Konkurencyjność Warmii i Mazur - diagnoza problemowa
advertisement
Konkurencyjność Warmii i Mazur – diagnoza problemowa Opracowanie wykonane na zlecenie: Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego Olsztyn, czerwiec 2012 r. Autorzy: Wojciech Dziemianowicz Jacek Szlachta GEOPROFIT Strona 2 SPIS TREŚCI: 1. WPROWADZENIE ..................................................................................................................................... 6 1.1. DIAGNOZA STRATEGICZNA - ZAKRES I FUNKCJE .................................................................................................. 6 Zakresem tematycznym diagnozy nie powinno być wszystko ….................................................................................. 7 Zakres czasowy diagnozy uwzględnia momenty przełomowe … ................................................................................. 8 Zakres przestrzenny diagnozy musi dać podstawę do terytorializacji celów ............................................................... 8 Źródła danych powinny być rzetelne … ....................................................................................................................... 9 1.2. 2. DIAGNOZA – ETAPY PRAC ........................................................................................................................... 10 UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE ........................................................................................................ 12 2.1. POLITYKI UE I POLITYKI KRAJOWE ................................................................................................................. 12 Strategia Europa 2020, czyli konkurencyjność i innowacje … .................................................................................... 13 Spójność terytorialna jest coraz ważniejsza............................................................................................................... 14 Budżet europejskiej polityki spójności....................................................................................................................... 16 Projekt rozporządzenia ogólnego i rozporządzeń dotyczących poszczególnych funduszy ........................................ 17 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie ........................................ 21 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030 .......................................................................... 23 2.2. KONKURENCYJNOŚĆ WARMII I MAZUR ......................................................................................................... 25 2.2.1. Konkurencyjna gospodarka......................................................................................................... 25 Firmy Warmii i Mazur działają w trudniejszych warunkach niż ich krajowa konkurencja …...................................... 25 Inwestorzy zagraniczni omijają Warmię i Mazury … .................................................................................................. 31 Rolnictwo i sektor rolno-spożywczy mają dwa oblicza …........................................................................................... 33 Turystyka to sfera podlegająca coraz silniejszej konkurencji … ................................................................................. 35 Trend starzenia się społeczeństwa ............................................................................................................................ 37 Sprawna sieć instytucji otoczenia biznesu jest wciąż wyzwaniem............................................................................. 38 Społeczeństwo informacyjne jest elementem nowoczesnego regionu ..................................................................... 40 Administracja poprawia swoją sprawność … ............................................................................................................. 42 2.2.2. Otwarte Społeczeństwo i konkurencyjność Warmii i Mazur ....................................................... 42 To człowiek jest podstawowym czynnikiem rozwojowym......................................................................................... 42 Wciąż dostosowujemy system edukacji do potrzeb rynku pracy............................................................................... 43 Postawy społeczne są ważne tak samo jak inne czynniki rozwojowe ........................................................................ 45 Każdy człowiek pragnie wysokiej jakości życia........................................................................................................... 46 Jakość środowiska przyrodniczego jest jednym z najsilniejszych atutów regionu ..................................................... 50 2.2.3. Nowoczesne sieci i konkurencyjność Wamii i Mazur .................................................................. 51 Różnorodna dostępność komunikacyjna to wciąż nierozwiązany problem............................................................... 51 Warmia i Mazury są importerem energii elektrycznej............................................................................................... 53 Wartościowe sieci współpracy są warunkiem rozwoju.............................................................................................. 54 3. POTENCJAŁ ROZWOJOWY GMIN............................................................................................................ 56 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 4. ZRÓŻNICOWANIA WEWNĘTRZNE A PRIORYTETY STRATEGII.................................................................. 77 4.1. 4.2. 4.3. 5. ZAMOŻNOŚĆ JEST UWARUNKOWANA FUNKCJĄ GMINY … .................................................................................. 56 NOWOCZESNOŚĆ – KONCENTRUJE SIĘ W MIASTACH ......................................................................................... 63 KONKURENCYJNOŚĆ JEST DOMENĄ DUŻYCH MIAST .......................................................................................... 69 POTENCJAŁ ROZWOJOWY GMIN – WSKAŹNIK SYNTETYCZNY .............................................................................. 73 PRIORYTET – KONKURENCYJNA GOSPODARKA ................................................................................................. 80 PRIORYTET – OTWARTE SPOŁECZEŃSTWO ...................................................................................................... 86 PRIORYTET – NOWOCZESNE SIECI ................................................................................................................. 89 OBSZARY STRATEGICZNEJ INTERWENCJI ................................................................................................ 92 5.1. 5.2. 5.3. OSI – TYGRYS WARMIŃSKO-MAZURSKI ......................................................................................................... 92 OSI – OLSZTYN I JEGO OBSZAR FUKCJONALNY JAKO GŁÓWNY BIEGUN ROZWOJU .................................................... 95 OSI – OŚRODKI SUBREGIONALNE – KONIECZNY WZROST KONKURENCYJNOŚCI ...................................................... 98 Strona 3 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. 5.10. 6. OSI – OBSZARY WIEJSKIE – DWA TYPY ROZWOJU ROLNICTWA.......................................................................... 102 OSI – OBSZARY PERYFERYZACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ ............................................................................ 105 OSI – OBSZARY O SŁABYM DOSTĘPIE DO USŁUG PUBLICZNYCH.......................................................................... 107 OSI – OBSZARY PRZYGRANICZNE ................................................................................................................ 110 OSI – OBSZARY WYMAGAJĄCE RESTRUKTURYZACJI I REWITALIZACJI ................................................................... 112 OSI – OBSZARY O EKSTREMALNIE NISKIEJ DOSTĘPNOŚCI KOMUNIKACYJNEJ ......................................................... 115 OBSZARY STRATEGICZNEJ INTERWENCJI – PODSUMOWANIE ............................................................................ 118 WNIOSKI .............................................................................................................................................. 119 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. UWARUNKOWANIA EUROPEJSKIE ............................................................................................................... 119 UWARUNKOWANIA KRAJOWE ................................................................................................................... 122 KONKURENCYJNOŚĆ WARMII I MAZUR ....................................................................................................... 125 ZRÓŻNICOWANA WEWNĘTRZNE................................................................................................................. 127 7. SCENARIUSZE ROZWOJU WOJEWÓDZTWA – SYNTEZA ........................................................................ 129 8. LITERATURA......................................................................................................................................... 131 9. ANEKS METODYCZNY........................................................................................................................... 134 9.1. 9.2. 9.3. 9.4. 9.5. 9.6. SŁOWNIK WYBRANYCH POJĘĆ STOSOWANYCH W OPRACOWANIU...................................................................... 134 ANALIZA POTENCJAŁU ROZWOJOWEGO GMIN ............................................................................................... 135 WSKAŹNIKI KONKURENCYJNOŚCI GP2010 I GP2006-2010 ................................................................................... 137 WSKAŹNIK FUNKCJI TURYTYCZNEJ FT2010 ..................................................................................................... 138 WSKAŹNIK DOSTĘPNOŚCI USŁUG PUBLICZNYCH ............................................................................................. 139 ANALIZA STRON INTERNETOWYCH .............................................................................................................. 140 Strona 4 Używane skróty: Skrót B+R BAEL DNB EFRROW EPS GUS HRST HRSTC IOB JBR KPZK KSRR MRR NID OSI OZE PGR PKB SRK SSE TUAE UE WARR WJM W-M W-MBPP Rozwinięcie badania i rozwój Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności Dochód Narodowy Brutto Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich Europejska Polityka Spójności Główny Urząd Statystyczny Human Resources for Science and Technologies – osoby posiadające wykształcenie wyższe i osoby zatrudnione w sektorze B+R Core of Human Resources in Science and Technology - pracownicy sfery nauka i technika z ukończonymi studiami wyższymi w zakresie nauk ścisłych i technicznych Instytucje otoczenia biznesu Jednostka badawczo-rozwojowa Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Narodowy Instytut Dziedzictwa potencjalny obszar strategicznej interwencji Odnawialne źródła energii Państwowe Gospodarstwo Rolne Produkt Krajowy Brutto Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju Specjalna Strefa Ekonomiczna Terytorialna Agenda Unii Europejskiej Unia Europejska Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Wielkie Jeziora Mazurskie Warmińsko-mazurskie Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego w Olsztynie Strona 5 1. WPROWADZENIE Prezentowana diagnoza przygotowana została w ramach prac nad aktualizacją Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2020. Proces aktualizacji strategii wojewódzkich (dotyczy to wszystkich województw) wymuszony jest powstaniem dokumentów strategicznych na poziomie rządowym (KSRR, SRK), które z kolei wychodzą naprzeciw nowym kierunkom rozwoju Unii Europejskiej, nakreślonym w Strategii EU 2020. Powyższe nie powinno oznaczać, że nowe strategie wojewódzkie powinny być opracowane „pod środki unijne”. Prawdą jest, że gros środków rozwojowych w województwach pochodzić będzie z budżetu wspólnotowego, jednak wiązanie wizji rozwojowej ze środkami z zewnątrz wydaje się błędem strategicznym. Z drugiej strony wszyscy zdają sobie sprawę z presji wywieranej na zarządy województw, by możliwie dobrze przygotować się do efektywnego wykorzystania szansy w postaci środków zewnętrznych. Dlatego aktualizowane strategie powinny służyć przede wszystkim realizacji wizji rozwojowych regionów poprzez m.in. inteligentne wykorzystanie funduszy publicznych dla wzrostu znaczenia potencjału oddolnego (tkwiącego w danym regionie). Proces aktualizacji strategii powinien nawiązywać do obowiązującego dokumentu strategicznego, dzięki czemu zachowana zostanie ciągłość myślenia strategicznego (w innym przypadku władze regionalne narażą się na osąd, iż zmieniają wszystko co robili do tej pory ich poprzednicy lub co najmniej – jeśli sprawują władzę już kolejną kadencję, że są chwiejne w swoich wyborach strategicznych. Zakładamy jednocześnie, że aktualizacja strategii powinna być przeprowadzona w zgodzie z wytycznymi Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (dokument pn. „Aktualizacja strategii rozwoju województw z uwzględnieniem uwarunkowań krajowych i unijnych”) – wprawdzie wytyczne te nie są traktowane literalnie jako obligatoryjne, jednak zakres wytycznych, jak i logika planowania strategicznego nakazują bardzo poważne traktowanie obszarów wskazywanych przez MRR. 1.1. DIAGNOZA STRATEGICZNA - ZAKRES I FUNKCJE Diagnoza strategiczna stanowi etap budowania strategii polegający na pozyskaniu informacji o danej organizacji, analizie tych informacji i wyciągnięciu wniosków pomocnych w sformułowaniu celów. Ten, wydawać by się mogło, prosty etap wcale nie jest ani banalny, ani łatwy w wykonaniu. Nie chodzi tu bynajmniej o często zawiłe metody analityczne, ponieważ w tym zakresie praktycznie już wszystko wiadomo. Trudności wynikają przede wszystkim z faktu, iż diagnoza strategiczna jest procesem uczenia się, w którym uczestniczą nie tylko bezpośredni autorzy diagnozy, ale również liczne grono przedstawicieli instytucji zaangażowanych w proces budowania strategii. Dlatego końcowy kształt diagnozy jest tworem licznych interakcji, wymiany poglądów, prób interpretacji różnorodnych – wydawać by się mogło – oczywistych statystyk i danych jakościowych. Diagnoza w procesie planowania strategicznego pełni bardzo ważne funkcje: informacyjną – przedstawia dane statystyczne, ale również dorobek badawczy, który często jest nie tylko uzupełnieniem informacji statystycznych, lecz stanowi najistotniejsze źródło informacji o zachodzących procesach; Strona 6 porządkującą – w diagnozie dokonuje się pewnych wyborów informacji, które powinny być brane pod uwagę w dalszych etapach prac nad strategią. Jednocześnie diagnoza – wykorzystując różnorodne źródła – staje się kompilacją o charakterze porządkującym pod kątem strategii; edukacyjną – każdy zainteresowany procesem budowania strategii może dowiedzieć się z diagnozy czegoś nowego, pod warunkiem, że jest ona przeprowadzona rzetelnie (w tym uwzględnia wspomniane wcześniej efekty dyskusji); uspołeczniającą proces budowania strategii – diagnozę tworzy zespół autorski, który powinien pozostawać w stałym kontakcie z innymi osobami zaangażowanymi w proces budowania strategii. Na etapie diagnozy liczne instytucje, organizacje, firmy dowiadują się, że „ktoś” przygotowuje strategię; łączącą inne ważne ogniwa procesu strategicznego – diagnoza w procesie aktualizacji strategii musi nawiązywać do strategii wciąż aktualnej, a jednocześnie stawiać pytania i udzielać możliwie rzetelnej odpowiedzi na temat aktualnych wyzwań i problemów. Łączy zatem wizję rozwojową i skutki dotychczasowej polityki z wyzwaniami, przed jakimi stoi w danym momencie region. Diagnoza daje podstawę do dalszej dyskusji i realizacji kolejnych etapów budowania strategii. Podejmując się diagnozy trzeba odpowiedzieć na następujące pytania: jaki jest zakres tematyczny? jaki jest zakres czasowy? jaki jest zakres przestrzenny? jakie źródła będą wykorzystane? Odpowiedź na powyższe pytania pozwoli lepiej zrozumieć kontekst opracowywanej diagnozy. Zakresem tematycznym diagnozy nie powinno być wszystko … W dużym stopniu zakres tematyczny diagnozy zależy od rodzaju strategii. Diagnoza w strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa jest inna, niż w przypadku regionalnej strategii innowacji. Zakres tematyczny może być inny w strategii, którą przygotowuje się po raz pierwszy i inny w dokumencie aktualizowanym. Diagnoza problemowa przygotowana w ramach aktualizacji Strategii rozwoju społecznogospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego nie podejmuje wszystkich możliwych i interesujących tematów, ponieważ dokonano następujących rozstrzygnięć: z powagą traktowane są zapisy Ewaluacji aktualnej Strategii, z których wynika konieczność utrzymania dotychczasowych celów strategicznych, dlatego diagnoza w znacznej swojej części odnosi się do trzech celów strategicznych i stara się naświetlić sytuację województwa w tym zakresie; konieczne jest uwzględnienie zachodzących zmian w otoczeniu województwa – jest to najważniejsza przesłanka aktualizacji Strategii, ponieważ województwo warmińsko-mazurskie, jak każda inna organizacja – podlega silnej presji zewnętrznej i impulsom mającym swoje źródło poza jego granicami; konieczne jest również uwzględnienie wstępnych wniosków z dyskusji na temat przyszłej polityki rozwoju UE i Polski. Jednym z takich wniosków jest potrzeba koncentracji tematycznej oraz terytorialnej. Dlatego już na etapie diagnozy proponowane są OSI, czyli potencjalne obszary strategicznej interwencji, które będą przedmiotem dyskusji w trakcie dokonywania wyborów strategicznych. Strona 7 Zakres czasowy diagnozy uwzględnia momenty przełomowe … Zakres czasowy diagnozy obejmuje – w przeważającej mierze – lata 2004-2010. Podyktowane jest to kilkoma względami: aktualizowana Strategia była przyjęta w 31 sierpnia 2005 r. i bazowała w warstwie diagnostycznej na danych z roku 2003, dlatego punkt startu w 2004 r. jest naturalną kontynuacją (nie tworzy luki); objęcie analizą dłuższego horyzontu czasowego (np. od 2000 r.) nie wniosłoby raczej nic nowego, stwarzałoby również więcej trudności w interpretacji szeregów czasowych w kontekście najnowszych wydarzeń. Wystarczy wspomnieć, że w latach 2004-2010 mieliśmy do czynienia z co najmniej dwoma bardzo istotnymi faktami, które stanowią dobre tło do analizy. Były nimi: wstąpienie Polski do UE (1.05.2004 r.) oraz trwający do dziś kryzys gospodarczy (rozpoczęty w 2008 r., ale jego fala przyszła do Polski z opóźnieniem); włączenie z kolei do analizy roku 2011 jest niecelowe, ponieważ jedynie część oficjalnych informacji statystycznych jest dostępna dla tego właśnie roku. Mielibyśmy do czynienia z koniecznością stosowania różnych zakresów czasowych, a to wpływałoby również na możliwości interpretacyjne przy zastosowaniu podobnych metod analizy. Zakres przestrzenny diagnozy musi dać podstawę do terytorializacji celów Diagnoza powinna obejmować zarówno kontekst otoczenia, jak i problematykę wewnętrzną. W przypadku niniejszej diagnozy przyjęto następujące wymiary przestrzenne: międzynarodowy – województwo warmińsko-mazurskie jest regionem zaliczanym do grona słabszych w całej Unii Europejskiej, zatem eksponowanie tego wymiaru nie przyniesie wiele nowego, poza stwierdzeniami, że zazwyczaj plasuje się na dalszych miejscach w rankingach. Jednak warto poddać dyskusji szczególnie te zjawiska, które wyróżniają region w sensie pozytywnym w porównaniu z konkurencją europejską; krajowy – ten wymiar jest najistotniejszy w odpowiedzi na pytanie o skutki dotychczasowych działań zarówno administracji rządowej, jak i samorządów wszystkich szczebli. Na poziomie krajowym możemy definiować najlepiej konkurencyjność województwa – wszystkie regiony funkcjonują w tym samym systemie społeczno-kulturowym i ekonomiczno-technologicznym; wewnątrzwojewódzki – już w poprzedniej Diagnozie zróżnicowania wewnętrzne były jednym z ważniejszych wymiarów analizy. Można zadać pytanie, który poziom jest najbardziej odpowiedni. W przypadku podregionów dysponujemy dość szeroką paletą danych (w tym PKB na mieszkańca), jednak już poprzednio wskazywano, że nie tylko podregiony, ale nawet powiaty są zbyt duże, by uwzględnić wszystkie istotne zróżnicowania przestrzeni województwa. W statystyce publicznej dysponujemy wieloma danymi zbieranymi na poziomie powiatów i z pewnością poziom ten w licznych przypadkach jest najlepszy dla zobrazowania szczegółowych informacji (np. struktura pracujących). Wiadomo jednak, że również przestrzeń powiatowa jest często bardzo mocno zróżnicowana. Ponadto siła lub słabość powiatu wynika z siły lub słabości gmin tworzących dany powiat. Nie umniejszając roli starostw powiatowych w stymulowaniu procesów społecznogospodarczych można powiedzieć, że to w gminach zapadają najistotniejsze decyzje dotyczące uwarunkowań rozwoju. Dodatkowym argumentem za przyjęciem właśnie poziomu gminnego jako podstawowego do analizy zróżnicowań wewnętrznych jest – wbrew pozorom – bardzo bogata baza informacyjna. Strona 8 Mapa 1. Granice administracyjne gmin i powiatów województwa warmińsko-mazurskiego Źródło: opracowanie własne. Źródła danych powinny być rzetelne … Prezentowana diagnoza opiera się na kilku rodzajach źródeł danych: publikacje i bazy danych urzędów statystycznych powołanych w celu dostarczania danych – przede wszystkim takim źródłem jest GUS, ale w pewnej części wykorzystano również dane Eurostatu; dokumenty przygotowywane przez różne szczeble administracji (np. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego, raporty roczne z realizacji Strategii, studia wykonane w ramach przygotowania Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Warmińsko-Mazurskiego), analizy i ekspertyzy wykonywane na zlecenie administracji różnych szczebli – przykładem mogą być opracowania dotyczące sytuacji społeczno-gospodarczej w regionie widziane przez pryzmat ekspertów zajmujących się Polską Wschodnią czy ekspertów wykonujących analizy na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Olsztynie; wyniki badań krajowych i regionalnych, poświęconych zagadnieniom ogólnopolskim, które mogą być również analizowane w ujęciu wojewódzkim (np. Diagnoza społeczna; ocena waloryzacji turystycznej); wyniki badań własnych – wykonanych specjalnie na rzecz niniejszej diagnozy – np. analiza jakości stron internetowych urzędów gminnych, analiza konkurencyjności gmin w ujęciu krajowym; Strona 9 wyniki analizy trendów rozwojowych województwa warmińsko-mazurskiego przygotowanej przez zespół Wrocławskiej Agencji Rozwoju Regionalnego S.A. 1.2. DIAGNOZA – ETAPY PRAC Proces przygotowania diagnozy podzielony został na następujące etapy: 1. Ocena uwarunkowań zewnętrznych – przeprowadzona na podstawie analizy dokumentów krajowych i unijnych. 2. Ocena konkurencyjności Warmii i Mazur – ten etap diagnozy miał na celu prezentację konkurencyjności regionu w obszarach tematycznych zakreślonych przez wciąż aktualny układ celów operacyjnych Strategii. 3. Ocena zróżnicowań wewnętrznych – w tym przypadku proces przebiegał w następującej sekwencji: • Ocena potencjału rozwojowego gmin na podstawie metodologii zastosowanej w Diagnozie z 2005 r. Podejście to zapewnia porównywalność uzyskanych wyników i umożliwia wyciągnięcie wniosków na temat zachodzących w województwie zmian. • Ocena zróżnicowań wewnętrznych w układzie trzech priorytetów Strategii (konkurencyjna gospodarka, otwarte społeczeństwo, nowoczesne sieci). • Delimitacja Obszarów Strategicznej Interwencji (OSI)1, zgodnie z filozofią nowej polityki regionalnej zaprezentowaną w KSRR. 4. Synteza trendów rozwojowych – opracowana na podstawie raportu przygotowanego przez zespół Wrocławskiej Agencji Rozwoju Regionalnego. 5. Propozycja analizy SWOT – przygotowana propozycja będzie jeszcze przedmiotem dyskusji Zespołu zadaniowego ds. planowania strategicznego w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie oraz Zespołu ds. aktualizacji Strategii rozwoju województwa warmińsko-mazurskiego. W trakcie przygotowywania Diagnozy odbyło się kilka spotkań z członkami Zespołu zadaniowego ds. planowania strategicznego w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie oraz Zespołu ds. aktualizacji Strategii rozwoju województwa warmińsko-mazurskiego, przedstawicielami szczebla kierowniczego w Urzędzie Marszałkowskim w Olsztynie oraz pracownikami Warmińsko-Mazurskiego Biura Planowania Przestrzennego. Przedmiotem dyskusji były proponowane wstępne zapisy oraz oczekiwania i sugestie uczestników spotkań dotyczące uszczegółowienia zarówno samej warstwy diagnostycznej, jak i przyszłej zaktualizowanej Strategii. W tym miejscu autorzy opracowania pragną podziękować paniom Klaudii Peszat, Annie Dąbrowskiej, Ninie Baczyńskiej i panu Janowi Charkiewiczowi za pomoc w przygotowaniu materiału graficznego, pomoc w budowaniu baz danych oraz wkład do dyskusji. 1 W trakcie wstępnych prac nad Diagnozą stosowano wyrażenie: Potencjalne Obszary Strategicznej Interwencji, ponieważ materiał ten podlegał ożywionej dyskusji. Prezentowane opracowanie zawiera w sobie wszystkie dyskutowane problemy, dlatego zdecydowano się użyć ostatecznego sformułowania, które będzie używane w Strategii, czyli Obszary Strategicznej Interwencji (OSI). Strona 10 Wyrazy wdzięczności kierowane są do doktorów Mikołaja Herbsta i Piotra Wójcika za udostępnienie danych dotyczących dostępności komunikacyjnej. Bardzo wysoko cenimy i dziękujemy za wkład do dyskusji pracownikom Warmińsko-Mazurskiego Biura Planowania Przestrzennego w Olsztynie. W szczególny sposób dziękujemy członkom Zespołu zadaniowego ds. planowania strategicznego oraz Zespołu ds. aktualizacji Strategii za wysokie zaangażowanie i aktywność w debacie nad wstępnymi propozycjami prezentowanej Diagnozy. W ciągu całego procesu przygotowania Diagnozy otrzymywaliśmy wsparcie i pomoc merytoryczną ze strony Departamentu Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa WarmińskoMazurskiego za co serdecznie dziękujemy paniom Lidii Wójtowicz i Justynie Lis oraz panu Emilowi Walendzikowi. Strona 11 2. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE 2.1. POLITYKI UE I POLITYKI KRAJOWE Uwarunkowania zewnętrzne rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińskomazurskiego (podobnie jak i innych województw Polski) można podzielić na wynikające z przesłanek europejskich i krajowych. Znaczenie uwarunkowań europejskich wynika z wyjątkowej roli europejskiej polityki spójności w finansowaniu rozwoju społecznoOkres programowania różnych polityk na gospodarczego Polski po akcesji do Wspólnoty Europejskiej poziomie Unii Europejskiej skłania, ale nie w maju 2004 r. Ponieważ Unia Europejska programuje swoje zmusza, do myślenia o rozwoju Warmii i polityki i budżet w wieloletnim horyzoncie czasowym nie Mazur w horyzoncie czasowym co najmniej krótszym jednak niż 5 lat, decyzja aby kolejny okres progra- do roku 2020. mowania dotyczył 7 lat czyli okresu 2014-2020 oznaczała, że horyzont czasowy dokumentów strategicznych w Polsce zarówno na poziomie krajowym jak też regionalnym obejmuje także lata 20142020. Na poziomie europejskim powstały lub są opracowywane dokumenty, które będą miały znaczący wpływ również dla programowania instrumentów rozwoju w województwie warmińsko-mazurskim, a w szczególności są to: Strategia Europa 2020, dokumenty dotyczące spójności terytorialnej i terytorialnego wymiaru polityk Wspólnoty, Komunikat Komisji Europejskiej na temat wieloletniej perspektywy budżetowej 2014-2020, Projekt rozporządzeń na lata 2014-2020. Nadając tak ważną rangę otoczenia europejskiego w analizie uwarunkowań zewnętrznych przyjęto założenie, że Unia Europejska nie rozpadnie się, strefa euro nie ulegnie dezintegracji, a zmiany instytucjonalne w Unii Europejskiej pozwolą na skuteczniejszą walkę z różnymi zakłóceniami procesów rozwojowych. Oczywiście w przypadku realizacji scenariusza negatywnego wpływ otoczenie zewnętrznego na rozwój województwa może być jeszcze istotniejszy. Znaczenie uwarunkowań krajowych wynika z modelu ustrojowego Polski, w którym poziom centralizacji decyzji rozwojowych i finansów publicznych jest w dalszym ciągu znaczący. Uwarunkowania krajowe związane W ciągu ostatnich dwóch lat przyjęto dwa dokumenty rządowe, których treść znacząsą zapisami dokumentów strategicznych takich jak: Krajowa co wpływa na kształtowanie podejścia do Strategia Rozwoju Regionalnego na lata 2010-2020. Regio- rozwoju regionów. ny, miasta, obszary wiejskie przyjęta przez Rząd 13 lipca 2010 r. i Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030 przyjęta 13 grudnia 2011 r. W tym miejscu warto wspomnieć również o dokumencie Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, który przez pewien czas był traktowany jako długookresowa wizja rozwoju Polski. Ma on jednak charakter esejów dotyczących dziesięciu najważniejszych wyzwań, przed jakimi stoi nasz kraj i w najbliższych miesiącach nie zostanie najprawdopodobniej doprowadzony do formy operacyjnej strategii. W końcowej fazie prac Rządu znajduje się obecnie Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju do roku 2020. Obecnie obowiązująca Strategia Rozwoju Kraju zdezaktualizowała się, ze względu na nierealistycznie optymistyczne założenia, bowiem została uchwalona przez Rząd w roku 2006 (przed kryzysem gospodarczym), a dotyczyła horyzontu czasowego sięgającego 2015 roku. Strona 12 Strategia Europa 2020, czyli konkurencyjność i innowacje … Podstawowym dokumentem określającym polityki Wspólnoty w nadchodzących latach jest Strategia Europa 2020. Rada2 przyjęła Strategię Europa 2020 jako kolejną generację programowania procesów społeczno-gospodarczych we Wspólnocie Europejskiej, zastępującą Strategię z Lizbony i Goeteborga oraz Odnowioną Strategię Lizbońską. Strategia Europa 2020 ma być podstawą kształtowania polityk Wspólnoty, w tym także europejskiej polityki spójności, w obecnym dziesięcioleciu. Na jej podstawie zostanie przygotowana nowa edycja Zintegrowanych Wytycznych na rzecz wzrostu i zatrudnienia. Jako priorytety Strategii Europa 2020 określono: 1. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach; 2. Promocję gospodarki oszczędzającej zasoby, zielonej i konkurencyjnej oraz W zasadzie w Strategii Europa 2020 każdy region znajdzie coś dla siebie …. 3. Sprzyjanie gospodarce o wysokim zatrudnieniu; zapewniającej wysoką spójność społeczną i terytorialną. Zestaw celów na poziomie Wspólnoty Europejskiej określono następująco: 1. wskaźnik zatrudnienia dla grupy wiekowej 20-64 na poziomie 75%, 2. 3% produktu krajowego brutto przeznaczanego na badanie i rozwój, 3. 20/20/20 w zakresie klimatu i energetyki (zmniejszenie emisji CO2 o 20%, zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii do 20% oraz poprawa efektywności energetycznej o 20%), … pomimo to, część celów Strategii Europa 4. obniżenie udziału młodzieży kończącej wcześniej 2020 będzie bardzo trudne do osiągnięcia. edukację poniżej 10% oraz minimum 40% udział młodzieży w odpowiednich rocznikach kohorty wiekowej 30-34 kończącej edukację na poziomie wyższym, 5. zmniejszenie liczby osób pozostających w strefie ubóstwa o 20 milionów (wyróżnianie tej grupy ludności odbywać się będzie według zasad obowiązujących w poszczególnych państw członkowskich). Zadania związane z realizacją tych celów dla poszczególnych państw zostają zróżnicowane, co oznacza dla Polski nieco niższe wskaźniki. Strategia Europa 2020 ma być wdrażana za pomocą siedmiu flagowych inicjatyw, jakimi są: 1. Innowacyjna Europa; 2. Młodzi w ruchu; 3. Digitalna agenda dla Europy; 4. Europa oszczędzająca zasoby; 5. Polityka przemysłowa dla ery globalizacji; 6. Agenda dla nowych umiejętności i miejsc pracy oraz 7. Europejska platforma przeciw biedzie. Strategia Europa 2020 stała się w związku z tym podstawą stymulowania pozytywnych zmian w gospodarce i społeczeństwie Unii Europejskiej w obecnej dekadzie. Europejska polityka spójności będzie 2 Szefowie rządów 27 państw członkowskich UE. Strona 13 miała kluczowe znaczenie dla skutecznego wdrożenia tej strategii, bowiem dysponuje niezbędnymi środkami. Spójność terytorialna jest coraz ważniejsza W ostatnich latach Wspólnota Europejska zasadniczo zmodyfikowała ramy ustrojowo-prawne europejskiej polityki spójności. Od 1 grudnia 2009 roku wszedł w życie traktat reformujący, zawierający w artykule 3 zapis odnoszący się do celów Unii, która: „wspiera spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną oraz solidarność między państwami członkowskimi”. W tzw. piątym raporcie kohezyjnym (Inwestowanie …) pojawiły się kolejne próby zdefiniowania miejsca spójności terytorialnej w polityce rozwojowej. Są to: 1. Dostęp do usług publicznych. W Unii Europejskiej zmierzamy wyraźnie w kierunku określenia terytorialnych standardów dostępu do usług: edukacyjnych, ochrony zdrowia, handlowych, finansowych oraz biznesowych. E-usługi powinny być traktowane priorytetowo, ale niestety tylko częściowo Wysoka jakość ogólnodostępnych usług rozwiązują problem dostępności na obszarach peryfe- publicznych wymaga odpowiedniego zaplecza instytucjonalnego. ryjnych. Zarówno w przypadku usług podstawowych jak też przede wszystkim usług wyższego rzędu istotne jest rozmieszczenie potencjału instytucjonalnego. Narastającym problemem w Unii Europejskiej jest utrzymanie standardów świadczenia tych usług w warunkach zmniejszającej się ludności wielu regionów Europy. 2. Wymiar środowiskowy trwałego i zrównoważonego rozwoju. Wskazuje się na terytorialne aspekty następujących sfer: ochrony środowiska, zmian klimatycznych oraz produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Wydaje się, że rosnące znaczenie Wymiar terytorialny dostrzegany jest w wymiaru środowiskowego (tzw. zielenienie polityk) pa- coraz większej liczbie obszarów tematyczsuje zdecydowanie najlepiej do spójności terytorialnej. nych. Prawdopodobnie należy zasadniczo przedefiniować także rolę polityki przestrzennej w Unii Europejskiej jako podstawy kształtowania ładu przestrzennego. Uzasadniona jest teza, że polityka przestrzenna ma istotny i rosnący wpływ na stan spójności terytorialnej. 3. Funkcjonalne obszary geograficzne. Poszukuje się innych niż administracyjne jednostek terytorialnych, zarówno w skali makroregionów paneuropejskich, jak też obszarów transgranicznych czy metropolitalnych. Zakłada się, że takie elastyczne podejście powinno: umożliwić skuteczniejsze podjęcie problemu korzyści i niekorzyści zewnętrz- Następuje powrót do myślenia o obszarach nych koncentracji, poprawić powiązania pomiędzy róż- funkcjonalnych, czyli rzeczywistych regionymi jednostkami terytorialnymi oraz sprzyjać współ- nach. pracy w układach terytorialnych. Oczywiście problemem jest, jak takie działania wmontować operacyjnie w system polityki spójności Unii Europejskiej. We wspomnianym Raporcie Inwestowanie w przyszłość nie znaleziono jednak sposobu operacyjnego zaadresowania kwestii spójności terytorialnej. Z tego punktu widzenia bardzo interesujący jest wątek dotyczący terytorialnej oceny oddziaływania (territorial imTerytorialne efekty polityki regionalnej pact assessment). Jest to bardzo modny, nie tylko w Euro- nasuwają wiele trudnych do odpowiedzi pie, kierunek analityczny, próbujący wykorzystać dorobek pytań. prognoz oddziaływania na środowisko (environmental impact assessment). Dla terytorialnej oceny oddziaływania społecznego, gospodarczego i środowiskowego sformułowano następujące pytania: Strona 14 Czy terytorialne aspekty oddziaływania społeczno-gospodarczo-środowiskowego będą miały specyficzny wpływ na pewne regiony? Czy jakieś państwo, region lub sektor zostaną nieproporcjonalnie dotknięte ekstremalnymi konsekwencjami (tzw. outlier impact)? Czy dotknie to standardów dostępności do towarów i usług? Czy dotknie to dostępności do różnego rodzaju usług niezależnie od ich swobody lokalizacyjnej? Czy dotknie to specyficznych lokalnych jednostek terytorialnych w większym stopniu niż innych jednostek? Czy będzie to miało wpływ na zagospodarowanie nowych terenów, dotychczas pozostających poza intensywnym użytkowaniem gospodarczym? Czy dotknie to obszarów wyróżnionych jako wrażliwe ekologicznie? Czy będzie to prowadziło do zmian w strukturze zagospodarowania przestrzennego? Sądzimy, że jest to jeden z kierunków sposobu uwzględnienia spójności terytorialnej przez europejską politykę spójności. Oznacza to oczywiście zasadniczą zmianę sytuacji polityki regionalnej i polityki przestrzennej jako narzędzia oddziaływania na wzrost spójności terytorialnej. W trakcie Prezydencji Węgier na konferencji w Godollo państwa członkowskie UE uzgodniły także Terytorialną Agendę Unii Europejskiej (TAUE) do roku 2020, w której zaproponowano konceptualizację spójności terytorialnej. W TAUE zidentyfikowano najważniejsze wyzwania i potencjały dla rozwoju terytorialnego, jakimi są: 1. Zwiększone narażenie na globalizację i strukturalne zmiany wywołane globalnym kryzysem gospodarczym; 2. Nowe wyzwania dla integracji europejskiej i rosnące współzależności pomiędzy regionami; 3. Terytorialnie zróżnicowane demograficzne i społeczne wyzwania oraz segregacja przestrzenna zagrożonych grup; 4. Zmiany klimatyczne i ryzyka środowiskowe mające zróżnicowane geograficznie oddziaływania; 5. Rosnące wyzwania energetyczne zagrażające konkurencyjności terytorialnej; 6. Utrata bioróżnorodności, rosnąca wrażliwość na naturalne, krajobrazowe i kulturowe dziedzictwo. Jako terytorialne priorytety rozwoju społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej określono: 1. Promowanie policentrycznego i zbilansowanego rozwoju w układach terytorialnych; Spójność terytorialna obejmuje bardzo szerokie spektrum wyzwań. 2. Zachęcanie do zintegrowanego rozwoju w obszarach miejskich, wiejskich i innych specyficznych regionach; 3. Terytorialną integrację przygranicznych i ponadnarodowych regionów funkcjonalnych; 4. Zabezpieczenie globalnej konkurencyjności regionów bazującej na silnych lokalnych gospodarkach; 5. Poprawienie dostępności dla obywateli i przedsiębiorstw; 6. Zarządzanie i sieciowanie ekologicznych, krajobrazowych i kulturowych zasobów regionów. Jako mechanizmy wdrażania spójności terytorialnej proponuje się: wzmocnienie spójności terytorialnej na poziomie Unii Europejskiej, wpływanie na spójność terytorialną na poziomie transgranicznym, transnarodowym i międzyregionalnym, Strona 15 wzmocnienie wkładu państw członkowskich do spójności terytorialnej. Budżet europejskiej polityki spójności 29 lipca 2011 r. Komisja Europejska przedstawiła propozycję budżetu Wspólnoty Europejskiej na lata 2014-2020. W okresie tym proponuje się utrzymanie znaczącej skali finansowania europejskiej polityki spójności, zachowując priorytet interwencji w regionach konwergencji. Warunkiem zaliczenia do tej kategorii pozostaje produkt krajowy brutto na mieszkańca według parytetu siły nabywczej nie przekraczający 75% średniej Unii Europejskiej. W przypadku Funduszu Spójności alokowanego na poziomie państw członkowskich wielkością graniczną będzie, Warmia i Mazury mogą liczyć na znaczące tak jak dotychczas, dochód narodowy brutto na mieszkańca wsparcie ze strony UE ... nie przekraczający 90% średniej Unii Europejskiej. Oznacza to, że poza Mazowszem wszystkie pozostałe województwa Polski pozostaną beneficjentami najbardziej obfitego finansowania dostępnego dla regionów konwergencji. W sumie średnioroczne alokacje per capita dla Polski w latach 2014-2020 proponowane są na poziomie około 300 euro (w cenach stałych z 2011 r.), co oznacza około 80 mld euro w cenach stałych z 2011 r. Istotne dla realizacji funkcji rozwojowej europejskiej polityki spójności są następujące propozycje sformułowane w omawianym komunikacie: 1. Powrotu do wielofunduszowości programów operacyjnych, co jest postulatem wielu państw członkowskich. Pozwoli to na kompleksowe finansowanie przedsięwzięć rozwojowych w ramach poszczególnych programów, jakie jest dostępne ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego. Co charakterystyczne, na razie nie ma propozycji pełnej integracji z europejską polityką spójności Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich, co oznaczać będzie trudność zintegrowania różnych instrumentów polityki Wspólnoty Europejskiej wobec obszarów wiejskich. 2. Utworzenia Europejskiej Rezerwy Wykonania w skali odpowiadającej 5% środków europejskiej polityki spójności. Oznacza to, że kraje, które będą najskuteczniej wdrażały fundusze strukturalne i Fundusz Spójności mogą liczyć na dodatkową alokację jaka zostanie uruchomiona w 2019 r. Ocenianie stanu wdrażania jest możliwe jedynie za pomocą bardzo prostych mierników ilustrujących wielkość zagospodarowanych środków. Wynikiem tego będzie najprawdopodobniej olbrzymia presja na szybkie wydawanie krajowych alokacji. 3. Usztywnienie struktury alokacji poszczególnych funduszy. Już w latach 2007-2013 przyjęto, że w państwach celu konwergencja Fundusz Spójności będzie stanowił 33% wartości kopert krajowych. Proponowane przez Komisję Europejską usztywnienie wielkości alokacji poszczególnych funduszy strukturalnych wynika z próby wyprowadzenia Europejskiego Funduszu Społecznego poza europejską politykę spójności i nadania mu charakteru instrumentu socjalnego. Ustalono, że w krajach członkowskich kierunku interwencji konwergencja udział Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego będzie wynosił 42%, a Europejskiego Funduszu Społecznego 25% niezależnie od lokalnych uwarunkowań rozwojowych. Pozostałe 33% będzie stanowił tak jak dotąd Fundusz Spójności. Strona 16 Projekt rozporządzenia ogólnego i rozporządzeń dotyczących poszczególnych funduszy Te wszystkie propozycje zostały powtórzone w projektach rozporządzeń, jakie zostały zaprezentowane przez Komisję Europejską w dniu 6 października 2011 r. Po negocjacjach będą one tworzyły ramy dla polityki regionalnej w Polsce w latach 2014-2020. Najważniejsze propozycje legislacyjne Komisji Europejskiej istotne dla polityki rozwoju w Polsce zawarte w projektach rozporządzeń można syntetycznie ująć w kilka kluczowych punktów. Skala środków europejskiej polityki spójności. Alokacje przeznaczone w latach 2014-2020 na europejską politykę spójności są nieznacznie mniejsze niż środki dostępne w latach 2007-2013. Jest to w sumie 336 mld euro w cenach stałych z 2011 r. Podstawowa część alokacji czyli 162,6 mld euro trafi do regionów słabiej rozwiniętych, czyli takich, w których produkt krajowy brutto na mieszkańca wynosi poniżej 75% średniej UE 27. Drugą pozycją wydatków będzie Fundusz Spójności – 68,7 mld euro. Faktycznie więc środki znajdujące się w ramach europejskiej polityki spójności są nieco mniejsze niż w latach 2007-2013. Przy przeliczaniu na ceny bieżące w kolejnych latach w dalszym ciągu będzie obowiązywała formuła 2% średniorocznej inflacji. Istotne znaczenie dla najbiedniejszych państw i regionów Wspólnoty ma określenie maksymalnego poziomu przesunięć z funduszy wspierających spójność. W latach 2007-2013 dotyczyło to czterech funduszy oraz wkładu do EFRROW z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej – Sekcji Orientacji, a w latach 2014-2020 ma to dotyczyć tylko trzech funduszy europejskiej polityki spójności. Jednak w obecnym okresie pułap ten był określany w proporcji do Dochodu Narodowego Brutto (DNB) i w przypadku Polski średniorocznie był zbliżony do … jednak jego wykorzystanie będzie obwa3,5% DNB, natomiast w kolejnym okresie będzie limitowany rowane wieloma warunkami ... do pułapu 2,5% PKB. Pretekstem do obniżenia tych przesunięć jest problem absorpcji środków strukturalnych w wielu krajach członkowskich oraz rejestrowana w warunkach kryzysu trudność uwolnienia niezbędnych środków krajowych dla współfinansowania. W porównaniu z latami 2007-2013 proponuje się znaczące zmniejszenie udziału obszarów najbiedniejszych, bowiem przyjmując alokację w ramach celu konwergencja za 100, tylko 50,13% ma zostać przeznaczone dla najbiedniejszych regionów Wspólnoty, a 21,19% dla państw członkowskich będących beneficjentami Funduszu Spójności. W latach 2007-2013 te dwie pozycje stanowią ponad 80%. Gdyby konsekwentnie stosować dotychczasową formułę algorytmu berlińskiego udział alokacji na rzecz Polski w ramach EPS powinien zwiększyć się z około 20-21% do około 27%. Jednak wprowadzenie kategorii regionów pośrednich, w których PKB na mieszkańca wynosi 75-90% średniej UE 27, które koncentrują 38,9 mld euro prowadzi do tylko niewielkiego zwiększenia udziału Polski w ogólnej alokacji na lata 2014-2020. Jednak można stwierdzić, że pomimo tego zakładane środki w cenach realnych na rzecz Polski będą w latach 2014-2020 większe niż w latach 2007-2013. Ze względu na fakt, że prognozowana średnioroczna inflacja w Polsce w tym okresie przekraczać będzie 2% średniorocznie faktyczne alokacje w kolejnych latach mierzone w …, z których większość jest wciąż niewiacenach bieżących będą nieco mniejsze niż wynikałoby to z domą. prostego przeliczenia hipotetycznej stopy inflacji na poziomie 2%. Wydaje się, że nie ma wielkich szans na utrzymanie dotychczas obowiązujących pułapów przesunięcia środków, co oczywiście jest niekorzystne dla Polski. Oczywiście argumenty na rzecz obniżenia tego pułapu do 2,5% są w przypadku Polski nieprawdziwe. Oznacza to, że bardzo pilnie należy reformować politykę fiskalną, aby uzyskać większe środki własne na wdrażanie polityki rozwojowej, także ze względu na przewidywaną sytuację po roku 2020. Strona 17 Makroekonomiczna warunkowość. Problemy osiągnięcia właściwej koordynacji przez kraje strefy euro polityki monetarnej i polityki fiskalnej (tzw. policy mix) doprowadziły do kryzysu tej strefy. Dlatego pojawiła się propozycja, aby państwa strefy euro nie przestrzegające dyscypliny budżetowej były karane odbieraniem części alokacji europejskiej polityki spójności. W projekcie regulacji zaproponowano rozszerzenie tych rozwiązań na wszystkie kraje członkowskie Wspólnoty, pomimo tego że Polska i inne kraje posiadające lokalne waluty mają niewielki wpływ na stabilność strefy euro. Oznacza to, że kraje, których deficyt budżetowy będzie przekraczał 3% produktu krajowego brutto będą traciły część przyznanych wcześniej funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Oczywiście rozwiązanie takie jest krytykowane jako niesprawiedliwe, bowiem oznacza, że za winy i zaniechania ministra finansów będą karane regiony oraz najważniejsi beneficjenci europejskiej polityki spójności, jakimi są jednostki samorządu terytorialnego. Nie ma wątpliwości, że równoważenie budżetu jest bezwzględnym priorytetem Unii Europejskiej i jej państw członkowSkuteczna absorpcja środków UE wymaga skich, jednak zaproponowane przez Komisję Europejską uporządkowania polityki fiskalnej w kraju. instrumenty są zupełnie nieadekwatne do tego problemu i między innymi dlatego są powszechnie krytykowane. Równocześnie w Komisji Europejskiej postuluje się wprowadzenie ułatwień dla krajów strefy euro realizujących programy naprawcze, które pozwolą na pełne wykorzystanie środków europejskiej polityki spójności, co jest niewątpliwie sprzeczne z warunkowością makroekonomiczną i może prowadzić do podwójnych standardów tej polityki na przykład w Polsce i Grecji. Oczywiście tak zwana warunkowość wewnętrzna, związana z wdrażaniem europejskiej polityki spójności faktycznie już funkcjonuje w latach 2007-2013 i nie budzi najmniejszych wątpliwości. W wyniku tego Polska jako największy beneficjent EPS w latach 2014-2020 potencjalnie jest narażona na najsilniejsze sankcje, sięgające w skali każdego roku ponad miliard euro. Oznacza to wielkie wyzwanie, jakim jest uprzedzające (jeszcze przed rokiem 2014) uporządkowanie polityki fiskalnej w naszym kraju, bowiem kończą się możliwości finansowania rozwoju społecznogospodarczego długiem publicznym. Koncentracja tematyczna. Jednym z problemów europejskiej polityki spójności, występującym już od czasu reformy Delorsa, było bardzo długie menu kierunków interwencji wymieniane w rozporządzeniach, obejmujące także działania o bardzo ograniczonym prorozwojowym oddziaływaniu. Państwa członkowskie w negocjacjach pakietu prawnego z Komisją Europejską walczyły na ogół skutecznie o maksymalne rozszerzenie tej listy. Następnie w krajach korzystających z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności wszystkie układy sektorowe wymienione jako potencjalni beneficjenci w regulacjach żądały uwzględnienia ich potrzeb w alokacjach przewidywanych w ramach programów operacyjnych. Prowadziło to do rozproszenia środków funduszy na wiele bardzo drobnych kierunków i brak efektów wielu działań ze względu na niedostateczną intensywność interwencji. Dlatego koncentracja tematyczna była Długa lista obszarów interwencji, pasująca postulatem formułowanym bardzo często w trakcie dyskusji praktycznie do każdego regionu, może prowadzić do rozmywania skutków polityki nad rozwiązaniami na lata 2014-2020. Zarazem jednak rozwojowej. wskazywano słusznie, że europejska polityka spójności musi uwzględniać bardzo zróżnicowane uwarunkowania rozwojowe państw i regionów europejskich wynikające między innymi z: różnego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, zróżnicowanych struktur społeczno-gospodarczych i terytorialnych, specyfiki potencjałów i barier rozwojowych, dotychczasowych trajektorii rozwojowych. Dlatego Komisja Europejska zaproponowała listę tematycznych celów uwzględniającą 11 obszarów interwencji: 1. Wzmacnianie badań, rozwoju technologicznego i innowacji; Strona 18 2. Wzmacnianie dostępu do i wykorzystania oraz jakości informacyjnych i komunikacyjnych technologii; 3. Wzmacnianie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, sektora rolnictwa (EFRROW) oraz rybołówstwa i sektora akwakultury (Europejski Fundusz Morski i Rybołówstwa); 4. Wspieranie przesunięcia w kierunku niskowęglowej gospodarki we wszystkich sektorach gospodarki; 5. Promowanie adaptacji do zmian klimatycznych, zabezpieczania przed i zarządzania ryzykiem; 6. Ochrona środowiska i promowanie efektywności zasobów; 7. Promowanie zrównoważonego transportu i usuwanie wąskich gardeł w podstawowej infrastrukturze sieciowej; 8. Promowanie zatrudnienia i wspieranie mobilności siły roboczej; 9. Promowanie integracji społecznej i zwalczania bezrobocia; 10. Inwestowanie w edukację, umiejętności oraz uczenie się przez całe życie; 11. Wzmacnianie potencjału instytucjonalnego i sprawnej administracji publicznej. Problemem Polski będzie ukształtowanie właściwej proporcji wydatków na te obszary tematyczne oraz przede wszystkim uzyskanie prorozwojowej struktury wydatków w ramach poszczególnych obszarów tematycznych. Taka ilość priorytetowych obszarów tematycznych może niestety prowadzić także do niedostatecznej masy krytycznej interwencji w poszczególnych obszarach tematycznych. Programowanie strategiczne. Komisja Europejska zaproponowała zasadniczą modyfikację dotychczasowego modelu programowania. Na lata 2014-2020 mają być przygotowywane: Wspólne Ramy Strategiczne (Common Strategic Framework) – w trzy miesiące Propozycja nowego modelu programowapo akceptacji regulacji, a następnie Kontrakty Partnerskie nia będzie wymagała bardzo wysokiej (Partnership Contracts) pomiędzy poszczególnymi pań- sprawności instytucjonalnej regionów. stwami członkowskimi a Komisją Europejską oraz programy operacyjne o różnym charakterze: regionalnym, sektorowym, współpracy transgranicznej, pomocy technicznej ewentualnie makroregionalnym powinny zostać przekazane Komisji Europejskiej w ciągu kolejnych trzech miesięcy. Zasadnicze zmiany modelu programowania nie są do końca zrozumiałe, bowiem generuje to koszty wprowadzenia nowego systemu, podczas gdy ten obowiązujący w latach 2007-2013 wydawał się całkiem rozsądny, na co wskazywało w konsultacjach szereg państw członkowskich. Wprowadzenie nowego negocjacyjnego instrumentu oznacza, że niezbędne będzie rozwinięcie potencjału nie tylko na poziomie przygotowania odpowiednich programów operacyjnych, ale także w sferze negocjowania nowych kontraktów. Istotną sprawą będzie sekwencja czasowa tych dokumentów, wszystko wskazuje na to, że negocjacje nad Kontraktami Partnerskimi będą toczyły się równolegle z pracami nad programami operacyjnymi. Bardzo istotną zmianą jest brak dokumentu programowego na poziomie krajowym typu Narodowego Planu Rozwoju czy też Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia. Oznacza to, że w kraju takim jak Polska niezbędne będzie przygotowanie ramowego dokumentu krajowego, a taką rolę mogłaby prawdopodobnie pełnić, po pewnych dostosowaniach, Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju do roku 2020. W innym przypadku będziemy mieli utrwalaną dualność modelu średniookresowego programowania strategicznego w Polsce. Trzeba będzie zasadniczo zmodyfikować ustawę dotyczącą polityki rozwoju, tak aby propozycje nowego sposobu programowania europejskiej polityki spójności zostały wpisane w strategiczne programowanie rozwoju społeczno-gospodarczego i przestrzennego. Istotne znaczenie dla naszego kraju jako największego beneficjenta tej polityki ma stymulowanie sprawnego zakończenia negocjacji nad pakietem prawnym do końca 2012 roku, tak aby zdążyć przed Strona 19 rokiem 2014 z przygotowaniem niezbędnych dokumentów programowych, w innym przypadku odbędzie się to pod olbrzymią presją czasową, co będzie powodowało rezygnację z wielu światłych założeń postulowanych nie tylko w tym tekście. Kompleksowość interwencji strukturalnej. Zmiany proponowane w rozwiązaniach EPS projektowanych na lata 2014-2020 mają różnokierunkowy charakter. W latach 2007-2013 Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i Europejski Fundusz Rybacki zostały przesunięte z Europejskiej Polityki Spójności do odpowiednich polityk sektorowych. EFRROW określono jako podstawę filara drugiego Wspólnej Polityki Rolnej. W przypadku EFRROW bardzo szybko nastąpiło wydzielenie tej problematyki i tego funduszu w polityce rozwojowej wielu krajów członkowskich, w tym także Polski, co spowodowało pewien dualizm polityki rozwojowej, składającej się obecnie z dwóch segmentów: ogólnej polityki rozwojowej i polityki rozwojowej obszarów wiejskich. Europejski Fundusz Rybacki stał się po tym przesunięciu klasycznym instrumentem sektorowym. Założone mechanizmy koordynacji pomiędzy tymi funduszami a trzema funduszami EPS okazały się jednak zupełnie nieskuteczne. Dlatego zaproponowano, aby w latach 2014-2020 dwa kluczowe dokumenty nowego modelu programowania: Wspólne Ramy Strategiczne (Common Strategic Framework) i Partnerskie Kontrakty (Partnership Contracts) dotyczyły pięciu funduszy: trzech europejskiej polityki spójności i dwóch wcześniej wymienionych. Dodatkowo zaproponowano zmianę nazwy Europejskiego Funduszu Rybackiego na Europejski Fundusz Morski i Rybołówstwa (European Maritime and Fisheries Fund), co oznacza intencję nadania temu instrumentowi bardziej strukturalnego niż dotąd charakteru. Niewątpliwie bliższe powiązanie EFRROW i Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybołówstwa z funduszami europejskiej polityki spójności jest krokiem w bardzo dobrym kierunku. Jednak operacyjnie będzie to bardzo trudne zadanie, bowiem w latach 2007-2013 nastąpiło daleko idące rozwarstwienie szczegółowych rozwiązań dotyczących funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności, a tych dwóch funduszy w zakresie: zarządzania, monitoringu, ewaluacji, finansowania, wyboru projektów itd. Dlatego znaczący wysiłek musi zostać poświęcony „reintegracji” tych funduszy. Równocześnie zostaje zachowane krytykowane dość powszechnie rozwiązanie pozostawania poza polem interwencji EPS Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa z krajami Europy Wschodniej i basenu Morza Śródziemnego. Usztywnienia struktury alokacji. Poza wspomnianym już określeniem udziałów trzech funduszy EPS zaproponowano kolejne ograniczenia. W przypadku Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego stwierdzono, że przynajmniej 50% krajowej alokacji powinno zostać przeznaczone na wymienione wcześniej tematyczne cele 1, 3 i 4 oraz nie mniej niż 6% krajowej alokacji na rzecz tematycznego celu 4 (wspieranie przesunięcia w kierunku niskowęglowej gospo- Dostępne środki pomocowe będą obarczodarki we wszystkich sektorach). Kolejnym ograniczeniem ne ograniczeniami również na poziomie swobody państw członkowskich w wykorzystaniu środków kraju. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego jest określenie na 5% minimalnego pułapu alokacji tego funduszu na rzecz Zintegrowanych Strategii Rozwojowych (Integrated Development Strategies) na rzecz polityki miejskiej. Wreszcie 0,2% środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego ma zostać przeznaczone na rzecz innowacyjnych akcji podejmowanych z inicjatywy Komisji Europejskiej w obszarze trwałego rozwoju miejskiego. W przypadku Europejskiego Funduszu Społecznego określono, że w każdym kraju członkowskim minimum 20% zasobów tego funduszu zostanie alokowane na cel tematyczny „promowanie integracji społecznej i zwalczenie ubóstwa”. W regionach o niskim poziomie rozwoju minimum 60% alokacji powinno zostać skoncentrowane na czterech priorytetach inwestycyjnych: (1) promowanie zatrudnienia i wspieranie mobilności siły roboczej, (2) inwestowanie w edukację, umiejętności i edukację Strona 20 przez całe życie, (3) promowanie integracji społecznej i zwalczanie bezrobocia oraz (4) zwiększenie potencjału instytucjonalnego oraz sprawnej administracji publicznej. Oczywiście każdą z tych minimalnych alokacji można racjonalnie uzasadnić. Jednak każde ograniczenie swobody państwa członkowskiego odnośnie kształtowania struktury finansowej obniża efektywność interwencji strukturalnej Wspólnoty Europejskiej, bowiem przyjmuje się zadaną z góry strukturę interwencji w układzie twardych i miękkich instrumentów, która często nie pasuje do konkretnego krajowego i regionalnego kontekstu rozwojowego. Wydaje się, że w warunkach Polski najbardziej szkodliwe dla efektywności europejskiej polityki spójności jest ustalenie takiego podziału środków w ramach dwóch funduszy strukturalnych. Spowoduje to względną obfitość środków Europejskiego Funduszu Społecznego i względny deficyt środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Reasumując, istnieje szansa na poprawę kompleksowości interwencji Wspólnoty Europejskiej w procesy rozwojowe w krajach członkowskich dzięki zintegrowanemu programowaniu pięciu funduszy, ale zarazem pojawiają się nowe niespójności. Uproszczenie. Bardzo głębokie zmiany jakie następują w kolejnych okresach programowania oznaczają, że proces uczenia się partnerów, uczestników i beneficjentów jest co siedem lat rozpoczynany na bardzo niskim poziomie, żeby nie powiedzieć od początku. Wydaje się, że tak fundamentalne zmiany jakie proponowane są w europejskiej polityce spójności od roku 2014 będą oznaczały zwiększenie poziomu komplikacji zamiast postulowanego uprosz- System polityki rozwoju będzie bardziej czenia. Najlepszą ilustracją jest porównanie rozporządzeń skomplikowany. na lata 2007-2013 z projektem na lata 2014-2020. Obowiązujące rozporządzenie ogólne liczy 64 strony, proponowane 186 stron; cały pakiet legislacyjny europejskiej polityki spójności zamyka się obecnie na około 110 stronach, proponowane na kolejny okres liczy około 320 stron. Wszystko to odbywa się w warunkach mniejszego w latach 2014-2020 niż w latach 2007-2013 budżetu. W Polsce będącej największym beneficjentem EPS będzie to prowadziło do zdecydowanej dominacji przesłanek proceduralnych w relacji do przesłanek merytorycznych. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego (KSRR) została przyjęta przez Rząd 13 lipca 2010 r. Znaczenie KSRR polega między innymi na tym, że: jest to pierwsza przymiarka do alokacji funduszy euro- Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego zawiera szereg nowatorskich treści, choć w pejskich na lata 2014-2020, nastąpiła próba zintegrowania polityki interregionalnej i warstwie celów dotyka praktycznie wszystkich aspektów życia społecznointraregionalnej, gospodarczego. jest to pierwszy kompleksowy dokument dotyczący polityki regionalnej państwa od Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego na lata 2001-2006, zakłada się przejście od polityki regionalnej stanowiącej kanał redystrybucji środków do polityki ukierunkowanej na wykorzystanie endogenicznych potencjałów rozwojowych. Jako strategiczne wyzwania stojące przed polityką regionalną określono: 1. Lepsze wykorzystanie potencjałów najważniejszych obszarów miejskich do kreowania wzrostu i zatrudnienia oraz stymulowania rozwoju pozostałych obszarów; 2. Zapewnienie spójności wewnętrznej kraju; 3. Zwiększenie potencjału do tworzenia, dyfuzji i absorpcji innowacji; Strona 21 4. Przeciwdziałanie negatywnym trendom demograficznym oraz pełniejsze wykorzystanie zasobów pracy; 5. Poprawę jakości zasobów pracy; 6. Odpowiedź na zmiany klimatyczne i zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego; 7. Ochronę i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrodniczych; 8. Wykorzystanie zasobów kultury dla rozwoju regionalnego; 9. Efektywne stymulowanie rozwoju kapitału społecznego; 10. Zapewnienie odpowiedniej infrastruktury transportowej i teleinformatycznej do wspierania konkurencyjności i zapewniającej spójność terytorialną kraju; 11. Podwyższenie zdolności instytucjonalnej do zarządzania rozwojem na poziomie krajowym i regionalnym. Wskazano również podstawowe zasady polityki regionalnej, do których zaliczono: koncentrację geograficzną prowadzącą do zidentyfikowania obszarów strategicznej interwencji, koncentrację tematyczną, partnerstwo i współpracę, warunkowość, podejmowanie decyzji na podstawie rzetelnych informacji, zintegrowane podejście terytorialne, koordynację z politykami krajowymi i instrumentami wsparcia o charakterze terytorialnym, koordynację z polityką spójności i innymi politykami UE, wieloszczeblowe zarządzanie procesami rozwoju regionalnego oraz zrównoważony rozwój. Oczekiwane cechy polskich regionów w roku 2020 to: konku- Cele KSRR starają się pogodzić problemarencyjność i innowacyjność; spójność gospodarcza, społeczna tykę konkurencyjności i spójności. i terytorialna; skuteczność, efektywność i partnerstwo w realizacji celów rozwojowych oraz bezpieczeństwo ekologiczne, wysoki poziom i skuteczność ochrony środowiska oraz zasobów przyrodniczych. Jako cel strategiczny rozwoju regionalnego określono: efektywne wykorzystanie specyficznych regionalnych i innych terytorialnych potencjałów rozwojowych dla osiągania celów rozwoju kraju - wzrostu, zatrudnienia i spójności w horyzoncie długookresowym. Osiągnięcie celu strategicznego będzie możliwe poprzez realizację trzech celów polityki regionalnej, które sformułowano następująco: 1. Wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów; 2. Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie procesom marginalizacji na obszarach problemowych; 3. Tworzenie warunków dla skutecznej, efektywnej i partnerskiej realizacji działań ukierunkowanych terytorialnie. Zakłada się że na cel 1 (konkurencyjność) zostanie alokowanych 63% środków, na cel 2 (spójność) 30%, a na cel 3 (sprawność) 7%. Oznacza to zasadniczą zmianę ukierunkowania wydatków w ramach polityki regionalnej w Polsce. W każdym z trzech wymienionych wyżej celów określone zostały kierunki działań: 1. Cel konkurencyjność: a. wzmacnianie funkcji metropolitalnych ośrodków wojewódzkich i ich obszarów funkcjonalnych; b. tworzenie warunków dla rozprzestrzeniania procesów rozwojowych (wewnętrzna dostępność komunikacyjna, miasta subregionalne, potencjał obszarów wiejskich, specjalizacja terytorialna); Strona 22 c. budowanie podstaw konkurencyjności województw uwzględniającej działania tematyczne takie jak: rozwój zasobów ludzkich, kapitału społecznego, wsparcie dla lokalizacji inwestycji zewnętrznych, zwiększenie możliwości wprowadzenia rozwiązań innowacyjnych, wspieranie rozwoju instytucji otoczenia biznesu, dywersyfikacja źródeł energii, wykorzystanie walorów środowiska przyrodniczego oraz potencjału dziedzictwa kulturowego, a także współpraca międzynarodowa. 2. Cel spójność: a. wzmacnianie spójności w układzie krajowym; b. wzmacnianie obszarów wiejskich o najniższym dostępie mieszkańców do dóbr i usług; c. rewitalizacja miast i innych obszarów tracących funkcje; d. przezwyciężenie niedogodności związanych z położeniem przygranicznym (szczególnie wzdłuż granic zewnętrznych UE); e. zwiększenie dostępności do ośrodków wojewódzkich, szczególnie na obszarach o najniższej dostępności. 3. Cel skuteczność: a. wzmocnienie strategicznego wymiaru polityki regionalnej; b. poprawa jakości zarządzania politykami publicznymi, w tym ich wymiarem terytorialnym; c. przebudowa i wzmocnienie systemu koordynacji horyzontalnej i wieloszczeblowej d. budowanie kapitału społecznego w oparciu o sieci. W systemie realizacji kluczowe znaczenie odgrywa, wiodący w skali kraju, Minister Rozwoju Regionalnego, samorządy województw są wiodące w regionach, a samorządy lokalne wspomagają cały ten proces. Istotne znaczenie będą miały kontrakty terytorialne Rządu z samorządami. Zakłada się, że finansowanie do końca roku 2013 jest zasadniczo przesądzone, zarówno co do skali jak i kierunków, natomiast w latach 2014-2020 podstawowym źródłem finansowania polityki regionalnej w Polsce będą środki europejskiej polityki spójności. KSRR zakłada dalsze decentralizowanie zarządzania funduszami europejskiej polityki spójności, w latach 2014-2020 udział środków zarządzanych na poziomie regionalnym ma się zwiększyć do 50%. KSRR przyjmuje założenie zintegrowanej interwencji w procesy rozwoju regionalnego w oparciu o paletę różnorodnych instrumentów, integrującą instrumenty krajowe i unijne, centralne i regionalne. Coraz ważniejszym adresatem staje się terytorialny wymiar polityk sektorowych. Wyrazem tego byłoby zastosowanie kompleksowych kontraktów terytorialnych. Najważniejszą zmianą merytoryczną w KSRR jest zamiana pozycji wiodących priorytetów – konkurencyjności i spójności. Inną istotną zmianą jest docenienie rosnącej roli funkcji metropolitalnych oraz dyfuzji innowacji i procesów rozwojowych z największych ośrodków. Wskazuje się także na rosnące znaczenie tworzenia różnorodnych sieci. KSRR zakłada kontynuowanie także w latach 20142020 specjalnego programu operacyjnego dedykowanego wspieraniu rozwoju społecznogospodarczego Polski Wschodniej. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK) do roku 2030 przyjęta przez Rząd 13 grudnia 2011 r. ma nieco mniejsze znaczenie dla programowania rozwoju regionalnego na poziomie województw. Cel strategiczny KPZK został sformułowany jako: Efektywne wykorzystanie przestrzeni kraju i jej terytorialnie zróżnicowanych potencjałów rozwojowych dla osiągania ogólnych celów rozStrona 23 wojowych – konkurencyjności, zwiększenia zatrudnienia, sprawności funkcjonowania państwa oraz spójności w wymiarze społecznym, gospodarczym i terytorialnym w długim okresie czasu. Narzędziami zmian są zasady gospodarowania przestrzenią oraz plan działań służący uporządkowaniu systemu gospodarki przestrzennej. Efektem powinno być pełne wykorzystanie potencjału regionów, wprowadzenie ładu przestrzennego na obszarze całego kraju, tak by polska przestrzeń była konkurencyjna wobec przestrzeni europejskiej. Jako cele KPZK 2030 określono: 1. Podwyższenie konkurencyjności głównych ośrodków miejskich Polski w przestrzeni europejskiej poprzez ich integrację funkcjonalną, przy zachowaniu policentrycznej struktury systemu osadniczego sprzyjającej spójności; 2. Poprawę spójności wewnętrznej kraju poprzez promowanie integracji funkcjonalnej, tworzenie warunków dla rozprzestrzeniania się czynników rozwoju oraz wykorzystanie potencjału wewnętrznego wszystkich terytoriów; 3. Poprawę dostępności terytorialnej kraju w różnych skalach wewnętrznych poprzez rozwijanie infrastruktury transportowej i telekomunikacyjnej; KPZK 2030 przewiduje realizację wielu inwestycji na Warmii i Mazurach, jednak znacznie oddalonych w czasie. 4. Kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski; 5. Zwiększenie odporności struktury przestrzennej na zagrożenia naturalne i utraty bezpieczeństwa energetycznego oraz kształtowanie struktur przestrzennych wspierających zdolności obronne państwa oraz 6. Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego. KPZK 2030 będzie wdrażana za pomocą wspomnianego już planu działań służących budowie warunków dla racjonalnego gospodarowania przestrzenią oraz wytycznych dotyczących zakresu i sposobu uwzględnienia ustaleń KPZK 2030 w wojewódzkich planach Czekają nas zmiany w systemie planowania zagospodarowania przestrzennego i strategiach rozwoju przestrzennego. regionalnego. Zakłada się zasadnicze przeorganizowanie systemu planowania przestrzennego i wprowadzenie nowych rozwiązań prawnych i instytucjonalnych sukcesywnie wdrażanych w ciągu kilku najbliższych lat. Kierunki poprawy spójności wewnętrznej kraju zakładają między innymi: wzmocnienie gospodarcze i społeczne obszarów peryferyjnych, rozwijanie powiązań funkcjonalnych pomiędzy obszarami peryferyjnymi oraz działania rewitalizacyjne, a także wspomaganie restrukturyzacji obszarów wiejskich jako podstawy podniesienia jakości życia mieszkańców tych obszarów. Strona 24 2.2. KONKURENCYJNOŚĆ WARMII I MAZUR3 2.2.1. KONKURENCYJNA GOSPODARKA Firmy Warmii i Mazur działają w trudniejszych warunkach niż ich krajowa konkurencja … Niska konkurencyjność przedsiębiorstw Warmii i Mazur jest pochodną wielu czynników, z których część nie jest bezpośrednio zależna od władz samorządowych. Do takich czynników można zaliczyć np. odległość od światowych i europejskich centrów gospoPomimo dość aktywnej interwencji pudarczych, połączenia komunikacyjne z głównymi ośrodkami blicznej, wciąż konkurencyjność firm Warw kraju. O przyczynach niskiej konkurencyjności firm mogła- mii i Mazur pozostaje na niskim poziomie. by świadczyć struktura wartości brutto środków trwałych w województwie. W strukturze tej relatywnie wysoki jest udział rolnictwa (dwukrotnie wyższy niż średnio w kraju i trzeci co do wielkości w gronie szesnastu województw). Jednak udział ten nie wynika ze słabości województwa, a z konkurencyjności produkcji rolnej (jedna z najwyższych w kraju produktywność produkcji towarowej). Z drugiej strony sektor usługowy (głównie usługi rynkowe) zajmuje miejsce na poziomie średniego udziału w kraju. Zatem Warmia i Mazury charakteryzują się mniejszym, niż średnio w kraju, udziałem produkcji i budownictwa Struktura gospodarki Warmii i Mazur na tle w tworzeniu wartości dodanej brutto. Pozostałe wskaźniki kraju charakteryzuje się znacznie mniejdotyczące poszczególnych sektorów potwierdzają problemy, szym udziałem przemysłu i budownictwa w z jakimi borykają się przedsiębiorstwa produkcyjne i budow- tworzeniu wartości dodanej brutto. lane. Przykładowo, ogólne nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca w 2010 r. dawały Warmii i Mazurom 13 miejsce, ale były one relatywnie wysokie w rolnictwie i szeroko rozumianym handlu, a także sektorze turystycznym, nieco niższe od krajowych w sektorze finansowym, a zdecydowanie najniższe w stosunku do średniej krajowej w przemyśle i budownictwie. Powyższe dane w zestawieniu ze strukturą pracujących, generalnie bardzo zbliżoną w województwie do struktury krajowej pozwalają wyciągnąć wniosek o niskiej produktywności przemysłu i budownictwa. Relatywnie dobre dane na temat produkcji sprzedanej przemysłu na mieszkańca (12 miejsce w kraju) i produkcji budowlanomontażowej (11 miejsce) nie powinny przysłaniać problemów, z jakimi województwo musi sobie poradzić. Firmy województwa generują tylko 1,8% krajowego eksportu (Komornicki, Szejgiec 2011). Głównymi odbiorcami wyrobów Warmii i Mazur są: Niemcy, Francja i Włochy, co odpowiada trendowi krajowemu, jednak odbiega od innych województw Polski Wschodniej, które wykorzystują bliskość sąsiadów. W przypadku Warmii i Mazur sąsiedztwo Rosji nie jest istotnym czynnikiem pobudzania eksportu4, a uzasadniona jest teza, iż bliskość geograficzna jest w tym przypadku ważna. Przykładowo w powiatach Warmii i W interesie całego regionu jest pozyskiwanie i wspieranie firm, które są zdolne konMazur relatywnie wysoki udział w strukturze eksportu mają kurować na rynkach międzynarodowych. takie kraje jak: Litwa, Łotwa i Estonia (szczególnie w Olsztynie), ale bardziej powiązane gospodarczo z tymi krajami są Suwałki, Łomża i Białystok. Firmy pozosta- 3 Jeżeli nie zaznaczono inaczej, dane statystyczne umieszczone w tej części opracowanie pochodzą z Rocznika statystycznego województw 2011. 4 Tylko 8 firm na 50 w najnowszym Katalogu firm eksportujących z Warmii i Mazur wskazuje na Rosję, jako jeden z głównych kierunków eksportu (Możliwości eksportowe…). Strona 25 łych województw Polski Wschodniej są zdecydowanie bardziej aktywne, niż podmioty województwa warmińsko-mazurskiego, na rynku ukraińskim. Wysoka aktywność na rynkach zagranicznych charakteryzuje następujące sektory: produkcja wyrobów z gumy (prawie 40% udziału w eksporcie)5, przemysł meblarski (ok. 20%), artykuły spożywcze i produkcja metali i wyrobów metalowych (poniżej 10% każdy), produkcja wyrobów z drewna i papieru oraz produkcja pozostałych maszyn i urządzeń (ok. 5% każdy). Do najistotniejszych ośrodków eksportowych w regionie należą: Olsztyn, a w mniejszym stopniu Elbląg, Ostróda i Iława. W środkowej i wschodniej części województwa wyróżniają się powiaty: kętrzyński, mrągowski, szczycieński, ełcki, olecki. Jedynie Olsztyn ma istotne znaczenie w skali krajowej (Komornicki, Szejgiec 2011). W ostatnim czasie podjęto kilka prób wytypowania sektorów kluczowych dla Warmii i Mazur. Dyskusja ta pokrywa się z potrzebą określenia tzw. „inteligentnej specjalizacji”. Niezależnie od zakresu stosowanych danych, sposobu analizy i składów zespołów badawczych zawsze czołowe miejsca zajmują: produkcja mebli (lub szerzej przemysł drzewno-meblarski), produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, produkcja artykułów spożywczych, produkcja Sektory kluczowe powinny stać się podmaszyn i urządzeń, a także uprawa roślin i hodowla zwierząt, stawą budowania inteligentnej specjalizabudownictwo, handel i naprawy pojazdów samochodowych, cji, choć może nie tylko one … turystyka. Część tych branż wykazuje wysoki poziom specjalizacji krajowej (Domański i in. 2011): produkcja mebli, produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, produkcja artykułów spożywczych oraz produkcja z drewna, korka i wikliny, a część odnotowuje wysokie wskaźniki innowacyjności (Juchniewicz, Grzybowska 2006): produkcja mięsa, produkcja wyrobów mleczarskich, produkcja wyrobów stolarskich i ciesielskich dla budownictwa, produkcja maszyn specjalnego przeznaczenia, produkcja i naprawa statków i łodzi oraz produkcja mebli. Ponadto określane są sektory wysokiej szansy, do których należy większość wskazanych powyżej, a także: rybactwo; przemysł energetycznociepłowniczy, usługi ICT; usługi doradztwa dla biznesu oraz usługi medyczne i opieka społeczna dla osób uzależnionych od pomocy innych (Tomczyk i in. 2011). W dużej części wymienione rodzaje działalności pokrywają się z wyborem celów strategicznych w Regionalnej Strategii Innowacyjności Województwa Warmińsko-Mazurskiego do roku 2020 (2010), która szczególnym wsparciem chce objąć: sektor turystyczny, sektor ICT, sektor meblarski i sektor spożywczy. Należy jednak podkreślić, że dotychczasowa specjalizacja Warmii i Mazur ulega presji konkurencyjnej, szczególnie branża gumowa i tworzyw sztucznych oraz branża meblarska. Stosunkowo dobrze radzą sobie producenci artykułów spożywczych i napojów, wyrobów z drewna i odzieży (Domański i in. 2011). W dobie gospodarki opartej na wiedzy konkurencyjność wiąże się coraz silniej z innowacyjnością. Dane na temat innowacyjności regionu wyraźnie plasują Warmię i Mazury wśród najsłabszych w Polsce. W strukturze wartości produkcji sprzedanej dominują produkty o niskim zaawansowaniu technicznym, przy śladowych udziałach wysokiej techniki. Udział techniki średnio-wysokiej na poziomie 7% ogólnej sprzedaży przemysłowej stawia region również w gronie najsłabszych w kraju (Nauka i technika… 2011). W województwie warmińsko-mazurskim nakłady na działalność B+R należą do najniższych w Polsce (12 miejsce w kraju – ok. 200 mln zł, a więc ok. 17-krotnie mniej niż w województwie mazowieckim, gdzie nakłady te są największe i 4-krotnie mniej niż w następnym w kolejności województwie małopolskim)(Wykres 1). Nakłady te osiągają podobny poziom (ok. 200 mln zł) w trzech innych województwach – kujawsko-pomorskim (10 miejsce), zachodniopomorskim (11) i świętokrzyskim (13). 5 Należy podkreślić, że jest to wynik de facto jednej firmy, którą jest Michelin. Strona 26 W strukturze nakładów na B+R w województwie warmińsko-mazurskim podmioty prywatne zajmują 5,8%, co jest najsłabszym wynikiem w kraju (drugie najsłabsze woje- Wykres 1. Nakłady na działalność B+R, 2009 wództwo – zachodniopomorskie – może pochwalić się ponad dwukrotnie wyższym udziałem). Dwa najlepsze regiony w kraju: Podkarpacie i Śląsk przekraczają pod tym względem 50% (Wykres 2). Przedsiębiorstwa działające w województwie warmińsko-mazurskim w niewielkim stopniu partycypują w nakładach na działalność B+R (ok. 14% poniesionych nakładów ogółem), co należy uznać za niekorzystne wobec znaczenia działalności badawczej dla poziomu innowacyjności regionu. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wykres 2. Struktura nakładów na B+R według sektorów, 2009 Jedynie co dziesiąte przedsiębiorstwo funkcjonujące w regionie ponosi nakłady na działalność B+R (wartość wskaźnika najniższa w kraju). W pozostałych województwach udział ten również nie jest na wysokim poziomie, jednak pozytywnie na tym tle wyróżnia się województwo podkarpackie i pomorskie, w których udział przedsiębiorstw ponoszących nakłady na działalność B+R sięga prawie 50%. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Przedstawione dane pokazują ograniczone możliwości wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw Warmii i Mazur. W obecnej sytuacji jednym z najważniejszych czynników determinujących konkurencyjność przedsiębiorstw jest ich innowacyjność, która w dużej mierze jest powiązana z wydatkami na działalność badawczorozwojową. Badania stanowią podstawę budowania innowacyjności podmiotów gospodarczych a w konsekwencji Niska skłonność przedsiębiorców do innowacyjności jest problemem znacznie barwpływają na rozwój społeczno-gospodarczy regionu. Pro- dziej wychodzącym poza kwestię środków blem niskich nakładów na działalność B+R dotyczy w zasa- publicznych na innowacje. dzie całego kraju (wyjątek stanowi województwo mazowieckie). Tym niemniej sytuacja w województwie warmińsko-mazurskim jest najgorsza w gronie szesnastu województw. Niepokojące jest również niewielkie zaangażowanie w finansowanie działalności B+R przez przedsiębiorstwa, świadczące o ich niskim poziomie innowacyjności. Z kolei badania opinii przedsiębiorców Warmii i Mazur wskazują na niewystarczającą dostępność źródeł finansowania rozwoju firm, brak efektywnego systemu wspierania innowacji oraz niewielką siłę nabywczą ludności Strona 27 jako główne bariery rozwoju firm. Na czwartym miejscu wskazywany jest niewłaściwy stosunek władz samorządowych do przedsiębiorców (Regulski, Zawistowski 2012). Jednym z kluczowych problemów województwa warmińMiejsca pracy tworzone są głównie poza sko-mazurskiego, do którego odnosi się cel operacyjny ak- województwem warmińsko-mazurskim. tualnej strategii, jest nieodpowiednia liczba miejsc pracy. Współczynnik aktywności zawodowej w województwie w 2010 r. wyniósł 53,5% i zaliczany jest do najniższych w kraju (14 miejsce). Również wskaźnik zatrudnienia (48,3%) plasuje województwo na podobnym miejscu w Polsce (średnia krajowa, to 50,4%). Liczba pracujących na 1000 mieszWykres 3. Pracujący w Polsce kańców w 2010 r. w województwie warmińsko-mazurskim wynosiła 297, co plasuje region na 16 miejscu w kraju, znacznie poniżej średniej krajowej (361)(Wykres 3). Warmię i Mazury wyprzedzały bezpośrednio województwa Polski Zachodniej. Pozostałe województwa ze wschodniej części kraju mają zdecydowane wyższe wartości omawianego wskaźnika. Udział regionu w ogólnej liczbie pracują- Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. cych w kraju wynosi niecałe 3,1% i relatywnie najwyższy jest w administracji (4,1%), przetwórstwie przemysłowym (ponad 3,6%), edukacji (niecałe 3,6%), opiece zdrowotnej i społecznej (niecałe 3,4%). Z kolei najniższy udział pracujących przypada na informację i komunikację (niecałe 1,3%), W stosunku do innych województw potendziałalność profesjonalną, naukową i techniczną (niecałe cjał zatrudnienia w branżach przyszłościo2,2%) oraz działalność finansową i ubezpieczeniową (2,4%) wych jest słaby. oraz administrowanie i działalność wspierającą (nieco ponad 2,4%). Warto w tym miejscu podkreślić, że wysoki udział pracujących ogólnie w przemyśle i budownictwie przy omawianym wcześniej niskim udziale w wartości dodanej brutto i innowacyjności wskazuje na następną cechę tego sektora gospodarki, czyli wysoką pracochłonność (można założyć, że okres transformacji doprowadził już w zdecydowanej większości przypadków do likwidacji przerostów zatrudnienia wynikających jeszcze z czasów gospodarki socjalistycznej. Przyrost liczby pracujących na 1000 mieszkańców w latach 2004-2010 był w województwie warmińsko-mazurskim najniższy w kraju (zaledwie 13 osób na 1000 mieszkańców wobec średniej krajowej wynoszącej 33). Najwyższym wzrostem liczby pracujących charakteryzowały się województwa: dolnośląskie i łódzkie (powyżej 50 pracujących/1000 mieszkańców). Warmia i Mazury mają bardzo zbliżoną strukturę sektorową pracujących do struktury krajowej i np. struktury pracujących w Wielkopolsce (różnice względem średnich udziałów w kraju sięgają maksymalnie 2 punktów proc.), zatem struktura pracujących nie powinna wpływać na problemy z tworzeniem miejsc pracy. Można zatem doszukiwać się podstaw słabych wyników w niskiej atrakcyjności inwestycyjnej, niskiej przedsiębiorczości, a także w systemie edukacji i szkolnictwa wyższego. Strona 28 Odrębny problem na rynku pracy stanowią zasoby ludzkie dla nauki i Wykres 4. Pracujący dla innowacyjności regionu techniki (HRST). Wskaźnik obejmujący osoby posiadające wykształcenie wyższe i osoby zatrudnione w sektorze B+R jest coraz częściej wykorzystywany do oceny innowacyjności regionu oraz potencjału rynku pracy. W województwie warmińsko-mazurskim udział osób stanowiących „zasoby