Rośliny oleiste
advertisement
Rośliny oleiste Rośliny oleiste Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin Bogdan Kulig Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin Bogdan Kulig Rośliny oleiste Rośliny oleiste - rośliny, których nasiona lub owoce mają 20–70% tłuszczu oraz są surowcem do otrzymywania olejów roślinnych. Zaliczamy do nich: bawełna; dynia oleista; gorczyca biała (jasna); gorczyca czarna; gorczyca sarepska; len zwyczajny; lnianka; konopie siewne; kukurydza; mak lekarski; oliwka europejska; orzech ziemny; palma kokosowa; palma olejowa; rącznik pospolity; rzepak; rzepik; rzodkiew oleista; sezam indyjski; słonecznik; soja Tłuszcze roślinne, to: olejeje roślinne w postaci płynnej (np. olej słonecznikowy, olej rzepakowy, oliwa z oliwek) lub tłuszcze stałe (np. masło kokosowe). W tłuszczach roślinnych zawarte są nienasycone kwasy tłuszczowe, zawierające przynajmniej jedno wiązanie podwójne pomiędzy atomami węgla. Są to kwasy korzystnie wpływające na nasze zdrowie, obniżające poziom cholesterolu. Tłuszcze zwierzęce smalec wytapiany ze słoniny masło otrzymywane z mleka tran - jedyny olej jadalny pochodzenia zwierzęcego Kwasy tłuszczowe: Liczba atomów węgla w łańcuchu Kwasy tłuszczowe nasycone (CnH2nO2) Kwasy tłuszczowe nienasycone CnH2n – (2, 4, 6) O2 Liczba nienasyconych wiązań 1 C12 C14 C16 C18 C20 C22 laurynowy mirystynowy palmitynowy stearynowy arachinowy behenowy 2 mirystooleinowy palmitooleinowy oleinowy linolowy eikozenowy erukowy - 3 linolenowy - Liczba atomów węgla w łańcuchu Kwasy tłuszczowe nasycone (CnH2nO2) Kwasy tłuszczowe nienasycone CnH2n – (2, 4, 6) O2 Liczba nienasyconych wiązań 1 C12 C14 C16 C18 C20 C22 laurynowy mirystynowy palmitynowy stearynowy arachinowy behenowy mirystooleinowy palmitooleinowy oleinowy eikozenowy erukowy 2 linolowy - 3 linolenowy - Kwasy tłuszczowe nienasycone: Nienasycone kwasy tłuszczowe są to kwasy tłuszczowe zawierające wiązania podwójne. Są one z reguły bezbarwnymi cieczami. W większości z nich wszystkie wiązania podwójne są cis, Wśród nienasyconych kwasów tłuszczowych wyróżnia się grupę wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, które zawierają więcej niż jedno wiązanie podwójne. Są one niezbędnym elementem diety człowieka (stanowią grupę tzw. witamin F), gdyż są nam potrzebę do tworzenia ważnych związków (np. prostaglandyn), a nie są syntezowane przez nasze organizmy (mogą je syntezować jedynie rośliny). Do stałych tłuszczów jadalnych należą tłuszcze palmowe, pozostałe są w stanie naturalnym olejami. Szczególnie bogata w kwas oleinowy jest oliwa, olej rzepakowy, arachidowy i sezamowy oraz tłuszcz z miąższu owoców palmy olejowej. Wyjątkowo dużo kwasu linolowego znajduje się w oleju słonecznikowym i krokoszowym. W kwas ten obfituje także olej sojowy, bawełniany, kukurydziany i sezamowy. Większe ilości kwasu linolenowego można znaleźć w oleju rzepakowym i sojowym. Rośliny, z których pozyskuje się na świecie najwięcej oleju, to 1. soja, 2. bawełna, 3. rzepak, 4. słonecznik, 5. orzechy kokosowe 6. palma olejowe 7. oliwka, 5. sezam, 6. Len; 7. rącznik, Możliwości wykorzystania olejów roślinnych do celów technicznych (przykłady): olej do smarowania prowadnic w pilarkach łańcuchowych, adiuwanty do środków ochrony roślin, emulsje do obróbki metali, produkcja detergentów, farb i lakierów. produkcja substancji syntetycznych (nylon 613, 1013 itp.) Wyróżnia się trzy kategorie olejów w związku ze zdolnością przetwarzania warstewki oleju w twardą, elastyczną powłoczkę. Im więcej zawiera wielonienasyconych kwasów tłuszczowych tym szybciej schnie w zetknięciu z powietrzem. To w jakiej kategorii znajduje się