Zamien nawłocie na malwy przy płocie Zamien nawłocie na malwy
advertisement
, Zamien nawłocie na malwy przy płocie - gatunki inwazyjne w ogrodzie Charzykowy 2014 1 SPIS TREŚCI WSTĘP.................................................................................................................................................... Czym jest inwazyjny gatunek obcy?...................................................................................................... Jak działają? Co decyduje o sukcesie gatunków inwazyjnych?....................................................... Oddziaływanie. Wpływ na przyrodę i gospodarkę człowieka........................................................ PORTRETY.............................................................................................................................................. Niecierpek gruczołowaty.................................................................................................................. Kolczurka klapowana........................................................................................................................ Nawłoć kanadyjska i nawłoć późna.................................................................................................. Rdestowiec japoński i sachaliński..................................................................................................... Słonecznik bulwiasty i rudbekia naga............................................................................................... Inne gatunki inwazyjne w ogrodzie.................................................................................................. ZWALCZANIE Kodeks postępowania odpowiedzialnego ogrodnika................................................. RECEPTA? Tradycyjne ogrody przyjazne naturze i krajobrazom!....................................................... ALTERNATYWA...................................................................................................................................... Rośliny jednoroczne......................................................................................................................... Rośliny dwuletnie.............................................................................................................................. Rośliny wieloletnie................................................................................................................ Krzewy i pnącza................................................................................................................................. LITERATURA.................................................................................................................................. PRZEPISY PRAWA ORAZ WYKAZ GATUNKÓW INWAZYJNYCH HODOWANYCH W OGRODACH....... 1 2 3 5 7 7 9 11 13 15 17 19 20 21 21 23 25 31 33 34 Kolczurka klapowana i niecierpek gruczołowaty nad brzegiem Jeziora Charzykowskiego WSTĘP Czym jest inwazyjny gatunek obcy? Inwazyjne gatunki obce to jedno z największych zagrożeń dla rodzimej przyrody, a ich pojawienie się w środowisku naturalnym jest niemal zawsze związane z działalnością człowieka. Najgroźniejsze gatunki spotykane w naszej najbliższej okolicy, to na ogół rośliny hodowane w ogrodach, które poprzez nasiona, korzenie i kłącza wydostają się poza jego granice i zaczynają spontaniczną inwazję. Odpowiedzialny ogrodnik dba nie tylko o to, co znajduje się w jego ogrodzie, ale również o to co dzieje się poza nim. Ogród nie jest układem zamkniętym. Do jego funkcjonowania i zachowania równowagi niezbędne są elementy pochodzące z ekosystemów naturalnych i półnaturalnych, chociażby owady zapylające. Jeśli chcemy cieszyć się bogatym plonem owoców i warzyw, musimy być odpowiedzialni za przestrzeń, jaką kształtujemy, nie tylko w granicach naszej własności, ale również poza nią. Pomocą niech będzie niniejszy poradnik, który przedstawia gatunki inwazyjne z punktu widzenia właściciela ogrodu. Prezentuje on najpospolitsze gatunki inwazyjne występujące w naszej okolicy, pokazując jednocześnie, jakie szkody w przyrodzie i gospodarce człowieka ze sobą niosą. W dalszej części publikacji zamieszczamy sposoby walki z gatunkami inwazyjnymi oraz gatunki alternatywne, którymi możemy je zastąpić z korzyścią dla przyrody i nas samych. Wybór gatunków ozdobnych na rynku jest przeogromny. Nie ulegajmy jednak tak łatwo modzie. Gatunki dopiero co wprowadzone na rynek kuszą nowoczesnością i oryginalnością, jednak nie wiadomo jeszcze jak zachowają się w przyszłości. Receptą na ogród wolny od gatunków inwazyjnych i jednocześnie funkcjonujący w zgodzie z przyrodą niech będzie ogród tradycyjny, ale oparty na nowoczesnych rozwiązaniach. Czym jest inwazyjny gatunek obcy? Jest to gatunek występujący poza granicą swojego naturalnego zasięgu, który w nowym siedlisku wykazuje ekspansywność i konkuruje z gatunkami rodzimymi o niszę ekologiczną, prowadząc do ich skutecznej eliminacji. Gatunki inwazyjne przybyły do nas z innych kontynentów, ale z podobnych warunków klimatycznych. Dlatego doskonale radzą sobie na „nowej ziemi”, a omijają je bolączki trapiące rośliny rodzime: zgryzające je roślinożercy i atakujące patogeny. Uważa się, że w przypadku roślin inwazja biologiczna to rozprzestrzenianie się z prędkością większą niż 100 m w ciągu 50 lat (Richardson i in. 2000). Są to zatem zmiany bardzo szybkie i dostrzegalne, odbywające się często w ciągu życia jednego pokolenia człowieka. Przykładem błyskawicznej kolonizacji nowych siedlisk może być żółtlica owłosiona pochodząca z Ameryki Środkowej i Południowej, którą na terenie dzisiejszej Polski odnotowano po raz pierwszy w 1876 roku. Dzisiaj jest uciążliwym chwastem występującym w każdym ogrodzie. 2 3 JAK DZIAŁAJĄ? Co decyduje o sukcesie gatunków inwazyjnych? Gatunki inwazyjne charakteryzują się kilkoma cechami, które zapewniają im skuteczność w zasiedlaniu nowych terenów. Cechy te niekoniecznie występują łącznie, choć im w jednej roślinie ich więcej, tym jej oddziaływanie jest silniejsze. Jedną ze strategii gatunków inwazyjnych jest ich imponujący wzrost. Barszcz Sosnowskiego dorasta nawet do 5 metrów (średnio 2,5-3 m), a jego kwiatostany mogą mieć 60 cm średnicy. Niecierpek gruczołowaty, rudbekia naga, rdestowce mogą osiągać ponad 3 metry wysokości, a pędy kolczurki klapowanej mogą mieć nawet 8 metrów długości. Tym samym gatunki te wyprzedzają wszystkie rośliny zielne w Polsce. Gatunki inwazyjne charakteryzuje też bardzo szybki wzrost w fazie juwenilnej. Nasiona kiełkują niezwykle szybko, jeśli tylko trafią na odpowiednie warunki siedliskowe (kolczurka w ciągu 4 dni od wysiania w temperaturze 20OC!). Młode siewki tworzą zwarty dywan zagłuszający inne kiełkujące nasiona, a przyrastając zdecydowanie szybciej i odziaływując allelopatycznie, powodują ich skuteczną eliminację. Gatunki inwazyjne są niezwykle odporne na niekorzystne warunki siedliskowe. Zazwyczaj mają małe wymagania glebowe, znoszą silny mróz, suszę, zalewanie... Skutecznie bronią się przed koszeniem, wypasem, opryskiem... Ich olbrzymia zdolność regeneracji sprawia, że z niewielkiego fragmentu korzenia czy kłącza potrafią w krótkim czasie odtworzyć nową roślinę. Gatunki inwazyjne cechuje również niesamowita płodność. Przykładowo jeden osobnik niecierpka gruczołowatego może wytworzyć aż 4000 nasion (Koenies i Glavac 1979). Gatunki inwazyjne są też często bardziej atrakcyjne dla zapylaczy niż gatunki rodzime. Przykładem może być tu niecierpek gruczołowaty i nawłocie, które produkują duże ilości zasobnego w cukier nektaru. Powoduje to ukierunkowanie zapylania na te gatunki z ograniczeniem odwiedzania przez owady gatunków rodzimych. Siewki niecierpka drobnokwiatowego szybko przerastają siewki rodzimych gatunków Wyspecjalizowane metody rozsiewania nasion zapewniają im sukces w rozprzestrzenianiu się. Niecierpek poprzez wyrzucane pod wpływem wysokiego ciśnienia w owocu nasiona, może wysiewać się na odległość nawet 7 m od rośliny macierzystej. Pozwala to przekroczyć niewielkie bariery geograficzne, takie jak drogi i małe rzeki. Ponadto jego nasiona roznoszone są przez wodę. Nawłocie wykształciły na nasionach aparat lotny, co pozwala im rozsiewać się na duże odległości. Owoce kolczurki przystosowane są do hydrochorii, czyli rozsiewania przez wodę. Mięsiste owoce posiadają wewnątrz liczne komory powietrzne, dzięki czemu unoszą się na powierzchni wody i wraz z nurtem rzeki rozprzestrzeniają się na dziesiątki kilometrów. Gatunki inwazyjne cechuje też bardzo szybkie rozmnażanie wegetatywne. Przodują w tym rdestowce, nawłocie, słonecznik bulwiasty, rudbekia naga, róża pomarszczona i azolla paprotkowa. Rdestowce wytwarzają kłącza na głębokość nawet 3 m i na 7 m od rośliny macierzystej (Wade i in. 1996). W efekcie Niecierpek gruczołowaty przewyższa jeśli posadzimy taką roślinę w naszym ogrodzie, to za jakiś czas rodzimego niecierpka pospolitego mimowolnie będzie ją miał również nasz sąsiad lub niepostrzeżenie znajdzie się po drugiej stronie ulicy. Podobnie intensywnie rozprzestrzeniają się nawłocie, u których jeden klon (czyli osobniki powstałe w wyniku rozmnażania wegetatywnego) może mieć nawet 10 m średnicy. Azolla paprotkowa - gatunek wodnej paproci wykorzystywanej w oczkach wodnych, ma niezwykłe tempo namnażania. Do tego stopnia, że w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego potrafią pokryć zwartym kożuchem zbiornik wodny. Odcinając dostęp światła i minimalizując mieszanie wody, powodują poważne zakłócenia w ekosystemie wodnym: wymieranie roślin wodnych produkujących tlen, przyduchę i wymieranie ryb. Dzięki swojej dużej tolerancji ekologicznej i szybkiemu rozwojowi gatunki inwazyjne często zasiedlają tereny zdegradowane i ekosystemy o zakłóconej równowadze biologicznej. Regulacja rzek, remonty dróg, mostów i przepustów, nawożenie ziemi, gruzowiska i dzikie wysypiska śmieci (zwłaszcza pochodzących z ogrodów) są wektorem do ich silnego rozprzestrzeniania. Raz wsiedlony gatunek inwazyjny zazwyczaj osiąga sukces kolonizując coraz większe obszary, a im później problem zostanie dostrzeżony, tym walka z nim jest trudniejsza i dużo bardziej kosztowna. 