Ciechanów, 2004-09-09

Ciechanów, 2004-09-09
Do pisma „Wiedza i Świat”
Słoneczniki, dalie, rumianki
Słoneczniki, dalie, rumianki to jedne z setek gatunków roślin należących do
rodziny astrowatych. Nieodmiennie kojarzą się one z usłanym kwiatami ogrodem. Wielu
ludzi zajmujących się amatorsko lub zawodowo uprawą roślin ozdobnych wie, że warto
podjąć ten trud, by móc cieszyć się nieopisanym pięknem kwiatów; szczególnie, że
niektóre z nich mają też praktyczne zastosowanie.
Do rodziny astrowatych (Asteriaceae), czyli złożonych (Compositae) należy ok. 25
tys. gatunków rosnących na całej kuli ziemskiej. Ich kwiaty zebrane są w kwiatostan zwany
koszyczkiem, który wygląda jak pojedynczy kwiat i spotykany jest tylko w tej rodzinie. Dzieli
się je na dwie podrodziny: języczkokwiatowe (Lactucoideae) o kwiatach w dolnej części
zwiniętych w rurkę, w górnej zaś rozszerzonych w kształcie języczka oraz rurkokwiatowe
(Asteroideae) o płonnych kwiatach brzeżnych pełniących rolę powabni i wewnętrznych w
kształcie rurek. Potocznie koszyczki kwiatowe nazywa się kwiatami, zaś kwiaty – płatkami. Z
punktu widzenia człowieka, znacznie ważniejszy jest ich podział ze względu na zastosowanie:
znamy tu rośliny przemysłowe, lecznicze, a przede wszystkim mnóstwo gatunków ozdobnych
z tysiącami odmian. Wszystkie gatunki szybko rosną i silnie wyczerpują glebę ze składników
pokarmowych, należy je regularnie nawozić. Owocem astrowatych jest niełupka, często
zaopatrzona w organy służące przenoszeniu przez wiatr (np. puch u mniszka) lub zwierzęta
(np. haczyki u ostu).
Kwiaty (koszyczki) astrowatych dzieli się na pojedyncze, półpełne i pełne. Kwiaty
pełne, np. złocieni ogrodowych, składają się z mnóstwa języczkowych płatków, przez co
kwiat przypomina pompon. W kwiatach półpełnych (np. u słonecznika) płatki języczkowe
umieszczone są w kilku okółkach otaczających środkowe kwiatki najczęściej w innym
kolorze. Kwiaty pojedyncze występują m.in. u rumianka, posiadają tylko jeden okółek
płatków języczkowych otaczających środek koszyczka.
Rumianek i słonecznik
Większość astrowatych cenimy ze względu na piękne kwiaty, ale często mają inne
zalety. Przykładem tego mogą być rośliny stosowane w przemyśle i medycynie, jednocześnie
będące ozdobą ogrodów.
Spośród 50 gatunków słoneczników najważniejszy jest słonecznik zwyczajny
(Helianthus annuus). Pochodzi z Meksyku, gdzie uprawia się go jako warzywo od 3 tysięcy
lat. W XVI w. trafił do Europy jako roślina ozdobna. Za cara Piotra I dotarł do Rosji; tam
zauważono, że jego pestki są smaczne i pożywne. Do jego upowszechnienia się duży wpływ
miała religia. Surowo przestrzegane posty zabraniały spożywania potraw mięsnych oraz roślin
oleistych. Słonecznik nie należał do tradycyjnej listy roślin zakazanych, więc jego nasiona
spożywano bez obaw. Wkrótce z nasion słonecznika zaczęto wytwarzać olej; przyczyniło się
to do rozpowszechnienia uprawy na skalę przemysłową w całej Europie. Obecnie słonecznik
to ważna roślina oleista i warzywna. Ma też zastosowanie w lecznictwie: od wieków znano
dobroczynny wpływ nasion słonecznika na przeziębienie i grypę. Zapobiega powstawaniu
kamieni żółciowych, w Brazylii używa się go jako środka przeciw malarii. Olej
słonecznikowy jest używany w przemyśle kosmetycznym: regeneruje skórę, nadaje jej
elastyczność i likwiduje zmarszczki. Duże nadzieje wiąże się ze stosowaniem oleju
słonecznikowego jako paliwa ekologicznego. Dodatkowo z łodygi uzyskuje się mocne
włókna używane do produkcji papieru i pasów ratunkowych.
Ogromna tarcza słonecznika wieńcząca wysoką na 100-200 cm łodygę uczyniła z
niego cenioną roślinę ozdobną. Największe wrażenie robią słoneczniki sadzone w rzędach
dookoła domu czy altany. Doskonale nadaje się do tworzenia osłon odgradzających od siebie
części działki. Jako ozdobne znane są też: słonecznik dziesięciopłatkowy (H. decapetalus),
szorstki (H. regidus) i inne gatunki, których wiele odmian ozdobnych można nabyć w każdym
