdzili ze walki o niepodległość prowadzić nie będą bo to jest utopijne,
że celem PPS jest wspólne z rewolucją rosyjską obalenie caratu i stworzenie federacyjnorepublikańskiego państwa rosyjskiego a miejsce Polaków w owej federacji określą w przyszłości dwie
konstytuanty- polska i rosyjską. Był to rozłam ideowy. Na zjeździe lwowskim podporządkowano
Piłsudzkiemu grupy tzw. Organizacje Techniczno-Bojową, co skoncentrowało w jego rękach całą
Organizację Bojową, ale wkrótce „młodzi” z CKR postanowili zlikwidować „Centralną Bojówkę” (VI
1906). Piłsudzki mając pełne poparcie czołowych działaczy Wydziały Spiskowo-Bojowego oraz
zdyscyplinowane kadry bojowców nie miał zamiaru podporządkowywać się tym decyzjom, a CKR
czekał odpowiedniego momentu do polityczno-organizacyjnego rozwiązania kryzysu w szeregach
PPS.
Pretekstu dostarczyła akcja Montwiłł-Mireckiego, który przeprowadził 8 XI 1906 atak na
pociąg pocztowy stacji w Rogowie na linii wiedeńsko-warszawskiej. W walce wyeliminowano eskortę
wojskową, rozbito wagon pocztowy, zdobyto ponad 30tyś. Rubli. Akcja była śmiała ale pociągnęła za
sobą poważne następstwa w PPS, gdyż Montwiłł-Mirecki działał samowolnie bez zgody CKR na
nawet wbrew jego zakazowi. „Młodzi” zażądali podporządkowania Organizacji Bojowej bezpośrednio
CKR i „zawiesili” Wydział Bojowy. Piłsudzki i jego współpracownicy nie uznali tej decyzji. Na IX
Zjeździe PPS w Wiedniu 19-20 XI 1906 Piłsudzki bronił OB. Przeciwnicy odrzucili program „polityki
walki czynnej” i organizowanie spisku przeciw kierownictwu. Nastąpił rozłam. „Młodzi” utworzyli
PPS-Lewice, główni działacze Feliks Kon, Maksymilian Horwitz i Marian Bielecki, ściśle
współpracującą z socjaldemokratami rosyjskimi oraz SDKPiL, z którą w 1918 połączyła w
Komunistyczną Partię(Robotniczą) Polski. „Starzy” członkowie OB. poparli Piłsudzkiego i 22 XI
1906 powołali w Krakowie nową ugrupowanie PPS-Frakcja Rewolucyjna. Wybili się w niej Feliks
Perl, Tytus Filipowicz, Stanisław Jędrzejowski.
Z perspektywy Endecji
Liga Narodowa uważała ruch strajkowy za skrajnie szkodliwy dla społeczeństwa Król. Pol.
Zaatakowała PPS za przygotowanie powstańczej „ruchawki” prowadzącej do katastrofy, gdyż uważali
że armia rosyjska zgniecie powstanie=> LN przeciw powstaniu i jest prorosyjska.
Wiosną 1905r. w Król. Pol. Utworzono struktury Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego z
Krajowym Komitetem Wykonawczym kierowanym bezpośrednio przez Dmowskiego i Balickiego.
Dmowski dążył do uzyskania szerokiej autonomii Królestwa Polskiego, czyli zupełnej odrębności
ustroju politycznego, prawodawstwa, systemu administracyjnego, sądownictwa, wychowania
publicznego i finansów. Do tego miała dojść konstytucja gwarantująca te wszystkie żądania. Te
wolności i prawa, z wyjątkiem autonomii politycznej, powinni otrzymać Polacy z „ziem zabranych”.
Krytykowano ugodowców, ale walczono przede wszystkim z wpływami PPS w społeczeństwie
polskim, z ruchem rewolucyjnym i programem niepodległościowym. W maju 1905r zorganizowano
Narodowy Związek Robotniczy w głównych ośrodkach przemysłowych: Łodzi, Zagłębiu Dąbrowskim
i Warszawie. Wiosną 1905 przez Królestwo przetoczyła się fala strajków. Na ulicach Warszawy,
Łodzi i innych miast i osiedli fabrycznych bojówki PPS panowały nad sytuacją.
Momentem zwrotnym stał się manifest październikowy wydany 30 X. Zapowiadał on
przeobrażenie Rosji w państwo konstytucyjne gwarantujące swobody obywatelskie, oddające władzę
ustawodawczą, kontrolę nad rządem Dumie, wybranej na podstawie powszechnego prawa
wyborczego. Zaraz po ogłoszeniu manifestu w dn. 1 XI odbyła się potężna manifestacja organizowana
przez PPS podczas której doszło do niespodziewanej masakry. Wówczas Narodowa Demokracja
starając na fali entuzjazmu zorganizowała 5 XI ogromną manifestacje. Odpowiedzią na to był ukaz
carski z 11 X wprowadzający w Królestwie stan wojenny i wyłączający Królestwo spod ogłoszonych
manifestem październikowym swobód konstytucyjnych. ND chciała wpłynąć na zmianę decyzji nie
udało się.
70
Początek 1906 przeszedł w Królestwie i całej Rosji pod znakiem wyborów do Dumy. PPS
zbojkotowała wybory i dzięki temu endecja uzyskała 25 z 36 polskich mandatów=> osłabienie
wpływów PPS. Koło Polskie które utworzyli wspólnie Władysław Grabski i Roman Dmowski,
wniosło projekt autonomii Król. Pol.. Rząd nie chciał robić żadnych ustępstw. Wkrótce i tak Duma
została rozwiązana.
Nowa ordynacja wyborcza zmniejszała ilość posłów z Królestwa do 14, z czego 2 musiało być
Rosjanami. Do III Dumy weszło 11 Polaków pod przewodnictwem Dmowskiego, który wbrew
wszystkiemu angażował się nadal w politykę szukania kompromisu z rządem. Dmowski widział że
traci grunt pod nogami dlatego nie mógł się tylko ograniczyć do postulatu o autonomie. Więc zwrócił
uwagę na niebezpieczeństwo pruskie. Endeckie niepowodzenia w tej polityce powoduje odejście
niektórych działaczy w 1906 m.in. Władysława Studnickiego czy Jan Kucharzewski. Rok później
odsuwa się od niej Związek Młodzieży Polskiej „Zet”
Narodowy Związek Robotniczy
Endecja w czerwcu 1905 w toku rewolucji powołała NZR. W VI 1905 odbył się pierwszy
zjazd NZR, którego organem stało się pismo „Pochodnia”. Tam ogłoszono program stojący na gruncie
solidarności narodowej, występujący przeciw zasadzie walki klasowej. Nowe stronnictwo głosiło
jednak obronę interesów robotniczych. Choć w myśl intencji twórców ten związek miał być
organizacją służącą do rozbijania ruchu robotniczego. NZR bronił interesów robotników, tworzył
organizacje samopomocy ekonomicznej, zajmował się pracą oświatową i kulturalną. NZR gwałtownie
wystąpił przeciw PPS i na wzór jej oddziałów bojowych zaczął tworzyć własne bojówki, których
zadaniem była walka z organizacjami socjalistycznymi. Głównymi działaczami NZR byli: Jan
Stanisław Jankowski, Antoni Kaczorowski, Marian Rapacki. Odsuwa się ta organizacja od Ligi
Narodowej w 1909 zrażona jej nieporadną prorosyjską polityką.
Ruch ludowy w czasie rewolucji 1905-1907
Rewolucja 1905-1907 stanowiły silny bodziec do rozwoju ruchu ludowego w Królestwie.
Pierwsza organizacja chłopska jeszcze przed rewolucją 1905 był Polski Związek Ludowy.
Ukształtował się wokół czasopisma „Zaranie”, na jego łamach publikowało wielu wybitnych działaczy
społecznych i literatów (M. Konopnicka, Wł. Orkan, St. Żeromski). 1904-1905 miał charakter
konspiracyjny. Stojąc na stanowisku walki o niepodległość Polski gromadził w swych szeregach ludzi
o zdecydowanie patriotycznych poglądach, którym nie odpowiadał program polityczny Narodowej
Demokracji.
Powiązany z Polską Partią Socjalistyczną popierał wszelkie formy walki z caratem, domagał się
wprowadzenia języka polskiego w szkołach ludowych i wyższych, w urzędach i sądach. Walczył o
rozwój samorządności wiejskiej i prawo do strajku dla robotników rolnych. Wziął udział w rewolucji
1905-1907 na ziemiach polskich. Jego działacze: S. Brzeziński, Z. Nowicki, W. Kruszewski, W.
Piotrowski. PZL zaprzestał działalności w poł. 1907 wskutek masowych aresztowań działaczy przez
władze rosyjskie.
Na wykładzie o rewolucji 1905 dr Kucharski o tym wspominał więc o tym też wolałem
napisać:
Towarzystwo Kooperatystów, organizacja mająca na celu szerzenie idei spółdzielczości na
ziemiach polskich, założona w 1906 w Warszawie przez pionierów spółdzielczości, m.in.: St.
Wojciechowskiego, Romualda Mielczarskiego, Edwarda Abramowskiego. Głównym teoretykiem
organizacji był Abramowski, twórca polskiej odmiany kooperatyzmu, który w spółdzielczości
upatrywał
drogę
do
zmiany
ustroju
społecznego.
Od jesieni 1906 Towarzystwo Kooperatystów wydawało tygodnik Społem. W okresie
międzywojennym skupiało przedstawicieli wszystkich dziedzin spółdzielczości i stanowiło
najpoważniejszy ośrodek myśli spółdzielczej w Polsce. Prowadziło działalność do września 1939.
28 Tworzenie się orientacji polskich politycznych przed I Wojną Światową.
1. Królestwo Polskie
71
Po Powstaniu Styczniowym zapadła „cisza grobów”. Królestwo Polskie było wyczerpane, zaś myśli
były nastawione przede wszystkim na przetrwane i dostosowanie się do nowych warunków.
Niekorzystna była też sytuacja międzynarodowa, aby myśleć o dążeniach niepodległościowych.
Przełom 1869/1870 był czasem przestoju w walce, ale za to okresem rozwoju cywilizacyjnego.