4 Zwarte łany rdestowca japońskiego skutecznie eliminują rośliny runa 5 ODDZIAŁYWANIE Wpływ na przyrodę i gospodarkę człowieka Gatunki inwazyjne powodują straty nie tylko w zasobach przyrodniczych. Ich obecność w naszych ogrodach bezpośrednio przekłada się na obfitość plonów oraz zachowanie równowagi biologicznej. Gatunki inwazyjne konkurują z gatunkami je otaczającymi na różne sposoby. Mimo swojej atrakcyjności dla oka, a może właśnie dzięki niej, doskonale wpisują się w nasze ogrody, prowadząc na naszych oczach swoją podstępną walkę. Niecierpek gruczołowaty przyciąga nie tylko amatorów pięknych kwiatów, ale przede wszystkim całe rzesze owadów zapylających. Tempo produkcji cukru przez niecierpka wynosi ponad 0,4 mg na kwiat na godzinę i jest znacznie wyższe niż u innych współwystępujących gatunków, których norma wynosi średnio 0,1 mg (Chittka i Schürkens 2001). Tak duża różnica w ilości produkowanego cukru sprawia, że owady porzucają odwiedzanie innych kwiatów i jako źródło pokarmu wybierają niecierpka, ponieważ jest to dla nich energetycznie korzystne. Dlatego zwarte łany niecierpka, kolczurki czy nawłoci w pobliżu naszego ogrodu bez wątpienia będą miały wpływ na nasze plony. Jasne jest bowiem, że aby cieszyć się zbiorem ogórków, pomidorów, truskawek i innych owoców obecność owadów zapylających jest nieodzowna. Usuńmy zatem konkurencję dla hodowanych przez nas roślin oraz przyciągnijmy zapylaczy na nasze uprawy, umożliwiając im również zakładanie gniazd. Doskonałym do tego sposobem jest stworzenie specjalnych schronów dla dzikich pszczół z nawierconego kawałka drewna lub wiązek łodyg trzciny. Ze schronów takich skorzystają m.in. murarki ogrodowe, nieagresywne dzikie pszczoły, które są bardzo efektywnymi zapylaczami roślin ogrodowych. Schrony dla dzikich pszczół wykonane z drewna, trzciny i gliny Liczne badania wykazały również swego rodzaju paradoks, że tereny zmonopolizowane przez gatunki inwazyjne, mają niską różnorodność gatunkową owadów. Można by zadać sobie pytanie dlaczego tak jest skoro są tak doskonałym źródłem pokarmu? Otóż problem tkwi w ujednoliceniu siedliska. Oprócz pożywienia zwierzęta potrzebują również miejsc lęgowych, schronień i dostępności do zasobów przyrody przez cały okres życia i na wszystkich jego poziomach rozwojowych. Cóż z tego, że łany niecierpka i nawłoci dostarczają dużej ilości wysokoenergetycznego pokarmu, kiedy okres jego dostępności ogranicza się do lata? Gatunki te uniemożliwiają wzrost innych gatunków we wcześniejszych i późniejszych okresach wegetacyjnych, w związku z czym okres głodu, przed i po kwitnieniu tych gatunków, jest barierą dla rozwoju zwierząt. Poza tym gatunki te dają pokarm tylko dla dorosłych form owadów, ograniczając tym samym rozwój larw. Zmiany, jakie gatunki inwazyjne niosą w środowisku poprzez jego ujednolicenie, powodują również ograniczenie dostępności miejsc do zakładania gniazd oraz schronień. Badania zapylaczy na terenach porośniętych nawłocią wykazały, że niektóre owady (motyle, trzmiele) unikają przekraczania krawędzi między terenami bez nawłoci, a tymi przez nią opanowanymi (Moroń i in. 2009). Dlatego duże monokulturowe obszary porośnięte przez gatunki inwazyjne wykazują znacznie niższą różnorodność gatunków owadów niż wynikałoby to z dostępności pokarmu. Owady i inne bezkręgowce są głównym pożywieniem dla wielu ptaków w okresie ich rozwoju, a zatem mniejsza liczba owadów na terenach opanowanych przez gatunki inwazyjne skutkuje również obniżeniem ilości i różnorodności awifauny. Ponadto tereny opanowane przez gatunki inwazyjne mają uproszczona strukturę, która negatywnie wpływa na populacje ptaków, z powodu mniejszej liczby miejsc do zakładania gniazd oraz trudności w żerowanie wśród gęstych łodyg (Skórka i in. 2010). 6 Zwarte łany nawłoci mają wpływ na zmniejszenie różnorodność ptaków Liczne badania nad gatunkami inwazyjnymi wskazują również na ich allelopatyczne oddziaływanie na inne rośliny. Allelopatia to oddziaływanie roślin za pośrednictwem substancji chemicznych uwalnianych do gleby w trakcie jej życia lub poprzez rozkład ich części (liści, łodyg). Związki allelopatyczne pozostają w glebie nawet po usunięciu rośliny. Ich czas rozkładu w zależności od typu może trwać kilka tygodni a nawet miesięcy. Wykazano, że niecierpek gruczołowaty, rdestowce, kolczurka klapowana, nawłocie, słonecznik bulwiasty i rudbekia naga powodują zahamowanie kiełkowania i wzrostu korzeni u młodych siewek (Vrchotová i Šerá 2008), (Vrchotová i in. 2011), (Csiszár i in. 2012). Dlatego ich obecność w ogrodzie może powodować, że wysiane przez nas rośliny nie wykiełkują, albo będą się rozwijać bardzo powoli. Należy również uważać na kompostowanie odpadów z gatunków inwazyjnych, ponieważ niektóre mogą zabijać florę bakteryjną i hamować rozkład kompostu. 7 PORTRET Niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera Pochodzi z Azji, skąd został sprowadzony w pierwszej połowie XIX wieku jako roślina ozdobna. Pierwsze notowania na Dolnym Śląsku pochodzą z 1890 r. (Tokarska-Guzik i in. 2012). Niecierpek gruczołowaty jest rośliną jednoroczną, osiągającą nawet 3 m wysokości. Posiada czerwonawą, pustą w środku łodygę. Liście niecierpka gruczołowatego ułożone są naprzeciwlegle lub po trzy w okółkach. Mają kształt lancetowaty i są brzegiem piłkowane. Kwiaty niecierpka są różowe, czasem białe, zebrane w obfite grona. Owoce są wydłużone, gdy dojrzeją, pękają pod wpływem dotyku, wyrzucając nasiona na odległość do 7 m. Występuje na podłożu wilgotnym i żyznym, najczęściej w dolinach rzek, ale też w miejscach ruderalnych i na okrajkach leśnych. Ze względu na atrakcyjne kwiaty i małe wymagania od połowy XX wieku był chętnie hodowany w ogrodach, co przyczyniło się do jego szerokiego rozprzestrzenienia w siedliskach naturalnych. Jest również wykorzystywany jako pożytek dla pszczół i celowo wysiewany na nieużytkach. Dziś należy do 100 najgroźniejszych gatunków w Europie oraz znajduje się na liście roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym i jego sadzenie jest zabronione. Korzenie Liść brzegiem piłkowany PROFILAKTYKA Pusta łodyga Działania zaradcze i metody zwalczania Niecierpek jest gatunkiem jednorocznym, dlatego najważniejsze jest niedopuszczenie do wytworzenia przez roślinę kwiatów i owoców. Roślinę najlepiej zwalczać przez wyrywanie całych osobników. Praktykuje się również ścinanie szczytowych części pędów, jednak zabieg ten trzeba powtarzać kilkakrotnie w czasie sezonu wegetacyjnego, ponieważ przycięte niecierpki wypuszczają kwitnące pędy boczne. Najlepiej usuwać pojawiające się na wiosnę młode siewki. Po usunięciu roślin teren należy obserwować, ponieważ w glebie zdeponowany jest zdolny do kiełkowania bank nasion. ZAGROŻENIA Wpływ na przyrodę i gospodarkę człowieka 8 nPoprzez szybki wzrost siewek i szybki przyrost biomasy gatunek skutecznie konkuruje z gatunkami rodzimymi o pokarm, wodę, światło i miejsce. nRozmnaża się głównie poprzez wyrzucane na znaczne odległości nasiona, przekraczając w ten sposób bariery geograficzne (drobne rzeki, drogi) niemożliwe do pokonania dla wielu rodzimych gatunków. nNasiona przenoszone są również przez wodę, co pozwala na kolonizowani nowych, często bardzo odległych obszarów. nOddziaływuje allelopatycznie powodując hamowanie kiełkowania innych gatunków. nProdukuje nektar o dużej zawartości cukru, co sprawia, że jest konkurencyjny dla zapylaczy. Powoduje to ograniczenie rozmnażania gatunków rodzimych oraz spadek plonu roślin uprawnych. nPrzekształca siedlisko poprzez eliminowanie gatunków stabilizujących glebę, powoduje to erozję podłoża nad jeziorami i brzegami rzek oraz ich użyźnianie. nPoprzez ujednolicanie siedliska powoduje utratę miejsc lęgowych, schronień oraz bazy pokarmowej dla wielu gatunków zwierząt. nKolonizuje siedliska o dużej wartości przyrodniczej, m. in. ziołorośla nadrzeczne i łęgi, powodując ich całkowite przekształcenie. Kwiat niecierpka Owocem jest pękająca torebka Zamień niecierpków kwiaty na ostróżek rabaty ALTERNATYWA Niecierpek rośnie na różnych typach siedlisk, choć preferuje gleby wilgotne i zasobne w składniki pokarmowe Doskonałym zamiennikiem dla łanu niecierpka gruczołowatego mogą być długowieczne byliny: ostróżka ogrodowa, piwonia chińska, dalia ogrodowa, malwa różowa czy rodzime: tojad mocny, parzydło leśne czy sadziec konopiasty. Dobrze sprawdzą się również niższe, ale urokliwe i długo kwitnące tradycyjne floksy wiechowate. Niecierpka można również zastąpić szpalerem kwitnących krzewów: lilaka pospolitego, jaśminowca wonnego czy kaliny koralowej. 