STYLE PRZYWIĄZANIA U DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM I ICH WPŁYW

STYLE PRZYWIĄZANIA U DZIECI W MŁODSZYM WIEKU
SZKOLNYM I ICH WPŁYW NA FUNKCJONOWANIE W
ŚRODOWISKU SZKOLNYM
Zajdel Izabela
I rok studiów magisterskich, Pedagogika Opiekuńczo – Wychowawcza
opiekun naukowy: dr Beata Anna Zięba
Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów
ABSTRAKT
Zainteresowanie nauką o więzi oraz teoriami przywiązania rośnie w ostatnich
latach. Wiele dzieci nie otrzymuje od rodziców poczucia bezpieczeństwa i
szacunku. Doznają odrzucenia i nadużyć, przez co wytwarzają się u nich
nieprawidłowe
mechanizmy
przywiązania.
Skutkuje
to
zaburzeniami
emocjonalnymi i trudnościami wychowawczymi. John Bowlby opracowal typy
przywiązania i związane z nimi opisy reakcji dzieci i ich stanów emocjonalnych.
Taka wiedza pozwala na zrozumienie podłoża problemów dziecka i możliwość
zaproponowania mu odpowiednich form pomocy i terapii. Dzieci z
zaburzeniami przywiązania potrzebują pomocy i wsparcia, by radzić sobie z
emocjami i w przyszłości potrafić budować prawidłowe więzi z innymi.
SŁOWA KLUCZOWE: więź, teoria przywiązania, John Bowlby, style
przywiązania, zaburzenia emocjonalne u dzieci, problemy wychowawcze,
wczesny wiek szkolny
WSTĘP
W ostatnich latach coraz popularniejsze w literaturze stają się zagadnienia
dotyczące teorii przywiązania, nauki o więzi, a także zaburzeń w tym obszarze u
dzieci. Pomimo tego, że John Bowlby swoje wyniki badań1 związane z tym
1
zob. J. Bowlby, Attachment and loss (t. I), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1969; J.
Bowlby, Attachment and loss (t. II), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1973; J.
Bowlby, Attachment and loss (t. III), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1980.
zagadnieniem opublikował w drugiej połowie XX wieku, dopiero teraz
zainteresowanie tym tematem gwałtownie rośnie.
Rodzice odgrywają dużą rolę w wychowaniu dziecka i prawidłowym jego
rozwoju, a także socjalizacji. Zdarza się jednak coraz częściej, że dziecko nie
otrzymuje od rodziców szacunku, poczucia bezpieczeństwa i miłości. Zamiast
tego doznaje zaniedbania, a nawet skrajnych nadużyć, zostaje odrzucone. Dzieje
się to obecnie nie tylko w rodzinach głęboko patologicznych, ale także w
rodzinach pozornie prawidłowo funkcjonujących, gdzie rodzice nie mają czasu
dla swoch dzieci i gdzie od pierwszych miesięcy życia dziecko zdane jest na
nianie, żłobek, nie doświadcza matczynej miłości w sposób, jaki tego
potrzebuje. Jest to bardzo ważne, gdyż u dzieci, które doświadczają zaburzeń
więzi i przywiązania w krytycznym okresie od urodzenia do 3 roku życia,
skutkuje to w późniejszych latach wieloma problemami wychowawczymi,
których podłoże bywa niezrozumiałe dla pedagogów. Takiemu dziecku w szkole
często przypinana jest „łatka” niegrzecznego, źle wychowanego lub odwrotnie za bardzo wycofanego, niechętnego do współpracy. Jednak często bywa tak, że
problem leży głęboko w psychice dziecka i wiąże się z trudnymi
doświadczeniami z okresu wczesnego dzieciństwa. Stąd tak ważne jest
pogłębianie przez pedagogów wiedzy związanej z teorią więzi i zaburzeniami
przywiązania, by lepiej zrozumieć problemy wielu dzieci i ich podłoże oraz
umieć zaproponować im odpowiednie formy pomocy i terapii.
TEORIA
PRZYWIĄZANIA
JOHNA
BOWLBY’EGO,
STYLE
PRZYWIĄZANIA I ICH SKUTKI
Badania związane z przywiązaniem prowadzili między innymi Mary
Ainsworth2, Harry Harlow3, Konrad Lorenz4 i przede wszystkim John Bowlby5.