KONSERWATYŚCI
Nawiązywali do poglądów A. Wielopolskiego, ich wzorem był Andrzej Zamoyski. Częściowo
wywodzili się z dawnych „Białych”. Byli przeciwni pielęgnowaniu klęski
w społeczeństwie i cierpiętnictwa.
Cele: poszukiwanie dróg porozumienia między warstwami oświeconymi, narodem, a Rosją,
Zabiegi o urzędy dla Polaków w Cesarstwie, a przede wszystkim w Królestwie. Zabiegi o nowe tytuły
prasowe i o instytucje. Oczekiwali poprawy warunków do rozwoju życia gospodarczego, kulturalnego
i swobód religijnych.
1875 r. powstaje Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, szkoła handlowa Leopolda
Kronenberga
1876 r. Szkoła Techniczna Rotwanda i Wawelberga
1884 r. Towarzystwo Popierania Przemysłu i Handlu.
Konserwatyści chcieli mieć wpływ na wybór Generał Gubernatora i Gubernatora Królestwa.
Liczyli na powołanie Zygmunta Wielopolskiego, wnuka Aleksandra na generał gubernatora
i o usunięcie z tych stanowisk Rosjan: Hertki i Czetkowa.
Nadmiernie wierzyli w to, że zmiany personalne zmienią coś na lepsze. Wzorem była dla nich ugoda
Polsko – austriacka w Galicji.
W latach 90. i po powstaniu Ententy byli wiernymi poplecznikami Rosji.
Lojalność wobec Petersburga była wywołana wiarą w uzyskanie autonomii Królestwa. Wchodziła też
w grę obawa przed Berlinem i Wiedniem.
2. poł. Lat 90. Szczyt ich wpływów. Car oddalił Hurkę i Apuchtina, a na ich miejsce powołał
kolejno Imertyńskiego i Ligina.
Konserwatyści ożywili swoją działalność w czasie rewolucji. Wydawali 2 dzienniki
w Warszawie „Słowo” i „Kraj”. Popierane przez ziemiaństwo i inteligencję, część mieszczaństwa.
POZYTYWIZM I LIBERAŁOWIE
Pozytywiści warszawscy – odrzucali tradycyjne wartości i pozycję ziemiaństwa, krzewili kulturę
miejską zachodnią. Popularyzowali Comt’a, Stuart’a, Mill’a Darwin’a.
„My i wy” manifest programowy Aleksandra Świętochłowskiego.
Polska ich zdaniem upadła gospodarczo i kulturowo przez ciągłe zrywy zbrojne, powrót do
niepodległości miała ułatwić zmiana mentalności:
Pozytywna praca, wiara w naukę, marzenie o masowej alfabetyzacji.
Dużą wagę przywiązywali do wykształcenia, Rozwój bogactw jednostki prowadzić miał do bogactwa
narodu. Odrzucenie „przesądów religijnych”. Laicyzm, oświecenie chłopstwa, emancypacja kobiet,
asymilacja Żydów i poszukiwanie porozumienia na linii Fabrykant – robotnik.
Dążenie do państwa silnego ekonomicznie. Byli jednak mało skuteczni więcej pisali manifestów niż
działali realnie.
SOCJALIŚCI
Podział na NIEPODLEGŁOŚCIOWYCH i ANTY NIEPODLEGŁOŚCIOWYCH
1875 r. I kółko polskich socjalistów w Petersburgu.
1876 r. Pierwsi socjaliści „apostołowie” w Warszawie. Idee szerzone pośród studentów
72
i robotników. Poglądy Bakunina, Proudhona, Marksa Engelsa
1878 – 79 r. pierwsze aresztowania i emigracja.
Od 1879 r. działają w Ośrodku Genewskim. Waryński Mendelson, Jankowska; pisma „Równość” oraz
„Przedświt”.
1879 r. Partia PROLETARIAT jej idee: podmiotem sprawczym przyszłej historii jest robotnik
uciskany przez kapitalizm. Raj na ziemi ma przyjść z rewolucją światową. Najlepsze warunki ku temu
są w Rosji i Polsce. Kierować nią mają zawodowi rewolucjoniści. Niszczenie władzy państwowej bez
uświadamiania mas, z braku czasu. Czas na to t życie 1 pokolenia. Równość wobec prawa i społeczno
– majątkowa, nie ma być już wojen, granic pieniędzy. Dążenie do niepodległości ma być zduszone w
ogniu rewolucji. Proletariat był złożony z bezpaństwowców. Powstało kilka odezw i wydań pisma
„Proletariat”. Agitowano robotników studentów. 1883 r. Aresztowanie Waryńskiego.
Koniec lat 80.
Powstaje II Proletariat i Związek Robotników Polskich ZRP.
II Proletariat
Nawiązywał do tradycji Waryńskiego, chęć przewrotu i obalenia caratu, stosowanie terroru.
Działacze: L. Kulczycki, F. Perl, St. Mendelshon
ZRP
Działalność uświadamiająca, poprawa bytu robotników
Julian Marchlewski, A. Warski – Warszawski
1892 r. Bunt Łódzki 1 starcie robotników z władzami na tak dużą skalę.
1892 r. Zjazd Socjalistów w Paryżu.
Kwestia niepodległości Polski jako celu politycznego, język religii i kościelne środki przekazu jako
narzędzia agitacji.
POWSTANIE PPS
Program. Powstanie niepodległej ludowej RP. Bezpieczeństwo robotników, równe prawa polityczne,
wolność religii, słowa, druku, Strajku, stowarzyszenia, powoływania partii politycznych, związków.
Gwarancją demokracji miał być parlament. Stopniowo miano się zbliżać do socjalizmu, ale bez
rewolucji czy dyktatury proletariatu.
Na czele PPS J. Piłsudski, A. Sulkiewicz, A. Malinowski. St. Wojciechowski
Kolportowano „bibułę” i „Robotnika”. Działali pomimo represji.
1900 r. PPS działa nawet po uwięzieniu Piłsudskiego.
SDKP
Robotnicy i inteligenci nie akceptujący programu PPS z 1893 r. Byli za Proletariatem. Chcieli wraz z
Rosjanami obalić Carat i powołać Rosyjską Republikę Demokratyczną. Powołanie państwa
socjalistycznego, Wprowadzona miała być dyktatura proletariatu. Działa tam przede wszystkim
Wesołowski i Róża Luksemburg, główna działaczka antyniepodległościowa.
Po 3 latach SDKP upada, aresztowania wyroki, emigracja.
1900 r. socjaldemokratyczne kółka z Królestwa i Litwy powołują SDKPiL, Socjaldemokrację
Królestwa Polskiego i Litwy. Feliks Dzierżyński, Warszawski. Działanie: Prasa, ulotki, kółka
propagandowe, agitacje, udział w strajkach, pochodach. W 1904 r. poważna siła w miastach.
ND POCZĄTKI NACJONALIZMU
W podziemiu studenckim nieliczne jednostki myślą o niepodległości. Koniec lat 80. z nich ludzie idą
do PPS lub tzw. Obozu Narodowego.
LIGA POLSKA LP
Teodor Jeż. Dawny płk. „czerwonych”. Organizacja powołana w 1887 r. w Szwajcarii. Celem miała
być niepodległość choć droga do niej miała być trudna, dziejowym kilku etapowym procesem. Tylko
73
w drodze wyjątku Liga ma wejść na drogę spisku i powstania. Uważali, ze działania
organicznikowskie nie doprowadzą do niepodległości.
Koncepcja „Trzeciej drogi” pomiędzy powstaniem, a pracą organiczną.
LIGA NARODOWA LN
1893 w Królestwie. Roman Dmowski. Oparta na Związku Młodzieży Polskiej. (Zet)
Idea wzmacniania na terytorium zaborów, wolnego od państwa narodu polskiego, tworzenie tzw.
Państwa niewidzialnego. Budowanie wszystkich działów życia narodowego w konspiracji. Organem
był „Przegląd Wszechpolski”
2 kierunki działań
Bojkot struktur i instytucji zaborczych
Upowszechnianie postaw obywatelskich i narodowych rozwój prasy, niezależnych stowarzyszeń.
Wspierane przez środki ze skarbu narodowego.
Dążyli do rozwoju cywilizacyjnego kraju, gospodarki, przemysłu, unaradawiania chłopów. Chłopi
mieli być nosicielami instynktu narodowego, wartości duchowych. Założyli też tajne Towarzystwo
Oświaty Narodowej TON
1897 r. powstaje Stronnictwo Narodowo – Demokratyczne
Bojkotowało carskie służby cywilne, chciało opanować agitacją legalnie istniejące organizacji.
Walczyli obsadzanie Polakami wójtów, pisarzy, miejskich.
Organizowano manifestacje w 100 lecie Konstytucji 3 –go maja w 1891 r. i insurekcji
Kościuszkowskiej 1894 r. Walczyli też w obronie Unitów. W 1903 r powołano Towarzystwo Opieki
nad Unitami.
3 głównych ideologów ND : Balicki, Popławski, Dmowski
Ewolucja idei od patriotyzmu do nacjonalizmu.
Za Polaków uznawano: Litwinów, galicyjskich i podolskich Rusinów i Białorusinów, ale nie Żydów.
OKRES REWOLUCJI 1905
1904 r. marzec w Wiedniu powstaje Stronnictwo Polityki Realnej. Wystosuje memoriały do
Petersburga o polonizacji, szkolnictwa, sądownictwa, administracji, samorządzie terytorialnym i
miejskim.
Działalność Partii socjalistycznych SDKPiL i PPS, strajki, wiece antymobilizacyjne
Kościół sprzeciwia się wielkim manifestacjom.
13.11.1904 r. Manifestacja na placu Grzybowskiego w Warszawie. PPSowe bojówki otwierają ogień
do rządowych oddziałów.
23.06.1905 r. Powstanie czerwcowe w Łodzi. Śmierć ponosi 200 robotników.
1905 – 06 Narodowy Związek Robotniczy. Ma wpływ na robotników w okręgu łódzkim odwołuje się
do ideologii katolickiej, encykliki Leona XII „Rerum Novarum”
1904 r. Polski Związek Ludowy PZL S. Brzeziński i Z. Nowicki. Rozbici i Aresztowani
w 1907 r.