9 PORTRET Kolczurka klapowana Echinocystis lobata Roślina pochodzi ze wschodniej części Ameryki Północnej, skąd została sprowadzona do Europy na przełomie XIX i XX wieku. W Polsce po raz pierwszy odnotowano ją w 1937 r. (Tokarska-Guzik i in. 2012). Kolczurka jest jednorocznym pnączem o silnie rozgałęzionej łodydze, zaopatrzonej w wąsy czepne. Liście kolczurki są miękkie, 5-7 klapowe, ostro zakończone, lekko piłkowane, osadzone na długich ogonkach. Kwiaty męskie są liczne, białe, zebrane w długie grona, skierowane do góry, kwiaty żeńskie są niepozorne, umieszczone po 1-2 u nasady kwiatów męskich. Owoc kolczurki jest zielony, owalny o długości 2,5-5 cm, kolczasto owłosiony, przypomina nieco małego ogórka. W środku znajdują się cztery brązowe nasiona. Roślina występuje na okrajkach leśnych, w dolinach rzecznych i nad brzegami jezior. Ze względu na szybki przyrost i możliwość wykorzystania tej rośliny do błyskawicznego tworzenia żywopłotów, od połowy XX wieku była częstym elementem ogrodów, co pozwoliło w zaledwie 100 lat skolonizować niemal cały obszar Polski. Dziś należy do stu najgroźniejszych gatunków w Europie oraz znajduje się na liście roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym i jej sadzenie jest zabronione. Siewka PROFILAKTYKA Liść klapowany Kwiat męski Działania zaradcze i metody zwalczania Podstawowym działaniem zaradczym jest zaprzestanie hodowli rośliny w ogrodach. Kolczurka jest gatunkiem jednorocznym, dlatego najważniejszym działaniem jest niedopuszczenie do wytworzenia przez roślinę kwiatów i owoców. Gatunek najłatwiej zwalczać przez wyrywanie całych osobników, najlepiej we wczesnej fazie wegetacji. Siewki kolczurki są łatwe do rozpoznania: mają dwa duże liścienie i przypominają młode ogórki. Usuwanie młodej rośliny wymaga opatrzenia, jednak jest najmniej czasochłonne. W dużych płatach praktykuje się również wykaszanie. Po usunięciu roślin teren zawsze należy obserwować, ponieważ w glebie zdeponowany jest zdolny do kiełkowania bank nasion. Wpływ na przyrodę i gospodarkę 10 człowieka ZAGROŻENIA nKonkuruje z gatunkami rodzimymi o pokarm, wodę, światło i miejsce. nTworząc zwarte kożuchy zbudowane ze splecionych ze sobą pędów, powoduje zacienienie i deformację roślin zielnych, krzewów i młodych drzew. nPrzekształca siedlisko poprzez eliminowanie gatunków stabilizujących glebę, powoduje to erozję podłoża nad jeziorami i brzegami rzek oraz ich użyźnianie. nOddziaływuje allelopatycznie powodując hamowanie kiełkowania innych gatunków roślin. nJest atrakcyjna dla owadów, co powoduje ukierunkowanie zapylania, ograniczenie rozmnażania roślin rodzimych i spadek plonów roślin uprawnych. nPoprzez ujednolicanie siedliska powoduje utratę miejsc lęgowych, schronień i bazy pokarmowej dla wielu gatunków zwierząt. nPowoduje zmiany w krajobrazie, utrudnia poruszanie się wzdłuż brzegów wód, co skutkuje spadkiem atrakcyjności turystycznej. nDzięki wypełnionych powietrzem owocach roślina rozsiewana jest przez wodę, kolonizując obszary oddalone nawet o kilkadziesiąt km od rośliny macierzystej. nZasiedla cenne przyrodniczo siedliska: zalewane muliste brzegi rzek, ziołorośla nadrzeczne i łęgi, powodując ich degradację. Nasiona Owoc Pokrój pnącza ALTERNATYWA Zamień kolczurki busz na rodzimy bluszcz Kolczurka klapowana znalazła zastosowanie jako roślina okrywowa, tworząca zielone ekrany w ciągu kilku tygodni. Zastępstwo dla niej możemy znaleźć wśród rodzimych i tradycyjnych roślin ozdobnych. Ogrodzenia, kratki i pergole w szybkim tempie obrośnie również fasola pnąca o efektownych czerwonych kwiatach, kolorowo kwitnący groszek pachnący czy nasturcja większa sprzymierzycielka ogrodników w odstraszaniu mrówek, ślimaków i gryzoni. Jeśli chcemy stworzyć trwałe okrywy roślinne posadźmy pnącza wieloletnie: rodzimy bluszcz pospolity, wiciokrzew pomorski czy powojniki (z wyjątkiem powojnika pnącego) czy groszek szerokolistny. 11 Nawłocie: kanadyjska i późna PORTRETY Solidago canadensis i S. gigantea Pochodzą z Ameryki Północnej, skąd zostały sprowadzone jako rośliny ozdobne. Pierwsze doniesienia o ich występowaniu na terenie Polski pochodzą z drugiej połowy XIX w. (Tokarska-Guzik i in. 2012). Roślina osiąga od 80 do 150 (200) cm wysokości. Liście nawłoci są wydłużone, lancetowate o długości do kilkunastu centymetrów. Brzeg liścia jest ząbkowany. Kwiaty są żółte, zebrane w wiechowaty, trójkątny w zarycie kwiatostan. U nawłoci kanadyjskiej zewnętrzne języczkowate kwiaty w koszyczku są nieznacznie dłuższe od kwiatów rurkowatych, u nawłoci późnej są wyraźnie dłuższe. Owoce obu nawłoci zaopatrzone są w aparat lotny, dzięki czemu rośliny wraz z wiatrem rozprzestrzeniają się na znaczne odległości, roznoszone są również na sierści zwierząt oraz przez mrówki. Nawłoć rozmnaża się także wegetatywnie poprzez podział kłącza, w szybkim tempie kolonizując nowy obszar. Występują na siedliskach wilgotnych, w podmokłych lasach, zaroślach, okrajkach, na łąkach i brzegach rzek, wkraczają na siedliska ruderalne, zaniedbane łąki i śródleśne polany. Ze względu na atrakcyjność kwiatów, niewielkie wymagania w uprawie, zastosowaniu jako kwiat cięty oraz w suchych bukietach, zyskały uznanie i stały się częstym elementem ogrodów. Sadzono je również jako pożytek dla pszczół. Dzięki temu nawłocie w szybkim tempie skolonizowały obszar niemal całej Europy, a do ich sukcesu przyczyniło się porzucanie tradycyjnego użytkowania terenów zielonych. Pokrój nawłoci Liście nawłoci kanadyjskiej PROFILAKTYKA Kwiaty nawłoci kanadyjskiej Działania zaradcze i metody zwalczania Działaniem zaradczym jest zaprzestanie uprawy nawłoci w ogrodach w celu zapobiegania ich kolejnym wsiedleniom. Należy również zaprzestać sadzenia nawłoci jako pożytku dla pszczół na nieużytkach. Sposobem na opanowanie nawłoci jest również przywrócenie użytkowania terenów zielonych poprzez ich koszenie lub wypas. Na niewielkich punktowych obszarach występowania nawłoci skuteczne jest kilkukrotne koszenie lub wykopywanie roślin oraz kilkuletni monitoring kontrolujący wszystkie odrastające rośliny. Na terenach gdzie można sobie na to pozwolić, stosuje się zwiększenie zwartości zadrzewień, które ocieniając pogarszają warunki siedliskowe nawłoci (ale również wszystkich innych współwystępujących gatunków). Wpływ na przyrodę i gospodarkę człowieka ZAGROŻENIA 12 nNawłocie to jedne z najbardziej agresywnych gatunków inwazyjnych w Europie. nTworzą gęste, zwarte łany konkurując z gatunkami rodzimymi o pokarm, wodę, światło i miejsce i nie dopuszczając do wzrostu i rozwoju siewek oraz zagłuszając rośliny dorosłe. nSą atrakcyjne dla zapylaczy, ponieważ produkują duże ilości nektaru, jednak dostępność pokarmu ogranicza się do dwóch miesięcy, co de facto skutkuje ograniczeniem zasobów pokarmowych. nDuże obszary porośnięte przez nawłocie są barierą w przemieszczaniu owadów, które unikają jednorodnych przestrzeni (Moroń D i in. 2009). nPoprzez ujednolicanie siedliska powoduje utratę miejsc lęgowych, schronień i bazy pokarmowej wielu gatunków ptaków (Skórka i in. 2010) nRozprzestrzeniając się przez wiatr, wodę i zwierzęta, mają zdolność do szybkiego kolonizowania nowych, często bardzo odległych obszarów. nNawłocie intensywnie rozmnażają się wegetatywnie, jeden klon może mieć średnicę nawet 10 m. nKolonizują siedliska o dużej wartości przyrodniczej, takie jak łąki trzęślicowe i łąki świeże, ziołorośla nadrzeczne, murawy kserotermiczne i łęgi, powodując ich całkowite przekształcenie. Kwiaty nawłoci późnej ALTERNATYWA Aparat lotny na owocach nawłoci Zamień nawłocie na malwy przy płocie Żółte łany nawłoci można zastąpić wieloma gatunkami roślin. Jeśli chcemy zachować kolorystykę i zwarty pokrój roślin, warto zastosować nasadzenia słoneczniczka szorstkiego, który jest bardzo odporną długo kwitnącą byliną tradycyjną, świetnie sprawdzającą się jako kwiat cięty. Doskonale sprawdzi się w jej miejscu również żółty dzielżan ogrodowy i żółtopomarańczowa rudbekia szorstka. Jeśli chcemy zmienić barwę nasadzenia, warto zamienić nawłocie na różowo kwitnące malwy różowe, białe parzydło leśne lub błękitne i fioletowe ostróżki ogrodowe. Nawłocie można również zastąpić szpalerem kwitnących krzewów: forsycją, ligustrem pospolitym, pięciornikiem krzewiastym czy hortensją ogrodową lub bukietową. 13 Rdestowce: japoński i sachaliński PORTRETY Reynoutria japonica i R. sachalinensis Pochodzą ze wschodniej Azji, skąd zostały sprowadzony do Europy w pierwszej połowie XIX wieku. Pierwsze notowania z obszaru Polski datowane są na 1882 rok dla rdestowoca japońskiego i 1903 dla rdestowca sachalińskiego (Tokarska-Guzik i in. 2012). Rdestowce są roślinami wieloletnimi, o silnie rozgałęzionych pędach, dlatego swoim pokrojem przypominają krzew. Mogą osiągać wysokość 4 m. Łodygi mają puste w środku. Różnią się od siebie głównie rozmiarem i kształtem liści: rdestowiec japoński ma liście jasnozielone o długości 5-15 cm, w zarysie eliptyczne z prosto uciętą nasadą. Liście rdestowca sachalińskiego są znacznie większe, osiągają długość 15-30 cm, są szerokoeliptyczne, z sercowatą nasadą. Kwiaty rdestowców są niepozorne, kremowe, zebrane w wiechowaty kwiatostan. Rozmnażają się głównie wegetatywnie poprzez rozłogi, tworząc gęste, jednogatunkowe łany. Rośliny mają olbrzymią zdolność regeneracji. Wykazano, że już 0,7 g kłącza rdestowca japońskiego może dać początek nowej roślinie (Brock i Wade 1992), a fragment kłącza o wadze 130 g i średnicy 2 cm może przenikać półtorametrową warstwę gleby w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego (Alberterns 1995, 1998). Występują na siedliskach ruderalnych, gruzowiskach i dzikich wysypiskach śmieci, wkraczają w doliny rzek i nad brzegi jezior. Należą do stu najgroźniejszych gatunków w Europie i znajdują się na liście roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym i ich sadzenie jest zabronione. Rdestowiec japoński PROFILAKTYKA Liść rdestowca japońskiego Działania zaradcze i metody zwalczania Rdestowce są gatunkami niezwykle trudnymi do zwalczania ze względu na ich olbrzymią zdolność regeneracji oraz szeroką i głęboką penetrację gleby. Roślina wytwarza kłącza na głębokość nawet 3 m i na 7 m od rośliny macierzystej (Wade i in. 1996). Roślina jest zatem niemalże niemożliwa do mechanicznego usunięcia, a jej rozprzestrzenianiu służy transport zainfekowanej ziemi. Roślina rozprzestrzenia się niezwykle szybko, w sprzyjających warunkach nawet 1 m na rok, dlatego ograniczenie jej występowania musi być podjęte jak najszybciej. Podstawowym działaniem zaradczym jest zaprzestanie hodowli rdestowców w ogrodach. Najskuteczniejsze jest usuwanie roślin metodami mieszanymi: mechaniczne wykopywanie i wykaszanie oraz co najmniej dwukrotny oprysk herbicydami, kontynuowane przez kilka lat. Wpływ na przyrodę i gospodarkę 14 człowieka ZAGROŻENIA nTworząc zwarte zakrzaczenia uniemożliwiają występowanie innych gatunków