2
zob. M. Ainsworth, M. Blehar, E. Waters, S. Wall, Patterns of Attachment: Assessed in Strange Situation and
at Home, NJ, Hillsdale 1978.
3
zob. H. Harlow, The Nature of Love, „American Psychologist”, 13/1958, s. 673-685.
4
zob. K. Lorenz, Der Kumpan in der Umwelt des Vogels, „Journal für Ornithologie”, 83/1935, s. 137-213, 289-
413; tłum.na jęz. ang. [w :] C.H. Schiller (red), Instinctive Behavior, New York 1957.
Teoria przywiązania stworzona przez Bowlby’ego integruje pozostałe. Teoria ta
podkreśla znaczenie bliskich relacji i zależności, pod warunkiem, że są
prawidłowe i funkcjonalne dla danej fazy rozwojowej dziecka.
Bowlby określił przywiązanie, jako stan, w którym dziecko dąży do
kontaktu i bliskości z figurą przywiązania, szczególnie, w sytuacji gdy się boi
lub jest chore. Taka tendencja przywiązania do danej osoby jest trwała.6
Aby pojawiło się przywiązanie muszą być spełnione trzy podstawowe
warunki: 1. dziecko dąży do utrzymania bliskiego kontaktu fizycznego z figurą
przywiązania (rodzic lub opiekun) i podejmuje zachowania przywiązaniowe
takie jak ssanie, przywieranie, uśmiechanie się, podążanie za, krzyk i płacz7;
2. Efekt „bezpiecznej bazy” – matka/rodzic służy dziecku, jako bezpieczna baza,
z której eksploruje otoczenie i jest ona dla niego schronieniem; 3. Lęk
separacyjny– dziecko reaguje bardzo gwałtownie w przypadku separacji od
osoby, do której jest przywiązane.
Zależnie od tego jak matka/rodzic (figura przywiązania) będzie reagować
na potrzeby dziecka, zarówno te fizjologiczne, jak i związane z przywiązaniem
tworzy się albo więź bezpieczna, albo więź pozabezpieczna (w więzi
pozabezpiecznej
wyróżniamy trzy rodzaje:
unikającą, ambiwalentną i
zdezorganizowaną). Jak poszczególne rodzaje wytworzonej więzi wpływają na
funkcjonowanie dziecka? W więzi bezpiecznej dziecko chętnie eksploruje
otoczenie, może rozstawać się z matką/rodzicem na krótko bez okazywania
zdenerwowania, rodzic/opiekun jest dla niego bezpieczną bazą. Dziecko takie
staje się zdolne do trwałych i opartych na zaufaniu związków z innymi, ma
wysokie poczucie własnej wartości, jest odporne na krytyke, potrafi
5
zob. J. Bowlby, Attachment and loss (t. I), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1969; J.
Bowlby, Attachment and loss (t. II), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1973; J.
Bowlby, Attachment and loss (t. III), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1980.
6
J. Bow lby, Pr zywiązanie, , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 405.
7
J. Bowlby, Przywiązanie, , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 258.
współpracować i nawiązywać relacje. Dziecko takie rozwija się prawidłowo, a
w środowisku szkolnym nie sprawia poważniejszych problemów.8
Z kolei pozabezpieczne style przywiązania mają swe źródło w
niezaspokojonej u dziecka potrzebie bezpieczeństwa. W ambiwalentnym stylu
dziecko z jednej strony poszukuje kontaktu z matką/opiekunem, a z drugiej
opiera się przed takim kontaktem. Ma to swoje źródło w niekonsekwentnych
zachowaniach matki wobec dziecka (np. czasem jest czuła i opiekuńcza, a
czasem krzyczy na dziecko, gdy to płacze). Dzieci takie mogą obawiać się
dorosłych, bardzo przeżywają rozstania. Nie mają pewności, czy rodzic
pospieszy z pomocą w razie zagrożenia. Nie potrafią opanować emocji, są
dziećmi „głośnymi”, ale niechętnie eksplorują świat.9 W szkolnych warunkach
charakteryzują się wycofaniem z relacji z rówieśnikami, a w przypadku
zachowań agresywnych ze strony rówieśników najczęściej przyjmują rolę
ofiary.10 Wyjątkowo przeżywają każde rozstanie w swoim życiu.