Bund – żydowska organizacja robotnicza z działaczy PPS SDKPiL.
03.10.1905 r. MANIFEST PAŹDZIERNIKOWY cara Mikołaja II. Podstawowe wolności
polityczne, likwidacja cenzury, założenie Dumy Demokratycznej.
24.04/10.05. 1906 r. I Duma 55 Polaków skupieni w Kole Polskim.
W II Dumie było tylko 14 mandatów dla kandydatów z Królestwa w tym 2 dla Rosjan. Pojawiały się
głosy popularyzujące Neoslawizm – zjednoczeni narodów słowiańskich pod protektoratem Rosji, ale
trwało to krótko.
74
Podział w PPS na IX Zjeździe w list. 1906 r. w Wiedniu. Spór o jurysdykcję nad Organizacją Bojową
pomiędzy Młodymi i Starymi.
Starzy zmieniają nazwę na PPS – Frakcja Rewolucyjna potem PPS
Młodzi najpierw na PPS potem na PPS – Lewica. Usunęli z programu dążenia niepodległościowe.
PPS – Frakcja działała po 1906 r. w Galicji, gromadziła ugrupowania patriotyczne. Porozumieli się z
NZR. Stali się nową jakością polityczną. Polskim obozem niepodległościowym liczącym na pomoc
państw centralnych.
ZARANIARZE – od pisma „Zaranie” Maksymilian Mailnowski, Jadwiga Dziubińska, Tomasz
Nowicki: CELE: Emancypacja wsi, uobywatelnienie chłopów, Wspieranie staszicowskich kółek
rolniczych. Popadli w konflikt z duchowieństwem.
Największe znaczenie miała ND, chciała porozumienia z Rosją, prowadziła politykę antyniemiecką.
Roman Dmowski „Niemcy, Rosja i kwestia polska”. Niemcy są groźniejsi bo bardziej zaawansowani
cywilizacyjnie. Trzeba im stawić opór i zadbać o kontakty z Paryżem i Londynem, gdyż z ich strony
możemy liczyć na pomoc.
OPOZYCJA FRONDY – A. Zawadzki Narodowy Związek Chłopski 1912 r. NZCh; Secesja St.
Bukowiecki 1911r.; NZR 1908r. współpracowali z realistami i lojalistami.
2. Zabór rosyjski
Ludność na tych terenach była wrogo lub nieufnie nastawiona do Rosjan. Panował niepisany zakaz
mieszanych małżeństw, kult ziemi jako substytutu ojczyzny, bojkot Moskali.
W polityce jednak panowały postawy lojalistyczne i legalistyczne. Dbano o utrzymanie tytułów i
orderów.
KATARYNIARZE – Serwiliści. Starali się utrzymywać dobre stosunki z władzą, starali się
przypodobać. Sprawa pomnika Katarzyny II w Wilnie 1904 r. Uczestnicy ceremonii zostali uznani
przez PPS i ND za zdrajców podobnych targowiczanom.
W Dumie Polacy byli skupieni w Kole Kresowym. Mieli skromny program polityczny niż Polacy w
Królestwie. Pamiętali doświadczenia 1863 r. konserwatyści zaś dostrzegali groźbę rewolucji, bardziej
groźną od caratu. Chcieli: dostępu do urzędów i uzyskania samorządu, zakończenia dyskryminacji
katolików i zgody na budowę nowych parafii i remontowanie obiektów sakralnych. Dogodnych
warunków kredytowych na inwestycje w rolnictwie
i kolejnictwie.
Karol Korwin – Milewski „Walka z kłamstwem” chęć przekonania Rosjan o dobrej woli Polaków.
KRAJOWCY – Konserwatyści, Ruch krajowy. Odwoływali się do Wielkiego Księstwa Litewskiego,
idealizacja przeszłości, umocnienie wartości patriarchalnych. Gwarancją spokoju ma być odnowa
księstwa. Roman i Konstancja Skirmunttowie i Edward Wajnilłowicz.
FEDERALIŚCI – konserwatyści + socjaliści. Idea unii kresowej, 3 kantony wg. Limanowskiego.
Litewski(Kowno), polski(Wilno), białoruski(Mińsk) Popierał to Piłsudski. Byli przeciwni wszelkim
nacjonalizmom uważali się za „tutejszych”, nie mieli oparcia
w szlachcie.
NACJONALIŚCI – Od 1906 „Dziennik Kijowski” Witold Lweicki, Joachim Bartosiewicz. Chcieli
wypracować poczucie solidarności Polaków. Zaszczepienie idei demokratyczno – narodowych. Ale
szlachta nie chciała współpracować z innymi warstwami. Było nikłe poparcie. Celem było:
„Uruchomienie żywiołu polskiego do prac kulturowych, działań politycznych przez naukę języka na
książeczkach do nabożeństwa.”
75
SOCJALIŚCI – silni głównie na Wileńszczyźnie. Popierani w środowisku kolejarzy
i robotników. PPS na kresach była bardziej patriotyczna niż socjalistyczna. Do SDKPiL należeli
tylko nieliczni inteligenci i robotnicy – Feliks Dzierżyński. Mieli wpływ na aktywność polityczną w
Wilnie i Kijowie.
3. Zabór pruski
W sprawach polskich decydował Landtag. W ciele pruskim i ogólno niemieckim byli Polacy. Od
1848 r. stała reprezentacja w Landtagu w Kole Polskim. Duża ilość Polaków
w Parlamencie Rzeszy dzięki demokratycznej ordynacji i ruchowi narodowemu na Śląsku
W Reichstagu Koło Polskie wspierane przez Alzatczyków i Duńczyków, niemieckich
socjaldemokratów, czasem i katolickie Centrum w zależności od jego układów z Rządem.
Zajmowano się głównie swoimi sprawami. Protest 1867 r. przeciw przyłączeniu do Związku
Północno niemieckiego prowincji poznańskiej i wschodniopruskiej.
PCKW – Polski Centralny Komitet Wyborczy – najbardziej powszechna struktura życia politycznego
Polaków w tym zaborze. Cele: Wzrost świadomości narodowej, aktywność obywatelska,
demokratyzacja.
Polacy nie mieli jednak większego znaczenia w życiu politycznym.
LIBERAŁOWIE – 1850 – 1870 w czasie Kulturkampfu zastępowani na stanowisku głównej siły
politycznej przez konserwatystów i klerykałów.
RUCH
LUDOWY – Roman Szymański, pismo „Orędownik”. Samodzielne stronnictwo
mieszczańskie z możliwością wyboru kandydatów do Reichstagu i Landtagu. Wiece
w obronie praw języka polskiego w szkołach i urzędach.
LIGA NARODOWA – 1838r. Bernard Chrzanowski, adwokat. 1 Ndek w Reichstagu.
W 1094 r. Towarzystwo Obrony Narodowej, Powstają inne stowarzyszenia. Tworzy się katechizm
narodowy, czyli to jak wolno, a jak nie wolno postępować Polakom z Niemcami. Krytykowano
ugodowość i konserwatyzm. Motywowanie mieszczan do patriotyzmu. Namawiano do fetowania
świąt narodowych, rocznic i śpiewania patriotycznych pieśni.
RADA NARODOWA – koordynuje i wspiera polskie poczynania na Śląsku, Mazurach
w Rzeszy i Westfalii. 1912 r. Reichstag – 7 Ndeków, 5 ludowców orędownika, 6 konserwatystów. Od
1853 r. zmieniono ordynację wyborczą i przez to Niemcy znaleźli się na uprzywilejowanej pozycji,
głównie bogaci. Rodzi się polski solidaryzm narodowy, zacierania różnic ideologicznych pomiędzy
politykami. Luźny, kadrowy charakter partii, bez składek, statutów, kongresów.
SOCJALIŚCI – Nie uformował się faktyczny ruch ludowy. Chłopi nie czuli się dyskryminowani. Nie
pomogły działania Mendelsona i Jankowskiej. Dopiero po 1893 r. PPS zostaje finansowana przez
niemieckich socjalistów. „Gazeta Robotnicza” wydawana dzięki SDP. Język był pełen odniesień do
wiary, tradycji, kultury i państwowości polskiej.
Nie atakowali Kościoła. To drażniło Niemców. Zdobyli spore poparcie na Śląsku.
4. Zabór austriacki
Od lat 90’ upolitycznienie społeczeństwa na tle monarchii było niewielkie. Od początku doby
autonomicznej władza w rękach konserwatystów. W 1 trzydziestoleciu była też opozycja liberałów i
demokratów. Od lat 90’ socjalistów i ludowców, a potem nacjonalistów.
Żadna polska partia nie widziała możliwości uformowania się w Sejmie Krajowym czy Radzie
Państwa w porozumieniu z Ukraińcami. Polacy mieli pełne zaufanie Dworu i Cesarza. W Galicji
każdy kolejny namiestnik był zawsze Polakiem konserwatystą. Był 1 stańczyk
i 1 Podolak. Udzielali im wsparcia arystokraci i ziemianie, część inteligencji i duchowieństwo.
76
KONSERWATYŚCI – na łamach pisma „Przegląd Polski” krytykowali radykalizm patriotyczny
demokratów. Twierdzili nawet, że zamierzają przygotować kolejne nieszczęście narodowe –
powstanie. Za symbol mądrości polskiej racji stanu uznali Stańczyka.
Teka Stańczyka – teksty ich zwolenników: J. Szujski, L. Wodnicki, t. Tarnowski. Winę za rozbiory
zrzucono na szlachtę skąpaną w prywacie. Gwarancją swobodnego rozwoju miało być państwo
Habsburgów. Cesarz, kult munduru, państwa, sprawności i fachowości. Pomyślność dynastii to
pomyślność Polski i Galicji. Habsburgowie jako tama przed dziką Rosją. Myślano o koncepcji
trialistycznej już po wojnie z Rosją, która miałaby nadejść. Przejawiali konserwatyzm oświecony i
Nowoczesny. Chcieli sprawnego systemu oświaty. Opierali się na szlachcie, mającej oświecać lud i
współodpowiadać za państwo. Bronili monarchii. Organem był „Czas”.