dany olej daje mu również określoną ważność, przechowując dłużej tracą znacznie swoje właściwości i mogą ulec zjełczeniu. oleje schnące - mogą być przechowywane ok. 3-4 miesiące (zawierają powyżej 50% wielonienasyconych kwasów tłuszczowych); oleje półschnące - mają ważność 4-6 miesięcy (posiadają między 2049% wielonienasyconych kwasów tłuszczowych); oleje nieschnące mogą być trzymane od 6-8 miesięcy (zawierają do 19% wielonienasyconych kwasów tłuszczowych). Niektóre właściwości chemiczne tłuszczu można także scharakteryzować za pomocą pewnych liczb stałych zwanych konstantami tłuszczowymi. Liczba jodowa wskazuje, ile gramów jodu (J2) przyłącza 100 g badanego tłuszczu. Informuje ona o zdolności oleju do schnięcia. Jod zostaje przyłączony do kwasów tłuszczowych nienasyconych w miejscu ich podwójnych wiązań. Im wyższa jest liczba jodowa tłuszczu tym większa jest w nim zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych o dwóch lub trzech podwójnych wiązaniach i tym szybciej schnie na powietrzu. Wszystkie oleje roślinne można podzielić na trzy grupy w zależności od wartości liczby jodowej: nieschnące, o liczbie jodowej poniżej 85, półschnące, o liczbie jodowej od 85 -130, schnące, o liczbie jodowej ponad 130. Liczba kwasowa wskazuje, ile mg KOH potrzeba do zobojętnienia wolnych kwasów tłuszczowych występujących w 1 g badanego tłuszczu. Informuje ona o stopniu związania kwasów tłuszczowych w glicerydy. Wysoką liczbę kwasową wykazują tłuszcze wyekstrahowane z nasion niedojrzałych lub nasion źle przechowywanych po sprzęcie. Także w czasie długotrwałego przechowywania tłuszczu w nieodpowiednich warunkach zachodzą w nim procesy hydrolityczne, prowadzące do rozbicia struktury trójglicerydu i uwolnienia związanych w nim kwasów tłuszczowych. Liczba kwasowa informuje zatem o stopniu dojrzewania nasion, o warunkach ich przechowywania po sprzęcie i o stanie świeżości tłuszczu Stopień dojrzenia nasion charakteryzuje także zawartość chlorofilu w wyekstrahowanym z nich oleju. Zawartość chlorofilu podaje się w mikrogramach na 1 g oleju (ppm). Olej wydobyty z nasion niedojrzałych zawiera więcej niż 20 ppm chlorofilu. Makuchy i śruta Makuchy i śruta poekstrakcyjna to produkty uboczne przy pozyskiwaniu oleju, wykorzystywane m.in. na paszę. Makuchy sezamowe stosuje się do wyrobu chałwy, makuchy gorczycowe do wyrobu musztard. Skład chemiczny śruty poekstrakcyjnej oraz makuchu rzepakowego (Krzymanski, 1986) Wyszczególnienie Sucha masa (%) Białko (%) Tłuszcz surowy (%) Bezazotowe związki wyciągowe (%) Włókno surowe (%) Popiół (%) Aminokwasy egzogenne (g/kg): lizyna metionina i cystyna treonina tryptofan Strawność białka (%) Energia metaboliczna (MJ/kg) dla: bydła i owiec świń drobiu Śruta 88,0 38,1 2,4 28,8 Makuch 93,0 28,9 8,0-21,3 25,5 11,2 7,5 11,3 6,0 20,6 17,1 16,0 5,0 70,0 15,6 13,0 — 3,8 84,0 105 120 75 120 140 110 Powierzchnia zasiewów, plony i zbiory roślin oleistycha Wyszczególnienie 19962000b 2002 2003 2004 19962000b =100 2003= =100 564,9 29,5 1666,0 x x x 122,6 164,8 201,8 538,2 30,3 1632,9 131,4 146,4 192,9 126,3 162,9 205,9 w liczbach bezwzględnych Powierzchnia w tys. ha Plony z 1 ha w dt Zbiory w tys. ton Powierzchnia w tys. ha Plony z 1 ha w dt Zbiory w tys. ton Ogółem 451,9 460,8 429,3 20,2 21,4 17,9 865,7 967,7 825,7 w tym rzepak i rzepik 409,6 439,0 426,3 20,7 21,7 18,6 846,7 952,7 793,0 a Od 2003 r. łącznie z lnem oleistym. b Przeciętne roczne. Biodisel Podczas spalania paliwa rzepakowego wydziela się do atmosfery mniej: Dwutlenku węgla (o 10-40%) Węglowodorów (10-40%) Sadzy (20-80%) Substancji rakotwórczych i mutagennych ( 10-90%) Związków siarki (<5 ppm) Znaczenie gospodarcze