roślin. nPoprzez masowe występowanie powodują zmianę siedliska i utratę miejsc lęgowych, schronień i bazy pokarmowej dla wielu gatunków zwierząt ograniczając ich różnorodność. nMają działanie allelopatyczne, a gruba warstwa wytwarzanej z liści ściółki uniemożliwia kiełkowanie innych gatunków roślin. nPowodują zmiany w krajobrazie, utrudniają przemieszczanie się zwierząt, blokują przejścia wzdłuż brzegów wód, co skutkuje spadkiem atrakcyjności turystycznej i uniemożliwia rolnicze wykorzystanie gruntów. nPowodują niszczenie infrastruktury: asfaltu, chodników, instalacji wodnych, kruszenie murów i fundamentów, rozpad zabezpieczeń przeciwpowodziowych. nOgraniczają widoczność na poboczach dróg i torów kolejowych. nOlbrzymia zdolność regeneracji i odporność na usuwanie chemiczne i mechaniczne wielokrotnie podwyższa koszty ich usuwania. nDegradują cenne siedliska przyrodnicze, takie jak ziołorośla nadrzeczne i łęgi. nOba gatunki tworzą równie groźnego mieszańca: rdestowca pośredniego Reynoutria bohemica. Kwiaty rdestowca japońskiego Liść rdestowca sachalińskiego Rdestowiec sachaliński ALTERNATYWA Zamień cień rdestowców na woń jaśminowców Rdestowce stosowane są jako rośliny okrywowe, które tworzą zwarte zakrzewienia. Z powodzeniem można te egzotyczne i groźne rośliny zastąpić gatunkami rodzimymi lub tradycyjnymi o podobnych wartościach funkcjonalnych i ozdobnych.Przykładem może być tu rodzima leszczyna pospolita o dużych miękkich liściach, albo obficie kwitnące krzewy rodem z ogrodów tradycyjnych: jaśminowiec wonny, lilak pospolity, kalina koralowa, dereń czy forsycja. Jeśli rdestowce pełniły rolę przesłony, warto zdecydować się na pnącza: wiciokrzew pomorski, róże pnące czy powojniki (z wyjątkiem powojnika pnącego). Jeśli możemy w miejsce rdestowców posadzić rośliny niższe, zdecydujmy się na mało wymagającą rabatę bylinową z ostróżkami, piwonią chińską, malwami, orlikami i floksami. Przyciągniemy w ten sposób do naszego ogrodu liczne motyle. 15 PORTRETY Słonecznik bulwiasty i rudbekia naga Helianthus tuberosus i Rudbeckia laciniata Słonecznik bulwiasty pochodzi z północnej części Ameryki Północnej, skąd został sprowadzony do Europy w XVII wieku jako roślina uprawna (Bzdęga i in. 2009). Słonecznik bulwiasty osiąga wysokość nawet 3 m. Jego kwiaty są żółte, zebrane w kilkucentymetrowej średnicy koszyczki. Łodyga słonecznika jest cała szorstko owłosiona, a naprzeciwlegle ułożone liście są brzegiem piłkowane i na szczycie zaostrzone. Słonecznik kwitnie późno (wrzesień-listopad), stąd wydaje niewielką ilość nasion rozsiewanych przez wodę i ptaki. Roślina rozmnaża się głównie wegetatywnie wytwatrzając rozłogi, na końcach których powstają podziemne jadane bulwy. Niegdyś sadzony jako roślina uprawna, po zarzuceniu hodowli rozprzestrzenia się spontanicznie. Występuje przede wszystkim w siedliskach wilgotnych, nad brzegami jezior i rzek, ale także na nasypach kolejowych, przydrożach, przychaciach, wysypiskach śmieci i gruzowiskach. Rudbekia naga pochodzi z Ameryki Północnej, skąd została sprowadzona na początku XVII w. jako jedna z pierwszych roślin ozdobnych (Kącki 2009). Osiąga nawet 3 m wysokości, jej liście są duże pierzastodzielne, a kwiaty zebrane w koszyczek - zewnętrzne kwiaty języczkowe są żółte, wewnętrzne rurkowe zielonkawe. W uprawie stosowane są odmiany o kwiatostanach pełnych. Roślina rozmnaża się głównie wegetatywnie przez podziemne rozłogi. Zasiedla miejsca wilgotne, głównie brzegi wód i jezior. Występuje również na siedliskach ruderalnych i na poboczach dróg. Pokrój słonecznika Liście słonecznika bulwiastego PROFILAKTYKA Kwiat słonecznika bulwiastego Działania zaradcze i metody zwalczania Działaniem zaradczym jest przede wszystkim zaprzestanie uprawy obu gatunków w ogrodach znajdujących się w pobliżu siedlisk naturalnych. Słonecznik bulwiasty jest celowo sadzony w lasach i na ich obrzeżu jako karma dla zwierzyny i przynęta na dziki. Sposobem na opanowanie obu gatunków jest regularne koszenie oraz (w miejscach pojedynczego występowania) wykopywanie roślin. Słonecznik i rudbekia mają dużą zdolność regeneracji, dlatego jednokrotne działanie nie przynosi efektu i musi być powtarzane do całkowitego wyginięcia rośliny. ZAGROŻENIA Wpływ na przyrodę 16 i gospodarkę człowieka nTworzą gęste zwarte łany, konkurując z gatunkami rodzimymi o pokarm, wodę, światło i miejsce i nie dopuszczając do wzrostu i rozwoju siewek oraz zagłuszając rośliny dorosłe. nWykazują działanie allelopatyczne,hamując kiełkowanie i wzrost korzeni u młodych siewek (Csisár i in. 2012). nPoprzez ujednolicanie siedliska powoduje utratę miejsc lęgowych, schronień i bazy pokarmowej wielu gatunków zwierząt. nRozprzestrzeniając się przez wiatr, wodę i zwierzęta mają zdolność do szybkiego kolonizowania nowych, często bardzo odległych obszarów. nSłonecznik i rudbekia intensywnie rozmnażają się wegetatywnie, falangowo zasiedlając nowe obszary. nDzięki niewielkim wymaganiom siedliskowym i odporności na niekorzystne warunki klimatyczne rośliny są długowieczne. nKolonizują siedliska o dużej wartości przyrodniczej, takie jak ziołorośla nadrzeczne i łęgi i prowadzą do ich całkowitej degradacji. Kwiat rudbekii nagiej Pokrój rudbekii ALTERNATYWA Zamień rudbekii żółte zagony na tradycyjnej dalii pompony Żółto kwitnące słoneczniki bulwiaste i rudbekię nagą można zastąpić ich nieinwazyjnymi kuzynami: słoneczniczkiem szorstkim czy rudbekią błyskotliwą. Doskonale sprawdzą się w ich miejscu również wysoki żółty dzielżan ogrodowy, dziewanna i jednoroczne słoneczniki. Pokrojowo gatunki te z powodzeniem zastąpią również malwy różowe, białe parzydło leśne, wielobarwne dalie i chryzantemy oraz błękitne i fioletowe ostróżki wyniosłe. Aby zastąpić słonecznika i rudbekię można również pokusić się o nasadzenia kwitnących krzewów: lilaka pospolitego, jaśminowca wonnego, kaliny koralowej, pięciornika krzewiastego czy hortensji bukietowej. 17 PORTRETY Inne gatunki inwazyjne w ogrodzie Kroplik żółty Mimulus guttatus Portret: Gatunek pochodzi z Ameryki Północnej, skąd został sprowadzony do Europy jako roślina ozdobna. Na stanowisku poza hodowlą został po raz pierwszy odnotowany w Polsce w 1824 roku (Tokarka-Guzik 2005). Roślina osiąga wielkość od 30 do 60 cm. Liście kroplika są jajowate w zarysie, a na brzegu ząbkowane. Kwiaty są wargowe, intensywnie żółte o dolnej wardze czerwono nakrapianej. nProfilaktyka: Roślina jest dostępna w handlu i jest sadzona przy oczkach wodnych. Najskuteczniejszą metodą walki z tym gatunkiem jest zaprzestanie uprawy, ponieważ to ogrody są głównym wektorem jego rozprzestrzeniania. nZagrożenia: Kroplik kolonizuje brzegi jezior, rzek i potoków, tworząc jednogatunkowe zwarte skupienia. Wegetatywnie rozprzestrzenia się w siedliskach podmokłych, np. wzdłuż rowów odwadniających. Za pośrednictwem licznie produkowanych nasion rozsiewa się przez wiatr i wodę oraz jest przenoszony przez ptactwo wodne. Zajmuje cenne siedliska przyrodnicze: podmokłe łąki i pastwiska, źródliska, okresowo osuszane zbiorniki wodne oraz muliste brzegi rzek. nAlternatywa: Kroplik można z powodzeniem zastąpić rodzimymi gatunkami bagiennymi: kniecią błotną, tojeścią bukietową, niezapominajką błotną czy przetacznikiem bobowniczkiem. Kroplik żółty Róża pomarszczona Róża pomarszczona Rosa rugosa Portret: Róża pomarszczona pochodzi z Azji, skąd została sprowadzona pod koniec XVIII w. jako roślina ozdobna (Tokarka-Guzik 2005). Jest silnie rozgałęzionym krzewem o łodygach bardzo gęsto pokrytych kolcami. Liście róży są ciemnozielone i pomarszczone. Kwiaty są okazałe, pachnące, zazwyczaj różowe, czasami białe. Owoce są mięsiste i ciemnoczerwone. nProfilaktyka: Sposobem na ograniczenie rozprzestrzeniania się róży jest zaprzestanie jej uprawy w pobliżu siedlisk naturalnych. Należy również kontrolować wszystkie wydostające się z ogrodu rozłogi. nZagrożenia: Ponieważ róża pomarszczona jest rośliną bardzo odporną, znalazła zastosowanie w umacnianiu skarp i wydm. Dobrze znosi zasolenie, dlatego często jest sadzona przy drogach. Niestety, bardzo szybko się rozprzestrzenia, dominując nad roślinnością rodzimą. Zajmuje cenne siedliska przyrodnicze: nadmorskie wydmy szare, wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi, lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich. nAlternatywa: Różę pomarszczoną w ogrodzie można zastąpić nieinwazyjnymi ogrodowymi odmianami róż. Doskonale sprawdzą się również rodzime krzewy: głóg jednoszyjkowy, śliwa tarnina, ligustr pospolity, trzmielina pospolita i berberys pospolity. 18 Łubin trwały Lupinus polyphyllus Portret: Gatunek pochodzi z zachodniej części Ameryki Północnej. W Polsce po raz pierwszy poza uprawą został odnotowany w 1877 r. (Tokarka-Guzik 2005). Jest okazałą byliną o liściach dłoniastych i efektownych niebieskofioletowych kwiatostanach. Częsty przy drogach i torach kolejowych. nProfilaktyka: Jest popularną rośliną ogrodową, dlatego ważne jest, aby kontrolować wszystkie „uciekające” osobniki. Przekwitłe kwiatostany należy obcinać. Zmobilizuje to roślinę do powtórnego kwitnienia i ograniczy jej rozsiewanie. Łubin rozprzestrzenia się poprzez podział kłącza i poprzez wystrzeliwane ze strąków nasiona. Ma bardzo długą zdolność kiełkowania. Wysiewany jest jako karma dla zwierząt oraz roślina energetyczna. nZagrożenia: Przy dużym pokryciu łubin konkuruje z gatunkami rodzimymi o światło i wodę, a jako gatunek miododajny również o zapylaczy. Dzięki symbiozie z bakteriami brodawkowymi powoduje zmiany siedliskowe, zwiększając zasoby azotu w glebie. Zajmuje cenne siedliska przyrodnicze: ciepłolubne środlądowe murawy napiaskowe, ziołorośla nadrzeczne i świeże łąki. nAlternatywa: Łubin godnie zastąpią gatunki rodzime: orlik pospolity, ślaz zygmarek i dzwonek pokrzywolistny. Łubin trwały Sumak octowiec Sumak octowiec Rhus typhina Portret: Gatunek pochodzący z Ameryki Północnej, po raz pierwszy w Polsce odnotowany w 1806 r. (Tokarka-Guzik 2005). Jest niewielkim drzewem o nieparzystopierzastych liściach, przebarwiających się jesienią na kolor żółty, pomarańczowy lub czerwony. Jest rośliną dwupienną - to znaczy, że kwiatostany męskie i żeńskie występują na różnych osobnikach. Kwiaty są drobne, zazwyczaj bordowe, zebrane w smukłe, świecowate wiechy. nProfilaktyka: Roślina, mimo niewątpliwych walorów estetycznych, często staje się utrapieniem ogrodników i ich sąsiadów. Płytki system korzeniowy daje mnóstwo szybko przyrastających odrostów, pokrywających w szybkim czasie duże powierzchnie. Drzewo trudno jest wyplenić, ponieważ ma dużą zdolność regeneracji z niewielkich fragmentów kłącza. Nie dajmy się zatem zwieść urodzie sumaka i nie sadźmy go w naszym ogrodzie. nZagrożenia: Sumak bardzo łatwo ucieka z hodowli i dobrze aklimatyzuje się w siedliskach naturalnych. Tworząc zwarte zakrzaczenia, konkuruje z gatunkami rodzimymi o światło i wodę. nAlternatywa: Dobrą alternatywą mogą być pojedynczo posadzone krzewy, prowadzone w formie niewielkiego drzewa: tradycyjny lilak posplity lub rodzime: kalina koralowa i głóg jednoszyjkowy. 