PODOLACY – konserwatyści z Galicji wschodniej, partykularyści. Nie chcieli porozumienia z
Ukraińcami.
LIBERAŁOWIE i DEMOKRACI – 1882r. „Nowa Reforma” T. Romanowicz
i St. Szczepanowski. Nie potępiali powstań, kładli nacisk na podniesienie ekonomiczne kraju.
Popieranie rzemiosła i drobnej wytwórczości. Zalecali bojkot towarów Pruskich. Wzmacnianie
pozycji miast. Tracili znaczenie na rzecz partii masowych. Nie utworzyli własnej partii.
Lata 90’ Partie ludowa i socjalistyczna docierają do mas.
STOJAŁOWCZYCY – 1875 r. ks. St. Stojałowski kupił 2 pisma „Wieniec” i „Pszczółkę”. Zachęcał
w nich robotników do zakładania stowarzyszeń wytwórczych i do pracy. Pogram: Walka o szacunek
dla ludzi pracy. Zbudził sprzeciw hierarchii Kościoła. Nie założył partii chadeckiej. Z czasem zbliżył
się do ND.
SOCJALIŚCI – W połowie lat 70’ do Galicji przybywa z Inflant Bolesław Limanowski. Program:
Zagwarantowanie swobód politycznych i bezpieczeństwa socjalnego dla robotników. Wydalony w
1878 r. Po nim Ludwik Waryński – sprawy społeczne, wizja zwycięskiej rewolucji.
DEMOKRACI LWOWSCY – Bolesław i Maria Wysłouchowie. Dawni socjaliści. Cele:
Usamodzielnienie i uobywatelnienie ludu. 1886r. „Przegląd Społeczny” skierowany do inteligencji,
1889r. „Przyjaciel Ludu” główna trybuna wsi. Treści antyklerykalne. Biskupi tarnowscy obłożyli tę
gazetę klątwą.
1894r. Polskie Towarzystwo Demokratyczne – celem była partia chłopska.
28.07.1895 r. Powstaje Stronnictwo Ludowe SL w Rzeszowie przez Karola Lewakowskiego.
Cele: socjalna, prawna i polityczna emancypacja chłopów, demokratyzacja życia politycznego, prawa
wyborczego, powszechne i tajne wybory, obniżenie podatków, materialne warunki rozwoju wsi,
ochrona rynku rolnego, pomoc dla chłopskich spółdzielni, kredyty, budowa dróg, mostów, szkół.
1897 r. strajk wielkanocny.
1903 r. PSL Polskie Stronnictwo Ludowe. Z chłopskimi przywódcami. Cele: demokratyczna
ordynacja wyborcza, równość głosowania, Zapowiedź aktywnej obywatelizacji chłopów.
Upowszechnianie świadomości narodowej. Czołowym działaczem był Wincenty Witos.
1892. Galicyjska partia socjaldemokratyczna: 8 godzinny dzień pracy, poprawa warunków życia i
pracy robotników, walka z konserwatystami, odrzucali dyktaturę proletariatu.
1897 r. Polska Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska PPSD Oderwali się od niej Ukraińcy i
Żydzi.
Ignacy Daszyński – jeden z najwybitniejszych socjalistów Europy. Nie widział w Kościele wroga.
Większość członków partii była wierząca poza elitą J. Moraczewski,
Z. Klemensiewicz, H. Lieberman.
77
NACJONALIŚCI – cele: Jedność narodu polskiego w 3 zaborach. Uświadamiane
i integracja ludu z warstwami wykształconymi. Centrum działalności we Lwowie : Dmowski,
Popławski, Balicki. Występowali przeciwko podziałom wśród Polaków. Szczególnymi ich wrogami
byli nacjonaliści ukraińscy.
W latach 90’ Związek Antysemicki o małym znaczeniu, młodzi Endecy się od niego odcinają.
Dążenie do polonizacji Galicji, szkoły elementarne, rolnicze spółdzielnie, kasy oszczędnościowe,
wprowadzanie od instytucji języka polskiego.
1906 r. SDN Stronnictwo Demokratyczno Narodowe, chce wyodrębnienia Galicji wschodniej z
Przedlitawii, ale nie ma na to zgody Wiednia
29. Działania wojenne na ziemiach polskich
Należy zaznaczyć, ze w przypadku działań wojennych na ziemiach polskich KONIECZNIE!!! Należy
zapoznać się z mapami przedstawiającymi przebieg frontu w poszczególnych latach.
Rok 1914 – ofensywa rosyjska
Działania na ziemiach rozpoczęły się 17 sierpnia 1914, kiedy to rosyjski gen. Paweł Rennenkampf ze
swoją 1. armią wkroczył na teren Prus Wschodnich. Dwa dni później 2. armia dowodzona przez gen.
Aleksandra Samsonowa zaatakowała wzdłuż prawego skrzydła niemieckiej 8. armii dowodzonej przez
gen. Friedricha von Prittwitza. Takie działania wojsk rosyjskich okazały się możliwe nawet mimo
tego, że 2. armia skompletowała jedynie dwie trzecie swego składu osobowego ze względu na wolno
postępującą mobilizację. Prittwitz, który obawiał się że nie utrzyma pozycji wobec przeważających sił
przeciwnika powiadomił dowództwo, że zamierza się wycofać na linię rzeki Wisły, co
doprowadziłoby do oddania bez walki większości Prus Wschodnich łącznie z Królewcem. W takiej
sytuacji zdecydowano się na zmiany i Prittwitza zastąpił marszałek polny Paul von Hindenburg razem
ze swoim szefem sztabu generalnego Erichem Ludendorffem. (Obydwaj w czasie Republiki
Weimarskiej zostali okrzyknięci bohaterami)
Ci dwaj nowi dowódcy zaplanowali przeprowadzenie kontrofensywy przeciwko Rosjanom, przy
pomocy sił ściągniętych szybkimi transportami z frontu zachodniego. 27 sierpnia oddziały niemieckie
uderzyły z dużym impetem na osłabioną armię Samsonowa, przy okazji doprowadzając do jej
oskrzydlenia. Wojska Ludendorffa i Hindenburga doskonale znały położenie przeciwnika, gdyż
Rosjanie nie szyfrowali depesz radiowych. Bitwa pod Tannenbergiem zakończyła się 29 sierpnia, a
wraz z nią doszło do całkowitej dezintegracji dowództwa rosyjskiego, ponadto Rosjanie stracili 92 tys.
ludzi wziętych do niewoli oraz dziesiątki tysięcy zabitych i rannych. W ciągu tygodnia niemieckie
oddziały pod dowództwem Augusta von Mackensena pokonały Rennenkampfa w okolicach jezior
mazurskich, gdzie Rosjanie stracili 100 tys. ludzi. Tak jak w poprzednich wojnach po stronie
rosyjskiej szwankowała najbardziej współpraca w zakresie dowodzenia oraz zaopatrzenie. Teraz w
starciu z przeciwnikiem, który dysponował dużą przewagą techniczną te braki wywołały wojskową
katastrofę.
W południowej części Polski austriacki szef sztabu generalnego Conrad von Hötzendorf rozpoczął
natarcie w kierunku północnym na Warszawę. Rosjanie byli jednak dobrze przygotowani, bo
skoncentrowali w rejonie uderzenia 4 dobrze zaopatrzone armie przeciwko 39 dywizjom austriackim,
które pod naporem tych sił musiały się zacząć cofać. Wkrótce oddziały rosyjskie zajęły prawie całą
Galicję i zadały duże straty przeciwnikowi, który zostawił za sobą 130 tys. poległych. Rok 1914
zakończył się ograniczonymi atakami wojsk Mackensena w kierunku Warszawy oraz
rozpoznawczymi uderzeniami rosyjskimi na przełęcze karpackie. W walkach tych znaczący udział po
stronie austriackiej miały też I i II Brygada Legionów Polskich, które szukały bazy materialnej do
wywołania powstania przeciw Rosji.
Von Hoetzendorf apelował do Niemiec o przysłanie posiłków, które pomogłyby wesprzeć austriacką
ofensywę zmierzającą do wyparcia Rosjan z Karpat. Po długich naradach dowódcy niemieccy
zdecydowali się na głębokie natarcie na pozycje rosyjskie leżące w pobliżu Prus Wschodnich. W
wyniku tych działań nazwanych "wojną zimową" Rosjanie ponieśli ciężkie straty sięgające 190 tys.
ludzi. Jednak mimo sukcesów niemieckich, Austriacy nie zdołali pokonać oddziałów rosyjskich na
południu. Znowu ponieśli upokarzającą porażkę i utracili kontrolę nad przełęczą Dukielską, która
78
otwierała drogę na równiny węgierskie. Tylko ciężka zima i trudności w zaopatrzeniu spowodowały,
że Rosjanie nie wykorzystali nadarzającej się okazji i nie wdarli się do centrum Austro-Węgier.
Rok 1915 – przejęcie inicjatywy przez Niemców
W maju 1915 Niemcy przejęli dowodzenie na froncie wschodnim, ponadto wydzielili dużą część
swoich oddziałów, aby uzupełnić luki w liniach austriackich. 2 maja nastąpiła ofensywa w okolicach
Gorlic. Uderzenie to wdarło się bardzo głęboko na terytorium przeciwnika i doprowadziło do niemal
zupełnego załamania się rosyjskiego frontu na południu. Niemieckie i austriackie siły parły z dużą
prędkością na Warszawę i zdobyły ją na początku sierpnia. We wrześniu nowo utworzona 12 armia
niemiecka pod dowództwem gen. Maxa von Gallwitza zaatakowała Kurlandię i posuwała się w
kierunku Rygi.
Od tego momentu (bitwa pod Gorlicami i ofensywa kurlandzka) rozpadł się praktycznie cały rosyjski
front. W ręce Niemców wpadły twierdze w Nowogieorgiewsku i w Brześciu Litewskim (mocno
umocnione i dobrze zaopatrzone). Jednak z końcem września Rosjanie zdołali się pozbierać po tych
klęskach i utworzyć nową linię frontu. Niedługo po tych wydarzeniach car Mikołaj II interweniował
osobiście i przejął dowództwo nad armią, decyzja ta jednak wywołała więcej zamieszania niż realnych
korzyści. Wojska państw centralnych odniosły na wschodzie znaczące sukcesy, udało im się zdobyć
całe terytorium obecnej Polski, Litwy i Łotwy. 2 miliony rosyjskich żołnierzy zginęło lub dostało się
do niewoli, zaś armia austriacka i niemiecka straciła około miliona ludzi od początku działań na
ziemiach polskich.