sklepie ogrodniczym. Uprawa słoneczników jest łatwa: na wiosnę wysiewa się wprost do
gruntu nasiona. Po 3 miesiącach od wysiewu zakwita. Ponieważ rośnie bardzo szybko i osiąga
olbrzymie (jak na roślinę jednoroczną) rozmiary, wyczerpuje ziemię z wody i wszelkich
substancji pokarmowych, należy go obficie podlewać i nawozić.
Inną rośliną o wszechstronnym zastosowaniu jest rumianek (Matricaria chamomila).
Rumianków podobnie jak słoneczników znamy 50 gatunków, występują w całej Europie, w
wielu regionach Azji, Ameryki Płn. i Australii. W Polsce jest pospolitym chwastem polnym.
Już od tysięcy lat ceniono go za właściwości lecznicze. W starożytnym Egipcie stosowano go
jako środek przeciwgorączkowy. W średniowieczu używano naparów z koszyczków
rumianka. Gdy w XVI w. udało się wyizolować olejek rumiankowy, w pełni poznano skład i
właściwości lecznicze rośliny, wtedy zaczęła się jej hodowla w plantacjach, która trwa do
dziś. Olejek rumiankowy stosuje się w masażu i kąpielach na dolegliwości skórne. Napar
polecany jest chorym na przeziębienie, bronchit, katar sienny. Ze względu na działanie
uspokajające stosowany jest w leczeniu nadpobudliwości i stanów lękowych. Blisko
spokrewniony z rumiankiem jest rumian szlachetny (Chamaemelum nobile). Roślinę tę
Egipcjanie poświęcili Słońcu i czcili bardziej niż inne zioła. Starożytni Grecy stosowali go do
leczenia gorączki i dolegliwości kobiecych. Właściwości rumianu są podobne do rumianku.
Wydziela on olejki eteryczne o zapachu jabłek, leczące astmę i bezsenność. Herbata z
rumianu rozluźnia mięśnie twarzy. Zarówno rumian jak i rumianek są hodowane w
plantacjach. W ogrodach uprawia się je nie tylko dla kwiatów, ale też ze względu na piękny
zapach.
We wszystkich językach podkreśla się podobieństwo kwiatów słonecznika do Słońca.
Dzieje się tak dlatego, że istotnie kojarzy się ze Słońcem i zawsze kieruje się w jego stronę.
W pełnym świetle bowiem kwiat rozwija się szybciej, prezentuje się najbardziej okazale i
najskuteczniej wabi owady. Szczególne znaczenie miał dla Azteków: głowy azteckich
kapłanek Słońca wieńczyły słoneczniki, motyw tego kwiatu występował w złotej biżuterii.
Dalie, złocienie i astry
Większość roślin astrowatych uprawia się wyłącznie jako ozdobne. Najsłynniejszymi
z tej grupy, hodowane w największej ilości odmian, są dalie (georginie, Dahlia) i
chryzantemy (złocienie, Chrysanthemum).
Dalie to pochodzące z Meksyku byliny, znanych jest 9 gatunków. Szczególną urodą
odznacza się dalia zmienna (D. pinnata), której krzyżówki z innymi gatunkami posłużyły
europejskim ogrodnikom do wyhodowania dalii ogrodowej (D. hybrida). Najczęściej
uprawiane są dalie duże, wysokie na 1-2 m, ale hoduje się też odmiany średnie lub karłowate;
o kwiatach pojedynczych, półpełnych i pełnych. Wyróżnia się dalie pomponowe, dekoracyjne
i kaktusowe. Pomponowe mają koszyczki kwiatowe średniej wielkości (do 6 cm średnicy),
kuliste, składające się z lejkowato zwiniętych, regularnie ułożonych kwiatków. Są one
najłatwiejsze do uprawy i pielęgnacji, często uprawiane w ogródkach. Bardziej wymagające
są dalie dekoracyjne. Odznaczają się ogromnymi (do 20 cm średnicy) koszyczkami
kwiatowymi. Kwiatki są wielkie, szerokie, faliste lub lekko zwinięte, nieraz o fantazyjnych
kształtach. Ich uprawa wymaga starannej pielęgnacji, przycinania krzewów i trudnej,
selekcyjnej hodowli, by uzyskać kwiaty o żądanym kształcie. Najwięcej wdzięku mają dalie
kaktusowe: ich koszyczki o średnicy 10-15 cm składają się z kwiatków zwiniętych w wąskie
rurki zaostrzone na końcach. Bogactwo barw dalii, zwłaszcza dwóch ostatnich grup jest nie
do opisania, dorównują, jeśli nie przerastają, bogactwu róż. Występują tu wszystkie kolory
oprócz niebieskiego, w wielu odcieniach; znane są też kwiaty wielobarwne. Wszystkie
wysokie dalie nadają się do obsadzania ścieżek, ogrodzeń i żywopłotów. Lubiane są też jako
cięte, ale kwiaty szybko więdną w wazonach. Odmiany niskie sadzone są w rabatach i małych