roślin oleistych uprawianych w Polsce Z ponad 200 gatunków roślin występujących na świecie w naszych warunkach glebo-klimatycznych uprawia się tylko nieznaczną część. Czołowe miejsce pod względem obszaru zasiewów, plonów i zbiorów zajmuje u nas rzepak ozimy (95 - 98%), a olej rzepakowy jest podstawowym składnikiem większości wyrobów polskiego przemysłu olejarskiego. Podobnym surowcem dla przemysłu olejarskiego są nasiona rzepaku jarego i rzepiku ozimego. Ich znaczenie gospodarcze jest jednak małe, gdyż łącznie ich zbiory wynoszą zaledwie ok. 1% globalnych zbiorów rzepaku i rzepiku. Rzepak jary i rzepik ozimy mają u nas znaczenie tylko jako rośliny uzupełniające uprawę rzepaku ozimego, gdyż plonują od niego gorzej. Fazy rozwojowe u roślin krzyżowych 1 2 3 4 5 6 — — — — — — kiełkowanie i wschody, formowanie rozety, formowanie łodygi, pąkowanie i wzrost łodygi, kwitnienie i formowanie łuszczyn, formowanie nasion i dojrzewanie. Kiełkowanie i wschody Kiełkowanie nasion rozpoczyna się z chwilą ich umieszczenia na wilgotnym podłożu. Pobierając wodę z podłoża nasiona pęcznieją (etap zmian fizycznych), substancje zapasowe nagromadzone w liścieniach ulegają rozkładowi pod wpływem uruchomionych z tarczki enzymów (etap przemian biochemicznych), wzrasta kiełek i korzeń zarodkowy (etap zmian fizjologicznych). Nasiona roślin krzyżowych kiełkują epigeicznie. Z chwilą wydostania się liścieni ponad powierzchnię roli następują wschody. Uważa się je za pełne, gdy na polu widoczne są wyraźne rzędy siewek. W stadium siewki następuje synteza chlorofilu oraz wzrost liścieni i łodyżki podliścieniowej. Liścienie podejmują funkcję asymilacyjną odżywiając wzrastające siewki, korzeń zarodkowy zagłębia się w ziemi i zaczyna pobierać z podłoża wodę i łatwo dostępne składniki pokarmowe. Kiełkowanie epigeiczne 1 – korzonek zarodkowy 2 - kolanko podliścieniowe 3 – łupina nasienna 4 – liścienie 5 - liście System korzeniowy rzepaku jest bardzo silny i głęboko sięgający. Jego korzeń palowy z licznymi drobnymi korzeniami bocznymi wzrasta w glebę w czasie wegetacji roślin do głębokości 120 - 200 cm, a nawet więcej (290 cm). Nad korzeniem roślina tworzy łodygę podliścieniową (hypocotyl), nazywaną także potocznie szyjką korzeniową, gdy tymczasem w pojęciu botanicznym szyjką korzeniową jest tylko strefa przejścia łodygi podliścieniowej w korzeń Formowanie rozety Formowanie rozety rozpoczyna się z chwilą utworzenia między liścieniami pierwszego liścia. Następnie młode rośliny formują dalsze liście, które są rozdzielone krótkimi międzywęźlami, tak że powstaje w ten sposób rozeta liści. Jednocześnie wzrasta i zagłębia się w glebę korzeń palowy i rozrastają się korzenie boczne. U roślin w fazie rozety można wyróżnić łodyżkę podliścieniową, zwaną także szyjką korzeniową, oraz łodyżkę nadliścieniową. W zależności od długości międzywęźli i wysokości wyniesienia pąka wierzchołkowego ponad powierzchnię ziemi, rośliny w tej fazie rozwoju mogą mieć pokrój zwarty, luźny lub wybujały. Faza rozetki A-siewka, B- roślina przed zimą 1- pąk wierzchołkowy, 2- miejsce wyrastania liści, 3- szyjka korzeniowa, 4- powierzchnia gleby, 5- korzeń, 6łodyga podliścieniowa, 7- łodyga nadliścieniowa Rzepik A-siewka, B- roślina przed zimą 1- pąk wierzchołkowy, 2- miejsce wyrastania liści, 3- szyjka korzeniowa, 4- powierzchnia gleby, 5- korzeń, 6- łodyga podliścioeniowa, 7- łodyga nadliścieniowa Rzepak (A) Rzepik (B) Liście rozetowe Właściwe liście rozwijają się z pączka wierzchołkowego umieszczonego między liścieniami. Liście rozetowe rzepaku oddzielone są od siebie wyraźnymi międzywęźlami tworzącymi łodygę nadliścieniową. Mają one barwę