19 Kodeks postępowania odpowiedzialnego ogrodnika ZWALCZANIE W przypadku inwazji biologicznych istotną rolę odgrywają ogrody, zwłaszcza położone blisko ekosystemów naturalnych, na obrzeżach miast i wsi, znajdujące się nierzadko na obszarze terenów chronionych: parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Do najpopularniejszych gatunków inwazyjnych hodowanych w ogrodach należą: niecierpek gruczołowaty, kolczurka klapowana, rdestowiec sachaliński, rdestowiec japoński, rdestowiec pośredni, nawłoć kanadyjska, nawłoć późna i rudbekia naga. Wszystkie te gatunki wykazują bardzo dużą inwazyjność i po przedostaniu się do środowiska naturalnego, konkurują z gatunkami rodzimymi, powodując ich wycofywanie i tym samym przekształcanie siedlisk. W ten sposób burzą równowagę ekologiczną i mają negatywny wpływ na cały ekosystem. Trudno również przewidzieć jak zachowywać się będą nowe gatunki roślin ozdobnych wprowadzane do obrotu handlowego. Gatunki mogą stać się inwazyjne za 10, 50 czy nawet 100 lat, zwłaszcza w kontekście zmian klimatu i zaburzeń w ekosystemach naturalnych. Walka z gatunkami inwazyjnymi jest trudna nie tylko ze względu na ich odporność na usuwanie. Zakorzeniły się one w naszych ogrodach, zajmując przestrzeń i stanowią element jego aranżacji. Na ogół są one również bardzo atrakcyjne i trudno nam się z nimi rozstać. Pamiętajmy jednak, że inwazyjne gatunki obce stanowią zaledwie niewielki procent wszystkich gatunków ozdobnych możliwych do wykorzystania w naszym ogrodzie, wybierzmy zatem gatunki atrakcyjne, a zarazem niegroźne. PAMIĘTAJ! Dziesięć przykazań nPoznaj gatunki inwazyjne. n Zaprzestań hodowli gatunków inwazyjnych, dokładnie sprawdź co sadzisz. n Usuwając gatunki inwazyjne, pamiętaj o zasadach zapobiegających ich ponownemu wsiedleniu do środowiska. Oprysk rdestowców jest mało skuteczny n Nie dopuszczaj do ucieczek roślin. Prowadź prawidłową gospodarkę odpadami ogrodowymi. n Dbaj o najbliższą okolicę, nie bagatelizuj gatunków inwazyjnych. n Uważnie obserwuj zakupioną ziemię i torf oraz chwasty przyniesione wraz z sadzonkami n Udostępnij sąsiadom sadzonki roślin jako zastępstwo dla gatunków inwazyjnych n Postaw na gatunki rodzime, z ich strony nic nam nie grozi. n Stwórz ogród przyjazny zwierzętom, tworząc dla nich miejsca schronienia, gniazdowania i żerowania. Dzikie wysypiska są źródłem inwazji biologicznych n Podejmij działania edukacyjne i popularyzatorskie. RECEPTA? Tradycyjne ogrody przyjazne 20 naturze i krajobrazom! Receptą na zagrożenie jakie niosą ze sobą gatunki inwazyjne, są tradycyjne ogrody przyjazne naturze i krajobrazom. Składają się na nie gatunki rodzime w połączeniu z gatunkami i odmianami roślin hodowanych w naszych ogrodach od wieków. Ogród tradycyjny jest miejscem występowania wielu gatunków zwierząt będących naszymi naturalnymi sprzymierzeńcami w walce ze szkodnikami roślin. Jest w nim miejsce dla ptaków, jeży, żab, dzikich pszczół i motyli. Są skarbnicą różnorodności w krajobrazie zurbanizowanym i przybliżają człowiek do natury. Ogrody tradycyjne to same plusy nie tylko dla przyrody, ale też dla jego właścicieli. Są łatwe i tanie w utrzymaniu. Hodowane w nich rośliny są doskonale przystosowane do naszego klimatu i odporne na choroby i szkodniki. Są akceptowane przez zwierzęta, dzięki czemu ogród osiąga stan równowagi charakterystyczny dla ekosystemów naturalnych, gdzie współwystępowanie roślin, roślinożerców i drapieżników nie wymaga stosowania pestycydów. Ogrody tradycyjne są również zbawienne dla zachowania różnorodności kulturowej naszego kraju. Wszak, obok krajobrazu, to odrębność tradycji i kultury sprawia, że nasz region jest celem wycieczek, miejscem spędzania urlopu i wypoczynku. Dlatego w tej części naszego poradnika proponujemy szereg gatunków alternatywnych dla roślin inwazyjnych o podobnych właściwościach ozdobnych i funkcjonalnych oraz o zbliżonych wymaganiach siedliskowych. Przedstawione gatunki alternatywne to gatunki rodzime lub wykorzystywane w ogrodach tradycyjnych, które mają znaczenie w zwiększaniu różnorodności gatunkowej, dając pożytek pszczołom i motylom oraz schronienie i pokarm dla ptaków i drobnych ssaków. ZASTĄP! VI-X 30 -70 cm Gatunki alternatywne okres kwitnienia wzrost pnącze krzew pełne słońce półcień cień sucho umiarkowanie wilgotno wilgotno roślina miododajna roślina przyjazna ptakom roślina tradycyjna roślina chroniona roślina jadalna roślina rodzima § 21 Rośliny jednoroczne ALTERNATYWA Aksamitka Tagetes Jest mało kłopotliwą i łatwą w uprawie rośliną tradycyjną.Świetnie znosi ubogie, piaszczyste siedliska i niedobór wody. Wymaga stanowisk słonecznych i ciepłych. Roślina o kwiatach w różnych odcieniach żółci, pomarańczu i ciepłego brązu, sadzona jest na wielogatunkowych rabatach oraz obwódkach. Jest bardzo odporna na przesadzanie, dlatego można ją przenosić i uzupełniać braki w rabatach bylinowych. Jej charakterystyczny zapach odstrasza nicienie, warto ją zatem sadzić w sąsiedztwie grządek warzywnych. 30 -70 cm VI-X Cynia wytworna Zinnia elegans Długo kwitnąca roślina o kwiatach w różnych odcieniach żółci, pomarańczu, czerwieni i różu. Wymaga stanowisk słonecznych, wilgotnych i dość zasobnych w składniki pokarmowe. Nadaje się na kwiat cięty. Jako roślina miododajna jest nieodzownym składnikiem ogródków dla motyli. Uprawa ogranicza się do regularnego podlewania i usuwania przekwitłych kwiatów, wówczas wielobarwny łan będzie zdobił ogród do pierwszych mrozów. 30 -100 cm VI-X Groszek pachnący Lathyrus odoratus Tradycyjna roślina pnąca o intensywnie pachnących kwiatach w wielorakich kolorach bieli, czerwieni oraz pastelowych błękitach i różach do ciemnych odcieni granatu i fioletu. Lubi stanowiska nasłonecznione i ciepłe, zasobne w składniki pokarmowe. Usuwanie przekwitłych kwiatostanów mobilizuje roślinę do wytwarzania nowych kwiatów, dzięki czemu groszek cieszy nas swoim urokiem do pierwszych mrozów. Doskonale nadaje się do okrycia mało atrakcyjnych płotów i siatek ogrodzeniowych. VI-X Nagietek lekarski Calendula officinalis Bardzo wdzięczna i mało wymagająca roślina hodowana przez nasze babcie w ogrodach. Raz posadzona rozsiewa się sama i cieszy żółtymi i pomarańczowymi kwiatami przez wiele lat. Uprawa ogranicza się do obrywania przekwitłych kwiatów, co przedłuża kwitnienie do pierwszych mrozów. Roślina jadalna - młode liście i płatki są składnikiem sałatek oraz lecznicza, przyśpiesza gojenie ran. Służyła do przepowiadania pogody - jeśli przed 9 rano płatki rozłożone były równolegle do ziemi, wróżyło to słoneczny dzień. 30 -50 cm VI-X Rośliny jednoroczne to gatunki, które w naszym ogrodzie żyją przez jeden sezon wegetacyjny. Wysiane wiosną, zakwitają latem i cieszą ogrodników feerią barw i bogactwem różnorodności. Są łatwe w uprawie, i dzięki nim, możemy mieć co roku nowy, świeży akcent w ogrodzie. Nasturcja większa Trapaeolum majus Jest pięknym tradycyjnym pnączem, które doskonale obrasta płoty, altany i pergole, stąd jej ludowa nazwa to „patrzy panna bez płot”. Nadaje się również do wiszących donic i skrzynek tworząc obfite kaskady zieleni. Ma małe wymagania siedliskowe i dobrze rośnie na mało zasobnych glebach. Kwiaty nasturcji w różnych odcieniach żółci i pomarańczu są bardzo dekoracyjne. Młode liście, kwiaty i niedojrzałe owoce są jadalne i świetnie nadają się na świeże sałatki. Jej charakterystyczny zapach ostrasza mrówki, ślimaki i gryzonie. VI-X Rudbekia owłosiona Rudbeckia hirta Wdzięczna długo kwitnąca roślina o okazałych kwiatach w różnych odcieniach żółci, pomarańczu i ciepłego brązu, często zmieszanych ze sobą tworzy dwukolorowe formy. Nadaje się na kwiat cięty, długo wytrzymuje w wazonie. Roślina na ogół wysiewa się sama i możemy ją spotkać często w nieoczekiwanych miejscach ogrodu. Doskonale znosi okresowy brak wody, lubi miejsca słoneczne i ciepłe. Przywabia owady i rozświetla ogród nawet w pochmurny dzień. 40 -80 cm VII-IX Słonecznik zwyczajny Helianthus annuus Jedna z najbardziej tradycyjnych roślin hodowanych w ogrodach. Okazałe żółte kwiaty wędrują wraz ze słońcem, obserwując jego tarczę, stąd nazwa rośliny. Wymaga stanowiska słonecznego i zasobnego w składniki pokarmowe. Warto sadzić go przy płotach i ścianach budynków, ponieważ wielkie kwiaty czasami potrzebują podpory. Nasiona słonecznika to nie tylko przysmak ludzi. Pozostawione na zimę kwiatostany, będą ulubionym miejscem wizyt naszych skrzydlatych przyjaciół: sikor, grubodziobów i dzwońców. 40 -250 cm VII-X Wyżlin większy, lwia paszcza Antirrhinum majus Bajkowe kwiaty ulubione przez dzieci, dzięki swoim niezwykłym przypominającym pyszczek lwa kwiatom. Kwitnie w niemal wszystkich kolorach, obficie i długo. Nadaje się jako uzupełnienie rabat bylinowych, niższe formy na obwódki, również jako roślina do pojemników i jako kwiat cięty. Jest rośliną miododajną, przywabia przede wszystkim pszczoły i trzmiele, które potrafią otworzyć zamknięte kwiaty, by wyssać ich słodycz. Lubi miejsca słoneczne i ciepłe. 