kwietnikach, najlepiej prezentują się w wielobarwnej kompozycji. Są roślinami łatwymi w
uprawie: należy tylko zapewnić im miejsce słoneczne i osłonięte od wiatru. Rozmnaża się je
dzieląc wczesną wiosną bulwiaste korzenie tak, by na każdym kawałku znalazł się zielony
pączek. Dalie kwitną od lipca do pierwszych przymrozków – wtedy należy je wykopać i
przechować w chłodnym pomieszczeniu.
Innymi cennymi roślinami ozdobnymi są chryzantemy. Najczęściej uprawia się
chryzantemy ogrodowe (Ch. hortorum) pochodzące od dziko rosnącego gatunku Ch.
morifolium. Wytwarzają one drobne, ale liczne kwiaty typu pełnego. Należy do niego blisko 5
tysięcy odmian uprawianych jako kwiaty cięte, rabatowe i doniczkowe. Najwięcej znanych i
wartościowych odmian powstało w Niemczech. Nadają się przede wszystkim do tworzenia
jednogatunkowych rabat i kwietników, które dzięki późnej porze kwitnienia stanowią
dekorację ogrodu aż do pierwszych przymrozków. Z tego powodu każdej jesieni sadzone są
na miejskich kwietnikach. Ponieważ można je przesadzać kwitnące, można obsadzać nimi
miejsca po roślinach jednorocznych. Są wrażliwe na mróz, zimą należy przykryć pędy. Innym
gatunkiem hodowlanym jest złocień koreański (Ch. koreanum) wytwarzający kwiaty półpełne
o barwach pomarańczowej, złotej, brązowej, różowej, w wielu odcieniach. Kwitnie późno, w
październiku i listopadzie, ceniony jest jako „zamykający” okres kwitnienia roślin ozdobnych.
Nadaje się na rabaty jednogatunkowe, mieszane, do ogrodów skalnych i na kwiaty cięte, bo w
przeciwieństwie do poprzednich długo stoi w wazonie. Jest jednak trudny w uprawie:
wymaga żyznej i stale wilgotnej gleby. Jest trudny do rozmnażania, gdyż sadzonki rozdziela
się w marcu i trzeba zapewnić im ciepłe, wilgotne pomieszczenie. Najprostszy w uprawie jest
jastruń (Ch. maximum), zwany potocznie margarytką lub rumiankiem ogrodowym. Od
rumianku różni się znacznie większymi kwiatami (średnicy 6-8 cm). Kwiaty są pojedyncze,
osadzone na łodygach długich do metra. Białe kwiatki języczkowe otaczają żółty środek.
Doskonale nadają się na kwiat cięty i w tym celu są uprawiane przez ogrodników, ale nie
każdemu odpowiada wydzielany przez nie dość nieprzyjemny zapach. Przydają się na rabaty
wielogatunkowe i ozdabiania ogrodzeń. Margarytka jest najmniej wymagająca – rośnie nawet
na jałowych, piaszczystych glebach. Rozmnaża się łatwo, przez podział lub rozrost kłączy.
Mniej popularne od poprzednich, ale równie piękne są astry, znacznie mniejsze od
dalii i chryzantem, za to silnie rozkrzewione. Najpopularniejsze są gatunki kwitnące latem i
późną jesienią: aster gawędka (Aster amellus) i aster karłowy (A. dumosus). Pierwszy z nich
jest wysoki na ok. 40-80 cm i kwitnie od końca sierpnia do października. Drugi jest niższy
(20-50 cm), ale bardziej ceniony, gdyż kwitnie aż do końca października. Jest niezastąpiony
w rabatach bylinowych dając kwiaty w okresie, gdy jest ich niewiele. Prawdziwym
oryginałem wśród astrów znanych jako kwiaty jesienne jest kwitnący w maju aster alpejski
(A. alpinus). Jest niski (do 25 cm), znakomicie nadaje się do obsadzania obwódek wokół
grządek czy rabat. Istnieje wiele odmian barwnych astrów, głównie fioletowych, niebieskich,
białych i różowych. Wielką zaletą astrów jest duża żywotność: są odporne na mróz i mało
wymagające co do gleby; nie lubią tylko stanowisk zacienionych. Dzięki temu ich uprawa jest
łatwa, nie wymagają przykrywania na zimę czy uciążliwego wykopywania jesienią i
ponownego wsadzania na wiosnę. Astry rozmnaża się przez dzielenie starszych roślin, gdy u
nasady pędów pojawiają się pąki.
Astry wszędzie...
Wiele roślin astrowatych hodowanych jest jako zioła lecznicze lub warzywa. Po
zakwitnięciu mogą jednak być też cenną ozdobą ogrodu. Są najpiękniejszymi roślinami łąk,
choć często ich piękno przesłania nam fakt, że są uciążliwymi chwastami.
Jedną z najpopularniejszych ogrodowych roślin astrowatych jest sałata siewna