ludzkie dla nauki i techniki” w ogóle populacji wyniósł w 2009 roku blisko 20%, co Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. stanowiło 11 wynik w kraju, podczas gdy średnia dla Polski kształtowała się na poziomie 21,6%, natomiast lider zestawienia – województwo mazowieckie – osiągnął wynik bliski 30% (Wykres 4). W porównaniu z innymi województwami Polski Wschodniej pozycja województwa warmińsko- Wykres 5. Specjalizacja rynku pracy mazurskiego jest relatywnie słaba – jedynie województwo świętokrzyskie charakteryzuje się mniejszym udziałem HRST w populacji ogółem. Najistotniejsza grupa osób wchodząca w skład HRST to tzw. rdzeń (HRSTC), czyli osoby, które posiadają wykształcenie wyższe i jednocześnie pracują dla nauki i techniki. Pod względem tego kryterium woje- Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. wództwo warmińsko-mazurskie plasuje się na wysokim, czwartym miejscu w kraju (ex aequo z zachodniopomorskim i śląskim), odznaczając się tym samym bardzo wysokim udziałem HRSTC w HRST (znacznie przewyższającym średnią dla Polski). Z punktu widzenia innowacyjności i konkurencyjności gospodarki szczególnie istotny jest udział specjalistów nauk fizycznych, matematycznych, technicznych, przyrodniczych i ochrony zdrowia w ogóle populacji6 (Wykres 5). Województwo warmińsko-mazurskie zajmuje 7 pozycję w kraju, osiągając wynik nieznacznie poniżej średniej krajowej (5,2% wobec 5,3%), jednak plasuje się na pierwszym miejscu wśród województw Polski Wschodniej. Szczególnym zasobem regionu, również w kontekście innowacyjności i konkurencyjności regionu jest lokalizacja na jego terenie jedynej w Polsce Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie. Tego typu jednostka nie tylko daje bezwzględną przewagę wobec innych województw, ale powinna być również ośrodkiem generowania innowacyjnych projektów. Wyjątkowość tego ośrodka powinna być wykorzysty- 6 W skład grupy „zasoby ludzkie dla nauki i techniki” (HRST) wchodzą specjaliści nauk fizycznych, matematycznych, technicznych, przyrodniczych i ochrony zdrowia; pozostali specjaliści oraz technicy i inny średni personel. Strona 29 wana również w kierunku budowania atrakcji turystycznej i rozprzestrzeniania silnych impulsów rozwojowych w skali ponadlokalnej. Dane na temat aktywności zawodowej ludności pozwalają wyciągnąć jeszcze kilka istotnych wniosków dla oceny konkurencyjności województwa warmińsko-mazurskiego: niekorzystne są wskaźniki charakteryzujące biernych zawodowo (3,9% - udział w kraju; 46,6% udział biernych zawodowo w ogóle ludności pow. 15 roku życia, przy wskaźniku krajowym 44,2%); przy ogólnym udziale województwa w liczbie pracujących w wieku pow. 15 r. życia w kraju wynoszącym 3,55%, na uwagę zasługują dwa fakty: słabiej rozwinięty sektor prywatny i przedsiębiorczość, z drugiej strony dobrze rozwinięty sektor publiczny (4,01%) i ogólnie wysoki udział pracowników najemnych (3,69%). Z siłą gospodarki województwa oraz jej konkurencyjnością związa- Wykres 6. Bezrobocie rejestrowane w Polsce ne jest zjawisko bezrobocia, które powinno być traktowane jako przejaw szerszych problemów. W województwie warmińsko-mazurskim stopa bezrobocia rejestrowanego w 2010 r. wyniosła 20% (ostatnie miejsce w kraju), co znacznie przewyższa średnią krajową, która wyniosła 12,4% (Wykres 6). Zdecydowanie lepiej wypada województwo w przypadku stopy bezrobocia liczonej w badaniu aktywności Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. ekonomicznej ludności (BAEL)7. W tym przypadku Warmia i Mazury ze wskaźnikiem 9,7% zajmują 8. miejsce w kraju, przy średniej stopie 9,6%. Różnicę tę można interpretować zdecydowanie na korzyść mieszkańców regionu, ponieważ okazuje się, że wykazują one wysokie zaangażowanie w poszukiwanie pracy. Niestety aktywność ta nie jest zaspokajana na regionalnym rynku pracy. W województwie warmińsko-mazurskim na jedną ofertę pracy przypada 230 zarejestrowanych bezrobotnych, Wykształcenie wyższe obniża prawdopoprzy średniej krajowej 83. Gorszy wynik uzyskuje jedynie wo- dobieństwo bycia bezrobotnym, jednak jewództwo podlaskie (298). Udział bezrobocia długotrwałego coraz ważniejsze są różne cechy osobowow 2010 r. wyniósł 28,1%, czyli niewiele mniej niż średnia kra- ściowe kandydatów do pracy. jowa (29,1%). Najniższym poziomem bezrobocia długotrwałego charakteryzowało się województwo śląskie (23,6%), zaś najwyższym województwo podkarpackie (37,4%). W strukturze bezrobocia rejestrowanego dwie kwestie wymagają podkreślenia: 7 udział bezrobotnych z wyższym wykształceniem w strukturze bezrobotnych na Warmii i Mazurach jest niższy od średniej krajowej (7,4% wobec 10,5%); udział bezrobotnych w wieku 24 lat i mniej w strukturze bezrobotnych jest bardzo zbliżony do średniej krajowej (21,7% wobec 21,9%). Zob. aneks metodyczny. Strona 30 Oznacza to, że – przy wszystkich innych trudnościach na rynku pracy – wykształcenie wyższe pozwala zmniejszyć ryzyko bycia bezrobotnym. W województwie warmińsko-mazurskich charakterystyczny Przedsiębiorczość nie wypełnia luki na rynku pracy. jest dość wysoki udział pracujących w firmach mikro i małych w ogóle pracujących (wyższy od przeciętnej krajowej i znacznie wyższy od pozostałych województw w Polsce Wschodniej). Jednak znacznie gorzej wypada województwo w rankingu, gdy odniesiemy liczbę małych i średnich firm do liczby ludności (w przypadku firm mikro jest to 13 miejsce w kraju, w rankingu firm małych – miejsce 9) (Gajewski 2011). Ponadto interesujące są dane na temat nakładów inwestycyjnych ponoszonych przez sektor MSP. W regionie sektor ten wyraźnie zajmuje większą część ogółu, niż średnio w Polsce (76,6% wobec 48%), a szczególnie duży udział mają firmy średniej wielkości. Przy czym w każdej grupie wielkościowej przeciętne nakłady na jeden podmiot na Warmii i Mazurach są mniejsze niż odpowiednie wartości dla firm krajowych. W zestawieniu z pozostałymi województwami Polski Wschodniej aktywność inwestycyjna firm mikro jest najniższa na Warmii i Mazurach, w przypadku firm małych Warmia i Mazury ustępują Podlasiu, a w zestawieniu firm średnich województwom świętokrzyskiemu i podkarpackiemu (Gajewski 2011). MSP Warmii i Mazur finansują swoje inwestycje głównie ze środków własnych (podobnie jak inne firmy w kraju), jednak udział tych środków w budżetach inwestycyjnych jest znacznie niższy od średniej krajowej. Dzieje się tak, ponieważ Warmia i Mazury wyróżniają się bardzo wysokim udziałem krajowych kredytów bankowych (23,7% wobec 12,8% w kraju) i relatywnie wysokim udziałem środków budżetowych (4,4% wobec 2,5% w Polsce). Jednocześnie należy podkreślić, że również relatywnie, ale niski jest udział środków z zagranicy (2,7% wobec 6,5% w Polsce). Województwo warmińsko-mazurskie charakteryzuje się również bardzo niską przedsiębiorczością (osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na 10 tys. ludności). W 2010 r. od Warmii i Mazur (615 wobec 770 w kraju) słabsze były jedynie województwa lubelskie i podkarpackie. W porównaniu z 2005 r. pozycja Warmii i Mazur nie uległa zmianie. Dramatyczny obraz przedsiębiorczości dopełniają dane na temat podmiotów nowo zarejestrowanych i wyrejestrowanych w 2010 r. Względem wartości referencyjnej (3,7% - to udział regionu w ludności Polski) relatywnie mało podmiotów rejestruje się, a ponadto liczba rejestrujących się ulega zmniejszeniu w porównaniu z 2005 r., gdy wskaźnik ten był na poziomie 3,8% (obecnie wynosi 3,4%). Również aktywność osób fizycznych jest niższa od wartości referencyjnej. Z drugiej strony udział Warmii i Mazur w ogólnej liczbie podmiotów wyrejestrowujących się wynosi niemal 4% i praktycznie nie zmienił się od 2005 r. Likwidacja podmiotów należących do osób fizycznych minimalnie przekroczyła 4%. W przypadku przedsiębiorstw mikro, małych i średnich jeszcze jeden fakt wymaga podkreślenia – udział tych trzech grup firm w przychodach sektora przedsiębiorstw jest w Warmińsko-Mazurskim zawsze wyższy, niż średnio w kraju (szczególnie in plus wyróżniają się firmy mikro i małe)(Gajewski 2011). Inwestorzy zagraniczni omijają Warmię i Mazury … W zestawieniu liczby spółek udziałem kapitału zagranicznego na 10 tys. mieszkańców w 2010 r. Warmia i Mazury należą do jednych z najsłabszych polskich System pozyskiwania inwestorów wymaga województw (ok. 7 spółek na 10 tys. mieszkańców, 12 niestandardowych zachowań … miejsce w kraju)(Wykres 7). Mniej spółek tego typu zlokalizowanych jest jedynie w pozostałych województwach Polski Wschodniej. Najwyższym wskaźnikiem charakteryzuje się natomiast województwo mazowieckie, w którym na 10 tys. mieszkańców przypada Strona 31 aż 49 spółek, co jest niewątpliwie silnie uwarunkowane lokalizacją w stolicy kraju i dynamicznie rozwijającym się obszarem metropolitalnym Warszawy. Dynamika liczby spółek z udziałem kapitału zagranicznego w regionie w latach 2004-2010 była również na bardzo niskim poziomie (0,8 spółki na 10 tys. mieszkańców, co plasowało województwo na 15 miejscu w kraju). Największy wzrost zanotowało ponownie województwo mazowieckie (14 spółek na 10 tys. mieszkańców). Jeszcze mniej korzystne są wyniki aktywności inwestorów zagranicznych w województwie warmińsko-mazurskim (Działalność gospodarcza …). W 2010 r. ponad Wykres 7. Aktywność kapitału zagranicznego 23 tys. podmiotów gospodarczych w Polsce potwierdziło posiadanie kapitału zagranicznego. Z liczby tej ponad 37% podmiotów miało swoją siedzibę w województwie mazowieckim. W województwie warmińskomazurskim takich firm było 301 (1,3% ogółu), i region wyprzedzał pod tym względem województwa: podlaskie (141) i świętokrzyŹródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. skie (174). Tylko nieco lepsze okazały się województwa lubelskie (343) i podkarpackie (345). Udział Warmii i Mazur w ogólnej liczbie pracujących w tego typu spółkach wyniósł 0,9%, podobny był też udział w wartości zagranicznego kapitału podstawowego (wniesionego do spółek przez inwestorów zagranicznych). Firmy zarejestrowane na terenie województwa warmińsko-mazurskiego z udziałem kapitału zagranicznego generowały w 2010 r. ok. 0,8% całego importu tego typu spółek w Polsce i odpowiednio 1,5% eksportu (zatem relatywne znacznie firm zagranicznych dla konkurencyjności eksportowej Warmii i Mazur okazuje się dość wysokie). Analizując dane statystyczne można odnotować pojedyncze sukcesy Warmii i Mazur w przyciąganiu kapitału zagranicznego do specjalnych stref ekonomicznych (na terenie województwa mają swoje tereny dwie SSE – Warmińsko-Mazurska Specjalna Strefa Ekonomiczna oraz Suwalska Specjalna Strefa Ekonomiczna). Jednak część tych sukcesów wynika rozwoju inwestycji przyciągniętych już inwestorów zagranicznych (np. Michelin Polska S.A., który jednocześnie należy do największych inwestorów zagranicznych w polskich SSE, zajmuje trzecie miejsce za General Motors i Toyota Motor – Informacja o realizacji …). Problem małej aktywności kapitału zagranicznego wynika z kilku generalnych słabości Warmii i Mazur w porównaniu z innymi regionami w Polsce. Pierwsza z nich dotyczy dostępności komunikacyjnej, a co za tym idzie dostępności do rynków zbytu, które muszą Główne czynniki lokalizacji kapitału prybyć brane pod uwagę w regionie o relatywnie niskiej zamoż- watnego należą jednocześnie do słabości ności. Wydawać by się mogło, że duża podaż potencjalnych regionu. Przede wszystkim są to: dostęppracowników powinna przyciągać inwestorów, jednak należy ność komunikacyjna, potencjał ludnościowy oraz bliskość rynków. podkreślić, że inwestorom coraz częściej chodzi o specyficzne kwalifikacje oraz szczególne predyspozycje. Bez określonej i profesjonalnie przygotowanej oferty prezentującej kapitał ludzki Warmia i Mazury nie przebiją się przez stereotypowe myślenie inwestorów kierujących się głównie ku największym metropoliom, zakładających, że istniejący w metropoStrona 32 liach potencjał uczelni i nagromadzenie ludności gwarantują większe możliwości wyboru. Trzecia słabość, to oddalenie od głównych rynków zbytu (oczywiście uwarunkowane jest to specyfiką branży). Dane na temat wymiany handlowej wyraźnie pokazują, że w eksporcie towarów przegrywamy konkurencję z innymi województwami, z drugiej strony trudno jest wykorzystywać rentę położenia, jaką jest sąsiedztwo Obwodu Kaliningradzkiego bez pełnej chęci współpracy partnera zagranicznego. Dlatego znaczna część aktywności promocyjnej powinna być skierowana na tworzenie jak najlepszego klimatu inwestycyjnego opartego o czwarty czynnik loka- Przedmiotem naszego zainteresowania lizacji, którego znaczenie jest coraz częściej podkreślane powinny być korzyści zewnętrzne prowa(Dziemianowicz 2008). Czynnik ten to korzyści zewnętrzne, a dzenia biznesu, ale trzeba pamiętać, że to tworzą go: możliwości kooperacyjne, zaufanie, klimat tylko część istotnych czynników lokalizacji. przedsiębiorczości, jakość instytucji otoczenia biznesu, a w końcu możliwości wypoczynkowe. Jednak należy podkreślić, że bez polepszenia sytuacji we wcześniej wspomnianych obszarach, nie należy spodziewać się spektakularnych sukcesów koncentrując się wyłącznie na korzyściach zewnętrznych. Rolnictwo i sektor rolno-spożywczy mają dwa oblicza … Szczególnie wieś warmińsko-mazurska postrzegana jest wciąż przez pryzmat problemów „popegeerowskich”. Jest to stereotypowe myślenie podgrzewane rzeczywiście faktem, iż na terenach byłych PGR-ów wciąż istnieją osiedla, w których żyje ludność często bezrobotna. Nie przeszkadza to rozwojowi wysoko towarowej opłacalnej produkcji rolniczej. Województwo warmińsko-mazurskie może pochwalić się prawie dwukrotnie wyższą wartością dodaną Rolnictwo może być postrzegane przez brutto na pracującego w sektorze rolniczym (Warmię i Mapryzmat dopłat, ale również jako czynnik zury wyprzedza jedynie województwo zachodniopomor- pobudzający innowacje i wzmacniający skie, a bardzo zbliżony poziom osiąga trzecie w kolejności specyficzną przewagę regionu … Lubuskie). Wyniki te uzyskiwane są dzięki dość korzystnym warunkom dla rozwoju gospodarstw wysoko towarowych, do których zaliczyć można: tereny po byłych PGR-ach i korzystną strukturę wielkościową gospodarstw rolnych, rozwinięty przemysł rolno-spożywczy, ukierunkowany na sektor rolniczy i zagadnienia przyrodnicze potencjał naukowy Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. W strukturze zasiewów, jak i zbiorów krajowych Warmia i Mazury mają duże znaczenie w przypadku rzepaku i rzepiku (7,3% powierzchni krajowych zasiewów i 6,5% krajowych zbiorów), pszenicy (6,7%/7,5%) oraz pszenżyta (6,7%/7,2%). Poza wspomnianym rzepakiem (a także owsem) we wszystkich rodzajach zasiewów województwo warmińsko-mazurskie przewyższa plonami średnią krajową (szczególnie wysokie plony uzyskuje w przypadku żyta i jęczmienia). Uprawy i zbiory warzyw i owoców oscylują koło 1,5% produkcji krajowej. Zdecydowanie wyższy jest udział Warmii i Mazur w pogłowiu bydła (7,6%) oraz pogłowiu trzody chlewnej (4,4%). Powyższe uwarunkowania skutkują wysoką produkcją żywca rzeźnego (6,7% - 5. miejsce w kraju) oraz produkcją mleka (7,7%, również 5. miejsce w Polsce). Wskaźniki produkcji globalnej i produkcji towarowej dają regionowi dwukrotnie 7 miejsce w Polsce, ale udział Warmii i Mazur w kraju w tych rodzajach produkcji (odpowiednio 5,3% i 5,6%) jest znacznie niższy od liderów, jakimi są województwa wielkopolskie i mazowieckie (ok. 15-16% w każdym z analizowanych przypadków). Również wskaźniki wartości produkcji rolniczej globalnej i towarowej na 1 ha użytków rolnych plasują Warmię i Mazury Strona 33 poniżej średniej krajowej. Bez wątpienia ograniczeniami dla rozwoju rolnictwa wielkoobszarowego są: średnio sprzyjający klimat, warunki pogodowe i ukształtowanie terenu (Rawa-Gładych, Wróblewska, 2011), średnio sprzyjająca struktura gleb (w Polsce grunty I i II klasy bonitacyjnej zajmują ok. 3,2% powierzchni, gdy na Warmii i Mazurach tylko 0,4%); niższe niż średnio w kraju zużycie nawozów mineralnych lub chemicznych, wynikające z zamożności mieszkańców. Powierzchnia użytków rolnych przyWykres 8. Potencjał rolnictwa wysoko towarowego padająca na 1 ciągnik w 2009 r. w województwie warmińsko-mazurskim należała do najwyższych w kraju (nieco mniej niż 20 ha, 3 miejsce w Polsce). Dla porównania najwyższa wartość wskaźnika obserwowana jest w województwie zachodniopomorskim – ok. 25 ha, a najniższa w Małopolsce – ok. 5 ha (Wykres 8). W 2010 r. na Warmii i Mazurach było 51,5 tys. ciągników rolniczych, co stanowiło 3,5% wszystkich tego typu maszyn w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. (odpowiadało zatem potencjałowi ludnościowemu regionu). Nieco lepiej województwo wypada w przypadku niektórych pozostałych maszyn rolniczych (kombajny zbożowe – 4,5%; silosokombajny – 4,2% i rozsiewacze nawozów i wapna – 3,7%). W przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych wskazana wcześniej liczba ciągników rolniczych daje wartość 4,9, co jest 3 wynikiem w kraju i charakteryzuje głównie województwa posiadające duże gospodarstwa rolne (Zachodniopomorskie i Lubuskie). Drugie oblicze rolnictwa województwa warmińsko-mazurskiego to rolnictwo oparte na niewielkich gospodarstwach, dostarczające produkty otrzymywane w wyniku upraw ekologicznych i opartych również na regionalnej tradycji. Co jedenaste gospodarstwo ekologicz- Wykres 9. Rolnictwo ekologiczne ne w Polsce zlokalizowane jest w województwie warmińskomazurskim (2 miejsce w kraju, więcej znajduje się tylko w województwie zachodniopomorskim – 11,4%)(Wykres 9). Pod względem kolejnego wskaźnika – uprawy rolne objęte systemem kontroli w rolnictwie ekologicznym jako % objętych kontrolą w rolnictwie ekologicznym ogółem w 2010 r. województwo warmińsko-mazurskie również nale- Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. ży do ścisłej czołówki (podobnie jak w przypadku liczby gospodarstw ekologicznych jest to 2 miejsce w Polsce). Blisko 15% upraw rolnych Strona 34 objętych systemem kontroli w rolnictwie ekologicznym znajdowało się na Warmii i Mazurach. Ponadto warto dodać, że ekologiczne gospodarstwa rolne z certyfikatem na Warmii i Mazurach (było ich niemal 990), stanowiły 7,7% wszystkich tego typu gospodarstw w Polsce. Biorąc pod uwagę tylko powierzchnię tych gospodarstw, udział województwa jest znacznie większy (11,1%). Dodatkowo dwa kolejne wskaźniki świadczą o pewnym trendzie zmian. W 2010 r. odnotowano na Warmii i Mazurach prawie 1300 gospodarstw, które przestawiały się na produkcję ekologiczną, co stanowiło prawie 17% wszystkich takich gospodarstw w Polsce (tu również wskaźniki dla powierzchni gospodarstw są wyższe – 19,5% – w obu przypadkach Warmia i Mazury są liderem w kraju). Wobec wysokiej pozycji województwa warmińsko-mazurskiego pod względem liczby gospodarstw ekologicznych oraz upraw objętych kontrolą dziwić może niewielka w porównaniu z innymi województwami liczba przetwórni ekologicznych w regionie (w województwie działa 10 takich przetwórni, co daje 12 miejsce w kraju). Dla porównania w województwie mazowieckim istnieje prawie pięć razy więcej tego rodzaju podmiotów, a w lubelskim i wielkopolskim prawie czterokrotnie więcej. Należy zaznaczyć, że te województwa nie zajmowały wysokiej pozycji pod względem liczby gospodarstw ekologicznych czy upraw objętych kontrolą w rolnictwie ekologicznym. Należy jednak podkreślić, że województwo warmińsko-mazurskie dysponuje dogodnymi warunkami dla rozwoju produkcji wysokiej jakości, do których należy zaliczyć: tradycyjny charakter gospodarstw rolnych, oraz o czym była mowa wcześniej – niewielkie zużycie nawozów sztucznych i niski stopień mechanizacji rolnictwa (Rawa-Gładych, Wróblewska, 2011). Warmia i Mazury oferują dogodne warunki dla rozwoju rybołówstwa, jednak ulegają one zmianom wywołanym gospodarczym wykorzystaniem jezior. W regionie funkcjonują 4 grupy rybackie (Lokalna Grupa Rybacka „Wielkie Jeziora Mazurskie”, Lokalna Grupa Rybacka „Zalew Wiślany”, Lokalna Grupa Działania „Mazurskie Morze” oraz Lokalna Grupa Rybacka Pojezierze Olsztyńskie), których cele nawiązują do obecnych celów Strategii, a w szczególności dotykają zagadnień: zrównoważonego rozwoju zasobów przyrodniczych, aktywizacji społecznej, czy też atrakcyjności turystycznej. Turystyka to sfera podlegająca coraz silniejszej konkurencji … Zmiany zachodzące w sektorze turystycznym w ostatnich latach skłaniają do dyskusji o nowym paradygmacie rozwoju turystyki (Kozak 2009, 2011). Przykładem zmian są: Wykres 10. Atrakcyjność turystyczna 2004 – 2010 motywacje turysty, które można sprowadzić do formuły 3E (edukacja, emocje, rozrywka). Warto wspomnieć, że wyróżnia się sześć podstawowych typów turystyki warunkowanych odmiennymi motywacjami turystów: poznawcza; wypoczynkowa; zdrowotna; kwalifikowana (spe- Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. cjalistyczna); religijna i biznesowa (Mika 2008); znaczenie czynników kulturowych – obecnie czynniki te można zaliczyć do dominujących; Strona 35 cechy turysty – obecnie, co również widać na przykładzie Polski, turyści są coraz bardziej doświadczeni w podróżach i coraz lepiej wykształceni; zakres turystyki – turyści znacznie rozszerzają swoje Na Warmii i Mazurach istnieją warunki dla zainteresowania, o czym było powyżej, dlatego do za- rozwoju wielu form turystyki … kresu dołączają elementy biznesowe i zakupowe; przeważający typ podróży – zaczyna dominować typ zindywidualizowany, mniej planowany, niż dotychczas; typ interwencji – ten punkt jest szczególnie istotny dla polityki rozwoju. O ile w poprzednim paradygmacie dominowało podejście skoncentrowane na rozwoju zasobów i walorów, o tyle obecnie coraz więcej uwagi poświęca się rozwojowi zagospodarowania turystycznego. Pod względem liczby turystów korzystających z noclegów na 1000 mieszkańców województwo warmińsko-mazurskie zajmuje 5 lokatę w Polsce (Wykres 10). W Potencjał turystyczny musi przestać być latach 2004-2010 zaobserwowano przyrost liczby udzielo- potencjałem i stać się atrakcyjnym produknych noclegów o ok. 16 punktów proc., co daje jednak tylko tem … 9 miejsce w kraju. Najwyższy przyrost zanotowało natomiast województwo świętokrzyskie (ponad dwa razy więcej udzielonych noclegów w 2010 r. w porównaniu do 2004 r.). Analizując wyłącznie aktywność turystów zagranicznych, można stwierdzić, że konkurencyjność Warmii i Mazur jest nieco słabsza (7 miejsce pod względem liczby turystów zagranicznych korzystających z noclegów na 1000 mieszkańców). Liczba noclegów udzielonych turystom zagranicznym w 2010 r. stanowiła zaledwie 70% noclegów udzielonych w 2004 r. Województwo warmińskomazurskie osiągnęło tym samym najgorszy wynik w skali kraju. Niestety wskaźniki te są „osiągane” pomimo znaczącej poprawy oferty hotelowej. W ostatnich latach zakończono inwestycje, w wyniku których na terenie województwa powstały: jeden hotel pięciogwiazdkowy, dziewięć hoteli czterogwiazdkowych, siedem hoteli trzygwiazdkowych i sześć hotelami dwugwiazdkowych (Mrozek 2012). Oznacza to, że przedsiębiorcy bardzo pozytywnie oceniają potencjał turystyczny województwa warmińsko-mazurskiego. Liczba osób zwiedzających muzea zlokalizowane w województwie warmińsko-mazurskim w 2010 r. wyniosła ok. 380 osób na 1000 mieszkańców (8 lokata w kraju)(Wykres 11). W stosunku do 2004 r. wartość omawianego wskaźnika wzrosła o 28 punktów proc., lokując województwo na 5 pozycji w kraju za województwami: mazowieckim, śląskim, dolnośląskim (wzrost o ok. 60 punktów proc.) i małopolskim (wzrost o 29 punktów proc.). Wykres 11. Atrakcyjność kulturowa, 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. O szczególnych walorach województwa warmińsko-mazurskiego dla rozwoju różnorodnych form turystyki świadczą następujące dane (w tym miejscy należy podać, że województwo zajmuje 7,7% powierzchni Polski): olbrzymi potencjał wodny – na Warmię i Mazury przypada prawie 21,5% powierzchni kraju znajdującej się pod Woda stanowi jeden z najważniejszych potencjałów regionu. Strona 36 wodą (w tym wodą morską), co daje 1 miejsce w kraju przed zachodniopomorskim. Również udział powierzchni pod wodą w ogóle powierzchni danego województwa jest na Warmii i Mazurach najwyższy w kraju (5,7%). Typowo nadmorskie województwa zachodniopomorskie i pomorskie charakteryzują się omawianym wskaźnikiem na poziomie 5,3% i 4,1%); lasy – stanowią 8,2% wszystkich tego typu gruntów w kraju, co stanowi jednocześnie 31% powierzchni województwa i daje 6. pozycję w kraju; obszary o szczególnych walorach przyrodniczych, prawnie chronione – 11,1% powierzchni tego typu obszarów w Polsce (szerzej w części dotyczącej jakości życia). Szczegółowe analizy potencjału turystycznego pozwalają wyróżnić niektóre formy turystyki, w których Warmii i Mazur wykazują potencjał rozwojowy (Mrozek 2012): turystyka poznawcza, a w szczególności: turystyka przyrodnicza, turystyka krajoznawcza, turystyka kulturowa, turystyka sentymentalna, turystyka kulinarna, ekoturystyka i turystyka eventowa); turystyka wypoczynkowa – agroturystyka, turystyka wiejska, turystyka rozrywkowa, turystyka kwalifikowana – turystyka żeglarska, turystyka kajakowa, turystyka nurkowa, turystyka rowerowa, turystyka jeździecka, turystyka piesza, turystyka „surviwalowa”, turystyka narciarska, samochodowa; turystyka zdrowotna – turystyka uzdrowiskowa, Spa i wellness; turystyka biznesowa – podróże służbowe, turystyka korporacyjna, turystyka targowa, turystyka kongresowa, turystyka motywacyjna; turystyka religijna. Trend starzenia się społeczeństwa Ludność województwa warmińsko-mazurskiego jest relatywnie Wykres 12. Starzejące się społeczeństwo młoda i wykazuje wciąż wysoką aktywność demograficzną, o czym będzie szerzej w części dotyczącej otwartego społeczeństwa. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na fakt, iż wciąż na Warmii i Mazurach żyje stosunkowo najmniej ludzi pow. 65 roku życia (Wykres 12). Jednocześnie obserwacja licznych działań realizowanych przez władze publiczne różnych szczebli pozwala sformułować Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. tezę, iż proces starzenia się społeczeństwa będzie wpływał również na konkurencyjność Wciąż nie ma mody wśród osób starszych regionów – w dobrym znaczeniu. Te regiony, które będą na Warmię i Mazury jako miejsce zamieszoferowały usługi najwyższej jakości, będą przyciągały ludzi kania … starszych. Wysoka jakość usług oznacza wysokiej jakości Strona 37 kadrę i wysokie zaawansowanie technologiczne – będą to elementy wysokiej jakości życia. W kontekście starzenia się społeczeństwa, istotne będą głównie kwestie związane z usługami medycznymi i ofertą wypoczynkową. Miejsca w domach opieki społecznej są ważne, jednak zakres oferty musi być zdecydowanie szerszy … W województwie warmińsko-mazurskim w 2004 r. saldo migracji osób powyżej 60 roku życia było ujemne (-62 osoby, 5 miejsce wśród 9 regionów o ujemnym saldzie migracji). W stosunku do 2004 r. w 2010 r. saldo migracji w omawianej grupie wiekowej było niższe, choć wciąż ujemne. Na 10 tys. mieszkańców województwa warmińsko-mazurskiego przypada ok. 31 miejsc w domach pomocy społecznej, co daje 3 miejsce w kraju, po województwie opolskim (34 miejsca) i świętokrzyskim (32 miejsca)(Wykres 13). W latach 2004-2010 w województwie warmińsko-mazurskim nastąpił również wzrost liczby miejsc w domach pomocy społecznej o 13 punktów proc., plasując województwo na 4 miejscu pod względem wielkości dynamiki rozwoju tego typu usług dla starzejącego się społeczeństwa, za województwami: pomorskim (wzrost o prawie 50 punktów proc.), śląskim (22 punkty proc.) i świętokrzyskim (18 punktów proc.). Wykres 13. Miejsca w domach opieki społecznej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Sprawna sieć instytucji otoczenia biznesu jest wciąż wyzwaniem Rola instytucji otoczenia biznesu w rozwoju regionu podkreślana jest od wielu lat, w szczególności od publikacji Roberta Putnama (1993). Od tego czasu obserwuje się rozkwit badań poświęconych instytucjonalnemu czynnikowi rozwoju, a same instytucje na stałe weszły do kanonu koncepcji rozwojowych (Blakely 1994; Hausner, Kudłacz, Szlachta 1997, Swianiewicz i in. 2000; Dziemianowicz 2008). Przygotowywane ostatnio raporty organizacji międzynarodowych (World Develoment …) oraz dokumenty rządowe również – nawet w warstwie teoretycznej – podejmują kwestię znaczenia instytucji w rozwoju – w kontekście poszukiwania nowego paradygmatu (KSRR). Ocena sytuacji na Warmii i Mazurach jest w tym zakresie W palecie Instytucji Otoczenia Biznesu dość trudna. Z jednej strony dysponujemy dość dobrą bazą brakuje jeszcze podmiotów oferujących informacyjną na temat instytucji otoczenia biznesu (Matu- deficytowe usługi. siak 2010). W 2010 roku w regionie funkcjonowało 38 IOB, co stanowiło 4,8% wszystkich tego typu instytucji w Polsce. Niestety w gronie tym tylko 26% stanowiły ośrodki innowacji (14 miejsce w kraju). Ponadto do słabości – szczególnie w porównaniu z innymi województwami – należały: niewielka liczba akademickich inkubatorów przedsiębiorczości i preinkubatorów (łącznie 2); jeden inkubator przedsiębiorczości, gdy na Śląsku było ich 11, a w Małopolsce 6; Strona 38 4 centra transferu technologii, czyli tyle, ile w województwie podkarpackim i o jedno centrum mniej, niż na Podlasiu i Lubelszczyźnie. Z kolei w Wielkopolsce tego typu instytucji było 14, na Mazowszu – 15; brak instytucji potrzebnych na początkowym etapie rozwoju innowacyjnych przedsięwzięć, jak fundusze zalążkowe, czy aniołowie biznesu (należy przy tym dodać, że tego typu instytucji jest w całej Polsce wciąż bardzo niewiele); relatywnie niewielka liczba ośrodków szkoleniowo-doradczych (13), co jest bliższe najsłabszym województwom w Polsce (Lubuskie – 9, Opolskie 7). Najlepsze województwo śląskie dysponuje 37 ośrodkami tego typu, a Lubelskie – 30). Z kolei dość dobrze wygląda nasycenie lokalnymi i regionalnymi funduszami pożyczkowymi (6, co dawało 5 miejsce w Polsce, wspólnie z województwami: dolnośląskim, małopolskim, podkarpackim. Podobnie można ocenić sytuację w zakresie funduszy poręczeń kredytowych (również 6, co wspólnie z województwem śląskim daje pierwsze miejsce w kraju). Ważne jest, że powyższe statystyki nie uwzględniały np. parków technologicznych w fazie rozruchu i w przygotowaniu, a do tych zaliczały się parki w Elblągu i Olsztynie. Należy zaznaczyć, że nasycenie odpowiednimi instytucjami jest mniej ważne, niż jakość tych instytucji, skuteczność działania, doświadczenie etc. Jednak można również założyć, że większa liczba różnorodnych instytucji daje większe gwarancje na zaspokojenie popytu na tego typu usługi. Ważne informacje o sieci instytucji otoczenia biznesu zawarte Wykres 14. Ocena parametryczna JBR są w bazie jednostek badawczorozwojowych (Wykres 14). Szczególnie interesujące są dane na temat ich oceny parametrycznej, przy czym należy podkreślić, że nie wszystkie tego typu jednostki podlegają takiej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. ocenie. W województwie warmińsko-mazurskim niemal 30% JBR-ów otrzymało kategorię 1 (najlepszą w pięciostopniowej skali), przy udziale 37% tych jednostek w Polsce. Dla porównania w województwie mazowieckim kategorię 1 ma 37% jednostek. W porównaniu ze strukturą krajową, relatywnie dużo jest jednostek zakwalifikowanych do kategorii 3. Istotne jest, że tylko część tych jednostek otrzymuje wysoką liczbę punktów za udział w międzynarodowych projektach badawczych oraz wdrożenia nowych technologii i sprzedaż licencji. Wyróżniają się w tym zakresie: Instytut Rozrodu Zwierząt i Badania Żywno- Wspieranie przedsiębiorczości i konkurenści (PAN), Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława cyjności wymaga gęstej sieci współpracująSakowicza oraz jednostki organizacyjne Uniwersytetu cych IOB, szczególnie w regionie, który Warmińsko-Mazurskiego: Wydział Bioinżynierii Zwierząt, musi nadrabiać dystans wobec innych. Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa (także patenty), Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa, Wydział Nauk o Żywności, a także Wydział Nauk Technicznych oraz Wydział Biologii i Biotechnologii. Również warta odnotowania jest inicjatywa utworzenia sieci instytucji, która funkcjonuje pod nazwą Regionalny System Usług – Sieć Inno-WaMa. Obecnie do sieci należy 14 instytucji, jednak jej działalność rozpoczęta w 2011 r. nie pozwala na jednoznaczną ocenę efektywności sieci. Z pewnością jest to Strona 39 inicjatywa, której potrzebują przedsiębiorcy, ale należy podkreślić, że – zgodnie z oczekiwaniami firm – sieć powinna oferować możliwie szeroką paletę profesjonalnych usług oferowanych „blisko” przedsiębiorcy. Rozmieszczenie poszczególnych instytucji oraz charakter ich działalności wskazują na potrzebę rozwoju nowych podmiotów na terenie województwa warmiń- Mapa 2. Regionalny System Usług – Sieć InnoWaMa na pocz. 2012 r. sko-mazurskiego, do czego powinien zachęcać otwarty charakter sieci (Mapa 2). Podkreślenia wymaga jednocześnie fakt, iż działalność instytucji skupionych w sieci InnoWaMa jest bardzo pozytywnie oceniana przez przedsiębiorców korzystających z ich usług. Przedsiębiorcy wskazują również sferę swoich oczekiwań, które powinny być przedmiotem dalszego Źródło: Dziemianowicz i in. 2012. zainteresowania podmiotów skupionych w sieci, a należą do niej: lepsze dostosowanie ofert IOB do potrzeb przedsiębiorców i umiejętne rozpoznawanie potrzeb firm (Dziemianowicz i in. 2012). Społeczeństwo informacyjne jest elementem nowoczesnego regionu Budowa społeczeństwa informacyjnego może być rozumiana jako Wykres 15. Dostęp do Internetu otwartość i umiejętność korzystania z technologii informacyjnych. Generalnie zróżnicowanie krajowe dostępu do Internetu zarówno przedsiębiorstw, jak i gospodarstw domowych nie jest duże, jednak za każdym razem województwo warmińsko-mazurskie plasuje się w dolnej części rankingu (Wykres 15). W przypadku udziału przedsiębiorstw posiadających dostęp do Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Internetu wszystkie województwa odnotowują wartość powyżej 90% – różnica między województwami o najwyższej wartości wskaźnika (opolskie) a regionem o najniższej wartości wskaźnika (lubelskie) to niecałe 7 punktów proc. Województwo warmiń- Zróżnicowanie w dostępie do Internetu jest w Polsce relatywnie niewielkie, ale sko-mazurskie zajmuje 14 miejsce w kraju (przed świętoWarmia i Mazury są dolnej części rankingu. krzyskim i lubelskim). Wśród gospodarstw domowych dostęp do Internetu jest zdecydowanie mniej powszechny, ponadto w skali kraju obserwowane różnice są większe (12 punktów procentowych) i inaczej rozkładają się Strona 40 przestrzennie. Warmia i Mazury zajmują 13 miejsce w rankingu (58%), na czele jest województwo małopolskie (66%). Obok rozwoju sieci teleinformatycznej kluczowym problemem Wykres 16. Wykorzystanie technologii informacyjnych pozostaje kwestia otwartości społecznej na tę formę szeroko rozumianej komunikacji. Również w tym przypadku sytuacja na Warmii i Mazurach wymaga zdecydowanej poprawy (Wykres 16). Poziom wszechstronności korzystania z Internetu i umiejętności obsługi komputera jest dość zbliżony, ale należy do najniższych w kraju. Podobnie wygląda pozycja województwa ze względu na wykorzystanie Źródło: opracowanie własne na Czapiński, Piontek 2009. wszystkich nowych technologii (komputer, Internet, telefon komórkowy). W jakimś stopniu sytuację tę można tłumaczyć niską zamożnością mieszkańców, jednak nie wszystkie województwa z tej grupy cechują się jednocześnie słabym wykorzystaniem technologii informacyjnych (np. podlaskie, czy lubuskie). Najnowsze dane pochodzące z przytaczanej tu Diagnozy społecznej niestety Podaż usług świadczonych przez Internet potwierdzają słabość regionu. Warmia i Mazury charaktery- może być czynnikiem wspierającym rozwój zują się najmniejszym w Polsce wzrostem liczby osób w społeczeństwa informacyjnego … wieku 16 lat i więcej korzystających z Internetu (w porównaniu z poprzednim badaniem z 2009 r. nastąpił wzrost o 4,6 punktu porc., gdy w województwach podkarpackim i świętokrzyskim wzrost ten był na poziomie, odpowiednio: 10,9 i 11,8 punktu proc.). Jednym z wniosków wynikających z Ewaluacji Strategii jest wzrost Wykres 17. Rola Internetu w kontaktach biznes-administracja (przyspieszenie) działań w zakresie budowy sieci szkieletowej, a także pobudzanie strony podażowej na usługi świadczone drogą internetową. W tym obszarze nastąpił w ostatnich latach olbrzymi postęp w miarę działań administracji różnych szczebli otwierających się na przedsiębiorców i mieszkańców właśnie poprzez Internet (Wykres 17). W Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. latach 2008-2010 nastąpił na Warmii i Mazurach wzrost z 64,5% do 93,3% przedsiębiorców korzystających z Internetu w kontaktach z administracją. Należy podkreślić, że zróżnicowanie między województwami jest niewielkie (ok. 10 punktów proc.), a województwo warmińsko-mazurskie plasuje się w środku rankingu. Strona 41 Administracja poprawia swoją sprawność … Wzrost zainteresowania kontaktami z administracją poprzez Internet jest z pewnością procesem złożonym, choć najważniejszy wydaje się czynnik „oszczędności czasu” i poczucie odbiurokratyzowania części działań. W latach 2007-2009 nastąpiła istotna poprawa w zakresie oferty urzędów gminnych województwa warmińsko-mazurskiego (ponad 80% umożliPodnoszenie poziomu sprawności adminiwia obsługę mieszkańców przez Internet), a także – choć tu stracji powinno być dalej kontynuowane … sytuacja poprawia się znacznie wolniej – w zakresie oferty obcojęzycznej (strony www w języku obcym posiadało 32% samorządów gminnych). Wprawdzie dyskusyjne może być poszukiwanie w każdej gminie województwa atrakcji turystycznych, czy zachęt dla kapitału zagranicznego, to jednak – nawet uproszczona – strona w języku obcym może świadczyć o otwartości dla obcokrajowców. Dodatkowe czynniki skłaniające do pozytywnej oceny poprawy sprawności administracji publicznej w regionie to: wzrost odsetka ludności pozytywnie oceniającej działalność administracji samorządowej oraz spadek odsetka decyzji organów administracji uchylanych przez Samorządowe Kolegia Odwoławcze. 2.2.2. OTWARTE SPOŁECZEŃSTWO I KONKURENCYJNOŚĆ WARMII I MAZUR To człowiek jest podstawowym czynnikiem rozwojowym Potencjał ludnościowy województwa warmińsko-mazurskiego można określić następująco: udział w ogólnej liczbie ludności w Polsce na poziomie 3,7% w zasadzie pozostaje bez zmian w stosunku do 2005 roku; przyrost naturalny od dłuższego czasu należy do najwyższych w kraju (w 2010 r. województwo zajmowało 4 pozycję z wartością ponad dwukrotnie wyższą niż średnia krajowa). Jednocześnie współczynnik Społeczeństwo Warmii i Mazur jest wciąż dynamiki demograficznej na poziomie 1,219 daje regio- młode, aktywne i pozytywnie patrzy w przyszłość, jednak wciąż wielu tę przyszłość nowi 4 miejsce w kraju; wiąże z innymi regionami … współczynnik dzietności jest wyższy od średniej krajowej i daje województwu 5 miejsce w rankingu; niestety te dość dobre wyniki są niwelowane przez ujemne saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych (-1,9 na 1000 ludności w 2010 r.). Jest to jedna z najniższych wartości w Polsce (14 miejsce), przy czym słabym wynikiem charakteryzują się województwa związane z dużymi aglomeracjami (mazowieckie, małopolskie, pomorskie, dolnośląskie i wielkopolskie). Warto podkreślić, że wynik województwa tworzony jest przede wszystkim przez migracje wewnętrzne, ponieważ saldo migracji zagranicznych jest lekko dodatnie (+15 osób, co daje 7 miejsce w kraju). Najwięcej mieszkańców Warmii i Mazur przenosi się do województw mazowieckiego i pomorskiego (w 2010 łącznie ok. 4000, znacznie mniej do kolejnych sąsiadów, czyli województw podlaskiego i kujawsko-pomorskiego (łącznie ok. 1200 osób). Warmia i Mazury są regionem ludzi młodych (niemal tyle samo co na Podkarpaciu – 31,2%), a jednocześnie obserwujemy tu jeden z najniższych udziałów ludności w wieku 65 lat i więcej (15 Strona 42 miejsce w kraju – 11,8%). Jednak niepokojące są zmiany w strukturze wiekowej. Grupa ludności poniżej 25 roku życia jeszcze w 2005 r. stanowiła 35,3% populacji, zaś ludność powyżej 65 roku życia – 11,6. Wciąż mediana wieku jest najniższa w kraju (36,5); Wciąż dostosowujemy system edukacji do potrzeb rynku pracy Bezrobocie w grupie wiekowej 15-24 lata w województwie warmińsko-mazurskim w 2004 r. należało do najwyższych w Polsce (14,9%, tak jak w sąsiednim województwie kujawsko-pomorskim, wyższe zanotowano tylko Jeśli młody człowiek nie może znaleźć w województwie świętokrzyskim – 15,4%). Jest to jeden ze pracy, narzuca się pytanie kto i jak go edukował … wskaźników obrazujących niedostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy. Czynnikiem mogącym oddziaływać na wysoki poziom bezrobocia wśród młodych osób w województwie warmińsko-mazurskim jest rów- Wykres 18. Problem bezrobocia nież popegeerowski charakter regionu i zjawisko „dziedziczenia” bezrobocia. W 2010 r. w stosunku do roku 2004 stopa bezrobocia wśród osób młodych spadła w całym kraju, również w województwie warmińsko-mazurskim (do poziomu 10,6%). Jednak nadal w regionie bezrobocie w tej grupie wiekowej należy do najwyższych w Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. kraju. Ponieważ spadek bezrobocia nastąpił we wszystkich województwach w podobnym Znacząca poprawa w zakresie ubytku młostopniu jest to raczej wynik ogólnej tendencji spadku bezro- dych bezrobotnych wynika m.in. z ich bocia w kraju, niż dostosowywania systemu edukacji w po- „ucieczki” do innych regionów. szczególnych regionach. W przypadku udziału bezrobotnych z wyższym wykształceniem w województwie warmińskomazurskim obserwuje się jedną z najniższych wartości w Polsce (7,4%, niższy jest tylko w województwie kujawsko-pomorskim – 7%, natomiast najwyższy odsetek występuje w województwie lubelskim – 13,9%). Przyczyną niskiego udziału bezrobotnych posiada- Niski odsetek bezrobotnych z wyższym jących wyższe wykształcenie jest prawdopodobnie migracja wykształceniem to efekt drenażu mózgów przez inne regiony. osób dobrze wykształconych do innych województw. Na tysiąc uczniów w województwie warmińsko-mazurskim przypada 194 uczniów szkół zasadniczych dla młodzieży (6 miejsce w kraju). Wskazuje to na istotne znaczenie tego rodzaju szkół ponadgimnazjalnych w województwie i jeden z kierunków rozwoju systemu edukacji regionu. Warto również podkreślić, że wyniki Diagnozy społecznej (Panek 2011) wskazują, iż w województwie warmińsko-mazurskim występuje największy w kraju odsetek gospodarstw domowych, które nie mają aspiracji, by dzieci zamieszkujące w tych gospodarstwach ukończyły szkołę wyższą (52% gospodarstw domowych). Strona 43 Na tysiąc uczniów w województwie warmińsko-mazurskim przypada 258 uczniów szkół dla dorosłych (10 miejsce w kraju). Porównując te dane ze stopą bezrobocia, która wynosi aż 20% i niewielkim udziałem osób z wyższym wykształceniem wśród bezrobotnych, widać wyraźnie potrzebę rozwoju innego rodzaju szkół, w tym również szkół dla dorosłych, dzięki czemu możliwe byłoby nabycie umiejętności adekwatnych do wymagań i oczekiwań rynku pracy. Zainteresowanie kształceniem ustawicznym w Polsce jest niewielkie (najwyższe w województwie mazowieckiem 7,7%, najniższe zaś w województwie podkarpackim 3,4%). Odsetek osób uczestniczących w kształceniu ustawicznym w 2010 r. w województwie warmińsko-mazurskim należał do najniższych w całym kraju – 3,9% (przedostatnie miejsce). Wykres 19. System edukacji, 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wykres 20. Liczba studentów Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Pozycja województwa warmińsko-mazurskiego pod względem liczby studentów przypadających na 10 tys. mieszkańców w 2010 roku na tle innych województw była bardzo niska. Wskaźnik osiągnął wartość 350 studentów na 10 tys. mieszkańców (14 miejsce w kraju, Wykres 21. Uczestnicy studiów doktoranckich na 10 tys. ludności Wykres 20). Stosunkowo niewielka w 2010 r. wartość omawianego wskaźnika wynika również z silnego oddziaływania blisko położonych dużych ośrodków akademickich w innych województwach (Gdańsk, Warszawa, Białystok). W ujęciu dynamicznym (lata 20042010) w województwie warmińskomazurskim liczba studentów spadła o ok. 20 punktów proc. Dynamika w badanych okresie dla całej Polski była ujemna (spadek o 5 punktów proc.), na co rzutował występujący niż demograficzny i ogólnie mniejsza liczba osób w wieku podejStrona 44 mowania studiów. W województwie warmińsko-mazurskim spadek ten był jednak jednym z największych w Polsce (14 miejsce w kraju), przy jedynie większych spadWykres 22. Uczestnicy studiów podyplomowych na 10 tys. ludnokach liczby studentów w woje- ści w 2010 r. wództwach: lubuskim (spadek o 36 punktów proc.), zachodniopomorskim i świętokrzyskim (spadki o ok. 20 punktów proc.). Obraz edukacji w województwie warmińsko-mazurskim uzupełniają dane na temat studentów studiów doktoranckich oraz studiów podyplomowych (Wykres 21 i Wykres 22). W obu przypadkach wynik Warmii i Mazur jest poniżej średniej krajowej, przy czym należy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. podkreślić, że wartość średnią dla Polski znacznie zawyżają liderzy w obu rankingach. Warmia i Mazury plasują się szczególnie nisko w przypadku studentów studiów doktoranckich. Postawy społeczne są ważne tak samo jak inne czynniki rozwojowe Analiza danych statystycznych na temat liczby organizacji pozarządowych pozwala sformułować tezę, że Warmia i Mazury należą pod tym względem do czołówki krajowej Wykres 23. Organizacje pozarządowe w Polsce (Wykres 23). Wartości za rok 2010, jak i dynamika zmian są korzystne, przy czym względnie słabsza pozycja w rankingu dynamiki 2004-2010 może sugerować wystarczający poziom nasycenia tego typu organizacjami. Również dane na temat frekwencji wyborczej dobrze świadczą o województwie warmińsko-mazurskim. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Zdecydowanie odmiennie prezentują się wyniki badań na temat postaw społecznych, opisujących społeczeństwo obywatelskie (Czapiński, Panek 2011). Na Warmii i Mazurach obserwuje się najniższą wartość wskaźnika wrażliwości na dobro publiczne (bezpośrednio wyprzedzają region województwa łódzkie, podkarpackie i kujawskopomorskie, wskaźnik ten jest najwyższy w województwie śląskim). Interesujące są ponadto stwierdzenia, iż wrażliwość rośnie wraz z kapitałem społecznym, wykształceniem, wielkością miejscowości i wiekiem. Również zamożność i religijność są czynnikami pozytywnie wpływającymi na wrażliwość społeczną na wspólne dobro. Z zagadnieniem postaw społecznych wiąże się szerszy problem – kapitału społecznego. W literaturze przedmiotu spotykamy bardzo zróżnicowane definicje, jak również wiele prób operacjonalizacji tego Strona 45 zagadnienia. W przytoczonych już badaniach Diagnozy społecznej Warmia i Mazury zajmują 14 pozycję w kraju8. Z kolei Analizy Herbsta i Swianiewicza (2008) dostarczają informacji bardziej uszczegółowionych w tym sensie, że autorzy dzielą kapitał społeczny na trzy rodzaje, prezentując wyniki w dwóch grupach: Warmia i Mazury mają relatywnie słabo rozwinięty kapitał „pomostowy” i „łączący”, przy czym jego rozkład na mapie Polski wyraźnie nawiązuje do granic zaborowych. Najmniej tego kapitału jest w byłej Kongresówce, najwięcej na Ziemiach Zachodnich (w podziale na 4 klasy, Warmia i Mazury znajdują się w klasie 3 wspólnie z kujawsko-pomorskim oraz małopolskim i podkarpackim (kapitał „pomostowy” i „łączący” należy utożsamiać z rozwojem zaangażowania w działania na rzecz innych, np. społeczności lokalnej, wolontariat). województwo warmińsko-mazurskie należy do najsłabszej grupy województw (jest ich łącznie 7), w której obserwuje się niewielki rozwój kapitału społecznego „wiążącego”. W tym rankingu samotnym liderem jest Wielkopolska a w grupie drugiej znajdują się 4 pozostałe województwa Polski Wschodniej i Małopolska (kapitał „wiążący” to różnego rodzaje więzi grup rodzinnych, sąsiedzkich czy religijnych skierowane niejako „do wewnątrz” tych grup, czyli zorientowanych na cele grupy). Każdy człowiek pragnie wysokiej jakości życia Jakość życia w województwie warmińsko-mazurskim oceniaJakość życia jest jednym z istotniejszych na jest relatywnie wysoko (szczególnie mając na względzie czynników wpływających również na wysłabe pozycje regionu w licznych wcześniej omawianych ran- bory ekonomiczne. kingach)(Czapiński, Panek 2011). W rankingu z 2011 r. Warmia i Mazury zajmują miejsce 10 (o jedną pozycję gorsze niż w 2009 r., ale takie samo jak w latach 2007 i 2005). Można zatem stwierdzić, że pozycja regionu jest bardzo stabilna, w odróżnieniu od kilku przypadków dynamicznego wzrostu – Mazowsze, czy też dużego Wykres 24. Powierzchnia użytkowa mieszkań spadku – Pomorskie i Opolskie. Jednak z uwagi na fakt, iż jakość życia powiązana jest silnie z wyborami ekonomicznymi trudno oczekiwać, że czynnik ten może przyczynić się do szybkich pozytywnych zmian w regionie, skoro silniejsze gospodarczo województwa oferują jednocześnie wyższą jakość życia (za Warmią i Mazurami znajdują się pozostałe województwa Polski Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wschodniej oraz Kujawskopomorskie i łódzkie). 8 Analizę oparto o następujące zmienne: aktywność na rzecz środowiska lokalnego, udział w wyborach samorządowych i parlamentarnych, udział w referendum unijnym, udział w nieobowiązkowych zebraniach, pozytywny stosunek do demokracji, przynależność do organizacji i pełnienie w nich funkcji, przekonanie, że większości ludzi można ufać. Strona 46 W województwie warmińsko-mazurskim na jednego mieszkańca przypada ok. 22 m2 powierzchni użytkowej mieszkania, co plasuje województwo na ostatnim miejscu w kraju, choć dynamika zmian omawianego wskaźnika pozwala patrzeć w przyszłość z nadzieją na polepszenie sytuacji (przyrost powierzchni użytkowej o 2,3 m2 stawiała województwo wśród przeciętnych – Wykres 24). Należy jednak zauważyć, że warunki mieszkalne w województwie są najgorsze w kraju, dlatego też koniecznością powinno być podejmowane działań zmierzających do wzrostu dostępności mieszkań i poprawy standardu życia mieszkańców. Tym bardziej, że ranking warunków życia w gospodarstwach domowych9 plasuje Warmię i Mazury na ostatnim miejscu w Polsce. Ta słaba, możliwie zobiektywizowana pozycja regionu, nie do końca odpowiada subiektywnym odczuciom mieszkańców. W zestawieniu województw ze względu na „bardzo zadowolonych” z miejscowości zamieszkania Warmia i Mazury zajmują 13 miejsce – to również słaba pozycja, ale jest to ten sam odsetek zadowolonych, co w województwach łódzkim i lubelskim (miejsca 11 i 12). Warto podkreślić, że Warmia i Mazury wyprzedzają tu zarówno Wielkopolskę, jak i Opolszczyznę, które pod względem jakości życia są zdecydowanie wyżej naszego regionu. Warto również przytoczyć dane na temat dobrostanu psychicznego i stresu życiowego w polskich województwach. W pierwszym przypadku Warmia i Mazury plasują się na dobrym ósmym miejscu w kraju, w drugim zaś zajmują najlepsze miejsce – pierwsze. W 2010 r. liczba lekarzy na 1000 mieszkańców w województwie Wykres 25. Służba zdrowia w Polsce warmińsko-mazurskim należała do najniższych w Polsce (3 lekarzy na 1000 mieszkańców, 14 miejsce w kraju). Najlepszy wynik osiągało województwo mazowieckie (Wykres 25). Podobną pozycję region zajmuje w przypadku liczby pielęgniarek na 1000 mieszkańców, choć zróżnicowania między województwami są już mniejsze. W stosunku do średniej krajowej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. w regionie na jedno łóżko przypada większa liczba mieszkańców (113% średniej krajowej, 14 miejsce w kraju). Dla porównania największa dostępność jest w województwach: śląskim (85% średniej) i łódzkim (89% średniej), zaś najgorszą dostępnością charakteryzuje się województwo pomorskie (122% średniej). Na tle prezentowanych statystyk trudności przysparzają wyniki Diagnozy społecznej, z których wynika, że społeczeństwo Warmii i Mazur najrzadziej w Polsce Jakość życia to również wysokiej jakości wykorzystuje szpitale (odsetek gospodarstw domowych, usługi medyczne … których członek przebywał w szpitalu w 2010 r. wynosi 18,4%, gdy w następnym województwie pomorskim 19,9, a w najsłabszym w danym zestawieniu dolnośląskim i podlaskim ponad 29%). Wykorzystanie usług medycznych zależy nie tylko od stanu zdrowia, ale również m.in. od zamożności społeczeństwa. W województwie warmińsko-mazurskich obserwuje się najniższy udział gospodarstw domowych, które opłacały usługi medyczne „z własnej kieszeni” (27%, gdy kolejne w rankingu woje- 9 Analizą objęto następujące zmienne: dochody, wyżywienie, zasobność materialną, warunki mieszkaniowe, kształcenie dzieci, ochronę zdrowia, uczestnictwo w kulturze i wypoczynek. Strona 47 wództwo opolskie legitymuje się wynikiem na poziomie 39%, a najlepsze w kraju województwo podkarpackie – 57%)(Czapiński, Panek 2011). Oczywiście głównie wykorzystywane są w kraju usługi opłacane przez NFZ (ponad 89% w każdym województwie), ale tu również Warmia i Mazury zajmują jedną z ostatnich lokat. Poziom zamożności wpływa na poziom Znaczący jest jednak wynik Warmii i Mazur (również ostanie zdrowia ... miejsce w kraju) w zestawieniu usług medycznych opłacanych przez pracodawcę (w ramach abonamentu). Na Warmii i Mazurach to niecałe 2% gospodarstw domowych, gdy w najlepszych województwach mazowieckim i pomorskim wartość ta przekracza 10%. Niestety w województwie warmińsko-mazurskim odnotowujemy najwyższe lub jedne z najwyższych odsetków gospodarstw domowych, w których zrezygnowano z zakupów leków lub innych form leczenia z przyczyn finansowych. Pod względem liczby przestępstw na 1000 mieszkańców województwo warmińsko-mazurskie znajduje się na 5 miej- … bezpieczeństwo publiczne … scu w kraju (26 przestępstw na 1000 mieszkańców, Wykres 26). Dla porównania najwięcej jest ich w województwie dolnośląskim (40), najmniej zaś w województwie podkarpackim (18). Zatem Warmia i Mazury należą do regionów o dobrym poziomie bezpieczeństwa. Wykrywalność sprawców w Polsce jest silnie zróżnicowana – najwyższą Wykres 26. Przestępczość może pochwalić się województwo świętokrzyskie (udaje się tam wykryć blisko 80% sprawców przestępstw – dane za 2010 r.). Niechlubną, ostatnią pozycję pod tym względem zajmuje województwo mazowieckie (wykrywalność sprawców kształtuje się na poziomie 60%). Wykrywalność sprawców w województwie warmińsko-mazurskim jest na średnim poziomie (ok. 71%). Dane te są i tak dość pesymistyczne w stosunku do Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. ostatnich wyników Diagnozy społecznej. Według nich syntetyczny wskaźnik przestępczości (łączący wskaźniki wiktymizacji i sprawstwa) daje województwu 4 miejsce wspólnie z Lubelskim, za województwami: małopolskim, łódzkim i podkarpackim). Również analiza występowania różnych patologii wskazuje na dobrą sytuację regionu względem innych (4 miejscu w kraju) W województwie warmińsko-mazurskim na 10 tys. mieszkańców przypada ponad 1450 osób korzystających z pomocy społecznej. Jest to zdecydowanie najwyższa wartość w kraju, w kolejnym województwie podkarpackim liczba ta jest o ponad 200 osób … i bezpieczeństwo socjalne. mniejsza. Natomiast w województwie śląskim, w którym najmniej osób