20 - 50 cm VI-X 22 23 Rośliny dwuletnie ALTERNATYWA Bratek ogrodowy Viola wittrockiana Ta ciągle popularna roślina doczekała się wielu odmian barwnych. Kwiaty w niemal wszystkich kolorach zdobią nasz ogród jako jedne z pierwszych. Warto tę roślinę wysiewać samemu, bo zimujące w gruncie sadzonki zakwitają wcześniej, są zahartowane i bardziej odporne na zimno. Mają zastosowanie jako obwódki rabat i wiosenne nasadzenia wśród później kwitnących bylin. Są również często sadzone w skrzynkach i donicach. Roślinę wysiewa się w lipcu, by we wrześniu przesadzić ją na miejsce stałe. 15 -25 cm III-VI Dziewanna Verbascum Ta rodzima roślina hodowana kiedyś w ogrodach, przeżywa teraz swoisty renesans i stosowana jest w bardzo nowoczesnych aranżacjach ogrodowych. Ma małe wymagania glebowe i dobrze znosi suszę. Ludowe przysłowie mówi: „gdzie rośnie dziewanna, tam bez posagu panna”, co wskazuje, że roślina ta rośnie na mało żyznych glebach. Ze względu na swój długi palowy korzeń bardzo źle znosi przesadzanie, dlatego tylko młode sadzonki możemy przenosić. Pozostawione na zimę kwiatostany dają nasiona ptakom. 100 -180 cm VI-VIII Goździk brodaty, cegiełka Dianthus barbatus Roślina o zniewalającym zapachu i niezliczonych barwach kwiatów, od białego do ciemnego różu. Częste są odmiany kilkukolorowe o mozaikowym wybarwieniu. Ten łatwy w uprawie, niewymagający kwiat od stuleci hodowany w ogrodach, jest wciąż bardzo popularny. Wysiewany w maju lub czerwcu, a wysadzany na miejsca stałe we wrześniu, latem następnego roku będzie nas zachwycał kępami gęstego kwiecia. Goździk jest rośliną miododajną, dlatego nie może go zabraknąć w ogrodzie dla motyli. 30 -60 cm V-IX Mak polny Papaver rhoeas Mak polny jest rośliną związaną z uprawami zbóż. Nie jest gatunkiem rodzimym, na ziemie polskie przybył we wczesnym średniowieczu wraz z roślinami uprawnymi. Ulotne, delikatne kwiaty wysiane w dużej kępie, zachwycają intensywną barwą. Roślinę należy wysiewać jesienią, wówczas już od maja będzie w ogrodzie mocnym akcentem. W kolejnych latach maki wysiewają się same. Duże kwiaty przywabiają owady, a z ukrytych w makówkach nasion korzystają ptaki. 20 -70 cm V-VIII Rośliny dwuletnie to gatunki, które do zakwitnięcia potrzebują dwóch sezonów wegetacyjnych. Pierwszego roku wytwarzają łodygi i liście, a po przezimowaniu zakwitają.Na ogół jednak, raz posiane wysiewają się same i nie nastręczają trudności w uprawie. Malwa ogrodowa Althea rosea Piękna roślina od wieków zakorzeniona w tradycyjnych ogrodach wiejskich. Sadzona przy ścianach i płotach barwnymi kwiatami zdobi nasz ogród. Kwiaty pojedyncze lub pełne w różnych kolorach od bieli, poprzez odcienie żółci, różu aż do ciemnego bordo. Wymaga stanowisk słonecznych i umiarkowanie wilgotnych. By cieszyć się kwitnącymi malwami, trzeba o nich pomyśleć rok wcześniej i wysiać nasiona w maju. Malwa źle znosi przesadzanie, więc wysiewamy ją od razu na miejsce stałe albo przesadzamy 2-3 liściowe sadzonki. 120 -200 cm VII-IX Miesiącznica roczna Lunnaria annua Wiosenna roślina o intensywnie fioletowych kwiatach, bardzo efektowna w większych skupieniach. Ze względu na wczesne kwitnienie warto sadzić ją między krzewami liściastymi, np. porzeczką. Jej ludowa nazwa to srebrniki Judasza, która bierze się od charakterystycznych okrągłych owoców, wykorzystywanych w suchych bukietach. Roślinę wysiewamy od czerwca do lipca, a na miejsce stałe wysadzamy jesienią. W kolejnych latach roślina rozsiewa się sama. Jest rośliną chętnie odwiedzaną przez motyle. 30 -70 cm III-V Niezapominajka leśna Myosotis sylvatica Tradycyjna roślina dwuletnia o charakterystycznych drobnych, błękitnych kwiatach z żółtym oczkiem. Kwitnie od wiosny do lata. Raz posadzona sama się wysiewa, trzeba tylko pamiętać by nie usuwać jej zbyt wcześnie. Nadaje się na wiosenne obwódki rabat lub jako uzupełnienie w kompozycjach bylinowych. Dobrze znosi przesadzanie, dlatego nawet kwitnącą można przenosić i aranżować wiosenne kompozycje. Te bajkowe kwiaty warto posadzić w naszym ogrodzie i, co sugeruje nazwa, nie zapomnieć o nich. 15 -30 cm IV-VII Stokrotka trwała Bellis perennis Odmiany ogrodowe stokrotki wyhodowane są z rodzimej stokrotki pospolitej. Białe kwiaty z różowym obrzeżeniem są jednymi z pierwszych zakwitających na wiosnę. Nadają się na obwódki rabat jak również do nasadzeń w skrzynkach i donicach. Uroczo wyglądają również na trawniku. Aby przedłużyć kwitnienie rośliny, należy regularnie usuwać przekwitłe kwiatostany. Nasiona wysiewamy w lipcu, na miejsce stałe wysadzamy jesienią. Po posadzeniu roślina rozsiewa się sama. Łacińska nazwa Bellis oznacza „piękny”. 15 -20 cm III-VI 24 25 Rośliny wieloletnie ALTERNATYWA Barwinek pospolity Vinca minor Barwinek to drobna, a bardzo efektowna roślina zadarniająca. Jest doskonałą alternatywą dla trawnika w miejscach zacienionych i mało użytkowanych, na przykład pod drzewami. Kwiaty barwinka mają intensywnie niebieski kolor, a liście są zimozielone i lśniące. Jest rośliną rodzimą, występującą w starych lasach liściastych. Na stanowiskach naturalnych objęta jest częściową ochroną gatunkową. Nazwa barwinka pochodzi od jego właściwości barwierskich, niegdyś farbowano nim jajka na Wielkanoc. 10 -15 cm IV-V § Dalia ogrodowa Dahlia cultorum Dalie to jedne z najstarszych i najpopularniejszych roślin ogrodowych. Mnogość form i barw sprawia, że dalie nadają się do różnorodnych nasadzeń. Okazałe mogą stanowić centrum rabaty, mniejsze jej uzupełnienie. Odmiany wysokie warto sadzić przy płotach i ścianach budynków, średnie i małe nadają się do pojemników. Dalie są roślinami ciepłolubnymi i nasze zimy są dla nich zabójcze, dlatego bulwy muszą zimować w pomieszczeniach. Wysadzone wiosną do ogrodu, przez całe lato będą nas cieszyć okazałymi, barwnymi kwiatami. 30 -160 cm VII-X Dzielżan jesienny Helenium autumnale Ta okazała bylina jest bardzo wdzięcznym składnikiem ogrodów, obficie kwitnie nie wymagając wiele w zamian. Żółte i pomarańczowe kwiaty są bardzo trwałe i zdobią nasz ogród przez wiele tygodni. Doskonale nadaje się również na kwiat cięty. Wysokie pędy warto sadzić przy płocie lub ścianie budynku, bo obfite kwiecie, czasem wymaga podpory. Wymaga miejsc słonecznych, ale dość wilgotnych, w czasie suszy konieczne jest podlewanie. Kwiaty produkują dużo pyłku, który jest pożytkiem dla licznych owadów. 60 -200 cm VII-IX Floks wiechowaty Phlox paniculata Floks to tradycyjna, obficie kwitnąca bylina. Kwiaty w różnych odcieniach barwnych od białego poprzez róż i fiolet. Wyselekcjonowano również formy dwubarwne. Kwiaty pięknie pachną szczególnie silnie wieczorem. Roślina przywabia motyle, zwłaszcza motyle zmierzchowe na przykład zawisaki, zwane polskimi kolibrami, które zawisają w locie nad kwiatem i długimi trąbkami spijają ukryty w nich nektar. Roślina jest mało wymagająca, w okresach suszy wymaga podlewania. Nadaje się na kwiat cięty. 15 -20 cm III-VI Rośliny wieloletnie, zwane inaczej bylinami, to niezwykle wdzięczni mieszkańcy ogrodu. Raz posadzone cieszą ogrodników przez wiele lat, odwdzięczając się za gościnę obfitym i długim kwitnieniem. Ich rozmaitość barw i form zapewni dekoracyjny efekt przez cały rok. Funkia Hosta Zapomniane, a dziś na nowo odkrywane funkie nadają się do nasadzeń w cieniu i półcieniu. Funkie hoduje się ze względu na piękne, dekoracyjne liście, które w zależności od odmiany, mają barwy od szmaragdowej do soczystej zieleni, czasem z białym lub żółtawym obrzeżeniem lub rysunkiem liści. Również kwiaty funkii są niezwykle urokliwe. Wykształcone w postaci wydłużonych dzwonków, białe lub jasnofioletowe zebrane są w obfite grona przyciągające owady. 20 - 60 cm VI-VIII Jeżówka purpurowa Echinacea purpurea Ta piękna roślina o trwałych różowych kwiatach jest bardzo ceniona przez motyle, które oblegają ją przez cały okres kwitnienia. Roślina tworzy zwarte dekoracyjne kępy i ma zastosowanie jako główny element letniej rabaty bylinowej. W ostatnich latach jeżówka robi również karierę jako ważna roślina lecznicza wspomagająca odporność organizmu. Ma działanie przeciwzapalne, przeciwgrzybiczne oraz przeciwwirusowe. Pomaga w chorobach gardła oraz stanach gorączkowych. 70 -100 cm VII-IX Konwalia majowa Convallaria majalis Urokliwa rodzima roślina o niezwykle pachnących dzwonkowatych kwiatach zebranych w grono. Konwalia rozrasta się tworząc zwarte łany. Lubi stanowiska cieniste, dlatego warto ją sadzić pod drzewami i krzewami. Liście są atrakcyjne przez cały sezon wegetacyjny stąd sprawdzi się ona jako roślina zadarniająca. W naturze rośnie w lasach liściastych: grądach, dąbrowach buczynach, czasami w lasach mieszanych. Na stanowiskach naturalnych objęta jest częściową ochroną gatunkową. 15 -25 cm V-VI § Kosaciec brudkowy Iris germanica Kosaciec, zwany też irysem, to niezwykle dekoracyjna bylina, która inspirow,ała artystów i była motywem dzieł Wyspiańskiego i Van Gogha. Kosaćce są mało kłopotliwe, co jakiś czas wymagają zmiany stanowiska i odmłodzenia kłączy, wówczas odwdzięczą się obfitym kwitnieniem. Płatki we wszystkim możliwych kolorach przypominają barwne motyle. Przekwitające kwiaty warto usuwać, by zachować estetykę rośliny, poza tym wytwarzanie nasion niepotrzebnie ją osłabia. 50 -80 cm V-VI 26 27 Rośliny wieloletnie ALTERNATYWA Lawenda wąskolistna Lavandula angustifolia Śródziemnomorska roślina o charakterystycznym przyjemnym zapachu zarówno kwiatów jak i liści. Kwitnie w różnych odcieniach fioletu. Dekoracyjna również po kwitnieniu dzięki srebnoszarym liściom. Nadaje się jako uzupełnienie rabat bylinowych oraz na obwódki. By utrzymywała formę i obficie kwitła, wymaga corocznego przycinania pędów. Roślina silnie miododajna przywabiająca liczne pszczoły i motyle. Nadaje się zarówno na kwiat cięty jak i do suszenia. 