Rok 1916 – rosyjska ofensywa Brusiłowa
W 1916 dowództwo rosyjskie zaplanowało przeprowadzenie ofensywy pod dowództwem gen.
Aleksieja Brusiłowa. W przeciwieństwie do poprzednich operacji poprzedziły ją długotrwałe
przygotowania, po raz pierwszy w czasie tej wojny użyto także specjalnych grup uderzeniowych
wspieranych przez swobodnie działające formacje, które nie były skrępowane ścisłymi dyspozycjami
dowództwa. Dzięki pomocy aliantów z zachodu i zwiększeniu produkcji przemysłowej, Rosjanom
udało się uzupełnić straty odniesione w poprzednich walkach. Jednak początkowe sukcesy zostały
zmarnotrawione przez skłócone ze sobą dowództwa armijne oraz szwankujące zaopatrzenie.
4 czerwca 1916 cztery armie Brusiłowa: 8., 11., 7. i 9. uderzyły i wdarły się głęboko w pozycje
przeciwnika biorąc do niewoli 13 tys. jeńców. Trwająca prawie 2 miesiące ofensywa, mająca na celu
zaatakowanie odsłoniętych sił austro-węgierskich i niemieckich na terenie Wołynia(od Pińska aż po
Czerniowce) doprowadziła niemalże do upadku militarnego monarchii austro-węgierskiej(1,5 mln
ludzi zginęło, pojmano lub zaginęło). W takim momencie do wojny po stronie aliantów przystąpiła
Rumunia, która jednak – zamiast utworzyć odpowiednie pozycje obronne – uderzyła na Siedmiogród,
licząc na łatwy łup.
Ten błąd wykorzystali Niemcy, którzy dokonali druzgocącej kontrofensywy, doprowadzając do
całkowitej okupacji terytorium Rumunii przez państwa centralne. Niemcy i Austria zdobyły cenne
zasoby węgla oraz nowy spichlerz dla swoich armii, ale wojskom tych państw przybyło także 180 km
dodatkowej linii frontu do obsadzenia.
Brusiłow, ciągle ponaglany z Petersburga, ponawiał ataki pomimo rosnących strat. We wrześniu
ofensywa była kontynuowana, ale śmierć poniosło w jej wyniku około miliona żołnierzy. Uderzenie
zostało powstrzymane po zajęciu Bukowiny w Galicji. To nowo zdobyte terytorium drogo kosztowało
Rosjan – ich straty były tak samo wysokie jak w roku 1915, gdy zostali sromotnie rozgromieni przez
wojska państw centralnych, a to spowodowało znaczące obniżenie się morale wśród żołnierzy. W
dodatku przemysł zbrojeniowy nie nadążał już z uzupełnianiem ogromnych niedoborów w sprzęcie,
zaś ostre zimy dwóch poprzednich lat zaczęły wpływać na zbiory i zaopatrzenie w żywność.
Wszystkie te wydarzenia spowodowały, że zarówno w Rosji jak i na Austro-Węgrzech zaczęły
powtarzać się wewnętrzne niepokoje (w Rosji bunt, podsycany przez bolszewików i inne organizacje
lewicowe, był skierowany przeciwko ustrojowi politycznemu, natomiast w monarchii habsburskiej
burzyły się liczne narody ją zamieszkujące, które coraz gwałtowniej domagały się suwerenności).
Społeczeństwa tych krajów bardzo odczuły wojnę, szczególnie pod względem ekonomicznym, tym
samym niepewna sytuacja na zapleczu zaczęła coraz bardziej paraliżować poczynania armii rosyjskiej
i austro-węgierskiej.
Rok 1917 – decydujące rozstrzygnięcia
79
W roku 1917 rosyjski korpus oficerski był całkowicie zniechęcony brakiem jakichkolwiek sukcesów.
Niemcy, chociaż wielokrotnie mniej liczni (w stosunku 2,5 do 1), udowodnili, że są wymagającym
przeciwnikiem, a interwencja rodziny carskiej wcale nie poprawiła sytuacji; wręcz przeciwnie, nawet
ją pogorszyła. Powtarzające się w ciągu trzech lat katastrofalne klęski doprowadziły do całkowitego
zaniku morale wśród żołnierzy. W marcu 1917 dochodziło do otwartych przejawów buntu w
oddziałach, które zaczęły odmawiać wykonywania rozkazów. Sytuacja na froncie jeszcze się
pogorszyła, gdy z głębi Rosji dotarły wieści o rozszerzającej się rewolucji lutowej (buntowały się
nawet oddziały gwardii carskiej).
W lutym, po abdykacji cara doszło do utworzenia Rządu Tymczasowego, który przyjął swój
ostateczny kształt gdy na czele stanął Aleksander Kiereński. Kiereński próbował wywiązać się ze
zobowiązań sojuszniczych wobec aliantów i zmusił gen. Brusiłowa do podjęcia kolejnej ofensywy
przeciwko niemieckiej armii w Galicji. Ale pomimo najszczerszych chęci generała atak doprowadził
jedynie do oczyszczenia terenu z paru rozprzężonych dywizji austriackich, a następnie natrafił na silną
obronę niemiecką, która okazała się być nie do przełamania. Później oddziały niemieckie przejęły
inicjatywę na froncie, ale ich uderzenie było skierowane praktycznie w próżnię, ponieważ wojska
rosyjskie poszły w całkowitą rozsypkę na wieść o wojnie domowej we własnym kraju. W tej sytuacji
powstawać zaczęły niezależne polskie formacje wojskowe, najpierw tzw. Legion Puławski, a potem I,
II i III Korpus, pierwszy na Białorusi, dwa pozostałe na Ukrainie.
Gdy bolszewicy, w wyniku rewolucji październikowej, przejęli władzę w Rosji, podjęli z Niemcami
negocjacje pokojowe. Nie przeszkadzało to wojskom niemieckim w dalszym posuwaniu się naprzód.
W końcu bolszewicy doszli do porozumienia z II Rzeszą zawierając z nią 3 marca 1918 traktat w
Brześciu Litewskim, gdzie rząd komunistyczny zrzekł się wszystkich terenów na zachód od Ukrainy.
Porozumienie to zostało anulowane przez zawieszenie broni z 11 listopada 1918 i nowy rząd w
Moskwie wznowił swoją aktywność militarną na poprzednio opuszczonych terenach. Jednym z
ostatnich działań bolszewików w tej wojnie były próby indoktrynowania jeńców niemieckich, którzy
po przerzuceniu na front zachodni okazali się całkowicie bezużyteczni. Żołnierze ci, po powrocie do
kraju, stali się jednym z filarów komunistycznej rewolucji niemieckiej w 1918. Żołnierze
zlikwidowanych przez Niemców korpusów polskich, stali się w listopadzie 1918 roku głównym
elementem nowo tworzonego wojska polskiego.
30. Tworzenie zrębów polskiej państwowości 1914-1918
ROK 1914
Austria jako jedyny zaborca postanowiła powołać u swojego boku polską formację wojskową. 2 VIII
1914 Jozef Piłsudski uzyskał zgodę na mobilizację oddziałów strzeleckich. Stanął on na czele
batalionu, w skład którego wchodziła m.in. Kampania Kadrowa pod dowództwem Tadeusza
Kasprzyckiego. Batalion ten w Kielcach kolportował odezwę Rządu Narodowego, który zachęcał do
wstępowania do wojska polskiego. Jednak nie było chętnych, a sam Rząd okazał się fikcją. Ze
względu na brak wsparcia wobec Piłsudskiego dowództwo austriackie już 12 VII chciało rozwiązać
formacje strzeleckie. Zaprotestowali przeciw temu politycy polscy w Kole Narodowym w Wiedniu i
Sejmie Krajowym. Dzięki nim uzyskano zgodę na rozbudowę wojska i powołanie instytucji
politycznej,
która
stanowiłaby
nad
nimi
nadzór.
16 VII powołano w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy, jego Prezesem został prezydent Krakowa
– Juliusz Leo. NKN zapowiedział tworzenie dwóch Legionów. Zachodniego (siedziba w Krakowie),
oraz Wschodniego (we Lwowie). Miały być one podporządkowane Naczelnej Komendzie Armii,
której komendantem został gen. Rajmund Baczyński. Powstał tylko Legion Zachodni. Legion
Wschodni odmówił złożenia przysięgi Franciszkowi Józefowi. Powstały III Brygady Legionów, które
jesienią 1915r. skupiały ok. 15 tyś żołnierzy.
Rosja odmawiała akceptacji dla poważnej polskiej reprezentacji politycznej. W listopadzie powstał w
Warszawie Komitet Narodowy Polski, miał on jednak ograniczone możliwości. Władze
administracyjne utrudniały też zaciąg do legionu polskiego w Puławach. Został on w styczniu 1915
przekształcony w oddział armii rosyjskiej.
ROK 1915
Po opuszczeniu Królestwa przez Rosjan nad gospodarką komunalną i bezpieczeństwem czuwały straż
obywatelska, oraz komitety obywatelskie, przede wszystkim Centralny Komitet Obywatelski, który
80
działał jako zarząd miasta. Uchwalił on m.in. przywrócenia Warszawie miana stolicy. Austria i
Niemcy dokonały podziału ziem Królestwa, Austria zorganizowała generałgubernatorstwo ze stolicą
w Lublinie, a Niemcy ze stolicą w Warszawie, na czele którego stanął gen. Hans Hartwig von
Beseler. Nowi okupanci ograniczali polski charakter służb cywilnych. Mianowali też pierwszy skład
władz miejskich. Niemcy wydali jednak zgodę na otwarcie Politechniki Warszawskiej.