błękitnozieloną wskutek nalotu woskowego, są ogonkowe kształtu lirowatego o brzegach pierzastosiecznych. Powierzchnia liści rozetowych jest nie owłosiona lub z pojedynczymi prostymi włoskami na brzegach. W dobrych warunkach wzrostu rzepak przed zimą wytwarza rozetę złożoną z 6 - 8 liści rozdzielonych krótkimi międzywęźlami, jego pąk wierzchołkowy jest wyniesiony ponad powierzchnię ziemi nie wyżej niż na 3 cm, szyjka korzeniowa osiąga średnicę ponad 5 mm, a korzeń palowy długość 15 - 20 cm. Formowanie łodygi Formowanie łodygi rozpoczyna się z chwilą wydłużenia się międzywęźli pomiędzy nowo tworzonymi liśćmi i trwa do momentu ukazywania się na wierzchołku łodygi pąków kwiatowych. Rośliny ozime odbudowują w tej fazie zniszczony zimą aparat liściowy z pąka wierzchołkowego lub z pąków bocznych i formują łodygę. Liście rzepaku Górne liście rzepaku (A) i rzepiku (B) Liście łodygowe siedzące – rzepak jary Łodyga i liście wyższych partii łodygi Łodyga rzepaku jest wysoka, sztywna, u podstawy zdrewniała, rozgałęziająca się i obficie ulistniona. Pędy boczne odchylone są od pędu głównego pod kątem zwykle większym niż 45°. Rozgałęzienie się łodyg następuje z kątów liści. Cała roślina ma barwę błękitnozieloną. Liście środkowej i górnej partii łodyg są lancetowate, niepodzielne, w ok. 1/3 długości nieco przewężone, siedzące. Obejmują one dolną częścią blaszki łodygę do połowy lub najwyżej do 2/3 i są zazwyczaj nieowłosione Pąkowanie i wzrost łodygi Pakowanie i wzrost łodygi rozpoczyna się z chwilą ukazywania się na wierzchołku łodygi pąków kwiatowych, w zbiorowisku u ok. 10% roślin. W tej fazie następuje dynamiczny wzrost łodygi (strzelanie w łodygę), pojawiają się pąki kwiatowe w kątach liści, następuje stopniowe rozluźnianie się pąków i wreszcie wzrost płatków zwiniętych jeszcze w pąku (żółty pąk). Fazę kończy rozwijanie kwiatów. Pąki i kwiaty rzepaku (A), rzepiku (B) Kwiatostan Kwiatostanem rzepaku jest luźne, wydłużone grono, pąki kwiatowe położone są wyżej niż rozwinięte kwiaty lub na równym poziomie. Kwitnienie rozpoczyna się od dolnej części gron i postępuje ku górze. U rzepaku i rzepiku, oprócz obcozapylenia, może występować samozapylenie. Kwitnienie i formowanie łuszczyn Kwitnienie i formowanie łuszczyn rozpoczyna się z chwilą rozwijania się płatków korony na pędzie głównym, w zbiorowisku u ok. 10% roślin. W pełni kwitnienia zakwitają także rozgałęzienia boczne, podczas gdy na pędzie głównym liczba uformowanych łuszczyn równa się w przybliżeniu liczbie nierozwiniętych jeszcze pąków kwiatowych. W końcu kwitnienia w zbiorowisku roślin przekwita około 90% roślin w całym kwiatostanie, przeważająca część łuszczyn zostaje już uformowana. Kwiat krzyżowych Pokrój ogólny rośliny krzyżowej na przykładzie rzepaku: A — siewka, B — roślina w fazie rozety, C — roślina kwitnąca i owocująca; 1 — korzeń zarodkowy, 2 — szyjka korzeniowa, 3 — łodyga podliścieniowa, 4 — liścienie, 5 — pączek wierzchołkowy, 6 — łodyga nadliścieniowa, 7 — korzeń główny, 8 — korzenie boczne, 9 — liście rozetowe, ogonkowe, 10 — liście łodygowe siedzące, 11 — pęd główny, 12 — rozgałęzienia boczne I rzędu, 13 — rozgałęzienia boczne II rzędu, 14 — groniasty kwiatostan, 15 — pąki kwiatowe, 16 — kwiaty, 17 — owoce Rzepak jary kwitnienie Formowanie nasion i dojrzewanie Formowanie nasion i dojrzewanie. Drobne, wodnistozielone nasiona wzrastają w uformowanych łuszczynach, dzięki wzmożonej syntezie chlorofilu stają się ciemnozielone, wreszcie dorastają do normalnej wielkości i matowieją, lecz przy nacisku rozpadają się jeszcze na połowy. Od tego momentu następuje dynamiczny ubytek wody z nasion i zmiana ich barwy. Łuszczyny rzepaku (A) i