30 - 80 cm VI-VIII Lebiodka pospolita Origanum vulgare Obficie i długo kwitnąca roślina miododajna przywabiająca rzesze owadów. Na stanowiskach naturalnych występuje na słonecznych skarpach i przydrożach. Posadzona w dużej kępie, tworzy atrakcyjny akcent na rabacie. Jest rośliną leczniczą stosowaną jako środek wykrztuśny i poprawiający trawienie oraz przyprawową (oregano). Do jej rozprzestrzenienia przyczynili się prawdopodobnie Słowianie, a uprawiana była w wirydarzach już w średniowieczu. Obowiązkowy gatunek w ogrodach dla motyli! 20 -80 cm VI-IX Lilia tygrysia Lilium lancifolium Lilia tygrysia to jedna z najbardziej wytrzymałych i długowiecznych gatunków lilii hodowanych w tradycyjnych ogrodach. Kwiaty ma pomarańczowe, ciemno nakrapiane o płatkach silnie wygiętych do góry. Na jednej roślinie może wytworzyć się nawet dwadzieścia kwiatów, dzięki czemu roślina bardzo długo kwitnie. Jest bardzo efektowna, a posadzona w grupie może stanowić centrum letniej rabaty bylinowej. Rozmnaża się dzięki tworzonym w kątach liści czarnym cebulkom powietrznym i przez podziemne cebule przybyszowe. 60 -100 cm VII-IX Liliowiec ogrodowy Hemerocallis hybrida Dawna tradycyjna roślina ogrodowa po latach zapomnienia znów przeżywa swój renesans. Liliowce są odporne i łatwe w uprawie, a na przestrzeni lat wyhodowano mnóstwo odmian o różnym terminie kwitnienia, wielkości i barwach. Kwiaty liliowców mają na ogół różne odcienie żółci i pomarańczu. Mimo że pojedynczy kwiat kwitnie tylko jeden dzień, to liczne pąki zapewniają ciągłość kwitnienia nawet przez kilka tygodni. Roślina rozmnaża się wegetatywnie i doskonale znosi przesadzanie. 40 -110 cm V-VIII 28 Mak wschodni Papaver orientale Roślina o okazałych intensywnych w barwie kwiatach, których piękno rekompensuje ich ulotność. Maki mają różne odmiany barwne od czerwieni i pomarańczu do pastelowych odcieni różu. Po kwitnieniu część nadziemna obumiera, dlatego bylina nie może być wiodącym składnikiem rabat, natomiast doskonale sprawdza się jako intensywny akcent uzupełniający. Wymaga stanowiska słonecznego i ciepłego, o glebie suchej, dobrze przepuszczalnej. Roślina źle znosi przesadzanie, tylko młode sadzonki bez uszczerbku znoszą ten zabieg. 50 -100 cm V-VI Orlik pospolity Aquilegia vulgaris Ta tradycyjna w ogrodach roślina jest gatunkiem rodzimym. Poprzez selekcję wyhodowano liczne odmiany barwne, obok źródłowego ciemnego fioletu znane są białe, kremowe, różowe i niebieskie oraz formy dwubarwne. Roślina jest mało wymagająca, preferuje siedliska półcieniste lub cieniste oraz lekko wilgotną glebę. Rozsiewa się sama i warto pozostawiać jej siewki, ponieważ bylina jest krótkotrwała i po kilku latach ginie. Po kwitnieniu liście orlika tracą na atrakcyjności, dlatego należy obok niego posadzić byliny później kwitnące. 40 -70 cm V-VII § Ostróżka trwała Delphinium cultorum Błękitne i fioletowe ostróżki są ozdobą każdego ogrodu. Okazałe, wysokie, obficie kwitnące przyciągają wzrok i grają pierwsze skrzypce na bylinowych rabatach. Lubią stanowiska słoneczne o dość wilgotnej glebie. Kwiaty z charakterystyczną ostrogą przywabiają licznych zapylaczy, przede wszystkim trzmiele. Wysokie odmiany czasem potrzebują podpór, można je zatem sadzić przy płotach. Obcięcie kwiatostanów po kwitnieniu tuż nad ziemią mobilizuje roślinę do powtórnego zakwitnięcia jesienią. 100 -150 cm VII-IX Parzydło leśne Aruncus dioicus Duża, obficie kwitnąca bylina, wykorzystywana w ogrodach tradycyjnych. Kwiaty są drobne, kremowe zebrane w imponujące kwiatostany. Wymaga stanowiska zacienionego i średnio wilgotnej lub wilgotnej gleby. Parzydło jest rośliną przywabiającą owady, z jej pyłku korzystają pszczoły, bzygi i bardzo często kruszczyca złotawka, duży metalicznie zielony chrząszcz. Jest rośliną rodzimą, występującą w lasach liściastych, głównie na południu Polski. Na stanowiskach naturalnych objęta jest ścisłą ochroną gatunkową. 150 -200 cm VI-VII § 29 Rośliny wieloletnie ALTERNATYWA Piwonia chińska, bujan Paeonia lactiflora Piwonie to prawdziwe królowe ogrodów. Wielkie, pełne, intensywnie pachnące kwiaty wzbudzają zachwyt. By wytworzyć dużo okazałych kwiatów wymaga żyznej, przepuszczalnej gleby. Za staranie odwdzięczy się obfitym kwitnieniem przez kilka lat. Piwonie nie lubią przesadzania, po takim zabiegu zakwitają dopiero po kilku latach, warto więc przemyśleć jej docelowe nasadzenie. Roślina jest również atrakcyjna po zaprzestaniu kwitnienia, ma zwarty, kulisty pokrój i ozdobne, lśniące, ciemnozielone liście. 50 -100 cm V-VI Rudbekia błyskotliwa Rudbeckia fulgida Rudbekia błyskotliwa jest rośliną łatwą w uprawie i mało wymagającą. Zakwita latem burzą atrakcyjnych złotożółtych kwiatów, których trwałość jest zaskakująco długa. Usuwanie przekwitłych kwiatostanów przedłuża dodatkowo jej kwitnienie. Roślina nie lubi suszy, dlatego w skwarne dni należy ją podlewać. Tworzy zwarte poduchowate łany i może być centralnym elementem letniej rabaty. Dzięki obfitym, długo kwitnącym kwiatom, jest ulubioną rośliną owadów. Przywabia pszczoły, trzmiele i motyle. 50 -80 cm VII-X Sadziec konopiasty Eupatorium cannabinum Sadziec jest rośliną rodzimą występującą nad rzekami i jeziorami oraz w wilgotnych lasach liściastych. Wymaga stanowiska wilgotnego i żyznego, dlatego warto ją sadzić w bagiennej strefie oczka wodnego. Intensywnie pachnie i produkuje dużo nektaru dlatego przywabia dziesiątki owadów, nie powinno jej zatem zabraknąć w żadnym ogrodzie przyjaznym przyrodzie! Drobne różowe kwiaty zebrane są w efektowne kwiatostany, na których często siada po kilka motyli naraz. 50 -150 cm VII-IX Serduszka okazałe Dicentra spectabilis Niezwykle urokliwa i efektowna roślina, hodowana w tradycyjnych ogrodach już od XIX wieku. Kwiaty różowe lub białe osadzone na łukowatych łodyżkach zwracają uwagę swą niezwykłością. Serduszka jest byliną krótkotrwałą, po zakwitnięciu część nadziemna zamiera, dlatego w jej sąsiedztwie należy posadzić później kwitnące byliny albo zapełnić lukę gatunkami jednorocznymi. Roślina nie jest wymagająca, preferuje siedlisko półcieniste o wilgotnej glebie . 60 -90 cm V-VI 30 Słoneczniczek szorstki Heliopsis helianthoides var. scabra Jedna z najbardziej wdzięcznych roślin ogrodowych. Słoneczniczek ma małe wymagania i jest bardzo odporny na niekorzystne warunki. Lubi stanowisko słoneczne, ale radzi sobie również w półcieniu. W czasie suszy reaguje więdnięciem liści, po podlaniu natychmiast odzyskuje blask. Żółte kwiaty zdobią ogród przez długie tygodnie, nadają się na kwiat cięty i na suszki. Jest rośliną tradycyjną od dawna hodowaną w ogrodach. Usuwanie przekwitłych kwiatostanów może przedłużyć kwitnienie rośliny aż do października. 80 -150 cm VII-IX Szałwia lekarska Salvia officinalis Pachnąca szałwia była hodowana w ogrodach już od średniowiecza. Niegdyś wierzono w cudowną wręcz moc uzdrawiającą tej rośliny. Dzisiaj szałwia jest popularnym zielem stosowanym w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. Błękitnofioletowe kwiaty szałwii są miododajne i przyciągają owady głównie pszczoły i trzmiele. Srebrne, omszone liście wydzielają silny korzenny zapach i są bardzo atrakcyjne również po kwitnieniu rośliny. Ze względu na swój aromat ma zastosowanie w kuchni jako roślina przyprawowa. 30 - 60 cm VI-VII Ślaz zygmarek Malva alcea Jest reliktem prehistorycznych i średniowiecznych upraw, a do jego rozprzestrzenienia przyczynili się prawdopodobnie Słowianie. W średniowieczu ślaz zygmarek był uprawiany w wirydarzach klasztornych jako roślina lecznicza w chorobach układu oddechowego. Piękne, delikatne jasnoróżowe kwiaty kwitną przez całe lato dając pożytek pszczołom, a nasiona są chętnie zjadane przez ptaki. Roślina jest mało wymagająca, lubi stanowiska słoneczne i dość suche. 50 -120 cm VI-IX Wrotycz maruna Tanacetum parthenium Roślina od dawna hodowana w ogrodach. Kwiaty ma białe, pojedyncze lub pełne zebrane w gęsty krzaczasty kwiatostan. Maruna, mimo że jest dość krótkowieczną byliną, daje obfity samosiew, dzięki czemu sama się odnawia, a czasem pojawia się w nieoczekiwanym miejscu ogrodu. Stosowana była jako roślina lecznicza już w XVI w. Ma działanie przeciwbólowe, rozkurczowe i przeciwgorączkowe. Doskonale czuje się w półcieniu na glebie średnio wilgotnej. Świetna jako uzupełnienie na rabatach bylinowych. 