(Lactuca sativa). Pochodząca z obszaru śródziemnomorskiego roślina występuje w kilku
odmianach, z których najważniejsza jest sałata głowiasta (L. sativa var. capitata) występująca
w trzech formach: kruchej, masłowej i rzymskiej (długolistnej) różniących się pokrojem i
twardością liści. Sałata jest uprawiana jako warzywo, spożywa się ją z reguły na surowo do
kanapek lub w surówkach. Sałata trafiła do Polski za czasów Władysława Jagiełły; znana była
na dworze króla, czego dowodzą królewskie rejestry. Jednak dopiero w czasach królowej
Bony sałata stała się popularna wśród ludu.
W rodzinie złożonych jest wiele cennych ziół, które często służą jako ozdoba
ogrodów. Przykładem takiej rośliny może być krwawnik pospolity (Achillea millefolium). Już
nazwa łacińska sugeruje wielką moc niepozornej roślinki, której liści używał ponoć Achilles
do leczenia ran wojowników greckich. Jeden mały liść umieszczony na pełnej taczce
kompostu przyspiesza jego rozkład. Wydzielina korzenia zmieszana z innymi ziołami
wydatnie zwiększa ich działanie medyczne; sam zresztą jest potężnym uzdrowicielem. Żucie
świeżych liści zapobiega próchnicy i zapaleniu dziąseł. Wywar z liści krwawnika działa
przeciwkrwotocznie, pomaga na wysypki i choroby skórne. Suszone łodygi krwawnika
służyły Chińczykom do wróżenia: rzucało się na ziemię 50 prostych łodyg, a otrzymane
ułożenie porównywało się z wzorami zapisanymi w I Ching (Księdze Przemian).
Sztuka uprawy roślin ozdobnych rozpowszechniła się głównie w wyniku chęci
łączenia „przyjemnego z pożytecznym”. Hodując rośliny dla celów kulinarnych człowiek
zauważył naturalne piękno niektórych gatunków, zaczął więc uprawiać je na działkach w
pobliżu domu, chcąc napawać się ich pięknem przy pracy. Inne rośliny używane były jako
lecznicze; te również hodowano w przydomowych ogródkach. Niektóre od początku
uprawiano wyłącznie dla pięknych kwiatów.
Do najpiękniejszych roślin łąk należy stokrotka pospolita (Bellis perennis). Jej
największa zaletą jest czas kwitnienia – od marca aż do początku listopada. Dzięki temu jej
drobne, białe kwiatki z żółtym środkiem zdobią zieleń łąk przez większą część roku. Jest
lubianą ozdobą ogrodów, szczególnie w obwódkach grządek. Jednymi z najpiękniejszych i
najbardziej niedocenianych astrowatych są mniszki i mlecze. Wszystkich zapewne zachwyca
łąka ozdobiona mnóstwem żółtych kwiatów, przeplatanych białymi „dmuchawcami”. Są dla
człowieka bardzo cenne jako jedne z najważniejszych roślin miododajnych, których różne
gatunki kwitną kolejno od maja do końca lata. Niektóre z nich, np. mniszek pospolity
(Taraxacum officinale) mają zastosowanie w lecznictwie. Inne, np. mlecz polny (Sonchus
arvensis) mają zdolność do szybkiego rozmnażania wegetatywnego, są więc trudnymi do
zwalczania chwastami. Złą opinię mają też osty (Carduus) o pędach pokrytych mnóstwem
drobnych, ale ostrych kolców. Do najpospolitszych (i najbardziej nielubianych przez
działkowców) należą: oset nastroszony (Carduus acanthoides), kędzierzawy (C. crispus) i
łopianowaty (C. personata), pospolite rośliny łąk i pól, których ukłucie zapewne każdy miał
okazję odczuć. Równie znane są spokrewnione z nimi ostrożnie, m.in.: ostrożeń lancetowaty
(Cirsium vulgare) czy błotny (C. palustre), częściej spotykane w środowiskach wilgotnych.
Kolczaste pędy gatunków z obu rodzajów sprawiają odpychające wrażenie, jednocześnie
zachwycają ich kwiaty – osadzone na zgrubieniach, najczęściej czerwone koszyczki. Również
w pędach jest ukryte piękno, dlatego istnieją ozdobne odmiany ostów, ze srebrzystymi liśćmi
i nieco mniejszą ilością kolców.
Charakterystyczne kwiaty astrowatych upiększają każdą łąkę i większość ogrodów.
Wymienione gatunki to zaledwie krótki przegląd niezwykle różnorodnej rodziny, których
wiele gatunków ze wszystkich niemal rodzajów może być cenną ozdobą ogrodu. W zamian za
pracę włożoną w ich uprawę odpłacą się wspaniałymi, kolorowymi kwiatami o pięknym
pokroju.
Marek Czowgan
Propozycje ilustracji:

Nasiona słonecznika, mniszka, ostu

Słonecznik zwyczajny (Helianthus annuus) – różne odmiany (z różnymi kolorami środka
koszyczka)

Słoneczniki w plantacji lub rosnące w rzędzie na działce

„Słoneczniki” Van Gogha

Rumianek (Matricaria chamomila)

Rumian szlachetny (Chamaemelum nobile)

Dalia zmienna (Dahlia pinnata) dziko rosnąca

Dalie ogrodowe (Dahlia hybrida) – różne odmiany różniące się barwą i pokrojem kwiatu

Rabaty z daliami

Chryzantema Chrysanthemum morifolium

Chryzantemy ogrodowe (Chrysanthemum hortorum) – różne odmiany barwne i formy
kwiatu

Chryzantemy w wieńcach, na grządkach itp.

Złocień koreański (Chrysanthemum koreanum)

Margarytka, jastruń (Chrysanthemum maximum)

Aster gawędka (Aster amellus)

Aster karłowy (Aster dumosus)

Aster alpejski (Aster alpinus)

Grządka sałaty głowiastej (Lactuca sativa var. capitata)

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium)

Stokrotka pospolita (Bellis perennis), najlepiej rosnące przy grządkach

Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) i mlecz polny (Sonchus arvensis)

Łąka pokryta kwiatami mniszkami i mleczami

Oset nastroszony (Carduus acanthoides)

Ostrożeń lancetowaty (Cirsium vulgare)

Do pierwszej ramki: różne typy koszyczków