korzysta z pomocy społecznej, liczba ta jest blisko trzykrotnie niższa. Z jednej strony można potwierdzić funkcjonowanie systemu opieki społecznej, z drugiej zaś bezsprzecznie przejawia on problemy związane z zamożnością mieszkańców. Strona 48 Od 2008 r. liczba osób korzystających z pomocy społecznej nieco spadła (w 2010 roku było to 94,4% osób korzystających z pomocy społecznej w 2008 r.). Jednak spadek ten w większości polskich województw był większy (województwo warmińskomazurskie zajęło dopiero 12 miejsce w kraju). Przy zachowaniu obecnego trendu liczba osób korzystających z pomocy społecznej powoli powinna się zmniejszać, jednak w stosunku do reszty kraju nadal sytuacja pozostanie gorsza. Wykres 27. Ludność objęta pomocą społeczną Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Pomimo wielu zrealizowanych inwestycji Warmia i Mazury wciąż wykazują słabości infrastrukturalne w zakresie obiektów sportowych. Udział tych obiektów w ogóle obiektów wynosi 4%, co daje 13 miejsce w kraju (Wykres 28). Na 100 km2 w województwie warmińsko-mazurskim przypada niecałe 4 km ścieżek rowerowych (6 miejsce w kraju, w następnym w kolejności województwie świętokrzyskim jest ich dwukrotnie mniej). Mieszkańcy przejawiają wysoką aktywność sportowo-rekreacyjną, ale wciąż widoczne są braki w infrastrukturze … Mimo niewielkiej liczby obiektów sportowych w porównaniu z innymi województwami, liczba ćwiczących na 1000 mieszkańców jest stosunkowo wysoka (24 os./1000 mieszkańców, 6 miejsce w kraju). Najwyższa jest w województwie podkarpackim (35 os./1000 mieszkańców), najniższa zaś w województwie świętokrzyskim (18 os./1000 mieszkańców). Wykres 28. Baza sportowa i aktywność mieszkańców Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Strona 49 Jakość środowiska przyrodniczego jest jednym z najsilniejszych atutów regionu W województwie warmińsko-mazurskim znajduje się ponad Warmia i Mazury to niekwestionowany 11% wszystkich krajowych obszarów o szczególnych walo- lider jakości środowiska przyrodniczego. rach przyrodniczych prawnie chronionych, co daje regionowi pierwsze miejsce w kraju. Jednocześnie obszary te stanowią prawie 47% powierzchni województwa (wyższym udziałem charakteryzują się tylko mniejsze powierzchniowo województwa świętokrzyskie i małopolskie). Szczególnie duży jest udział Warmii i Mazur w krajowej powierzchni: zespołów przyrodniczo-krajobrazowych (prawie 23%), rezerwatów przyrody (19%) i Wykres 29. Infrastruktura na rzecz środowiska obszarów chronionego krajobrazu (ponad 13%). Na terenie województwa warmińsko-mazurskiego nie ma żadnego parku narodowego. Również wskaźniki infrastruktury służącej ochronie środowiska są korzystne w porównaniu z innymi regionami, choć pokazują konieczne kierunki działania. Przykładem jest wskaźnik korzystających z oczyszczalni, który na tle innych woje- Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. wództw jest wysoki (ok. 71%, co daje 4 miejsce w kraju)(Wykres 29). Nieco niższy jest udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej (ok. 68% mieszkańców, 5 miejsce w kraju). Dla porównania w pierwszym województwie pomorskim wskaźnik ten wynosi 75%, zaś w ostatnim świętokrzyskim – zaledwie 47%. Warto podkreślić, że wskaźniki charakteryzujące miasta i wsie Warmii i Mazur są lepsze od średnich krajowych (oczyszczanie ścieków, a także wyposażenie miast w kanalizację). Kolejne dane na temat województwa warmińsko-mazurskiego pokazują, że region ten należy do najlepszych w kraju: w roku 2010 śladowe były ilości ścieków przemysłowych i komunalnych nieoczyszczonych (8 województw w kraju miało podobny wynik); również minimalna, w porównaniu z innymi województwami, jest emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych (odpowiednio 1,2 i 9,6 tys. ton) i minimalnie lepszy wynik osiąga jedynie województwo podlaskie. Pomimo bardzo dobrej pozycji region charakteryzuje się wysokimi nakładami na środki trwałe służące ochronie środowiska. W 2010 r. w przeliczeniu na 1 mieszkańca było to 282 zł (nieco poniżej średniej krajowej – 286 zł, co dawało ósmą lokatę i stanowiło 3,7% nakładów ogólnopolskich na ten cel). Strona 50 2.2.3. NOWOCZESNE SIECI I KONKURENCYJNOŚĆ WAMII I MAZUR Różnorodna dostępność komunikacyjna to wciąż nierozwiązany problem Warmia i Mazury, ze względu na swoje specyficzne położeDostępność komunikacyjna, nawet w nie, dysponują wszelkimi rodzajami transportu, od transpor- gospodarce informacyjnej, pozostaje jedtu drogowego, poprzez kolejowy, lotniczy, żeglugę śródlą- nym z najważniejszych czynników lokalizadową na żegludze morskiej kończąc. Ponadto W pobliżu cji biznesu… zachodniej części województwa przebiega autostrada A1, zaś przez jego zachodnie obszary przebiega droga krajowa nr 7. W sąsiedztwie województwa znajdują się duże porty morskie w Gdańsku i Kaliningradzie, a potencjał komunikacyjny uzupełnia Europejska droga wodna E70 (Mapa 3). Obecnie na wielu odcinkach dróg (szczególnie ważne są drogi krajowe nr 7 i 16) realizowane są liczne projekty modernizacyjne. Z Mapa 3. Systemy transportowe punktu widzenia rozwoju sieci transportowej istotne jest, że wymienione wcześniej połączenia drogowe, a także via Baltica (przebiegająca przez Ełk w kierunku Warszawy) oraz linia kolejowa Ełk – Korsze – Olsztyn – Iława należą do sieci TEN-T (Transeuropejskie Sieci Transportowe), których realizacja jest priorytetowa dla Unii Europej- Źródło: Antonowicz, Sudoł, Surdykowski (2012) (fragment mapy). skiej, a także dla Rządu RP. W okresie programowania 2014-2020 środki UE będą w znacznie większym stopniu koncentrowane właśnie na rozwoju transeuropejskich sieci (TEN), w tym transportowych (TEN-T). Niestety Warmia i Mazury wciąż kwalifikują się do obszarów o najmniejszej dostępności komunikacyjnej w Europie. Największe problemy i słabości województwa w poszczególnych rodzajach transportu można scharakteryzować następująco: Wykres 30. Gęstość sieci komunikacyjnej 1. Transport drogowy – gęstość dróg o twardej nawierzchni jest w województwie najniższa w całym kraju (52,3 km/100 km2)(Wykres 30), co wiązać należy z niską gęstością zaludnienia, rozproszoną siecią osadniczą oraz niskim poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Jest to wartość ponad 3krotnie niższa niż w województwie o najwyższej gęsto- Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Strona 51 ści dróg utwardzonych – śląskim. Zdecydowana większość tych dróg (48,5 km/100 km2) to drogi o nawierzchni twardej ulepszonej, jednak również w tym przypadku Warmia i Mazury zajmują ostatnie miejsce w kraju. W obu przypadkach gęstość zaludnienia w województwie sięga ok. 60% średniej gęstości w kraju. 2. Transport kolejowy – gęstość linii kolejowych w województwie warmińsko-mazurskim należy do najniższych w Polsce (5 km/km2, 13 miejsce w kraju). Jest to wartość ponad 3-krotnie niższa niż w województwie śląskim. Pomiędzy pozostałymi województwami różnice nie są już tak znaczące (Transport …). W dużej części średni lub zły stan technicznych eksploatowanych linii, a ponadto odnotowujemy znaczący spadek długości linii z 1518 km w 1999 r. do 1129 w 2009 - jeszcze w 2004 r. było w województwie 1280 km linii kolejowych eksploatowanych). W latach 2004-2009 długość linii zelektryfikowanych pozostała na tym samym poziomie – 425 km (Antonowicz i in. 2012) . 3. Transport lotniczy – w województwie nie ma portu lotniczego z prawdziwego zdarzenia. Lotnisko Szczytno-Szymany jest w fazie prac przygotowawczych do pełnienia swoich funkcji w pełnym zakresie (będzie to lotnisko regionalne z możliwością obsługi lotów międzynarodowych). Kolejne, to lotniska lokalne: Olsztyn-Dajtki, Elbląg i Kętrzyn, a ponadto dwa lądowiska: Gryźliny i Elbląg. Planowane jest również lotnisko w Ełku. 4. Transport żeglugą śródlądową – na terenie województwa istnieje 6 dróg wodnych, przy czym jedna – System Wielkich Jezior Mazurskich – tworzy rozległą sieć powiązań, a do pozostałych dróg wodnych należą: Kanał Bartnicki, Kanał Elbląski, Kanał Jagielloński, Rzeka Nogat i Rzeka Pisa10). W niedalekiej perspektywie możliwe będą działania znacznie rozszerzające obecny potencjał istniejących szlaków wodnych (m.in. połączenie Wielkich Jezior Mazurskich z Kanałem Augustowskim). Znaczenie dróg śródlądowych dla transportu ładunków jest w przypadku Warmii i Mazur niewielkie (w 2010 r. było to 35 ton, co dawało 964 tonokilometry – głównie do województwa pomorskiego). 5. Transport morski – na terenie województwa funkcjonują 4 porty (Elbląg, Frombork, Nowa Pasłęka i Tolkmicko) oraz 4 przystanie. Port morski w Elblągu jest wciąż mało liczącym się portem w Polsce. W 2010 r. zawinęły tu tylko 94 statki (przykładowo wynik Krynicy Morskiej to 404, a Gdyni 4,4 tys.). Budujący jest przyrost tej liczby w porównaniu z 2009 r., gdy do Elbląga zawinęło tylko 12 statków. Pod względem ruchu statków znacznie większe znacznie ma Frombork (w 2010 r. 365 sztuk). W 2010 r. w ruchu pasażerskim w Elblągu uczestniczyło prawie 40 tys. osób (Antonowicz i in. 2012). Cały układ transportowy uzupełniają przejścia graniczne lądowe (4 drogowe i 3 kolejowe), morskie (Elbląg i Frombork) i lotnicze (Szymany). Kilka nowych przejść jest proponowanych do realizacji, jednak nie zmieni to faktu, iż przejścia graniczne mogą być czynnikiem rozwojowym, gdy po obu stronach granicy będzie potencjał do współpracy. Jak dotąd współpraca z Obwodem Kaliningradzkim nie może być uznawana za bardzo istotny czynnik rozwojowy (zob. dane na temat kierunku eksportu). Ponadto różne interesy transportowe Polski i Rosji wpływają na trudności Elbląga w rozwoju funkcji portowych. Problem dostępności komunikacyjnej województwa warmińsko-mazurskiego powinien być rozpatrywany przede wszystkim w kontekście czynników lokalizacji inwestycji prywatnych. Tworzenie atrakcyjnych miejsc pracy może przyczynić się do ograniczenia emigracji zarobkowych, ale przede wszyst- 10 Dz. U Nr 210 poz.1786 z 2002 r. Strona 52 kim do budowania bardziej konkurencyjnej struktury zatrudnienia (opartej na branżach kapitało i wiedzo chłonnych). Niestety Warmia i Mazury przegrywa pod tym względem konkurencję z innymi regionami. W szczególności należy podkreślić krytycznie słabą dostępność podregionu ełckiego. Jednocześnie dostępność komunikacyjna pozostaje jednym z najważniejszych czynników lokalizacji. Słabość powiązań komunikacyjnych ogranicza również mobilność ludzi poszukujących wykształcenia i pracy. Warmia i Mazury są importerem energii elektrycznej Na terenie województwa warmińsko-mazurskiego wytwarzane jest 0,2% krajowej produkcji energii elektrycznej (w 2010 r. było to 354,1 GWh, co dawało ostatnie miejsce w kraju). Zużycie energii Elektrycznej daje regionowi 11 miejsce, co po zsumowaniu z produkcją daje ujemny bilans – jedyny region w Polsce o takim wyniku. Głównym źródłem zasilania województwa są miejsca zlokalizowane poza nim (województwo pomorskie, kujawsko-pomorskie oraz mazowieckie). Sieć przesyłową stanowią stacje: 400 kV Gdańsk Błonie – Mątki, 220 kV Olsztyn 1 oraz 220 kV Ełk. Sieć ta, wybudowana przed wielu laty, była na bieżąco rozbudowywana i modernizowana, dlatego można powiedzieć, że jej stan jest dość zadawalający, choć operatorzy energetyczni na terenie województwa warmińsko-mazurskiego planują w zarówno w okresie do 2020 r., jak i po nim rozbudowywać sieć przesyłową (m.in. na linii Ełk – Łomża, Elbląg – Obwód Kaliningradzki. Jednak istotne są następujące problemy (Niedźwiecka 2011): brak zasilania rezerwowego sieci przesyłowej, powoduje potrzebę wsparcia tej sieci siecią rozdzielczą 110 kV, co oznacza możliwość wystąpienie nie tylko niedotrzymania parametrów, ale wręcz pozbawienia energii znaczącego obszaru województwa; brak możliwości rezerwowania mocy w przypadku awarii, ze względu na niewystarczającą moc transformatorów rezerwowych (problemów z dostawą energii); niewystarczający poziom rozwoju stacji transformatorowo-rozdzielczych 110/15 kV oraz linii 110 kV, w stosunku do planowanego wzrostu poboru energii. Jednak należy podkreślić, że Warmia i Mazury są blisko powstającej elektrowni atomowej w Obwodzie Kaliningradzkim, a także włączają się w sieć litewską. Już obecnie storna rosyjska wykazuje aktywność ofertową kierowaną do przedsiębiorców Warmii i Mazur. Wykres 31. Sieć gazowa i energia z OZE, 2010 Na terenie województwa energię wytwarza się z odnawialnych źródeł, są to głównie elektrownie wodne, choć budowane są również wiatrowe, których obecny rozwój (zainstalowanych i plano- Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. wanych) gwarantuje dostawy energii przekraczające maksymalne zapotrzebowanie. Rozwojowi podlegają również elektrownie na biogaz. Strona 53 W 2004 r. gęstość sieci gazowej w województwie warmińsko-mazurskim należała do najniższych w kraju (6,3 km/km2, przedostanie miejsce w kraju, niższa była tylko w województwie podlaskim). Najlepiej rozwiniętą siecią gazową charakteryzowały się natomiast województwa położone na południu kraju (gęstość sieci jest ponad 20-krotnie wyższa w województwie małopolskim). W 2010 r. w województwie warmińsko-mazurskim długość sieci gazowej minimalnie wzrosła (do 7,5 km/km2). Przy czym rozwój sieci gazowej w innych województwach następował równie wolno. Zapewne na gęstość sieci gazowej wpływa gęstość zaludnienia oraz rozproszenie sieci osadniczej, które ma znaczenie dla rozwoju wszystkich rodzajów infrastruktury, a także wykorzystanie innych źródeł energii, w tym OZE. Energia produkowana z OZE w województwie warmińsko-mazurskim stanowi 42% energii produkowanej w regionie. Pod tym względem województwo jest zdecydowanym liderem w Polsce, razem z województwem kujawsko-pomorskim (36%). Zauważalne znaczenie w strukturze wytwarzania energii OZE mają w województwie pomorskim. W przypadku pozostałych województw znaczenie OZE jest marginalne. Wartościowe sieci współpracy są warunkiem rozwoju Otwartość regionu na współpracę oraz jego obecność w różnorodnych sieciach powiązań może stanowić jeden z istotniejszych czynników rozwojowych, szczególnie w dobie gospodarki opartej na wiedzy (Szmigiel 2009). Uczestniczenie w sieci samo w sobie nie jest tak istotne, jak aktywność i wykorzystanie możliwości uczenia się. Oznacza to, że przede wszystkim warto uczestniczyć w sieciach, w których można osiągać efekt synergii (wspólnie osiągamy więcej, niż w pojedynkę). Warmia i Mazury są regionem, który może i powinien wykorzystywać swoje specyficzne położenie: w obszarze Morza Bałtyckiego; w sąsiedztwie z Federacją Rosyjską; w pobliżu rynków wschodnich UE oraz takich krajów jak Białoruś i Ukraina. Jednocześnie uwarunkowania społeczno-kulturowe stwarzają możliwości współpracy szczególnie z Niemcami, jak i Ukrainą. Określone przez Sejmik Województwa Warmińsko-Mazurskiego kierunki współpracy dotyczą następujących krajów Unii Europejskiej (Priorytety współpracy …): Francja, Włochy, Słowacja, Niemcy, Hiszpania, Szwecja, Dania i Litwa. Współpraca z regionami tych państw z jednej strony pozwala wykorzystać ich doświadczenia w funkcjonowaniu w strukturach europejskich, z drugiej zaś przyczynia się do wspólnego rozwiązywania podobnych problemów wynikających np. z położenia w basenie Morza Bałtyckiego. Region utrzymuje również kontakty z Obwodem Kaliningradzkim i rozpoczął współpracę z Prowincją Heilongjiang w Chińskiej Republice Ludowej. Województwo warmińsko-mazurskie jest również członkiem różnych instytucji i stowarzyszeń międzynarodowych, z których najważniejsze, to: Euroregion Bałtyk; Komitet Regionów; Konferencja Współpracy Subregionalnej Państw Morza Bałtyckiego; projekt VASAB 2010 (Wizje i Strategie Wokół Morza Bałtyckiego); Europejska Sieć Dziedzictwa Kulinarnego; Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych (SERG); Międzynarodowe Stowarzyszenie Miast Cittaslow. Strona 54 Należy podkreślić, że sieci współpracy budowane przez administrację publiczną są tylko jednym z elementów szerszego zbioru aktywności. Zbiór ten uzupełniają m.in. uczelnie i jednostki badawczorozwojowe, a także sam biznes. Wskazane wyżej, przy ocenie potencjału gospodarczego oraz innowacyjności, problemy Warmii i Mazur wynikają m.in. ze słabego powiązania sieciowego. Jednym z przejawów tej słabości jest wolumen wymiany handlowej oraz niewielka liczba przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego na terenie województwa. Ponadto, badania sieci współpracy uczelnianej pokazują, że pomimo potencjału akademickiego, uczelnie Warmii i Mazur są – w porównaniu z innymi – słabo włączone w sieci współpracy (Dutkowski 2011) Strona 55 3. POTENCJAŁ ROZWOJOWY GMIN Wzorem podejścia diagnostycznego przyjętego w poprzedniej aktualizacji Strategii potencjał rozwojowy rozumiany jest jako suma trzech wymiarów: zamożności, nowoczesności (modernizacji) i konkurencyjności (Dziemianowicz, Szlachta 2005)11. W obecnej diagnozie tematy związane z poszczególnymi wymiarami charakteryzowane są poprzez ten sam zestaw wskaźników, przy czym zjawiska są omawiane w kontekście zróżnicowań w całym kraju12. 3.1. ZAMOŻNOŚĆ JEST UWARUNKOWANA FUNKCJĄ GMINY … Rozkład dochodów własnych gmin w przeliczeniu na mieszkańca w całej Polsce jest charakterystyczny (Mapa 4) i generalnie jest trwały. Najistotniejsze są następujące cechy tego zróżnicowania: • od lat na czele rankingu plasuje się gmina Kleszczów, której dochody wynikają głównie z lokalizacji Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów oraz Elektrowni Bełchatów; • w ścisłej czołówce gmin znajdują się jednostki typowo turystyczne (głównie nadmorskie, ale nie tylko); • również stolice województw należą do najbardziej zamożnych gmin, choć są między nimi znaMapa 4. Dochody własne gmin na mieszkańca w zł, 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 11 Szczegółowe informacje na temat metody znajdują się w załączniku metodycznym. 12 Jeżeli prezentowane mapy zawierają przedziały liczbowe, są one domknięte lewostronnie. Strona 56 czące różnice. Warszawa znajduje się na 14 miejscu w kraju, następne są: Wrocław (35), Katowice (54) i Poznań (55). Olsztyn w 2010 r. zajął 185 miejsce i wyprzedzał: Białystok (190), Szczecin (208), Lublin (218), Rzeszów (255) i Gorzów Wlkp. (368); • zamożność zależy także od położenia względem największych miast, dlatego w ich sąsiedztwie widoczne są wyraźne strefy silnego oddziaływania aglomeracji na otoczenie. Oddziaływanie to jest niezależne od charakteru gmin otaczających duże miasta (czy są to gminy wiejskie, czy małe miasta); • również gminy położone na szlakach komunikacyjnych wykorzystują swoje przewagi względem innych ośrodków (jest to tzw. renta położenia). Do tej grupy gmin zaliczają się również gminy posiadające na swoim terenie przejścia graniczne. Najwyżej sklasyfikowane gminy województwa warmińskomazurskiego mieszczą się w zarysowanych powyżej prawidłowościach. Liderem w 2010 r. była gmina Mikołajki (62 miejsce w kraju, gmina turystyczna), następnie plasowały się dwie gminy sąsiadujące z Olsztynem: Stawiguda (92) i Jonkowo (97), a w dalszej kolejności sam Olsztyn (wspomniane wcześniej 185 miejsce). W gronie 10% najbiedniejszych gmin w Polsce znajdują się tylko dwie gminy z województwa warmińsko-mazurskiego: Nowe Miasto Lubawskie (gmina wiejska) i Janowiec Kościelny. Warto podkreślić, że najbiedniejsze jednostki w Polsce skoncentrowane są w dwóch obszarach historycznych: w Kongresówce i Galicji. Dlatego gminy województwa warmińsko-mazurskiego nie zaliczają się generalnie do mało zamożnych, o czym świadczy m.in. porównanie mediany wojewódzkiej i krajowej (Wykres 32)13. Charakterystyczna jest również niewielka liczba gmin, które odnotowują najwyższe wartości oma- Wykres 32. Rozkład dochodów własnych gmin na mieszkańca, 2010 r. na tle mediany krajowej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wykres 33. Dochody własne gmin na mieszkańca w województwie warmińsko-mazurskim Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 13 Mediana to wartość środkowa szeregu. W przypadku wielu zmiennych znacznie zróżnicowanych mediana jest lepszą miarą od średniej arytmetycznej, ponieważ nie jest uzależniona od wartości skrajnych. Strona 57 wianego wskaźnika. Zmiany w dochodach własnych, jakie nastąpiły w latach 2004 – 2010 sugerują tezę, iż zamożni bogacą się szybciej (silna korelacja stanu z 2010 r. i dynamiki zmian względem średniej wojewódzkiej; Wykres 33), choć nie dotyczy to wszystkich gmin w województwie. Przykładowo Mikołajki i Bisztynek należą do gmin o wysokich dochodach i poprawiającej się sytuacji względem średniej. Z kolei Olsztyn, pomimo swojej silnej pozycji w 2010 r. w stosunku do roku 2004 i względem średniej wojewódzkiej, tę pozycję traci. Rozkład liczby pracujących w przeliczeniu na 1000 mieszkańców jest nieco zbliżony do rozkładu dochodów własnych (Mapa 5). Również w tym przypadku wyróżniają się duże ośrodki miejskie i gminy Mapa 5. Pracujący na 1000 mieszkańców, 2010, zł Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. położone w ich pobliżu. Jednak generalnie zauważalna jest silna pozycja gmin położonych ogólnie wokół miast – dotyczy to zarówno miast dużych, jak i mniejszych. W skali kraju bardzo wysoko plasują się niektóre gminy województwa warmińskomazurskiego. Już na 13 miejscu jest miasto Lubawa, a tuż za nim gmina wiejska Elbląg. Olsztyn jest na pozycji 71, a kolejny – Olsztynek – już znacznie dalej (166). Wykres 34. Rozkład liczby pracujących na 1000 mieszkańców, 2010 r. na tle mediany krajowej Mediana rozkładu omawianego wskaźnika w województwie warmińsko-mazurskim jest nieco wyższa od mediany krajowej (Wykres 34). Poza Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Strona 58 wymienionymi wyżej jednostkami na czele rankingu w województwie znajdują się ponadto same gminy miejskie lub gminy miejsko-wiejskie. Jedynymi wyjątkami, tzn. gminami wiejskimi w tym gronie, są wymieniona wcześniej gmina Elbląg oraz trzynasty w województwie Wielbark. Na drugim biegunie pod względem liczby pracujących na 1000 mieszkańców znajdują się wyłącznie gminy wiejskie: Kiwity, Kalinowo, Dubeninki, Budry, Świętajno i Stare Juchy, czyli jednostki położone Mapa 6. Bezrobotni na 1000 mieszkańców, 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. w północnej i wschodniej części województwa. Wytworzone w gminach miejsca pracy są skorelowane silnie (ujemnie) z bezrobociem rejestrowanym (współczynnik korelacji Pearsona 0,432). Porównanie rozkładu liczby pracują- Wykres 35. Pracujący i bezrobotni na 1000 mieszkańców w gminach W-M, 2010 r. cych i bezrobotnych (Wykres 35) prowadzi do wniosku, iż gminom najbardziej dotkniętym bezrobociem ciężko jest przekroczyć średnie wartości liczby pracujących. Jednocześnie w przypadku bezrobocia mediana dla województwa warmińsko-mazurskiego zdecydowanie przewyższa medianę krajową (Wykres 36). W kilku gminach wartość omawianego wskaźnika jest dramatycznie wysoka. Gminy te wyróżniają się również w skali całego kraju (Mapa 6). Lelkowo w 2010 r. zajmowało 2 miejsce w Polsce, Sępopol 7 (gmina miejskowiejska), a gmina wiejska Górowo Iławeckie 8. W pierwszej 50 gmin w Polsce znalazły się jeszcze warmińsko-mazurskie gminy wiejskie: Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Strona 59 Ełk, Wilczęta, Bartoszyce, Rychliki, Korsze, Godkowo i Świętajno oraz gminy miejsko-wiejskie: Biała Piska i Korsze. W skali kraju widoczne są następujące prawidłowości: Wykres 36. Rozkład liczby bezrobotnych na 1000 mieszkańców, 2010 r. na tle mediany krajowej • bezrobocie jest najniższe na obszarach metropolitalnych i aglomeracyjnych; • wciąż najwyższe wskaźniki bezrobocia występują w województwach dotkniętych likwidacją PGR-ów, czyli w Warmińsko-Mazurskim, Zachodniopomorskim, Kujawskopomorskim i Lubuskim; • niektóre obszary wymagające Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. restrukturyzacji po roku 1989 w zasadzie znacznie zmniejszyły liczbę bezrobotnych (np. Łódź, Śląsk), jednak wiele z nich wciąż boryka się z problemami (np. Radom i północna część województwa świętokrzyskiego); Województwo warmińsko-mazurskie charakteryzuje się najwyższym w Polsce Wschodniej zróżnicoMapa 7. Udział lasów w powierzchni gminy, 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. waniem stopy bezrobocia (od powiatu piskiego do Olsztyna). Cechą charakterystyczną Warmii i Ma- Strona 60 zur jest nieco niższy odsetek długotrwale bezrobotnych oraz niski udział wśród bezrobotnych ludzi z wyższym wykształceniem14. Wykres 37. Rozkład udziału lasów w powierzchni gminy, 2010 r. na tle mediany krajowej Kolejnym zjawiskiem rozpatrywanym pod kątem zamożności gmin jest ich lesistość (Mapa 7). W skali kraju korelacja między udziałem powierzchni zalesionej i dochodami własnymi jest nieistotna statystycznie (lekko dodatnia). Podobnie jest w województwie warmińsko mazurskim. Z jednej strony wysoki udział powierzchni zalesionej jest atutem (atrakcyjność turystyczna, możliwości wypoczynkowe), z drugiej zaś istnieje silna ujemna korelacja między lesistością a liczbą pracujących. Kilka gmin województwa należy do czołówki krajowej pod względem lesistości. Gmina Ruciane Nida znajduje się na 29 miejscu w Polsce, Jedwabno jest 76, Świętajno 98, a na następnym miejscu plasuje się Janowo. Generalnie największa koncentracja obszarów leśnych występuje w środkowopołudniowej części województwa. Podkreślenia wymaga również fakt, iż niemal każde województwo w Polsce ma własne rezerwuary leśne, choć nie wszystkie mają na swoim terenie gminy o bardzo wysokich wskaźnikach lesistości. Zdecydowanym liderem w kraju jest województwo lubuskie. Z punktu widzenia konkurencyjności w zakresie atrakcyjności turystycznej oraz jakości życia istotny jest fakt, że w przypadku powierzchni zalesionej gmin, mediana dla Warmii i Mazur jest nieco wyższa od mediany krajowej (Wykres 37). Zaprezentowane powyżej zmienne składają się na wskaźnik zamożności (Mapa 8). Analiza grup gmin pozwala sformułować następujące wnioski: 1. Zamożność gmin jest bardzo silnie skorelowana dodatnio z gęstością zaludnienia – zatem skupiska ludności widoczne w miastach i miasteczkach wytwarzają potencjał rozwojowy utożsamiany z biegunami wzrostu. Na terenie województwa pozytywnie wyróżnia się praktycznie każda gmina miejska. 2. Wychodząc z założenia, iż zamożność gminy jest wynikiem relacji z dużym ośrodkiem na szczególną uwagę zasługuje zróżnicowanie między Olsztynem i Elblągiem z jednej strony, a Ełkiem z drugiej. Dwa pierwsze miasta posiadają wytworzone strefy oddziaływania, podczas gdy Ełk jest biegunem bez silnego otoczenia. 3. Swego rodzaju wyspy zamożności (ośrodki wybijające się ze swojego otoczenia) stanowi również kilka miast powiatowych, jak: Bartoszyce, Lidzbark Warmiński, Kętrzyn i Szczytno oraz w mniejszym stopniu: Działdowo, Mrągowo i Nowe Miasto Lubawskie. 4. Relatywnie najsilniejsze zaplecze w postaci dość zamożnych gmin sąsiadujących posiadają miasta: Giżycko oraz Ostróda, a także Iława i Lubawa. 5. Na mapie zamożności wyróżniają się dwie gminy miejsko-wiejskie: Gołdap i Olecko. 