rzepiku (B) Owoce Owocem rzepaku jest gładka lub guzowata łuszczyna, słabo wygięta, odstająca od osi owocostanu, o krótkim dziobie. Łuszczyna zawiera 20 - 30 nasion. Nasiona rzepaku mają kształt kulisty, zabarwienie ciemnobrunatne, prawie czarne z lekkim odcieniem niebieskawym. Masa 1000 nasion wynosi 4 - 6 g. Skład chemiczny nasion przedstawia się następująco: tłuszcz surowy — 40 - 51% białko surowe — 20 - 26% włókno surowe — 6 - 7% bezazotowe związki wyciągowe — 18 - 22% popiół surowy — 4,0 - 4,5% Etapy dojrzewania W stadium dojrzałości technicznej nasiona zmieniają barwę zarumieniając się po bokach, łuszczyny (łuszczynki) żółkną lub stają się matowozielone, liście w środkowych partiach łodygi żółkną i opadają. Procesy syntezy tłuszczu i białka w nasionach zostają ukończone, lecz przyrasta jeszcze nieco masa 1000 nasion. W stadium dojrzałości pełnej ponad 90% nasion przybiera typowe zabarwienie na całej powierzchni, wszystkie łuszczyny są już pożółkłe, liście na całej długości łodygi żółkną i opadają. Masa 1000 nasion ustala się. W stadium dojrzałości martwej całe rośliny zasychają, suche łuszczyny intensywnie pękają, nasiona silnie osypują się, słoma czernieje. Samoczynne pękanie łuszczyn rozpoczyna się już w pełni dojrzałości technicznej i nasila się w dojrzałości pełnej, przybierając katastrofalne rozmiary w dojrzałości martwej. Sprzyja mu przemienne nawilżanie łuszczyn od rosy wieczorem i rano oraz wysychanie intensywnie w dzień pod wpływem bezpośredniego nasłonecznienia. Silne wiatry i burze po pełnym dojrzeniu nasion oraz wstrząsanie roślinami w czasie ich koszenia zwiększa rozmiary strat. Totalne straty może spowodować gradobicie. Przerwa spoczynkowa u roślin ozimych W rozwoju ozimych roślin krzyżowych wyróżnia się ponadto przerwę spoczynkową. Rozpoczyna się ona z chwilą zahamowania wegetacji jesiennej, kiedy to średnie temperatury dobowe spadają poniżej wymagań wzrostowych roślin (5 - 6°C). Na przedzimiu rośliny przechodzą zasadnicze procesy hartowania uodporniające je na działanie niskich temperatur, w czasie zimy następują wewnętrzne zmiany fizjologiczno-biochemiczne prowadzące do inicjacji zawiązków generatywnych, wreszcie na przedwiośniu w miarę ocieplania się zostają rozbudzone do dalszego wzrostu i rozwoju, a po ustaleniu się średnich temperatur dobowych powyżej 5°C wznawiają wegetację wiosenną. Rzepak (Brassica napus var.oleifera) Skład chemiczny nasion U odmian tradycyjnych w oleju rzepaku przeważa kwas erukowy, przy niewielkiej zawartości kwasu linolowego. U odmian bezerukowych (O) przeważa kwas oleinowy, przy czym zawartość kwasu linolowego jest nieco większa. Odmiany „OO” – cechuje obniżona zawartość glukozynolanów, a „OOO” – jasna łupina nasienna i obniżona zawartość włókna W białku rzepaku aminokwasy egzogenne stanowią ok. 45% przy stosunkowo wysokiej zawartości cystyny i metioniny i przy zawartości aminokwasów egzogennych podstawowych ok. 36,5%. Wśród bezazotowych związków wyciągowych dla nasion rzepaku charakterystyczna jest zawartość związków fenolowych i tioglikozydów nazywanych obecnie glukozynolami, które stanowią 1 - 6% suchej masy nasion. Głównymi glukozynolanami występującymi w nasionach rzepaku są progoitryna i glukonapina. Izotiocyjaniany mogą powodować u zwierząt uszkodzenie błon śluzowych, wpływać na skład mikroflory żołądka dzięki działaniu bakteriostatycznemu lub działać wolotwórczo albo uszkadzać wątrobę. Lotne izotiocyjaniany łatwo usunąć ze śruty przez jej parowanie, natomiast obecność nitryli i izitiocyjanianów nielotnych stwarza konieczność umiarkowanego dawkowania wysokobiałkowej śruty rzepakowej w żywieniu zwierząt. Przy długotrwałym