Zwolennicy państw koalicji powołali w październiku 1915 r. Międzypartyjne Koło Polityczne. Czekali
i nie angażowali się w pracę na rzecz okupantów. Nazywano ich „pasywistami”. Zwolenników
orientacji na państwa centralne nazywano „aktywistami”. Nie było wśród nich jedności. W grudniu
powstał Centralny Komitet Narodowy, któremu przewodził J. Piłsudski. Uważał on, że za wiele
miesięcy walk należy się nagroda. Rozbudowana została tajna Polska Organizacja Wojskowa, wg.
której należy zdobyć niepodległość przez walkę zbrojną. Powstał także Naczelny Komitet Narodowy z
Władysławem Sikorskim. Uważali oni, że rosnący wysiłek zbrojny Legionów zmusi państwa
centralne do ustępstw.
ROK 1916
Powstał projekt tworzenia państw sprzymierzonych na obszarach okupowanych – idea Mitteleropy. Jej
autorem był Friedrich Naumann. Państwa Mitteleuropy, formalnie niezależne, miały być jednak
politycznie,
gospodarczo
i
wojskowo
związane
z
Niemcami.
Ze strony polskiej partnerami Niemiec chcieli być m.in. piłsudczycy. W kwietniu 1916 podczas Rady
Pułkowników Legionów został przyjęty memoriał, który wzywał państwa centralne do odtworzenia
polskiej państwowości. Jego autorzy wzywali także do odwołania z Legionów austriackich oficerów,
by nadać im w pełni polski charakter.
Obaj gubernatorzy, niemiecki Beseler i austriacki Karl Kuk, wydali 5 XI 1916 w Lublinie i Warszawie
odezwę podpisaną przez obu cesarzy o powstaniu na ziemiach będących uprzednio pod panowaniem
rosyjskim Królestwa Polskiego. Miała być to monarchia dziedziczna, z konstytucyjnym ustrojem.
Pasywiści przyjęli ten akt niechętnie. Kierownictwo endecji opublikowało 11 XI tzw. protest lozański,
który podpisał m.in. Roman Dmowski. Skrytykowali też odezwę Beselera z 9 XI, w której wzywał do
wstępowania do armii polskiej, bez gwarancji niezawisłej Polski. Aktywiści akt przyjęli z
zadowoleniem.
Mimo, że koalicja nie uznała aktu 5 listopada, Królestwo Polskie wróciło na mapę Europy.
LATA 1917 – 1918
W orędziu z 22 I 1917 prezydent USA, T. W. Wilson mówił o zjednoczonej i niepodległej Polsce.
Wpływa na niego miał Ignacy Paderewski, który przygotował kiedyś memoriał, w którym postulował
o powołanie Stanów Zjednoczonych Polski (ziemie dawnej RP + Górny Śląsk i Prusy Wschodnie).
Po rewolucji rosyjskiej antybolszewicka lewica przyjęła 17 marca dokument, w którym uznała prawo
Polaków do budowy własnego państwa. W oddzielnej proklamacji Rząd Tymczasowy przyznał
Polakom prawo do stanowienia o swoim losie, jednak ostateczny głos miała mieć przyszła rosyjska
konstytuanta. Te manifesty nie miały jednak bezpośredniego wpływu na losy Polski, ponieważ jej
ziemie
znajdowały
się
pod
kontrolą
państw
centralnych.
Na mocy tej proklamacji Polacy rozpoczęli zabiegi o utworzenie u armii polskiej u boku armii
rosyjskiej. Już wcześniej w ramach armii rosyjskiej walczyły Dywizja Strzelców Polskich, która
wyrosła z dawnego Legionu Puławskiego, oraz Pułk Ułanów. Inicjatorem utworzenia wojska
polskiego był Naczelny Komitet Wojskowy pod kierownictwem Władysława Raczkiewicza. Latem
1917 utworzono w Mińsku I Korpus, którym dowodził Józef Dowbór-Muśnicki. Jesienią zaczęto
formować
dwa
kolejne
korpusy.
Polscy komuniści uformowali trzy pułki rewolucyjne, które weszły w skład Zachodniej Dywizji
Strzeleckiej.
15 I 1917 r. rozpoczęła w Warszawie powołana przez Niemców i Austriaków pierwsza polska
instytucja o charakterze państwowym – Tymczasowa Rada Stanu. Składała się z 25 nominatów
(znalazł się wśród nich Piłsudski). Beseler zaczął tworzyć Polskie Siły Zbrojne, wskutek braku
zainteresowania wcielił do nich Legiony (wtedy już zwane Polskim Korpusem Posiłkowym).
Większość legionistów odmówiła złożenia przysięgi wierności cesarzowi niemieckiemu. Oporni
oficerowie zostali internowani w obozie w Beniaminiowie, żołnierze w Szczypiornie. W nocy z 21/22
81
lipca Piłsudski został oskarżony o bunt i osadzony w twierdzy w Magdeburgu. Na znak protestu
członkowie Tymczasowej Rady Stanu poddali się do dymisji.
Niemcy Austria rozważali powołanie na tron w Warszawie króla polskiego, jednak nie potrafili
zgodzić się w sprawie kandydata. Ostatecznie 12 XI 1917 generał-gubernatorzy ogłosili patent, na
mocy którego powołali Radę Regencyjną, która sprawowała zbiorowo władzę i była źródłem prawa.
Nie zajmowała się jednak sprawami międzynarodowymi. Regenci mianowali pierwszym prezydentem
Rady ministrów Jana Kucharzewskiego. W skład Rady Ministrów weszło ośmiu szefów resortów.
Na zachodzie centrum pracy polskiej była Lozanna. 15 VIII 1917 powstał tam Komitet Narodowy
Polski, który wkrótce przeniósł się do Paryża. Jego prezesem został Roman Dmowski. Słał on wiele
listów w sprawie polskiej, w których dowodził konieczności powstania wolnej Polski, która nie może
być zamknięta ani w granicach historycznych, ani etnicznych. Zabiegał on też o formowanie polskiej
armii we Francji. 4 VI 1917 prezydent Francji wyraził na to zgodę, armia miała podlegać
francuskiemu dowództwu. 28 IX 1918 rząd francuski zawarł umowę z KNP, wg. której polskie siły
zbrojne otrzymały status armii samodzielnej i sprzymierzonej. Jej naczelnym wodzem został Józef
Haller. Do grudnia utworzono trzy dywizje (Błękitna Armia Hallera)
Przełomowe znaczenie miało orędzie (14 punktów) prezydenta USA – Th. W. Wilsona do Kongresu 8
I 1918. Trzynasty punkt dotyczył powołania nowego państwa – Polski. Europejscy Alianci na
konferencji w Wersalu 3 VI 1918 stwierdzili, że utworzenie Polski niepodległej jest jednym z
warunków
trwałego
i
sprawiedliwego
pokoju.
Beseler podjął się rokowań z Radą Regencyjną. 4 IV Rada Regencyjna powołała nowy rząd z Janem
Kantym Steczkowskim na czele, który 29 IV wystosował notę o przyznanie Królestwu pełnej
niepodległości i wolnej żeglugi po Wiśle. Niemcy i Austro-Węgry zgodziły się jedynie na powołanie
Rady Stanu. Był to pierwszy naczelny organ władzy państwowej, który nie pochodził z nominacji
okupantów. Połowa jej członków była wyłaniana w wyborach przez rady miejskie i sejmiki
powiatowe, część weszła w skład z tytułu sprawowanych funkcji, reszta to nominaci Rady
Regencyjnej.
Rada Regencyjna 7 i 12 X wydała akty prawne znoszące administrację okupacyjną. 25 X powstał
gabinet Józefa Świeżyńskiego. Ministrem Spraw Wojskowych został J. Piłsudski. Posłowie polscy do
Rady Państwa w Wiedniu 15 X 1918 wydali oświadczenie, że uważają się za obywateli niepodległego
państwa
polskiego.
Do
walki
z
okupantami
przygotowywała
się
Polska
Organizacja
Wojskowa.
16 X manifest cesarskoaustriacki potwierdził prawa Polaków do własnego państwa.
28
X
w
Krakowie
powstała
Polska
Komisja
Likwidacyjna.
Na Śląsku Cieszyńskim 12 X przedstawiciele polskich stronnictw uchwalili rezolucję, w której uznali
przynależność tych ziem do Polski, 19 X powołali Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego.
31. Przemiany demograficzne społeczeństwa polskiego w XIX.
Zastanawiałem się jak formę ma przyjąć ten punkt, informacje w podręczniku na ten temat są bardzo
rozbite dlatego zdecydowałem się na krótki opis każdego zaboru przez cały okres. Mam nadzieje że
przebieg zmian po lekturze całego punktu jest prosty do zaobserwowania.
Rok 1795
Podział mieszkańców dawnej Rzeczypospolitej przebiegał następująco: Rosja – 6mln (45%), Austria –
4,8mln (32%), Prusy – 2,7mln (23%). W owym czasie 80% społeczeństwa stanowiło chłopstwo. Wiek
XIX jest czasem rozwarstwiania i deklasacji szlachty, z powodu zmiany stosunków gospodarczospołecznych. Jednak do narodu politycznego dołączyło mieszczaństwo i kler.
Zabór Rosyjski w 1795r.
Większość w tym zaborze stanowili chłopi białoruscy i ukraińscy. Polacy to przede wszystkim
szlachta licząca tutaj 600tyś. Niewielka liczba mieszczaństwa, w których to silny był żywioł
Żydowski. Podział religijny na trzy wyznania: rzymskokatolickie, greckokatolickie i prawosławne.
Jednak prześladowania religijne w pierwszym etapie prowadzą do zmniejszenia się liczby wyznawców
kościoła greckokatolickiego (unickiego). 1,5mln unitów na Ukrainie przechodzi na prawosławie, a
190tyś. na Litwie. w końcu XVIII w. Liczba unitów szybko się zmniejsza do 1.6mln. Zerwanie z
82
kościołem unickim to często zerwanie z kulturą polską. W tym czasie obserwuje się upadek wielkiej
własności ziemskiej. Rośnie natomiast liczba średnich gospodarstw szlacheckich. Przywileje
polityczne zachowuje ta szlachta, która posiada w swoich włościach co najmniej 25 poddanych.
Drobna szlachta jest uznana za jednodworców i zrównana w traktowaniu z chłopstwem. Przepisy
mówiące o osiedlaniu się ludności żydowskiej w 15 guberniach zachodnich, prowadza do wielkiej
migracji na te tereny.