W unikającym stylu przywiązania dziecko unika kontaktu i dorosłych, nie
poszukuje pocieszenia u rodziców, a także nie ma dla niego różnicy, kto się nim
opiekuje. Taki styl kształtuje się, gdy dziecko nie doświadcza kontaktu z
opiekunem w sytuacjach, które traktuje, jako zagrażające mu. Dziecko wydaje
się być „niezależnym” i dąży do nieadekwatnej dla swojego wieku
samodzielności. Nie umie się bawić i nie wykazuje empatii. Na poziomie
zachowania nie okazuje stresu, jednak badania procesów fizjologicznych go
ujawniają. Dzieci takie w szkole bywają albo bardzo agresywne, albo bardzo
wycofane.
W zdezorganizowanym stylu przywiązania dzieci są najbardziej
predysponowane do poważnych zaburzeń. Taki styl przywiązania jest skutkiem
8
A.
Szołtysik,
Style
przywiązania
u
dzieci,
[wyświetlono
17.03.2017],
http://www.silesia.edu.pl/superior/doku.php?id=silesia_superior:aleksandra_szoltysik
9
Tamże.
10
G. Iniewicz, Zaburzenia emocjonalne u dzieci I młodzieży z perspektywy teorii przywiązania, „Psychiatria
Polska”, tom XLII, numer 5/2008, s. 671 – 682.
bardzo traumatycznych przeżyć od wczesnego dzieciństwa, a ich matki
określane są jako na przemian wrogie i bezradne. Ich zachowania są
nieprzewidywalne.11 Dzieci takie na zbliżenie emocjonalne rodzica reagują
paniką. Zdarza się, że z powodu patologicznej sytuacji w domu przyjmują rolę
rodzica dla młodszego rodzeństwa, a własnego rodzica traktują jak wroga. W
środowisku szkolnym dzieci te mogą przejawiać zaburzenia zachowania,
sprawiać poważne trudnosci wychowawcze i być nieprzewidywalne w swoich
zachowaniach. Stają się najwiekszym wyzwaniem dla pedagoga.
ZAKOŃCZENIE
Podsumowując ważna dla pedagogów jest świadomość istnienia
poszczególnych stylów przywiązania i ich wpływu na zachowania dzieci.
Okazuje się, że nie zawsze dziecko niegrzeczne, sprawiające trudności
wychowawcze należy po prostu ukarać za złe zachowanie i oczekiwać zmiany.
Często dziecko zachowuje się tak, a nie inaczej, bo nie zna innych wzorów
zachowań, nie umie uczestniczyć w życiu społecznym. Warto brać pod uwagę
takie sytuacje, diagnozować dziecko i jego środowisko oraz w miarę możliwości
w przypadku pozabezpiecznych stylów przywiązania reprezentowanych przez
dziecko poszukiwać form pomocy i terapii, takich jak wsparcie, socjoterpia, czy
wizyta u specjalisty. Odpowiednia reakcja i interwencja pedagoga/nauczyciela
we wczesnym wieku szkolnym dziecka pozwoli na zmianę pewnych wzorców
zachowań i postaw na pozytywne, tak by w przyszłości potrafiło ono
nawiązywać prawidłowe relacje z innymi i budować bliskie więzi.
BIBLIOGRAFIA
1. Ainsworth M., Blehar M., Waters E., Wall S., Patterns of Attachment:
Assessed in Strange Situation and at Home, NJ, Hillsdale 1978.
2. Bowlby J., Attachment and loss (t. I, II, III), Hogarth Press and the
Institute of Psycho-Analysis, London 1969 (t. I), 1973 (t. II), 1980 (t. III);
11
G. Iniewicz, Zaburzenia emocjonalne u dzieci I młodzieży z perspektywy teorii przywiązania, „Psychiatria
Polska”, tom XLII, numer 5/2008, s. 671 – 682.
3. Bowlby J., Przywiązanie, , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2007, s. 405.
4. Harlow H., The Nature of Love, „American Psychologist”, 13/1958
5. Iniewicz G., Zaburzenia emocjonalne u dzieci I młodzieży z perspektywy
teorii przywiązania, „Psychiatria Polska”, tom XLII, numer 5 2008.
6. Lorenz K., Der Kumpan in der Umwelt des Vogels, „Journal für
Ornithologie”, 83/1935, s. 137-213, 289-413;
7. Szołtysik A., Style przywiązania u dzieci, [wyświetlono 17.03.2017],
http://www.silesia.edu.pl/superior/doku.php?id=silesia_superior:aleksandr
a_szoltysik