żywieniu tolerują ją zasadniczo tylko przeżuwacze. Odmiany mieszańcowe Rzepak jest jedyną rośliną oleistą uprawianą w naszym kraju na tak szeroką skalę. O jej znaczeniu i miejscu w naszej gospodarce nie trzeba nikogo przekonywać. Nie ustają więc prace nad ulepszaniem odmian w celu stworzenia wysoko wydajnej i opłacalnej produkcji. Efektem tego jest wyhodowanie i wdrożenie do uprawy odmian mieszańców złożonych rzepaku ozimego. Jest to następny, po odmianach podwójnie ulepszonych, sukces w hodowli rzepaku. I to ze względu na zwiększenie poziomu plonowania przy zachowaniu cech jakościowych odmian podwójnie ulepszonych, co niezwykle poprawia opłacalność. Najnowsza generacja odmian to mieszanće zrestorowane Odmiany mieszańcowe Odmiany Kaszub i Mazur są odmianami mieszańcowymi, które wykorzystują efekt heterozji w postaci zwiększonego plonu około 15% w stosunku do odmian tradycyjnych. Mieszańce te zarejestrowano w 2001 roku, a inne Pomorzanin i Lubusz w 2002 roku. Odmiany oprócz wysokiego plonu charakteryzują się wysoką zawartością tłuszczu i białka oraz obniżoną zawartością włókna. Charakterystyczną cechą dla mieszańców jest wczesność początku kwitnienia. W latach z występującą wiosenną suszą i niedoborem wody tego typu mieszańce mają znacznie większą szansę uzyskać wyższy plon niż odmiany późne. Odmiany te dzięki szybko rozwijającemu się systemowi korzeniowemu lepiej wykorzystują zastosowane nawożenie mineralne oraz wodę. Dzięki szybkiemu wzrostowi rzepaku mieszańcowego znacznie słabiej rozwijają się chwasty, które zagłuszane są przez dobrze rozwiniętą rozetę liściową. Hydroliza glukozynolanów Struktura plonu rzepaku Potrzeby wodne rzepaku Podstawowe dane agrotechniczne Rzepak ozimy Ilość wysiewu: 4-6 kg/ha Rozstawa rzędów: 12-15 lub 35-45 cm Głębokość siewu: 1-2 cm Termin siewu: do 25 sierpnia Termin zbioru: pierwsza połowa lipca Rzepak jary siejemy wiosną w podobnej ilości jak ozimy. Podstawowe dane agrotechniczne Rzepik ozimy: Termin siewu: 7-14 dni później niż rzepak, Ilość, głębokość siewu i rozstawa rzędów: podobnie jak u rzepaku Gorczyca roślina zielna, należąca do rodziny krzyżowych (Cruciferae), z rodzajów: Sinapis i Brassica; pochodzi z rejonów Morza Śródziemnego; gł. Uprawy: Azja Mniejsza, Europa Pd. i Zach. (g. czarna) oraz Azja Mniejsza, Chiny, Indie (g. sarepska) jednoroczna, obcopylna, miododajna; długość okresu wegetacji 100-110 dni; nasiona zawierają znaczne ilości tłuszczu: gorczyca biała - ok. 28%, sarepska - ok. 35%, czarna - ok. 31%; wykorzystywane jako przyprawa oraz surowiec do wyrobu musztardy i środków leczniczych; dostarczają cennego oleju gorczycowego; makuchy, ze względu na olejki gorczyczne, nie nadają się na paszę dla zwierząt; są one jednak cennym surowcem do produkcji musztardy. Musztardnik Gorczyca biała - Sinapis alba Roślina jednoroczna. Wysokość: do 120 cm. Łodyga: rozgałęziona, owłosiona. Kwitnienie: czerwiec-lipiec. Kwiaty:żółte, zebrane w grona, obcopylne, owadopylne. Owocem jest łuszczyna. Nasiona: kuliste, barwy jasnożółtej, średnicy około 2 mm; MTN 6-12g. Dł. Okresu weget.: 80-125 dni Ilość wysiewu: 10-12 kg/ha (120-150 szt./m2) Plon: 0,8-1,6 t/ha Gorczyca biała może być uprawiana w siewie czystym na nasiona; uprawia się ją w siewie czystym lub w mieszankach na zielonkę, a również na zielony nawóz ; ma również zastosowanie jako roślina podporowa dla grochu, wyki i mieszanek pastewnych; jest cenną rośliną o działaniu fitosanitarnym: redukuje w glebie liczebność mątwika burakowego, a także zmniejsza porażenie buraków cukrowych takimi chorobami jak: mączniak prawdziwy, chwościk buraka i rdza buraka; ze względu na bardzo wysokie tempo