Zabór Pruski w 1795r.
Szlachta na tym terytorium straciła wszelkie prawa, nawet do pełni władzy sądowniczej nad
chłopstwem. Stolica dawnej Polski – Warszawa została na skutek wojny wyludniona. Następuje
emigracja rzemieślników za granicę, a panowie ziemscy wracają na swoje włości. Z 120tyś. w 1792r.
liczba mieszkańców Warszawy spada do 65tyś. w 1797r. Drugim miastem w regionie jest Poznań –
15tyś. i Kalisz – 5tyś. Na Śląsku(piszę bo w przyszłości część społeczeństwa stwierdzi że należy do
narodu polskiego) rozwój przemysłu, podobnie w rejonie Dąbrowy, co prowadzi do znacznego
rozwoju i wzrostu liczby ludności.
Zabór Austriacki w 1795r.
Rolniczy charakter regionu, jedynie w Zagłębiu Staropolskim przemysł. 3 największe miasta to:
Kraków, Lwów, Lublin. Galicja jest podzielona demograficznie na dwa regiony: na zachód od Sanu
(katolicki i polski), oraz na wschód (unicki/prawosławny i ruski). Na Pogórzu znajdowało się sporo
robotników tkackich. 3-4% stanowi szlachta, jest to liczba najniższa ze wszystkich 3 zaborów, jednak
najwyższa w Monarchii Habsburgów. Szlachcic posesjonat zatrzymał wszystkie swoje prawa.
Austriacy chcieli jednak zdeklasowania drobnej szlachty, co prowadzi się do przenoszenia zubożałej
szlachty do miast. Jednocześnie zaborca tworzy w stanie szlacheckim kastę uprzywilejowanych
magnatów. Rząd objął swoją opieką chłopów i częściowo ograniczył pańszczyznę, jednocześnie
nastąpiła możliwość zmiany tej powinności na czynsz, jednak szlachta była temu przeciwna. Już tutaj
należy szukać przyczyny przyszłych konfliktów pomiędzy szlachtą, a chłopstwem.
Księstwo Warszawskie
W 1808r. 21% mieszkańców księstwa stanowili mieszkańcy miast (ponad 0,5mln.). Niemal cała
własność ziemska należała do szlachty, wprowadzenie kodeksu Napoleona powoli kończy tą epokę.
Chłopi otrzymują wolność osobistą, jednak dalej z przyczyn finansowych gospodarczo podlegają
szlachcie.
Królestwo Polskie i ziemie zabrane
3,3mln w 1815r. jednak już w 1830r. liczba ludności wzrasta do 4,2mln co daje 33 os. na km. 75% to
Polacy, 10% Żydzi, Niemcy 7,5%, Litwini 5%,Rusini 2,5%. Państwo jest typowym krajem
szlacheckim, hegemonia szlachty w dziedzinie gospodarczej i politycznej. Szybko zachodzą procesy
deklasacji drobnej szlachty. Nadal przeważająca liczba społeczeństwa to chłopstwo 73%, bardzo
wysoka liczba szlachty 7,5% i nadal niewielka ilość mieszkańców miast 21,5%. Powyższe dane są
dowodem, że od czasów rozbiorów co prawda doszło do małego bumu demograficznego, to jednak
sama struktura nie uległa zbyt dużej zmianie. Po kongresie wiedeńskim w Prusach i Austrii znalazło
się łącznie 4mln Polaków, natomiast na ziemiach zabranych 2mln. 33% narodu polskiego znajdowała
się właśnie na terenie kongresówki. Wykształcenie wyższe najłatwiej było zdobyć szlachcicowi.
Stanowili oni 55% studentów, dalej mieszczaństwo 40% i reszta 5%. W tym czasie polskość na
ziemiach zabranych ogranicza się jedynie do dworów (plony anty unickiej polityki u schyłku XVIII.)
W 1856r. liczba mieszkańców szybko wzrasta do 4,6mln. mieszkańców. O ile w 1816r. tylko 19%
ludzi mieszka w miastach, to już w 1855r. jest to 24%. Dynamicznie rozwija się Warszawa i nabiera
charakteru typowego ośrodka przemysłowego. Bardzo szybko rośnie liczba jej mieszkańców z 140tyś.
w 1840r. do 230tyś. w 1861r. Rozwój ten nie zostaje zahamowany nawet przez epidemię która
nawiedza te tereny w trakcie powstania listopadowego. Wpływ na tak szybki rozwój ma dynamicznie
rozwijający się przemysł, oraz polepszenie warunków sanitarnych (np. budowa kanalizacji).
83
Ziemie zabrane są słabo zurbanizowane. Jedyny znaczący przemysł koncentruje się wokół Kijowa. Z
uwagi na rozwój świadomości narodowej u chłopów następują częste konflikty polski dwór i ruski
chłop. PO powstaniu styczniowym następuje w dość krótkim czasie znaczne zmniejszenie się
wyznawców religii katolickiej na rzecz prawosławnej. Represje powodują że 100tyś. polaków
opuszcza te ziemie. Na terenach guberni zachodnich Polacy tracą swoje prawa i są rugowani z
administracji. Polityka Rosji powoduje likwidację zaścianków, a z powodu znacznych obciążeń
finansowych wiele rodzin traci swoje dobra. Na tych terenach jedynie Polakom na Litwie udaje się
pozostać do 1911r. silną grupą narodowościową 50%. W pozostałych guberniach zabranych stanowią
po 10-15%.
Wielka Emigracja i emigracja po ‘64r.
Może nie stanowi pod względem ilościowym znaczącego problemu demograficznego, jednak pod
względem ilościowym owszem. 8tyś. przedstawicieli elity intelektualnej i wojskowych opuściło w
krótkim czasie teren Królestwa. Jedynie ¼ stanowili prości żołnierze z ludu. Jednocześnie była to
pierwsza tak wielka emigracja w tak krótkim czasie. Po powstaniu styczniowym z terenów Polski
emigruje 10tyś. obywateli. Podobnie jak wcześniej emigruje głównie szlachta, inteligencja i część
mieszczaństwa.
Wolne Miasto Kraków
Na podstawie tego małego organizmu państwowego można zaobserwować pierwsze przemiany
demograficzne w społeczeństwie polskim. Tereny te przeżywają wielki rozwój demograficzny z 88tyś.
w 1815r. liczba ludności wzrasta do 146tyś. w 1843r. Liczba mieszkańców samego Krakowa również
rośnie z 23,5tyś do 43tyś. Mimo to w mieście nadal mamy do czynienia z rzemieślnikami, a w
mniejszym stopniu z robotnikami manufaktur. Na terenach wokoło rozwija się górnictwo. Właśnie
tutaj dochodzi do pierwszych wystąpień robotniczych przeciwko przedsiębiorcom. W mieście aż 30%
mieszkańców to Żydzi. Wieś nadal należy w większości do szlachty. W skarbowych wsiach
przeprowadza się oczynszowanie, po pewnym czasie pomysł jest przechwycony przez szlachtę.
Galicja 1815-1914r.
Obserwujemy rozwój demograficzny z 3,5mln. w 1817r. do 4,7mln. w 1845r. Galicja jest jedną z
liczniejszych prowincji Monarchii Habsburgów. Nadal istnieje wyraźny podział na Galicję zachodnią
– Polską i wschodnią – Ruską. Na wschodzie Polacy stanowią nieraz tylko 20% liczby mieszkańców.
W miastach silny jest element Żydowski. 85% społeczeństwa to rolnicy. Wielkie zacofanie
gospodarcze, silne rozdrobnienie własności chłopskiej doprowadzi pod koniec wieku do pauperyzacji
chłopa i jego masowej emigracji za chlebem. Na tym terenie mamy odczynienia z częstymi
powodziami, oraz związanymi z tym epidemiami. Tylko w 1831r. cholera zabiła 100tyś. ludzi. Galicja
jest zalewana przez tańsze produkty ze Śląska, Czech, Moraw, a przede wszystkim z prężnie
rozwijającego się Królestwa Polskiego. Miejscowi wytwórcy, często prowadzący wytwarzanie dóbr w
przestarzały i droższy sposób nie wytrzymują konkurencji i upadają. Z Uniwersytetu Jagiellońskiego
pochodzą w dużej mierze nie tylko elity Galicji ale też inteligencja Królestwa Polskiego (zwłaszcza po
powstaniu).
Wielkie Księstwo Poznańskie1815-1914r.
Tutaj liczba ludności rośnie jeszcze szybciej niż w Galicji. Z 776tyś. w 1815r. do 1,35mln w 1846r.
70% społeczności to Polacy, 24% Niemcy, a 6% Żydzi. Jednak ten podział nie odzwierciedla
faktycznego stanu narodowościowego. Ziemie zachodnie były silnie kolonizowane przez Niemców,
natomiast na wschodzie Polacy stanowili nawet do 98% społeczeństwa. W połowie XIX w. Dochodzi
do wielkiej akcji kolonizacyjnej Niemiec. Znacznie zmienia się stosunek narodowościowy i już w
2poł. wieku Niemcy stanowią 40-50% ogółu mieszkańców większych miast. To oni stanowią elitę
polityczną i gospodarczą (całkiem inaczej niż w Polsce, gdzie funkcje te piastuje wciąż polska
szlachta). 4/5 ogółu społeczeństwa to rolnicy. Następuje upadek wielu folwarków szlacheckich z
powodu braku popytu na polskie zboże. Tylko do 1830r. upada 1/6 wszystkich gospodarstw.
Gospodarstwa (nawet chłopskie) są spore, średnio po 20ha (dużo większe niż w Galicji). Z powodu
napływu tańszych wyrobów włókienniczych z Polski upada przemysł włókienniczy. Jednak
modernizuje się na wielką skale rolnictwo, przemysł polega głównie na przetwórstwie tego co się
84
zbierze w polu. Największym miastem regionu jest Poznań. Połowa mieszkańców to Polacy, 30%
Niemcy a 20% Żydzi. Jednak to Niemcy są właścicielami majątków gruntowych szacowanych na
7mln. talarów, a Polacy jedynie na 1,7mln. Poznań szybko się rozwija i bogaci w 1838r. ma już 35tyś
mieszkańców. Przemysł który pozostał po kryzysie związanym z napływem tańszych towarów jest
nowoczesny, 2/3 wszystkich pracowników, to robotnicy fabryczni.