20 - 60 cm VI-IX 31 Krzewy i pnącza ALTERNATYWA Bluszcz pospolity Hedera helix Rodzime pnącze o zimozielonych skórzastych liściach. Jest również doskonałą rośliną okrywową i z powodzeniem może zastąpić trawnik w miejscach mało użytkowanych. Lubi cień lub półcień, dlatego warto go sadzić pod drzewami. Pędy, jeśli trafią na chropowatą powierzchnię (kora drzew, mury), wytwarzają korzenie czepne i wspinają się pokrywając zielenią. Gatunek na stanowiskach naturalnych objęty jest ochroną częściową. Jest jedną z najdawniej znanych roślin ozdobnych. § Bukszpan wieczniezielony Buxus sempervirens Popularny krzew, którego głównym atutem są zimozielone skórzaste listki, gęsto pokrywające gałązki. Krzew doskonale nadaje się do cięcia i formowania, dzięki czemu można z niego tworzyć zwarte żywopłoty. Niezbyt szybko przyrasta, dlatego świetnie nadaje się do niewielkich ogrodów. Lubi stanowiska cieniste o średnio wilgotnej glebie. Dobrze znosi suszę. Jest rośliną tradycyjną, której gałązki znajdują zastosowanie w ozdobach na wielkanocny stół. Forsycja pośrednia Forsythia intermedia Jeden z bardziej lubianych przez ogrodników krzewów, ponieważ zakwita wczesną wiosną, gdy inne gatunki dopiero zaczynają budzić się z zimowego uśpienia. Już w marcu obsypuje się burzą żółtych dzwonkowatych kwiatów. Liście rozwijają się na roślinie dopiero po kwitnieniu. Jako wcześnie kwitnący krzew jest doskonałym pożytkiem dla owadów, głównie dla pierwszych wiosennych pszczół i trzmieli, które po zimie intensywnie szukają pożywienia. W gęstych krzewach forsycji schronienie znajdą również ptaki. III-IV Jaśminowiec wonny Philadelphus coronarius Tradycyjny krzew od dawna sadzony w wiejskich ogrodach. Jego ozdobą są duże kremowe kwiaty o czterech płatkach i przyjemnym zapachu. Kwitnie od końca maja do początku czerwca. Krzew jest dość rozłożysty, dorasta do 3 m wysokości, jest małowymagający i łatwy w uprawie. Dzięki intensywnie pachnącym kwiatom przywabia owady i jest rośliną miododajną. Gęste krzewy są miejscem schronienia i zakładania gniazd dla licznych gatunków ptaków. V-VI 32 Kalina koralowa odm. Rosea Viburnum opulus Jeden z najdawniej uprawianych krzewów, często uprawiany przy polskich dworach i pałacach. Popularnie nazywana buldeneżem od francuskich słów boule de neige oznaczających śnieżną kulę. Nazwa pochodzi od kulistych, białych kwiatostanów. Krzew dorasta do 4 m wysokości, a kwiatami zdobią ogród w maju i czerwcu. Jest częstym składnikiem koszyków do sypania kwiatów na święto Bożego Ciała. Gęste krzewy kaliny są miejscem schronienia i zakładania gniazd przez ptaki. V-VI Lilak (Bez) pospolity Syringa vulgaris Krzew hodowany od ponad 300 lat w parkach, ogrodach i zieleńcach. Kojarzy się nieodłącznie z polską wsią. Jest bardzo niewybredny, a okazałe kwiatostany w różnych odcieniach fioletu oraz przyjemnej woni są nieodłącznym elementem ogrodów tradycyjnych. Lubi stanowiska słoneczne, ale dobrze radzi sobie również w umiarkowanym cieniu. Uprawa ogranicza się do obcinania kwiatostanów po kwitnieniu oraz odmładzającego krzewy cięcia. Roślina przywabia owady oraz jest miejscem gniazdowania ptaków. 30 -70 cm VI-X Róże Rosa Tych królowych ogrodów nie trzeba przedstawiać. Olbrzymia mnogość odmian sprawia, że każdy w gronie róż znajdzie coś dla siebie. Mają formy krzewiaste, pnące i płożące. Kwiaty pojedyncze i pełne, w niemal wszystkich kolorach. Kwitną od wiosny do pierwszych przymrozków... Jak prawdziwe królowe wymagają opieki i dbałości, trzeba okrywać je zimą, prowadzić cięcia pielęgnujące i obcinać przekwitłe kwiaty. Za opiekę odwdzięczą się jednak niedościgłym pięknem. 20 -250 cm V-X Wiciokrzew pomorski Lonicera periclimenum Wiciokrzew to jedno z bardziej popularnych pnączy, wykorzystywane do okrywania bramek, pergoli i altanek. W Polsce w stanie naturalnym występuje w nadmorskich lasach i objęty jest ochroną gatunkową. Ozdobą rośliny są trąbkowate żółte kwiaty o przyjemnym zapachu, a później czerwone jagody. Jest ulubionym kwiatem motyli, zwłaszcza zmierzchowych zawisaków, które spijając nektar długimi trąbkami, przypominają kolibry. Pnącze jest miejscem zakładania gniazd przez ptaki, a owoce są przez nie chętnie zjadane. V-VII § 33 LITERATURA Alberternst B. 1995. Kontrolle des Japan-Knöterichs an Fließgewässern. II. Untersuchungen zu Biologie und Ökologie der neophytischen Knöterich-Arten. W: Landesanstalt f. Umweltschutz Baden-Württemberg: Handbuch Wasser 2, nr 18. Alberternst B. 1998. Biologie, Ökologie, Verbreitung und Kontrolle von Reynoutria-Sippen in Baden-Württemberg. Schr.-R. des Inst. Landespflege der Albert Ludwigs-Universität Freiburg, Culterra 23. Brock J., Wade M. 1992. Regeneration of Japanese knotweed (Fallopia japonica) from rhizomes and stems: observation from greenhouse trials. IX Międzynarodowe sympozjum na temat biologii chwastów, 16-18 września 1992, Dijon, Francja, s. 85-94. Bzdęga K., Nowak T., Tokarska-Guzik B. 2009. Gatunki z rodzaju słonecznik Helianthus spp. W: Dajdok Z., Pawlaczyk P. (red.) Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski, s. 100-104, Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin. Chittka L., Schürkens S. 2001. Successful invasion of a floral market, Nature, 411, s. 653. Csiszár Á., Korda M., Schmidt D., Šporčić D., Teleki B., Tiborcz V., Zagyvai G., Bartha D. 2012. Study on Allelopathic Potential of Some Invasive and Potentially Invasive Neophytes, International Scientific Conference on Sustainable Development & Ecological Footprint, Sopron, Węgry. Dajdok Z., Pawlaczyk P. (red.) 2009. Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski, Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin. Kącki Z. 2009. Rudbekia naga Rudbeckia laciniata L. W: Dajdok Z., Pawlaczyk P. (red.) Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski, s. 66-68, Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin. Koenies H., Glavac V. 1979. Über die Konkurrenzfähigkeit des Indischen Springkrauts (Impatiens glandulifera Royle) am Fuldaufer bei Kassel, Philippia 4, s. 47-59. Moroń D., Lenda M., Skórka P., Szentgyörgyi H, Settele J., Woyciechowski M. 2009. Wild pollinator communities are negatively affected by invasion of alien goldenrods in grassland landscapes, Biological Conservation 142, s. 1322, www.elsevier.com/locate/biocon. Richardson D. M., Pyšek P., Rejmánek M., Barbour M. G., Panetta F. D., West C. J. 2000. Naturalization and invasion of alien plants: concepts and definitions, Diversity & Distributions, Oxford, 6: 93-107. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym, Dz.U. 2011 nr 210 poz. 1260. Skórka P., Lenda M., Tryjanowski P. 2010. Invasive alien goldenrods negatively affect grassland bird communities in Eastern Europe, Biological Conservation 143, s. 856-861, www.elsevier.com/locate/biocon. Tokarska-Guzik B. 2005. The Establishment and Spread of Alien Plant Species (Kenophytes) in the Flora of Poland s. 1192. Prace Naukowe Uniw. Śląskiego w Katowicach. Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński C. 2012. Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych, Warszawa. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880. Vrchotová N., Šerá B. 2008. Allelopathic properties of knotweed rhizome extracts, Plant Soil Environ, 54, 7, s. 301-303. Vrchotová N., Šerá B., Krejčová J. 2011. Allelopathic activity of extracts from Impatiens species, Plant Soil Environ, 57, 2, s. 57-60. Wade M., Child L., Adachi N.1996. Japanese Knotweed - a cultivated coloniser, Biological science Review, 8, 31-33. Warto przeczytać: Iwaniuk A., Kowalik E. 2013. Polski ogród wiejski, Bellona, Warszawa. Kowalik E., Kowalska M. 2013. Kolorowe zagrody, Stowarzyszenie Wiejskie , Zielona Przestrzeń, Grabowo. Plessner H. 1987. Wiejski ogród przydomowy, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa. Priwieziencew E. 2005. O wirydarzu polskim, czyli o tradycyjnych ogródkach i wiejskich kwiatach, Biuletyn Informacyjny Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie, Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Przysieku, nr 24. Rymon Lipińska J. 2012. Tradycyjne ogrody przyjazne naturze i krajobrazom, www.zaborskipark.pl. Zątek W. 2003. Przydomowy ogród wiejski dawniej i dziś, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej im. H. Kołłątaja w Krakowie, nr 402, s. 271-276. PRZEPISY PRAWA oraz wykaz 34 gatunków inwazyjnych hodowanych w ogrodach Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880) Art. 120. 1. Zabrania się wprowadzania do środowiska przyrodniczego oraz przemieszczania w tym środowisku roślin, zwierząt lub grzybów gatunków obcych. 2. Zezwolenie na: 1) wwożenie z zagranicy gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić rodzimym gatunkom lub siedli-skom przyrodniczym, oraz jednocześnie na czynności, o których mowa w pkt 2, w stosunku do tych okazów wydaje Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska; 2) przetrzymywanie, hodowlę, rozmnażanie, oferowanie do sprzedaży i zbywanie gatunków, o których mowa w pkt 1 wydaje właściwy regionalny dyrektor ochrony środowiska. Art. 130. Kto wprowadza do środowiska przyrodniczego lub przemieszcza w tym środowisku rośliny, zwierzęta lub grzyby gatunków obcych oraz bez zezwolenia lub wbrew jego warunkom sprowadza do kraju, przetrzymuje, prowadzi hodowlę, rozmnaża lub sprzedaje na terenie kraju rośliny, zwierzęta lub grzyby gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić rodzimym gatunkom lub siedliskom przyrodniczym, podlega karze aresztu albo grzywny. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym (Dz.U. 2011 nr 210 poz. 1260) azolla drobna Azolla filiculoides barszcz Mantegazziego Heracleum mantegazzianum barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi bożodrzew gruczołowaty Ailanthus altissima grubosz Helmsa Crassula helmsii kolcolist zachodni Ulex europaeus kolczurka klapowana Echinocystis lobata niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera niecierpek pomarańczowy Impatiens capensis moczarka delikatna Elodea nuttallii rdestowiec czeski Reynoutria x bohemica rdestowiec japoński Reynoutria japonica rdestowiec sachaliński Reynoutria sachalinensis Spartina anglica trojeść amerykańska Asclepias syriaca tulejnik amerykański Lysichitonamericanus Inwazyjne gatunki roślin według publikacji Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych (Tokarska-Guzik B. i in. 2012) hodowane w ogrodach: aster nowobelgijski aster wierzbolistny azolla paprotkowa dereń rozłogowy kolcowój pospolity kolczurka klapowana kroplik żółty łubin trwały moczarka kanadyjska naparstnica purpurowa nawłoć kanadyjska nawłoć późna nawłoć wąskolistna niecierpek gruczołowaty niecierpek pomarańczowy orzech włoski powojnik pnący rdestowiec japoński rdestowiec pośredni rdestowiec sachaliński róża pomarszczona rudbekia naga słonecznik bulwiasty sumak octowiec tawuła kutnerowata tojeść kropkowana winobluszcz zaroślowy Pomorski Zespół Parków Krajobrazowych Zaborski Park Krajobrazowy ul. Turystyczna 10 • 89-606 Charzykowy tel./fax 52 39 609 64 www.zaborskipark.pl •[email protected] Tekst i opracowanie: Justyna Rymon Lipińska Autorzy zdjęć: Alicja Rymon Lipińska Justyna Rymon Lipińska Elżbieta Kowalik Jeśli posiadasz gatunki inwazyjne w ogrodzie i nie wiesz jak się ich pozbyć oraz czym jez zastąpić - skontaktuj się z nami!