wzrostu może być uprawiana w międzyplonie ścierniskowym z przeznaczeniem na zielonkę lub zielony nawóz. Uprawa gorczycy białej w międzyplonach poprawia właściwości fizyczne gleby przez jej zacienienie; działa przeciwerozyjnie oraz zmniejsza zachwaszczenie; uprawiana po zbożach spełnia rolę fitosanitarną, ponieważ ogranicza występowanie chorób i szkodników zagrażających roślinom kłosowym, a także niektóre odmiany wykazują silne działanie antymątwikowe (zmniejsza o 24-28 proc. ilość żywych cyst mątwika burakowego). jedna z najtańszych metod wzbogacania gleby w materię organiczną. Blaszka liściowa gorczycy Gorczyca biała Gorczyca biała Kwitnienie gorczycy Gorczyca biała - łuszczyny Gorczyca sarepska – Brassica juncea zwana gorczycą modrą; łodygi 0,3-1,2 m wysokości, a wskutek silnego woskowego nalotu mają odcień niebieskawy; kwiaty jaskrawożółte, zebrane w baldachogrona; owocem jest łuszczyna; nasiona są drobne, ciemnosine lub żółte; MTN 1,7-2,8g; okres wegetacji trwa 106 dni; z nasion otrzymuje się olej, stosowany w przemyśle spożywczym (gł. do wyrobu musztardy), farmaceutycznym i kosmetycznym, pozostałe wytłoki po sproszkowaniu używane są do produkcji konserw. Ilość wysiewu: 6-9 kg/ha, Plon 0,4-1,2 t/ha. Siew Wyszczególnieni e Termin siewu Ilość wysiewu Rozstaw a rzędów Głębokość siewu Gorczyca biała Początek siewu zbóż jarych (I dekada kwietnia) 10-12 kg/ha 25-30 cm 1,5-2,0 cm Gorczyca czarna i sarepska Po zakończeniu siewu zbóż jarych 6-9 kg/ha 25-30 cm 1-1,5 cm Mak – Papaver somniferum L. System korzeniowy: palowy do 150 cm Łodyga wyprostowana, naga, rozgałęziająca się, długości do 160 cm, pokryta niebieskim nalotem, każdy pęd kończy się pąkiem kwiatowym Liście: dolne podłużnie jajowate z krótkim ogonkiem, ostro ząbkowane, łodygowe – bezogonkowe; Kwiaty duże, pojedyncze: kolor – biały, czerwony, samopylne Owoc: torebka / makówka o różnym kształcie (cecha dziedziczna), nasiona drobne białe lub niebieskie Mak Zawartość tłuszczu: 40-48% Opium to wysuszony sok mleczny zawierający ok. 26 alkaloidów, z których najważniejszymi są: morfina, kodeina, papaweryna. Plon: 1-1,5 t/ha Ilość wysiewu: 2-3 kg/ha w rozstawie 30-40 cm (40-60 roślin /m2) Mak Słonecznik / Helianthus annus L. System korzeniowy: palowy 1,5-2,5 m Łodyga wyprostowana, szorstka: 2,5-4 m Liście: ogonkowe, sercowate, naprzeciwległe lub naprzemianległe Kwiatostan: koszyczek o średnicy 15-45 cm, kwiaty dwojakiego rodzaju: języczkowe i rurkowe; Owoc: niełupka, MTN – 30-100g Słonecznik Słonecznik zwyczajny Kwiatostan słonecznika Słonecznik Plon: ok. 2,5 t/ha Zawartość tłuszczu: 40-45 % Zawartość białka: 15-18 % Długość okresu wegetacji: 120-125 dni Ilość wysiewu: 5-6 roślin/m2 Rozstawa: 50-60 cm Głębokość 5-7 cm Dynia oleista / Cucurbita pepo L. System korzeniowy: płytki, rozwija się w warstwie ornej Łodyga: bruzdkowana, rozgałęziająca się, pusta wewnątrz, owłosiona, najczęściej z wąsami czepnymi, dł. do 4m Liście: kształtu sercowatego, pięciowrębne lub zaokrąglone, pokryte włoskami Kwiaty: męskie i żeńskie Owoc: jagoda o różnorodnym kształcie i wielkości Nasiona: spłaszczone, jajowate, MTN-150-250g Ilość wysiewu: 10-25 kg/ha Zawartość tłuszczu w nasionach ok. 45% Dynia – nasiona Dynia - liścienie Dynia – kwiat żeński Dynia – zawiązek owocu Dynia olbrzymia - owoc Dynia – różnorodność owoców Owoc dyni oleistej (styryjskiej) Owoc dyni oleistej (styryjskiej) Owoc dyni oleistej (styryjskiej) Zbiór dyni oleistej LEN WŁÓKNISTY I OLEISTY (Linum usitatissimum L.) Wykorzystanie lnu włóknistego łodyga → włókno, paździerze torebki nasienne → nasiona i „plewy” lniane Znaczenie gospodarcze lnu olesitego oraz nasion lnu włóknistego nasiona lnu są wykorzystywane w przemyśle farmaceutycznym siemię lniane służy do żywienia młodych zwierząt olej lniany natomiast znany i wykorzystywany jest w lakiernictwie makuchy i śruty poekstrakcyjne są cenna paszą treściwą Skład chemiczny 35-40% tłuszczu 23% białka ogólnego 22% bezazotowych związków wyciągowych 9% błonnika 3% popiołu 8% wody W nasionach lnu włóknistego jest przeciętnie o 5,2% mniej tłuszczu niż w nasionach lnu oleistego. Dojrzała roślina lnu 1. 