Na innych ziemiach Zaboru Pruskiego(Warmia i Mazury) Polacy stanowią mniejszość 1/3 całości.
Trudnią się rolnictwem i z reguły są biedni.
32. Kształtowanie się świadomości narodowej na ziemiach polskich w XIX
W 1795 r. poczucie przynależności do narodu polskiego, w ówczesnym rozumieniu słowa
naród, posiadały warstwy uprzywilejowane. Na przestrzeni wieku sporo się pod tym względem
zmieniło. Po pierwsze, zmieniło się pojęcie narodu. Odeszło w przeszłość wspomnienie sarmackiej
wspólnoty ideałów, sarmackich i szlacheckich wartości. Także oświeceniowe rozumienie narodu
pozostało własnością tamtej epoki. Po drugie, dawni polskojęzyczni poddani, chłopi, zintegrowali się
z narodem polskim. Po trzecie, niepolskojęzyczni chłopi ukraińscy, białoruscy, litewscy i łotewscy,
kierowani przez własne inteligenckie elity narodowe, poszli własną drogą.
W chwili utraty niepodległości polskie elity polityczne zasadniczo podzielały oświeceniową
definicję narodu, ze wszystkimi – w obliczu zaborów – konsekwencjami. Józef Wybicki porównywał
upadek Rzeczypospolitej z końcem Troi, Kartaginy, Sparty, czyli z upadkiem ostatecznym, a Tadeusz
Czacki, podobnie jak Hugo Kołłątaj uważali, że Polska została wymazana z listy narodów. Stąd
niektórzy zaczęli powiadać, że są – wg oświeceniowych założeń narodu – Rosjanami, Prusakami,
Austriakami, gdyż naród odpadł od swojego ojczystego terytorium, czyli państwa. Nie wszyscy jednak
podzielali tę opinię. Jeszcze w dobie stanisławowskiej byli tacy, którzy uważali, że naród może żyć
poza państwem. Franciszek Salezy Jezierski pisał: „Naród jest zgromadzeniem ludzi mających jeden
język, zwyczaje i obyczaje, zawarte w jednym i ogólnym prawodawstwie dla wszystkich
obywatelów.” Po 1795 r. słowa Jezierskiego szybko trafiły do przekonania wielu Polaków. W dobie
Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego polscy myśliciele i polityce już dość powszechnie
zaczęli wyrażać pogląd, że w istocie naród polski nie zaginął, gdyż jego mowa przetrwała, przetrwała
też istotna cecha go konstytuująca a mianowicie – narodowość. Nakazem chwili przeto stał się rozwój
języka i odrodzenie narodowe, zgodne ze zdaniem: „Tam, gdzie język polski, tam jest Polska.”
♥ Naród i szlachta
W końcu XVIII i w XIX w. próbowano odpowiedzieć na stale powracające pytanie: kto naród
stanowi? W przeddzień upadku Rzeczypospolitej elity przywódcze dosyć powszechnie uważały, że
„ogół obywatelstwa”, czyli szlachta. Taki pogląd w oświeceniowej i przygotowującej się do
zasadniczych zmian Europie był już osobliwością, przez naród bowiem rozumiano tam najczęściej
wszystkie warstwy i stany.
♥ Naród – pojęcie demokratyczne
Demokraci działający w kraju w latach trzydziestych uważali za naród polski wszystkich
urodzonych i mieszkających w Rzeczypospolitej, niezależnie od wiary, języka, kultury (wyłączali
jedynie Żydów). Jednym z najbardziej znanych świadectw pojmowania narodu jako wszystkich
mieszkańców ziem dawnej Rzeczypospolitej był Manifest Rządu Narodowego z 1846 r. Czytamy w
nim: „Jest nas dwadzieścia milionów. Polacy – jesteśmy braćmi, synami, jednej matki ojczyny.”
Wśród radykalnych demokratów działających w kraju i na emigracji byli tacy, którzy z narodu
wyłączyli szlachtę, stając na stanowisku, że naród stanowi tylko lud miejski i wiejski.
♥ Naród – kryteria przynależności
Według polskich demokratów o przynależności do narody nie decydowało czyjeś subiektywne
przekonanie, język, kultura, rasa, lecz miejsce urodzenia. Urodzeni w Polsce, w granicach historycznej
Rzeczypospolitej, byli Polakami. Demokraci nawiązywali więc do starej formuły narodu jako
wspólnoty politycznej, z tym, że rozszerzyli jego skład społeczny o lud. Zatem wśród Polaków miały
być również masy chłopów ruskich, białoruskich i litewskich.
♥ Naród – pojęcie nacjonalistyczne
85
W końcu XIX w. w polskiej myśli politycznej sporą popularnością zaczęła się cieszyć,
zgodnie z duchem czasu, teoria nacjonalistyczna. Polscy nacjonaliści – podobnie jak nacjonaliści
europejscy – przez naród rozumieli ludzi tej samej krwi, rasy, ludzi urodzonych na tej „ziemi”,
wywodzących się od tych samych przodków i mających wspólne cechy i interesy narodowe.
♥ Naród i księża katoliccy
W momencie upadku państwa silne poczucie polskości – poza szlachtą – miało
duchowieństwo katolickie. Księża, nawet jeśli byli pochodzenia mieszczańskiego czy chłopskiego (nie
oszukujmy się takich się nie spotykało), z racji wykształcenia, kontaktów towarzyskich ze szlachtą i
pełnionych ról społecznych, identyfikowali się z kulturą polską i tradycją dawnej Rzeczypospolitej.
Okazywana przez niektórych biskupów niechęć do konspiracji i powstań nie powinna być łączona z
brakiem poczucia związku z narodem, lecz z innym rozumieniem interesu narodowego i z innym
wyborem sposobu jego zabezpieczenia.
♥ Drogi polskich chłopów do narodu Polaków
Podstawowym warunkiem kształtowania się „ogólnopolskiej” świadomości narodowej była
likwidacja różnic prawnych oraz słabniecie świadomości stanowej. Nigdzie w skali Europy chłop,
pozbawiony prawa do ziemi, poddany, obciążony pańszczyzną i innymi służebnościami na rzecz
dworu, nie mógł się stać świadomym Polakiem. Akty prawne likwidujące poddaństwo i nadające
chłopom ziemię stworzyły dopiero warunki, które uniemożliwiły im stopniowe włączenie się w krąg
spraw narodowych.
Postępująca z czasem emancypacja wsi od dworu, migracje, alfabetyzacja, przenikanie
chłopów do innych warstw społecznych wzmacniały jednak procesy integracyjne. Wśród chłopów
stopniowo rodziło się przekonanie o przynależności do szerszej niż lokalna wspólnoty. Następowało
przechodzenie od etnicznej do refleksyjnej, narodowej polskości. Od około 1900 r. zjawisko
unarodowienia chłopów zaczęło się szybko rozszerzać. Potwierdzają to świadectwa administracji
rządowej oraz obserwacje poczynione przez działaczy ruchu ludowego. Zauważyli to również Czesi
na Śląsku Cieszyńskim, będący w kontakcie z polskimi imigrantami z Galicji. Podkreślali oni, iż nowi
imigranci – w przeciwieństwie do poprzedniego pokolenia – garnęli się do polskich organizacji.
♥ Unaradawianie – rola inteligencji
Istotny wpływ na unarodowienie chłopów i mieszkańców miasteczek mieli inteligencji, którzy
byli szczególnie predestynowani do pracy narodowej, gdyż na nich nie ciążyła bezpośrednio tradycja
konfliktu z włościami. Za szczególnie ważny i dogodny zarazem środek upowszechniania postaw
narodowych uznawali tajną szkołę. Uczyli w niej polskiego słowa, zakazanej historii i geografii oraz
umiejętności zawodowych, nowoczesnej organizacji pracy, upowszechniali postawy obywatelskie. W
Galicji organizowali tzw. pątnictwo narodowe, czyli zbiorowe wycieczki, zwłaszcza do Krakowa, do
pomników polskiej historii i na patriotyczne uroczystości. Od końca XIX w. istotny udział w
popularyzowaniu wśród włościan idei jedności narodu polskiego mieli coraz liczniejsi inteligenci
pochodzenia chłopskiego. Osiągając pewien stopień wykształcenia, syn nieuświadomionego chłopa
stawał się Polakiem, do czego przyczyniły się też partie ludowe.
Proces unarodowienia bywał nieraz bolesny, a zawsze trudny. To, że chłop abonował gazety,
choćby ludowe, w polskim języku, głosował na polskich chłopów w wyborach, zapisywał się do tajnej
szkółki, jeszcze nie musiało przesądzać o ostatecznym uformowaniu się jego poczucia narodowego.
Mogło być inaczej, chłop czynił tak, ulegając namowom czy sugestiom innych- i dopiero czytając,
głosując, udzielając się w spółdzielniach rolniczych, oświecał się i ulegał procesowi unarodowienia.
♥ Religia i historia
Oprócz języka czynnikiem sprzyjającym pracy narodowej była religia. Na Zachodzie nie
odegrała w tym względzie większej roli. W warunkach polskich znaczenie religii jako wartości
narodowej najszybciej dostrzegły warstwy wykształcone. Lecz także dla zaborców polskości i religia
rzymska utożsamiały nieraz jednego i tego samego wroga. Orzeł biały i krzyż stały się wartościami
narodowymi i zarazem sakralnymi. Polonizacji religii towarzyszyła sakralizacja narodu, co chyba
najlepiej wyraziło się w epoce powstania styczniowego.
Ważnym składnikiem formującej się świadomości narodowej była przeszłość, dlatego w XIX
w. historię w szkołach władze oświatowe poszczególnych państw europejskich uważały za przedmiot
wychowania państwowego i obywatelskiego. Podobnie historię traktowały narody pozbawione
86
suwerenności. Świadome polskie elity popularyzowały historię Polski wśród ludu, za pośrednictwem
m.in. towarzystw oświatowych i pism ludowych. Polemizowały z opiniami upowszechnionymi przez
historiografię zaborców
87