2. 3. 4. 5. długość ogólna długość techniczna wiecha szyjka korzeniowa Korzeń W rozwoju lnu wyróżnia się 5 faz: — faza kiełkowania i wschodów — len kiełkuje epigeicznie, wschody następują 6-12 dni od siewu, rośliny mają wtedy rozłożone poziomo liścienie i pąk wierzchołkowy między nimi, — faza jodełki — wzrost rośliny ulega zahamowaniu przy jej wysoko ści około 10 cm, a roślina wyglądem przypomina jodełkę; faza ta trwa 18 30 dni, — faza formowania łodygi — okres intensywnego wzrostu, kiedy do bowe przyrosty łodygi wynoszą 2-4 cm, maksymalnie nawet 10 cm, ulegają zahamowaniu przy niedoborze wody lub składników pokarmowych; trwa oko ło 30 dni, kończy się ukazaniem pąków kwiatowych, — faza pakowania i kwitnienia — 50-60 dni po siewie, trwa kilka dni, w miarę rozwoju pąków i kwiatów maleje tempo wzrostu łodygi; w fazie tej następuje proces grubienia ścian komórkowych włókna łodygowego, — faza dojrzewania — rozpoczyna się z zakończeniem kwitnienia, trwa 25-30 dni; zakończony jest wtedy wzrost łodygi, następuje nadal jej grubienie, wykształcają się torebki nasienne i nasiona; w fazie tej wyróżnia się 4 stadia dojrzałości: stadium dojrzałości zielonej — torebki, liście, łodygi są zielone, nasiona jeszcze nie w pełni wykształcone i zaczyna się żółknięcie łodygi u podstawy, stadium dojrzałości zielonożółtej (wczesnożółtej) cechuje właśnie taka barwa łanu — liście z 1/2 do 2/3 dolnej części łodygi opadły, pozostałe są żółte, a górna część łodygi i torebki nasienne są zielonożółte, nasiona już wykształcone, ale nie dojrzałe — jasne, osiągną dojrzałość fizjologiczną po zbiorze dosychając w słomie, stadium dojrzałości żółtej charakteryzuje taka barwa łanu; na łodydze utrzymują się resztki żółtych liści, torebki są żółte i brunatnożółte, nasiona brunatnożółte i twarde, stadium dojrzałości pełnej — barwa żółtobrunatna łanu, nasiona są brunatne i twarde. Łodyga len włóknisty tworzy korzeń palowy długości podobnej do łodygi jest cieńszy niż korzeń lnu oleistego o wartości surowca włóknistego decyduje dł. techniczna, grubość i wysmukłość łodygi dł. techniczna im jest większa tym dłuższe uzyskuje się z niej włókno rośliny o wysokości 70-80 cm mają łodygi o idealnej wysmukłości i pożądanej grubości kwiatostan w formie wiechy lub grona kwiat pięciodzielny płatki korony mniejsze niż płatki lnu oleistego płatki koloru niebieskiego lub białego, rzadziej fioletowej lub różowej Kwiat Białe i niebieskie kwiaty lnu włóknistego Owoc Suchy owoc lnu to torebka barwy żółtej lub brunatnej, Zawierająca zwykle 6-8 nasion. Siew –len włóknisty gęstość siewu jest duża (20002400 szt./m2) - 120-140 kg/ha rozstawa rzędów wąska (8-10 cm) Zbiór Len zbiera się wyrywając rośliny, gdyż ewentualne koszenie wiąże się nie tylko ze skróceniem długości technicznej łodygi ale przede wszystkim ze stratą ok. 15% masy włókna. Len włóknisty najwcześniej można zbierać w fazie dojrzałości zielonej, rezygnując z plonu nasion. Len włóknisty uprawiany na włókno i nasiona zbiera się w fazie dojrzałości wczesnożółtej. Siew – len oleisty siew nieco wcześniejszy niż lnu włóknistego (od połowy marca) obsada 600-800 szt./m2 rozstawa rzędów 20-25 cm głębokość przykrycia nasion 1,5-2 cm