14 Broniatowska i in. (2011). Strona 61 6. Zwarty obszar występowania gminy o najniższym potencjale ze względu na zamożność znajduje się w północnej części regionu od Lelkowa po Srokowo, a także na południu i we wschodniej części województwa. Mapa 8. Zamożność gmin, 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Strona 62 3.2. NOWOCZESNOŚĆ – KONCENTRUJE SIĘ W MIASTACH W przypadku pierwszej zmiennej analizowanej w grupie „nowoczesność”, jaką jest liczba pracujących w usługach rynkowych na 1000 mieszkańców (Mapa 9), wyraźnie zauważalna jest koncentracja tego zjawiska w gminach miejskich. Na czele rankingu Mapa 9. Pracujący w usługach rynkowych na 1000 mieszkańców, 2010 znajdują się: Olsztyn, Iława, Nowe Miasto Lubawskie, Mrągowo, Ostróda i Bartoszyce. Pierwszą gminą wiejską w zestawieniu jest Elbląg (15 miejsce) a kolejną Kurzętnik (26 miejsce). Gminy miejsko-wiejskie również wyróżniają się pozytywnie (Mikołajki są 8, a Olecko 11). Źródło: opracowanie własne na podstawie szacunków. Dane dotyczące zatrudnienia w usługach rynkowych są szacunkami opartymi o wstępne wyniki najnowszego Spisu Powszechnego, dlatego nie poddawane są dalszym analizom, jak miało to miejsce w przypadku dotychczasowych wskaźników (analiza rozkładu względem mediany krajowej). Strona 63 Mapa 10. Podmioty prywatne na 1000 mieszkańców, 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Gminy województwa warmińsko-mazurskiego zajmują dość odległe miejsca w krajowym rankingu ze względu na liczbę podmiotów prywatnych przypadającą na 1000 mieszkańców (Mapa 10). Na czele takiego zestawienia w Polsce znajdują się jednostki wybitnie turystyczne (Łeba, Rewal, Krynica Morska) oraz miasta i gminy położone w pobliżu największych ośrodków miejskich. Z obszaru województwa warmińskomazurskiego najwyżej plasuje się Olsztyn (137 miejsce), a następnie Stawiguda (176) i Dywity (201), czyli gminy położone w sąsiedztwie Olsztyna. Kolejna gmina z województwa, to Mrągowo i jest na miejscu 223. Jednocześnie należy podkreślić, że mediana omawianego wskaźnika dla gmin województwa warmińskomazurskiego jest znacznie niższa od mediany krajowej (Wykres 38). W odróżnieniu od wcześniej analizowanych zmiennych (z grupy „zamożność”) rozkład podmiotów prywatnych wykazuje mniejsze zróżnicowanie wewnętrzne (rozpiętości między najlepszą, a najsłabszą gminą. Wykres 38. Rozkład podmiotów prywatnych na 1000 mieszkańców, 2010 r. na tle mediany krajowej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Strona 64 Odmiennie prezentuje się rozkład liczby organizacji społecznych na 1000 mieszkańców (stosujemy skrót, ponieważ pod tym wyrażeniem mieszczą się: spółdzielnie, fundacje, stowarzyszenia i organizaMapa 11. Organizacje społeczne na 1000 mieszkańców, 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. cje społeczne)(Mapa 11). W tym przypadku w skali kraju widoczna jest koncentracja zjawiska w ośrodkach wojewódzkich oraz w wielu gminach wiejskich. W województwie warmińsko-mazurskim w krajowej czołówce plasuje się sąsiadująca z Elblągiem gmina Milejewo (24 miejsce w kraju) oraz gmina miejsko-wiejska Młynary (27). Nieco dalsze pozycje zajmują Grodziczno (41) i Jonkowo (42). Z kolei gminy wiejskie: Szczytno, Bartoszyce, Wieliczki, Budry, Braniewo i gmina miejsko-wiejska Korsze znajdują się w 10% najsłabszych gmin w Polsce. Pomimo słabej pozycji wymienionych powyżej gmin, generalnie Warmia i Mazury są w relatywnie dobrej sytuacji na tle mediany krajowej (Wykres 39). Strona 65 Wykres 39. Organizacje społeczne na 1000 mieszkańców, 2010 r. na tle mediany krajowej Ostatnia ze zmiennych charakteryzujących modernizację w gminach, to zmiana powierzchni użytkowej mieszkań przypadająca na mieszkańca. Wydaje się, że jest to jedna z lepszych zmiennych obrazujących procesy suburbanizacji (Mapa 12). W skali całej Polski stolice województw oraz znaczna część miast powiatowych i siedzib mniejszych gmin miejskich wypadają nieco słabiej niż okalające je Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. gminy (często są to gminy wiejskie). Już na czwartym miejscu w Polsce jest gmina Stawiguda, dalej są inne jednostki sąsiadujące z Olsztynem: Dywity (46), Jonkowo (52) i Gietrzwałd (74). Na 77 miejscu jest pierwsza gmina spoza aglomeracji olsztyńskiej – gmina wiejska Szczytno. Również jednostki okalające dwa ośrodki subregionalne plasu2 Mapa 12. Powierzchnia użytkowa mieszkań w m na mieszkańca, zmiana 2004-2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wykres 40. Zmiana pow. użytkowej mieszkań 20042010, na mieszkańca, na tle mediany krajowej ją się wysoko, gmina Ełk jest 151, gmina wiejska Elbląg 391, a Milejewo – 428 (graniczące z Elblągiem). Wyraźnie też widać, że procesy urbanizacyjne dotyczą w największym stopniu tylko niewielkiego obszaru w województwie (Wykres 40). Rozkład wskaźnika syntetycznego nowoczesności sugeruje, że procesy związane z rozleStrona 66 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. waniem się miast, a także koncentracja usług rynkowych i aktywność podmiotów prywatnych dominują wyraźnie nad aktywnością organizacji społecznych (Mapa 13). Wyróżniają się następujące obszary: • szeroko rozumiany obszar strefy oddziaływania Olsztyna, obejmujący nie tylko gminy sąsiadujące ze stolicą województwa, ale także nieco oddalone Dobre Miasto i Biskupiec oraz Pasym, Jedwabno, Nidzicę i Olsztynek. Obszar ten łączy się z biegunem, jakim jest Ostróda z otaczającą ją gminą wiejską; • również szeroko rozumiany obszar oddziaływania Elbląga ciągnący się od Fromborka po Pasłęk. Z obszarem tym łączy się gmina miejsko-wiejska Morąg; • zwartą całość tworzą gminy położone w pasie Wielkich Jezior Mazurskich (WJM) (od Węgorzewa na północy do Pisza na południu); • widoczne jest również oddziaływanie Ełku na gminę Ełk, przy czym warto podkreślić, że nie przekłada się to jeszcze na znaczący wzrost wskaźników świadczących o zamożności (patrz poprzedni podrozdział); • ponownie wysoko plasują się oddalone od centrum regionu gminy Gołdap i Olecko, a także niemal wszystkie ośrodki miejskie; • dość zwarte obszary gmin znajdujących się w relatywnie najsłabszej sytuacji. Pierwszy z nich, to pas północny, ciągnący się od gminy wiejskiej Braniewo po Budry na wschodzie, gdzie nie widać silniejszego oddziaływania ośrodków miejskich, jak Braniewo, Górowo Iławeckie, czy Bartoszyce, także część z tych gmin, jak Budry czy Srokowo nie wykorzystują bliskości WJM). Drugi obszar to w zasadzie jeden pas południowy i południowo-wschodni (nie jest tak jednolity, jak wcześniej omawiany pas północny), jednak również widoczny i zaczyna się od położonego na wschodzie Kalinowa, a kończy na gminie wiejskiej Lubawa. Mapa 13. Nowoczesność gmin, 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Strona 67 Strona 68 3.3. KONKURENCYJNOŚĆ JEST DOMENĄ DUŻYCH MIAST Jednym z przejawów konkurencyjności danej gminy jest wzrost liczby mieszkańców. Jest on sumą migracji oraz przyrostu naturalnego, a oba wskaźniki mogą świadczyć o tym, że ludzie wiążą z daną gminą swoją przyszłość. Dynamika zmian liczby ludności w Polsce jest najwyższa w specyficznych obszarach (Mapa 14). Należą do nich gminy otaczające największe miasta w Polsce. Jednocześnie każde z tych dużych miast (poza Warszawą) odnotowuje w latach 2004-2010 nieznaczny spadek liczby mieszkańców. Na tym tle dość dobrze wypada Olsztyn, wokół którego widoczna jest strefa wzrostu, a samo miasto również zwiększa liczbę swoich mieszkańców. W ogólnym obrazie Polski widać jeszcze jeden proces – wyludniania się znacznych obszarów Polski Wschodniej, w tym północnej i wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego. Mapa 14. Zmiana ludności 2004-2010 na 1000 mieszkańców Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wspomniane gminy otaczające Olsztyn plasują się bardzo wysoko w rankingu krajowym: Stawiguda zajmuje 9 miejsce, Jonkowo – 34, Dywity – 39, a Gietrzwałd – 85. W czołówce plasuje się również gmina wiejska Szczytno (92 miejsce). Kilka gmin województwa warmińsko-mazurskiego znajduje się w gronie najbardziej wyludniających się obszarów w kraju. Banie Mazurskie zajmują miejsce 2418, Budry – 2395 (obie gminy wiejskie), Bisztynek – 2396, Pieniężno – 2363, a Ryn jest 2362 (trzy gminy miejsko-wiejskie). Strona 69 Znaczna liczba gmin warmińskomazurskich tracących swój potencjał ludnościowy przekłada się na zdecydowanie niższą wartość mediany wojewódzkiej względem krajowej (-14,2 wobec 4,9)(Wykres 41). Również charakterystyczny i trwały od lat jest rozkład aktywności firm z udziałem zagranicznym (Mapa 15). W skali kraju widoczna jest przewaga dużych ośrodków miejskich i obszarów metropolitalnych oraz wysoka aktywność inwestorów w Polsce zachodniej. Cała Polska centralna (z wyłączeniem okolic Warszawy i Łodzi) oraz południowo-wschodnia i wschodnia, to obszary relatywnie niskiego zainteresowania inwestorów. Wykres 41. Zmiana ludności 2004-2010 na mieszkańca, na tle mediany krajowej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Mapa 15. Spółki z udziałem zagranicznym na 1000 mieszkańców, 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Biorąc pod uwagę medianę omawianego wskaźnika można wnioskować, że sytuacja na Warmii i Mazurach nie jest zła (Wykres 42), skoro mediana krajowa jest niższa. Jednak wynika to raczej z dużej liczby gmin w Polsce Wschodniej, które mają trudności z przyciągnięciem kapitału zewnętrznego. W 2010 r. było 607 gmin w kraju, w których nie zarejestrowano żadnego podmiotu z udziałem zagraStrona 70 nicznym (w tym 15 gmin z Warmii i Mazur). Najlepsze w województwie gminy, to: Godkowo (109 miejsce w kraju), Dąbrówno (138), Pozezdrze (180) i Tolkmicko (200). Najwyższa dynamika zmian liczby spółek z udziałem zagranicznym w kraju obserwowana jest ponownie w dużych miastach oraz gminach położonych w ich pobliżu. Wyróżnia się również Polska zachodnia i południowo-zachodnia. W województwie warmińsko-mazurskim wysokie przyrosty odnotowują gminy: Dąbrówno (20 pozycja w Polsce), Godkowo (68) i Kurzętnik 112. Wykres 42. Spółki z udziałem zagranicznym na 1000 mieszkańców, 2010, na tle mediany krajowej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Po przeciwnej stronie są: Lelkowo, Braniewo, Sorkwity, Korsze i gmina wiejska Mrągowo, które należą do najsłabszych w Polsce. Ostatnią zmienną analizowaną w części „konkurencyjność” jest udział osób z wykształceniem wyżMapa 16. Dynamika 2004-2010 spółki z udziałem zagranicznym na 1000 mieszkańców Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. szym w ogólnej liczbie osób pow. 13 roku życia (Mapa 17). Ze względu na szacunkowy charakter omawianych danych wnioski należy traktować z ostrożnością. Z szacunków wynika, że wciąż najwyższe wartości omawianego wskaźnika dotyczą przede wszystkim Olsztyna i dużych ośrodków miejStrona 71 skich. Pozostałe gminy miejskie również prezentują się lepiej od gmin wiejskich i miejsko-wiejskich (jedynym znaczącym wyjątkiem jest w tym Mapa 17. Odsetek osób z wykształceniem wyższym w ogóle ludności pow. 13 roku życia, 2010 przypadku gmina Olecko). Wskaźnik konkurencyjności w dużej mierze pokrywa się z wynikami wcześniejszych analiz nowoczesności i zamożności (Mapa 18), choć widoczne są również pewne różnice. Źródło: opracowanie własne na podstawie szacunków. Pierwszy wniosek, jaki płynie z analizy rozkładu konkurencyjności dotyczy dużego, centralnego obszaru oddziaływania Olsztyna (wychodzącego szczególnie w kierunku południowym poza gminy graniczące z miastem i ciągnącego się do Szczytna). Drugi obszar tworzą gminy: Węgorzewo, Pozezdrze, Giżycko (miasto i gmina wiejska) oraz Kruklanki czyli gminy położone w obszarze Wielkich Jezior Mazurskich. Obszar trzeci ciągnie się od Fromborka przez Elbląg do Morąga i znacznie pokrywa się z przebiegiem szlaków Mapa 18. Konkurencyjność gmin, 2010 komunikacyjnych. Poza wymienionymi dość zwartymi i dużymi obszarami również pozytywnie wyróżnia się kilka gmin. Można w tym przypadku wymienić Iławę wraz z gminą wiejską, Pisz, Nowe Miasto Lubawskie i Kurzętnik, a także Dąbrówno. Na wschodzie Źródło: opracowanie własne. regionu takimi ośrodkami są miasto Ełk i gmina miejsko-wiejska Olecko. Najniższe wartości wskaźnika konkurencyjności nie pokrywają się z odpowiednimi wartościami zamożności i nowoczesności. Występują one w północno-zachodniej części regionu, a także w części środkowo-północnej (od Kiwit, poprzez Bisztynek i Kętrzyn do Rynu). Relatywnie słabsza część wschodnia województwa oraz pas południowy nie charakteryzują się występowaniem wyłącznie najsłabszych gmin (choć generalnie gminy te należą do 1 i 2 kwintyla15. 15 Zob. aneks metodyczny. Strona 72 3.4. POTENCJAŁ ROZWOJOWY GMIN – WSKAŹNIK SYNTETYCZNY Rozkład wartości wskaźnika syntetycznego potencjału rozwojowego w 2010 r. pozwala sformułować następujące wnioski (Mapa 19): Mapa 19. Potencjał rozwojowy gmin, wskaźnik syntetyczny, 2003 • istnieją dwa duże zwarte obszary o wysokim potencjale rozwojowym. Pierwszy z nich, to „obszar olsztyński” obejmujący miasto Olsztyn, wszystkie gminy z nim graniczące oraz nieco oddalone od Olsztyna dwie gminy miejsko-wiejskie: Olsztynek i Nidzicę. Drugi obszar stanowi strefa oddziaływania Elbląga, przy czym nie obejmuje ona wszystkich najbliższych gmin, a bardziej ciąży ku północnemu i południowemu wschodowi. Jej kształt pokrywa się z głównymi ciągami komunikacyjnymi (droga nr 7 i 22 w kierunku granicy z Rosją); • w powyższym kontekście słabo prezentuje się Ełk i jego strefa oddziaływania. Ełk, podobnie jak większość miast, wyróżnia się pozytywnie, jednak otaczająca go gmina wiejska należy tylko do klasy przeciętnej; • w każdym przypadku wysoki potencjał cechuje również miasta i miasteczka (choć nie wszystkie). To w nich Źródło: opracowanie własne. Mapa 20. Potencjał rozwojowy gmin, wskaźnik syntetyczny, 2010 Źródło: opracowanie własne. Mapa 21. Potencjał rozwojowy gmin, wskaźnik syntetyczny, 2010 Źródło: opracowanie własne. Strona 73 występuje koncentracja usług rynkowych, znaczący udział ludności z wyższym wykształceniem, a także wyższa aktywność podmiotów prywatnych; • warto podkreślić, że wysokim potencjałem rozwojowym charakteryzuje się ponadto sześć dość specyficznych gmin. Są to cztery gminy turystyczne: gmina wiejska i miasto Giżycko oraz gminy miejsko-wiejskie Mikołajki i Węgorzewo. Nieco na wschód oddalone są kolejne dwie gminy o wysokim potencjale rozwojowym, tj. Gołdap i Olecko; • wyraźne są również dwie duże strefy o niskim potencjale. Pierwsza z nich obejmuje północną część województwa i przechodzi na wschód (z kilkoma wyjątkami miast i gmin, które były już wcześniej wymienione). Druga strefa, to południowe rubieże regionu (od gminy Rozogi po gminę wiejską Nowe Miasto Lubawskie); • poza tym niski potencjał rozwojowy występuje w gminach w cieniu Olsztyna: Dźwierzuty i Sorkwity (zbyt słabe pozytywne oddziaływania stolicy regionu), a także w dwóch gminach na południe od Elbląga (Rychliki i Markusy). Bez wątpienia potencjał rozwojowy gmin uzależniony jest od dostępności komunikacyjnej, a także od specyficznych walorów danego miejsca. Do tych walorów należą m.in. atrakcyjność turystyczna, obecność dużych inwestorów, specjalna strefa ekonomiczna. Porównanie wyników obecnych, z danymi z poprzedniej diagnozy pozwala sformułować dalsze wnioski: • ogólny obraz potencjału rozwojowego gmin jest dość stabilny, choć należy podkreślić wzrost znaczenia w województwie gmin o wysokim potencjale rozwojowym (Tabela 1). Pozytywna zmiana nastąpiła zarówno w udziale liczby ludności, jak i w powierzchni województwa. 14 gmin poprawiło swoją pozycję, a 9 pogorszyło (zmiana dotyczy zatem niecałych 20% gmin); • zmiany dotyczą (w niemal wszystkich przypadkach) przejścia o jedną grupę. Jedynie Tolkmicko jest gminą, która w porównaniu z diagnozą z 2005 r. awansowała o 2 grupy; • do pozostałych gmin, które poprawiły swoją pozycję zaliczają się: Górowo Iławeckie, Frombork, Pieniężno, gm. Ełk, Kisielice, Nidzica, Biskupiec, Purda, Orzysz, Ruciane-Nida, Jedwabno Gołdap i Świętajno); • do pogarszających swoją relatywną pozycję należą: Płoskinia, gmina wiejska Działdowo, Rybno, Lubawa, Sorkwity i gmina wiejska Nowe Miasto Lubawskie (spadek z przeciętnego do niskiego potencjału), zaś gm. wiejska Ostróda i dwie gminy miejsko-wiejskie Dobre Miasto i Pasym – spadek z wysokiego potencjału do przeciętnego. Tabela 1. Udział gmin o różnym potencjale rozwojowym, dane za 2003 r. i 2010 r. Potencjał rozwojowy Wysoki Przeciętny Niski Źródło: opracowanie własne. Procentowy udział w województwie: ludność powierzchnia 2003 2010 2003 2010 56,3 58,3 17,7 20,2 25,1 25,6 38,7 42,0 18,6 16,1 43,6 37,8 Strona 74 Wykres 43. Rozkład gmin w trzech wymiarach potencjału rozwojowego, 2010 Uwaga: dane prezentują odległość od wzorca, zatem najlepsza sytuacja jest w lewym dolnym roku każdego kwadratu. Na zakończenie tej części diagnozy warto wrócić do pytania o relacje między trzema wymiarami potencjału rozwojowego (Wykres 43). W województwie warmińsko-mazurskim poziom korelacji między zamożnością, nowoczesnością i konkurencyjnością jest istotny statystycznie i bardzo silny. Szczególnie mocna zależność występuje między zamożnością i nowoczesnością, oraz nowoczesnością i konkurencyjnością. To modernizacja wydaje się najlepiej tłumaczyć zarówno wzrost poziomu zamożności, jak i wzrost konkurencyjności gmin. Warto przypomnieć, że brane pod uwagę zmienne dotyczyły rozwoju usług rynkowych, aktywności podmiotów prywatnych i organizacji społecznych, a także aktywności w obszarze budownictwa mieszkaniowego. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Strona 75 Strona 76 4. ZRÓŻNICOWANIA WEWNĘTRZNE A PRIORYTETY STRATEGII W tej części Raportu analizie poddane zostaną zróżnicowania wewnętrzne zjawisk charakteryzujących poszczególne priorytety strategiczne. Celem analizy jest odpowiedź na pytanie o zależności między zjawiskami i procesami wewnątrz priorytetów, jak również między priorytetami. Odniesienie sytuacji gmin województwa warmińsko-mazurskiego do kraju będzie możliwe dzięki wprowadzeniu do analizy trzech wskaźników syntetycznych16. Pierwszym z nich jest wskaźnik konkurencyjności wszystkich gmin w Polsce, opracowany dla roku 2010 (GP2010)(Mapa 22). Istotą podejścia zastosowanego do obliczenia tego wskaźnika jest traktowanie wszystkich gmin w równy sposób – bez rozróżnienia na ich wielkość, status prawny etc. Jednocześnie jest to wskaźnik obrazujący rzeczywiste efekty wyborów przedsiębiorców, ludności, turystów, jak i skuteczności władz lokalnych w zabieganiu o środki UE. W województwie warmińsko-mazurskim kilka gmin zaliczonych zostało do czołówki krajowej. Najwyżej Mapa 22. Konkurencyjność gmin, wskaźnik GP2010 Grupy równoliczne, I – najbardziej konkurencyjne. Źródło: Dziemianowicz, Przyborowski 2012. klasyfikowana jest Iława (19 miejsce w kraju), nieco dalej plasują się Mikołajki (25), Giżycko (35) i Górowo Iławeckie (39), a 45 jest Olsztyn. Wysokie pozycje w rankingu zajmują również Ryn i Elbląg, a 16 Zob. załącznik metodyczny. Strona 77 także Ostróda. W pierwszej setce znajdują się ponadto Kętrzyn i gmina miejska Braniewo. Generalnie pozycja gmin warmińsko-mazurskich w dużym stopniu pokrywa się ze wskaźnikiem konkurencji wewnątrz wojewódzkiej (dość dobrze zarysowany ciąg drogi krajowej 7 i drogi 22, nieco słabiej widoczne otoczenie Olsztyna, ale zdecydowanie wyraźny obszar Wielkich Jezior Mazurskich). Również Giżycko i Gołdap w obu rankingach wypadają bardzo pozytywnie. Drugi wskaźnik konkurencyjności gmin dotyczy również całej Polski, jednak opisuje zmiany w latach 2006-2010 (GP2006-2010 Mapa 23). W tym przypadku zdecydowanie bardziej widoczne są dynamiczne Mapa 23. Konkurencyjność gmin, wskaźnik GP2006-2010 procesy wokół największych ośrodków miejskich, w tym w otoczeniu Olsztyna, ale również Elbląga i Ełku. Zwraca również uwagę słabsza pozycja warmińsko-mazurskiego „zagłębia turystycznego”. Najwyżej sklasyfikowaną gminą w województwie warmińsko-mazurskim jest Stawiguda (24 miejsce), a następnie Olsztynek (29). Trzeci w kolejności Wielbark jest 73 w kraju, Ryn 91, a gmina wiejska Iława 93. Już same pozycje gmin z pierwszej setki pozwalają sformułować tezę, iż procesy zachodzące w gminach województwa warmińsko-mazurskiego nie są na tyle dynamiczne, by utrzymywać wysoką konkurencyjność w długiej perspektywie. Trzeci z kolei syntetyczny wskaźnik opisuje poziom rozwoju funkcji turystycznej (FT2010) (Mapa 24). W tym przypadku również w czołówce krajowej plasują się gminy województwa warmińskomazurskiego. Najwyżej sklasyfikowane zostały Mikołajki (27 miejsce), następnie miasto Kętrzyn (42), Ryn (49), Ruciane-Nida (51), miasto Giżycko (54) i miasto Ostróda (60). W pierwszej setce są ponadto: miasto Bartoszyce (65), Olsztyn (81), Jedwabno (84), Mrągowo (88) oraz Piecki (98). Z drugiej strony tylko 11 gmin województwa plasuje się w najsłabszej piątej grupie pod względem rozwoju funkcji turystycznej. Strona 78 Wymienione wyżej wskaźniki oraz obliczone wcześniej wskaźniki – składowe potencjału rozwojowego gmin województwa warmińsko-mazurskiego – pozostają w następujących relacjach (współczynniki Mapa 24. Poziom rozwoju funkcji turystycznej, FT2010 korelacji Pearsona): 1. GP2010 jest silnie i istotnie statystycznie skorelowany ze wszystkimi pozostałymi wskaźnikami wynikowymi. Oznacza to, że te gminy województwa warmińsko-mazurskiego, które wykazują wysoką konkurencyjność w skali kraju, zajmują również wysokie miejsca zarówno w analizach zamożności, nowoczesności, jak i konkurencyjności wewnątrz wojewódzkiej. Można zatem postawić tezę, iż krajowy punkt odniesienia jest dobrą płaszczyzną pogłębiania wiedzy o regionie; 2. GP2006-2010 jest średnio skorelowany z konkurencyjnością wewnątrz wojewódzką. Oznacza to, że istotna część gmin Warmii i Mazur poprawia swoją konkurencyjność i są to gminy wychodzące z relatywnie niskiego poziomu. Zbliżone do omawianych wartości są również korelacje tego wskaźnika z zamożnością i nowoczesnością. Najsłabsza korelacja jest z poziomem rozwoju funkcji turystycznej. Może to świadczyć o tym, iż dobrze rozwinięte funkcje turystyczne w wielu gminach nie przekładają się na dynamiczne zmiany konkurencyjności. Jedną z przyczyn może być niedostateczne wykorzystanie istniejących funkcji lub trudności z wywołaniem efektów mnożnikowych w innych sferach, niż tylko turystyka (np. obecność turystów słabo przekłada się na zamożność danej gminy, lub dobrze rozwinięte funkcje hotelarskie nie wpływają na przyciąganie nowych miejsc pracy itp.) 3. FT2010 – ten wskaźnik jest silnie skorelowany ze wskaźnikiem GP2010, nieco słabiej (korelacja średnia) z nowoczesnością. Najsłabsze, ale dodatnie i istotne statystycznie relacje są z zamożnością i konkurencją. Strona 79 4.1. PRIORYTET – KONKURENCYJNA GOSPODARKA W tej części Diagnozy poddajemy analizie wybrane zjawiska związane z procesami gospodarczymi. Podane niżej zależności dotyczą zmiennych odniesionych do liczby ludności, a analizowane były: • liczba nowo rejestrowanych podmiotów gospodarki; • liczba pracujących; • liczba zarejestrowanych podmiotów z udziałem zagranicznym; • liczba korzystających z noclegów; • średnia wartość środków z UE w budżetach gminnych (z lat 2006-2010). Analiza zmiennych statycznych oraz opisujących zmiany w latach 2004-2010 i 2006-2010 umożliwia sformułowanie następujących wniosków dotyczących procesów gospodarczych: 1. Przedsiębiorczość (przejawiająca się powstawaniem nowych podmiotów gospodarczych)(Mapa 25) jest procesem, który współwystępuje w skali województwa z największą liczbą innych zjawisk charakteryzujących gospodarkę zarówno w ujęciu statycznym, jak i dynamicznym. Zauważalna jest również silna korelacja ze wskaźnikiem nowoczesności, oraz średnia ze wskaźnikami konkurencji i zamożności. Ponadto widoczny jest istotny związek z GP2010, GP2006-2010 i FT2010. Nowe podmioty powstają najczęściej tam, gdzie już istnieje duży potencjał na rynku pracy (jednak nie dotyczy to zmian w liczbie pracujących). Na tej podstawie można wyciągnąć wniosek, że duża część podmiotów, to firmy mikro, zaś zmiany na rynku pracy są wywoływane innymi czynnikami. Nowe podmioty powstają dość często (słaba dodatnia korelacja) w gminach atrakcyjnych turystycznie, atrakcyjnych dla inwestorów zagranicznych oraz takich, które wykorzystują znaczące środki z UE. Oznacza to, że dynamika gospodarcza widoczna jest w konkurencyjnych jednostkach lokalnych. Mapa 25. Podmioty gospodarcze nowo zarejestrowane w 2010 r. Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 2. W otoczeniu województwa warmińsko-mazurskiego istnieją dwa silne bieguny wzrostu, którymi są Trójmiasto i Białystok. Szczególnie ten pierwszy sięga swoim oddziaływaniem do strefy Elbląga. 3. Rynek pracy – średni związek między liczbą pracujących a zmianą tej liczby w latach 2006-2010 wskazuje z jednej strony na występowanie ośrodków, które swoją silną pozycję wzmacniają, z Strona 80 drugiej zaś również takich gmin, którym udało się w ostatnich latach zanotować postęp w tym zakresie z niskiego poziomu. Poza tą korelacją i korelacją z GP2010 (w skład którego wchodzi) przyrost pracujących w latach 2006-2010 nie wykazuje żadnych istotnych korelacji ze wskaźnikami gospodarczymi. Okazuje się, że również pozostałe czynniki (społeczne i sieciowe) nie Mapa 26. Pracujący na 1000 mieszkańców, zmiana 2006-2010 Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. współwystępują w istotny statystycznie sposób ze zmianami na rynku pracy. Zatem wyjaśnienie dynamiki rynku pracy, oprócz zgromadzonego potencjału, znajdują się w sferze innych działań, niż te, które opisano na wstępie. Jednocześnie nasycenie miejscami pracy w 2010 r. przejawia najsilniejszy związek (korelacja średnia) ze wskaźnikiem nowoczesności, nowo rejestrowanymi podmiotami oraz kilkoma wskaźnikami opisującymi społeczeństwo i sieci (frekwencja wyborcza, aktywność społeczna w imprezach, jakość stron internetowych samorządów). 4. Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego – istnieje znacząca statystycznie, choć słaba korelacja między nasyceniem spółkami z udziałem zagranicznym, a zmianą tego wskaźnika w latach 2006-2010. Z kolei przyrost tych spółek tylko w 2010 r. wykazuje istotną słabą korelację ze zmianami w latach 2006-2010, co świadczy o utrwalaniu się obecnego obrazu rozkładu tych spółek. W zasadzie żadna zmienna gospodarcza nie wykazuje silnego związku ze zmianą liczby spółek z udziałem zagranicznym w latach 2006-2010. Może prowadzić to do wniosku, że inwestorzy poszukują specyficznych miejsc, które nie muszą charakteryzować się dużą podażą siły roboczej, czy inwestycjami związanymi ze środkami z UE. Z drugiej strony aktywność tych inwestorów była najwyższa w gminach o wysokich wskaźnikach nowoczesności i gminach o dobrze rozwiniętych funkcjach turystycznych. 5. Wykorzystanie miejsc noclegowych – ten wskaźnik jest oczywiście silnie skorelowany z FT2010 oraz nasyceniem miejscami noclegowymi i aktywnością firm z sekcji I17. Jednak okazuje się, że fakt wysokiego zainteresowania bazą noclegową nie przekłada się na miejsca pracy, choć istnieje istotna statystycznie (słaba) korelacja ze wskaźnikiem firm nowo rejestrowanych i wskaźnikiem nowoczesności. Biorąc pod uwagę dodatkowe zmienne, które mogą wyjaśnić aktywność turystyczną, należy wskazać na: wykorzystanie środków z UE (średni związek) oraz wskaźnik jeziorności (korelacja słaba, ale istotna statycznie). Podkreślenia wymaga również fakt, że na poziomie województwa wskaźnik aktywności noclegowej nie koreluje się istotnie z lesistością. 17 Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi. Strona 81 Mapa 27. Udział jezior w ogólnej powierzchni gminy w 2011 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych W-MBPP. Mapa 28. Udział podmiotów z sekcji I w ogóle firm w 2010 r. Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Strona 82 Mapa 29. Korzystający z noclegów na 1000 mieszkańców w 2010 r. Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Mapa 30. Liczba obiektów zabytkowych w 2011 r. Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NID. Strona 83 6. Środki z UE w budżetach gmin (średnia z lat 2006-2010 na mieszkańca) – ten wskaźnik wykazuje dodatni związek z: wykorzystaniem miejsc noclegowych na 1000 mieszkańców oraz wskaźnikiem FT2010. Gdy dodamy do tego również dodatnie choć słabe korelacje z aktywnością firm z sekcji I, oraz lokalizacją obiektów zabytkowych można stwierdzić, że gminy o rozwiniętych funkcjach turystycznych są również aktywne w pozyskiwaniu środków europejskich. Ponadto widoczna jest słaba dodatnia korelacja z nowo zarejestrowanymi podmiotami oraz wskaźnikami nowoczesności i zamożności (szczególnie z dochodami własnymi, co potwierdza tezę, iż zamożnym łatwiej konkurować o środki z UE). Ze względu na fakt, iż omawiane korelacje nie są bardo silne, istnieją w całej zbiorowości również gminy, które pozyskują znaczące środki z UE i nie mają wykształconych silnie funkcji turystycznych. Ponadto zastanawiające jest, że nie ma prawie żadnej zależności między środkami z UE a nasyceniem firmami zagranicznymi (wręcz lekka ujemna z napływem tych firm), a tylko słaba, choć istotna statystycznie z pracującymi na 1000 mieszkańców i ponownie lekko ujemna ze wzrostem liczby pracujących w ostatnich latach. Można zatem ocenić, że lokowanie środków z UE pobudza przedsiębiorczość, jednak nie przekłada się jednoznacznie Mapa 31. Udział obszarów prawnie chronionych w 2010 r. Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. w całym regionie na znaczące efekty gospodarcze (aktywność inwestorów, tworzenie miejsc pracy). Ze względu na fakt, iż brane były pod uwagę wartości środków z budżetu Unii Europejskiej średnie z kilku lat, można również przyjąć, że faktyczne efekty podejmowanych inwestycji, czy realizowanych projektów pozainwestycyjnych przyniosą wymierne skutki w przeciągu kolejnych kliku lat. Strona 84 Mapa 32. Środki z UE w budżetach gmin, średnia z lat 2006-2010 Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Strona 85 4.2. PRIORYTET – OTWARTE SPOŁECZEŃSTWO W obszarze otwarte społeczeństwo analizie poddano następujące zmienne: • liczba ludności; • migracje; • bezrobocie; • nasycenie spółdzielniami, fundacjami i innymi organizacjami; • uczestnicy imprez; • średnia frekwencja wyborcza z ostatnich trzech wyborów samorządowych. Ponownie na podstawie analizy danych za 2010 rok oraz danych opisujących zmiany w okresie 20042010 i 2006-2010 można sformułować następujące wnioski: 1. Zmiana liczby ludności – jest bardzo silnie dodatnio skorelowana z migracjami na 1000 ludności oraz zmianą powierzchni użytkowej mieszkań w latach 2004-2010. Kolejne korelacje mieszczą się już w przedziale średnich: bezrobocie (korelacja ujemna), GP2006-2010, wskaźniki nowoczesności i konkurencyjności. Podobne zależności wykazują również dochody własne na mieszkańca oraz liczba podmiotów nowo rejestrowanych i zmiana liczby pracujących. Można zatem zaryzykować twierdzenie, że przemieszczanie się ludności jest czynnikiem rozwojowym, nie tylko w zakresie rozwoju budownictwa mieszkaniowego, ale również rozwoju przedsiębiorczości, co z kolei przekłada się na zamożność gmin. Zmiany ludnościowe słabo korelują się ze wskaźnikiem zamożności, a także czasem dojazdu do miasta wojewódzkiego, powiatowego ale też z czasem dojazdu do Warszawy. Interesująca jest dodatnia korelacja omawianego wskaźnika z udziałem lasów w ogólnej powierzchni gminy, co może wskazywać na pewien rodzaj preferencji części ludności poszukujących nowego miejsca zamieszkania. Zwracają uwagę jeszcze dwie słabe, ale istotne statystycznie zależności. Otóż przyrost ludności współwystępuje z dużym nasyceniem organizacjami społecznymi, a jest odwrotnie proporcjonalny do frekwencji wyborczej. 2. Wielkość migracji jest w przypadku kilku zmiennych źródłem dodatkowych informacji, poza tymi, które można było pozyskać po analizie liczby ludności. Po pierwsze migracje i zmiana ludności korelują się z tymi samymi zmiennymi w ten sam sposób co do kierunku korelacji, jednak siła Mapa 33. Saldo migracji w 2010 r. (liczba osób) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. związku z migracjami jest mniejsza (co należy wyjaśnić faktem, iż zmiany liczby ludności wynikają Strona 86 również w części z przyrostu naturalnego). Po drugie zmiana liczby pracujących silniej koreluje się z migracjami niż dynamika ludności, co potwierdza tezę, iż przemieszczają się głównie ludzie w wieku produkcyjnym i wyjaśnia wiele zachowań władz lokalnych nastawionych właśnie na konkurowanie o nowych mieszkańców. 3. Bezrobocie – wysokie wskaźniki bezrobocia widoczne są głównie w gminach, które jednocześnie odnotowują znaczący ubytek ludności, a także tracą konkurencyjność (GP2006-2010). Gminy te osiągają słabe wyniki w analizie nowoczesności i konkurencji wewnątrz wojewódzkiej (korelacja średnia). Istnieje ponadto zależność ujemna ze wskaźnikiem GP2010. W gminach z wysokim bezrobociem przybywa generalnie niewiele podmiotów gospodarczych. Ponadto zauważalna w tych gminach jest mniejsza aktywność mieszkańców w różnych imprezach, tu również widoczne są deficyty w zakresie: rozwoju budownictwa, obiektów zabytkowych czy gospodarstw turystycznych. W sumie bezrobocie koreluje się ujemnie ze wskaźnikiem waloryzacji turystycznej. Jeszcze dwie zależności wymagają podkreślenia. Wysokie wskaźniki bezrobocia cechują gminy ze słabą dostępnością komunikacyjną do miast powiatowych, Olsztyna i Warszawy. Kolejny fakt, to ogólnie niskie oceny jakości stron internetowych w charakteryzowanej grupie gmin. 4. Nasycenie organizacjami, fundacjami i spółdzielniami powinno stwarzać duże możliwości dla rozwoju aktywności społecznej. Wśród korelacji dodatnich i istotnych statystycznie należy wymienić związek występowania organizacji społecznych z: migracjami, FT2010, przyrostem powierzchni użytkowej mieszkań, wskaźnikami zamożności i konkurencyjności, liczbą obiektów zabytkowych, dochodami własnymi gmin, a także z czasem dojazdu do Olsztyna (im krótszy tym więcej organizacji – w odróżnieniu od odległości czasowej do najbliższego miasta powiatowego, czy Warszawy). Jeżeli dodamy do powyższych relacji również dodatnią współzależność z powstawaniem nowych firm, analizowane instytucje jawią się jako ważny współuczestnik procesów rozwojowych w bardzo zróżnicowanych gminach. Ponownie dość zastanawiające jest, że aktywność tych organizacji nie przekłada się proporcjonalnie na frekwencję wyborczą. 5. Liczba uczestników imprez w danej gminie zawiera oczywiście również gości przyjezdnych, jednak można założyć, że im bardziej popularne są imprezy w kraju, tym więcej mieszkańców danej gminy również nimi się interesuje. Omawiany wskaźnik jest dodatnio i słabo skorelowany ze wskaźnikami nowoczesności i (trochę silniej) zamożności, a także ze wskaźnikiem FT2010, GP2010 i GP2006-2010. W gminach charakteryzujących się aktywnością ludności w imprezach mamy również więcej członków różnych klubów (korelacja dodatnia i słaba). O oddziaływaniu czynników zewnętrznych na wartość omawianego wskaźnika może świadczyć fakt, iż pozostaje on w zależności Mapa 34. Uczestnicy imprez na 1000 mieszkańców, 2009 Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Strona 87 istotnej statystycznie z odległością czasową od Warszawy (im bliżej stolicy, tym wyższe wartości wskaźnika). 6. Frekwencja wyborcza (średnia z ostatnich trzech wyborów samorządowych) – analiza tego wskaźnika prowadzi do konkluzji, iż najczęściej chodzą do wyborów mieszkańcy tych gmin, które charakteryzują się generalnie niskim poziomem wielu wskaźników opisujących sytuacje w województwie. Frekwencja jest np. średnio i ujemnie skorelowana z GP2010, a także wskaźnikami zamożności i nowoczesności. W gminach aktywnych wyborczo odnotowujemy statystycznie mało obiektów zabytkowych, powstaje tu niewiele nowych firm, słabo wypada również ocena stron internetowych. Obszary o wysokiej frekwencji charakteryzują się często wyższą lesistością i długim czasem dojazdu do miasta powiatowego, a także niskim wskaźnikiem pracujących. Wszystkie te wyniki pozwalają wyciągnąć – paradoksalnie – pozytywny wniosek na temat aktywności mieszkańców Warmii i Mazur, iż w sytuacjach trudnych wykazują zainteresowanie i zaangażowanie polityką rozwoju lokalnego. Stanowi to z pewnością potencjał dla mobilizacji społecznej w obszarach peryferyjnych. Mapa 35. Średnia frekwencja wyborcza w wyborach samorządowych 2002, 2006 i 2010 Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW. Strona 88 4.3. PRIORYTET – NOWOCZESNE SIECI W tej części analizy wykorzystano tylko cztery zmienne, trzy określające czasy dojazdu do: najbliższego miasta powiatowego, Olsztyna i Warszawy oraz ocenę jakości stron internetowych (dokonaną pod kątem promocji gospodarczej). Najważniejszej zależności wskaźników sieciowych można sformułować następująco: 1. Czas dojazdu do miasta powiatowego (właściwego danej gminie) jest pozytywnie i średnio skorelowany ze wskaźnikiem zamożności. Wskaźnik ten wykazuje współzależność pozytywną z GP2010 i GP2006-2010, a także ze wskaźnikami nowoczesności i konkurencji. Generalnie miasta powiatowe i gminy położone w pobliżu charakteryzują się relatywnie wysokim wskaźnikiem nowo rejestrowanych firm, wyższą frekwencją i wyższą jakością stron internetowych i lepiej rozwiniętą funkcją turystyczną. Tu również widoczne są kierunki napływu ludności, a co za tym idzie i pracuMapa 36. Czas dojazdu do miasta powiatowego 2011 Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie na podstawie danych Wójcik, Herbst 2012. jących, a także rozwój budownictwa mieszkaniowego. Wyraźna pozytywna korelacja liczby pracujących na 1000 mieszkańców z odległością od miasta powiatowego świadczy o wpływie ośrodków powiatowych na lokalne rynki pracy (również pozytywny lecz słabszy jest związek między odległością od Olsztyna czy Warszawy a liczbą pracujących). 2. Czas dojazdu do Olsztyna – ta zmienna wykazuje słabą, ale istotną pozytywną korelację z zarejestrowanymi podmiotami z kapitałem zagranicznym, liczbą pracujących, a także wskaźnikami GP2006-2010 i konkurencji wewnątrz wojewódzkiej. Im bliżej stolicy województwa, tym więcej rejestruje się firm, większa jest zmiana liczby ludności i migracje, wyższe są również dochody własne. Tutaj występuje również większe nasycenie zabytkami, a także wyższe oceny otrzymują serwisy internetowe. Strona 89 Mapa 37. Czas dojazdu do miasta wojewódzkiego 2011 Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie na podstawie danych Wójcik, Herbst 2012. 3. Czas dojazdu do Warszawy – wszystkie analizowane zmienne, jeśli wykazują korelację istotną statystycznie, jest to korelacja słaba. Oddziaływanie Warszawy wydaje się mieć pozytywny wpływ na liczbę pracujących i zmianę tego wskaźnika w latach 2006-2010. Również generalnie gminy położone bliżej Warszawy charakteryzują się wzrostem liczby ludności oraz wysoką konkurencyjnością wewnątrz wojewódzką. Mapa 38. Czas dojazdu do Warszawy, 2011 Grupy równoliczne w całej Polsce, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie na podstawie danych Wójcik, Herbst 2012. 4. Ocena stron internetowych – jakość stron internetowych oceniona pod kątem promocji gospodarczej koreluje się dość mocno z liczbą pracujących, GP2010, GP2006-2010, FT2010, wskaźnikami zamożności i nowoczesności. W gminach o najlepszych stronach internetowych rejestruje się relatywnie dużo nowych podmiotów, pozyskały także sporo środków z UE (niestety brak relacji z inwestorami zagranicznymi). Ponadto gminy aktywne w tej formie promocji mają również dość dużo obiektów zabytkowych, a na ich terenie odbywają się imprezy przyciągające znaczną liczbę uczestników. Świadczy to o stosowaniu promocji z rozmysłem (promujemy rzeczywiste walory), jednak nie zmienia to faktu, iż oprócz walorów gospodarczych, czy turystycznych, strony internetowe gmin powinny służyć budowaniu szeroko rozumianego klimatu przedsiębiorczości. Dlatego bardzo ważne jest eliminowanie przyczyn słabości promocji w gminach, które należą do najmniej konkurencyjnych (przykładowo w północnej części województwa). Strona 90 Mapa 39. Ocena stron internetowych, 2011 Grupy równoliczne, I – wartości najwyższe. Źródło: opracowanie własne na podstawie Nowicka 2012. Strona 91 5. OBSZARY STRATEGICZNEJ INTERWENCJI 5.1. OSI – TYGRYS WARMIŃSKO-MAZURSKI Każdy region dąży do maksymalnego wykorzystania swoich przewag. Przewagi wynikają z aktualnej oceny (waloryzacji) przestrzeni dokonywanej przez trzy kluczowe czynniki rozwoju, którymi są: przedsiębiorcy, mieszkańcy i turyści. Dlatego tak często konkurencja rozpatrywana jest właśnie w tych trzech wymiarach, do których dodawany jest czwarty – środki pomocowe (konkurencja władz lokalnych o fundusze zewnętrzne, Dziemianowicz 2008). Istotne są preferencje, jakimi kierują się zarówno mieszkańcy, jak i inwestorzy, czy turyści. Wiele decyzji wymienionych podmiotów zależy od bardzo zróżnicowanej palety czynników, jednak w każdym wypadku w tej grupie znajduje się dostępność komunikacyjna. Wniosek ten potwierdzają liczne badania czynników lokalizacji, analizy jakości życia, czy badania ruchu turystycznego (Domański 2001; Jarczewski, Huculak 2011). Problem dostępności komunikacyjnej jest jednym z kluczowych zagadnień podejmowanych w kontekście polityki spójności i ma swoje odzwierciedlenie zarówno w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego, jak i Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Można zatem z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że niezależnie od różnych instrumentów polityki państwa, jak i polityki władz samorządowych procesy rozwojowe będą przebiegały najbardziej dynamicznie wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. W województwie warmińskomazurskim są to drogi nr 7 i nr 16. Z punktu widzenia wzmacniania konkurencyjności całego regionu konieczne jest zwrócenie uwagi na znaczenie tych dwóch, przecinających się ciągów komunikacyjnych, ponieważ już dziś wiadomo, że przebiegają one przez gminy o bardzo różnych cechach społeczno-gospodarczych. Za kryterium wyznaczenia gmin wokół dróg nr 7 i nr 16 Mapa 40. OSI – tygrys warmińskoprzyjęto odległość miejscowości gminnej od tych ciągów mazurski komunikacyjnych. Do OSI zaliczono wszystkie gminy, których główne ośrodki leżą w odległości maksymalnie 15 km od drogi nr 7 lub nr 16. Pas 30 kilometrów wyznaczony wokół drogi jest dość dobrze ugruntowany w literaturze przedmiotu. Fundamentalna praca na temat aktywności kapitału zagranicznego w przemyśle Polski (Domański 2001) wskazuje na silne efekty oddziaływania autostrad właśnie w odległości 15 km od tego rodzaju Źródło: opracowanie własne. ciągu komunikacyjnego. Przez województwo warmińskomazurskie nie przebiegają autostrady, dlatego można by przyjąć nieco niższą wartość. Jednak za utrzymaniem takiej wartości przemawiają wyniki studium na temat kreowania strefy rozwojowej południowego Bałtyku (Dutkowski 2004). Analiza ta miała nieco odmienny charakter (obejmowała oddziaływanie dróg krajowych i wojewódzkich, linii kolejowych, lotnisk i szlaków żeglugowych) i zastosowano podejście „powiatowe” (główną jednostką administracyjną, którą zaliczano bądź nie do strefy oddziaływania był powiat). Jednak w przypadku drogi nr 16 w jej wschodnim odcinku zasięg oddziaływania gospodarczego w dużej mierze pokrywa się z układem gminnym zastosowanym w niniejszym opracowaniu. Strona 92 W wyniku przyjętego kryterium do OSI zaliczono łącznie 52 gminy (Mapa 40), co stanowi aż 45% wszystkich gmin w województwie. W tych 52 gminach żyje nieco ponad 837 tys. mieszkańców, czyli prawie 59% ogółu mieszkańców Warmii i Mazur (2010 r.)(Wykres 44). Traktując tę wartość za referencyjną, można powiedzieć, że w tej grupie gmin wszystkie uwzględniane w dalszych porównaniach wskaźniki są wyższe od tej wartości. Również cała grupa w przypadku wskaźników gospodarczych niemal zawsze przewyższa średnią wojewódzką. Jedynie aktywność inwestorów zagranicznych należy do relatywnie słabszych stron, ale należy podkreślić, że w omawianym OSI zlokalizowanych jest prawie 70% wszystkich firm z udziałem zagranicznym w regionie. Zdecydowanie dobrze rozwinięta jest tu baza noclegowa (ponad 70% korzystających z noclegów w regionie zatrzymało się właśnie w omawianym OSI). W stosunku do potencjału ludnościowego obserwuWykres 44. Tygrys warmińsko-mazurski na tle województwa, 2010 r. jemy relatywnie mało bezrobotnych i dość wysoką aktywność społeczną. Można również stwierdzić, że – pomimo znacznych różnic wewnętrznych – cały obszar jest dobrze skomunikowany. Ten rozległy obszar jest znacznie zróżnicowany pod względem na konkurencyjności krajowej (Tabela 2). Znajdują się tu gminy o bardzo wysokiej Z1 – liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 konkurencyjności, jak i te, któr., Z4 – zarejestrowane spółki z udziałem zagranicznym (2010); Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma środków z UE w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; re zaliczone są do najsłabszych Z9 – uczestnicy imprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – suma czasów dojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. w Polsce. Z kolei wartości Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. wskaźnika dynamicznego pozwalają stwierdzić, że na tak zarysowanym obszarze dochodzi – w części gmin – do procesów negatywnych, niezależnie od relatywnie dobrego położenia komunikacyjnego. Zdecydowana większość gmin z omawianego OSI ma dobrze i bardzo dobrze rozwinięte funkcje turystyczne. W tym rdzeniu rozwojowym województwa znajdują się gminy o bardzo zróżnicowanym poziomie konkurencyjności oraz wysokim poziomie rozwoju funkcji turystycznych (Tabela 2). Ocena zmian konkurencyjności (GP2006-2010) wskazuje nieznaczne pogarszanie się sytuacji w części gmin zaliczonych do tego OSI (zarówno wśród najbardziej konkurencyjnych, jak i w grupie o niskiej konkurencyjności) Tabela 2. Liczba gmin OSI – tygrys warmińsko-mazurski zaliczonych do różnych grup konkurencyjności Rankingi Konkurencyjność gmin (GP2010) Konkurencyjność gmin - dynamiczny (GP2006-2010) Wskaźnik funkcji turystycznych (FT2010) Źródło: opracowanie własne. najwyższy 13 10 21 Kwintyle (wszystkie gminy w Polsce) wysoki średni niski 11 9 14 14 9 8 9 12 6 najniższy 5 11 4 Strona 93 Tabela 3. OSI – tygrys warmińsko-mazurski – synteza Problem na poziomie województwa Cel polityki regionalnej kraju Dynamizacja procesów rozwojowych oraz wzmocnienie konkuWspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów rencyjności krajowej i międzynarodowej Potencjalny Obszar Strategicznej Interwencji Atuty Słabości 1. Duże ośrodki miejskie 1. Dynamika zainteresowania inwestorów w ostatnim czasie 2. Relatywnie wysoka jakość życia (migracje niższe, niż w przywskazuje na wysoką konkurencję ze strony innych obszarów padku średniej wojewódzkiej) 2. Relatywnie wysoki udział obszarów chronionych w po3. Dynamiczny rynek pracy wierzchni gmin 4. Dynamiczne zmiany na rynku mieszkaniowym 3. Bardzo duże zróżnicowanie, wewnątrz OSI, dostępności ko5. Poprawiająca się dostępność komunikacyjna munikacyjnej do Olsztyna i do Warszawy 6. Znacząco rozwinięte funkcje turystyczne, w tym duża liczba 4. Trudności z realizacją inwestycji modernizacyjnych, szczególobiektów zabytkowych nie na drodze nr 16 7. Relatywnie wysoka zamożność (m.in. wysokie dochody wła5. Mniejsze, niż Warmińsko-Mazurskie, zainteresowanie wojesne gmin) wództw pomorskiego i mazowieckiego realizacją inwestycji na 8. Rozwinięte usługi rynkowe w licznych ośrodkach drodze nr 7 9. Dość wysoka koncentracja organizacji społecznych 10. Wysoka atrakcyjność inwestycyjna i konkurencyjność w skali województwa 11. Znacząca w skali kraju liczba obiektów zabytkowych 12. Skuteczność w pozyskiwaniu środków z UE 13. Relatywnie wysoka jakość promocji gospodarczej gmin (strony www) Źródło: opracowanie własne. Strona 94 5.2. OSI – OLSZTYN I JEGO OBSZAR FUKCJONALNY JAKO GŁÓWNY BIEGUN ROZWOJU Olsztyn, jako ośrodek liczący niemal 180 tys. mieszkańców, nie tworzy metropolii, ale jak każda stolica regionu powinien wysyłać najważniejsze impulsy rozwojowe o znaczeniu dla całego województwa. Ośrodki stołeczne traktowane są jako bieguny wzrostu odpowiedzialne za konkurencyjność całego kraju (Mapa 41). Z punktu widzenia pozycji konkurencyjnej aglomeracji olsztyńskiej istotne są trzy wymiary: Mapa 41. Przestrzenne kierunki działań w ramach celu 1 KSRR 1. Powiązania i relacje międzynarodowe. 2. Powiązania i relacje z innymi dużymi miastami w Polsce; 3. Oddziaływanie Olsztyna na region. W porównaniu z innymi miastami w Polsce Olsztyn „wydaje się” ośrodkiem mało problematycz- Źródło: KSRR, s. 77 nym. Położony nieco z boku głównych szlaków komunikacyjnych i gospodarczych, w regionie słabo rozwiniętym, dysponujących jednocześnie wieloma atutami, które w zestawieniu z relatywnie niewielką liczbą mieszkańców może dać wrażenie „silnego średniaka” niedotkniętego większa liczbą problemów (zob. następny rozdział Mapa 43). Mapa 42. OSI – Olsztyn i jego obszar funkcjonalny Źródło: opracowanie własne. Wybór gmin, które zaliczone zostały do obszaru funkcjonalnego Olsztyna, został dokonany w oparciu o kryterium sąsiedztwa administracyjnego z miastem Olsztyn. Olsztyn należy do miast średniej wielkości w kraju, jednocześnie dynamiczne procesy rozwojowe widoczne są w jego najbliższym sąsiedztwie. W sąsiedztwie tym rozwiązań wymagają kwestie przebiegu szlaków komunikacyjnych (obwodnica miasta), komunikacji podmiejskiej, czy też ochrony środowiska i zaplecza wypoczynkowego dla miasta. W ten sposób obszar aglomeracji tworzą następujące gminy: Olsztyn, Dywity, Barczewo, Purda, Stawiguda, Gietrzwałd i Jonkowo. Obszar ten nie wypełnia w całości powiatu olsztyńskiego. Przyjęto jednak takie rozwiązanie ze względu na trudności, jakie byłyby w każdym z innych rozwiązań. Analizując realne procesy w bezpośredniej bliskości Olsztyna jest Olsztynek, a dalej nawet Nidzica, co pokrywa się z przebiegiem głównego szlaku komunikacyjnego w kierunku południowym. Jednak wówczas problemem byłoby włączenie do analizowanego obszaru również Dobrego Miasta i Biskupca. Strona 95 Należy jednak podkreślić, że próba prezentacji problemów i wyzwań w omawianym obszarze ma na celu charakterystykę tych zagadnień i nie jest oceną przesądzającą o zakresie terytorialnym ewentualnej interwencji, ponieważ dopuszczane będą projekty sieciowe. W takich przypadkach możliwa będzie współpraca gminy z najbliższego otoczenia Olsztyna z pozostałymi jednostkami, zainteresowanymi współpracą w danym zakresie. W tak nakreślonym obszarze aglomeracji Olsztyna żyje ponad 230 tys. mieszkańców, co stanowi ok. 16,2% ludności województwa. Najważniejsze wnioski wynikające z analizy podstawowych statystyk są następujące (Wykres 45; Mapa 14): • cały analizowany obszar zwiększa swój potencjał ludnościowy (przy niewielkim ubytku w Olsztynie znaczący wzrost w gminach ościennych). W latach 2004-2010 w całym województwie liczba mieszkańców zmniejszyła się o niecałe 1500 osób, gdy w OSI nastąpił wzrost o ponad 9 tys. Rozwój aglomeracji Olsztyna nie ma charakteru typowego „rozlewania się miasta”, ponieważ w gminach tych utrzymuje się charakter wiejski, usługi świadczone są głównie przez Olsztyn; • analizowany obszar charakteryzuje się bardzo dobrymi połączeniami komunikacyjnymi na tle pozostałych gmin regionu; • w stosunku do potencjału ludnościowego cztery zmienne z zakresu gospodarki i społeczeństwa wymagają podkreślenia, jako wyraźne atuty OSI: koncentracja nowo rejestrowanych firm; znaczący udział pracujących; duże znaczenie jako baza noclegowa oraz wysoka koncentracja organizacji społecznych; • Wykres 45. Olsztyn i jego obszar funkcjonalny na tle województwa, 2010 r. Z1 – liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 r., Z4 – zarejestrowane spółki z udziałem zagranicznym (2010); Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma środków z UE w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; Z9 – uczestnicy imprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – suma czasów dojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. ponadto w analizowanym OSI widoczne są żywiołowe procesy rozwoju mieszkalnictwa. O ile cały obszar skupia łącznie ok. 18% powierzchni użytkowej mieszkań w województwie, to w przypadku nowych mieszkań oddawanych do użytku, udział ten przekraczał w 2010 r. 30%. Względem konkurencji krajowej OSI Olsztyn i jego obszar funkcjonalny prezentuje się korzystnie i powinien być uznawany jako motor rozwoju (Tabela 4). Szczególnie korzystnie plasują się gminy OSI w zakresie rozwoju funkcji turystycznych oraz dynamiki zmian konkurencyjności krajowej. Tabela 4. Liczba gmin OSI – Olsztyn i jego obszar funkcjonalny zaliczonych do różnych grup konkurencyjności Rankingi Konkurencyjność gmin (GP2010) Konkurencyjność gmin - dynamiczny (GP2006-2010) Wskaźnik funkcji turystycznych (FT2010) Źródło: opracowanie własne. najwyższy 1 3 5 Kwintyle (wszystkie gminy w Polsce) wysoki średni niski 1 3 2 3 0 0 0 2 0 najniższy 0 1 0 Strona 96 Tabela 5. OSI – Olsztyn i jego obszar funkcjonalny – synteza Problem na poziomie województwa Cel polityki regionalnej kraju Wzmocnienie konkurencyjności krajowej i międzynarodowej Wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów stolicy województwa i jej obszaru funkcjonalnego Potencjalny Obszar Strategicznej Interwencji Atuty Słabości 1. Wysoka atrakcyjność zamieszkania 1. Niska dynamika rynku pracy 2. Duża koncentracja pracodawców 2. Brak lotniska i relatywnie słabe połączenia komunikacyjne (w 3. Wysoka krajowa konkurencyjność OSI w ujęciu dynamicznym porównaniu z innymi miastami w Polsce) 4. Znacząco rozwinięte funkcje turystyczne 3. Brak obwodnicy Olsztyna 5. Wysokie dochody własne gmin 4. Mała dynamika przyrostu spółek z udziałem zagranicznym 6. Duże obszary o walorach rekreacyjnych 5. Słabo rozwinięta współpraca Olsztyna z gminami ościennymi 7. Rozwinięte usługi rynkowe w Olsztynie 6. Relatywnie słabe powiązania sieciowe uczelni wyższych z 8. Wysoka koncentracja organizacji społecznych otoczeniem krajowym i zagranicznym 9. Znaczący w skali krajowej rozwój budownictwa mieszkanio7. Niska innowacyjność w skali kraju i w skali europejskiej wego 8. Wysoki udział obszarów prawnie chronionych w części OSI 10. Wysoka atrakcyjność inwestycyjna i konkurencyjność w skali 9. Relatywnie niska skuteczność w zabieganiu o fundusze eurowojewództwa pejskie 11. Znaczący ośrodek akademicki 10. Zróżnicowana aktywność społeczna 12. Koncentracja działalności B+R w Olsztynie 13. Znacząca w skali kraju liczba obiektów zabytkowych Źródło: opracowanie własne. Strona 97 5.3. OSI – OŚRODKI SUBREGIONALNE – KONIECZNY WZROST KONKURENCYJNOŚCI Żadne z województw Polski nie rozwija się wyłącznie w oparciu o stolicę regionu, nawet jeśli jest nią metropolia. Bardzo ważną funkcję w procesach rozwojowych pełnią subregionalne bieguny wzrostu. W literaturze spotykamy różne podejście do wyłonienia tych ośrodków18. Istotne są w tym przypadku następujące kwestie: • do subregionalnych biegunów wzrostu w Polsce zaliczane są w zasadzie wszystkie byłe stolice województw, które swoją stołeczność utraciły z dniem 1 stycznia 1999 r. Z procesem tym wiązały się problemy wynikające z przenoszenia wielu funkcji administracyjnych do stolic nowych regionów, spadek prestiżu tych miast, a także zmniejszenie zainteresowania przedsiębiorców lokalizacją w tego typu jednostkach; • szczególnie początkowe lata po ostatniej reformie terytorialnej pokazały zróżnicowane relacje między ośrodkami subregionalnymi a stolicami województw, co było widoczne już w fazie przygotowywania pierwszej edycji nowych Mapa 43. Obszary strategicznej interwencji na strategii (lata 1999-2000). Na tym tle warto rzecz restrukturyzacji i rewitalizacji miast podkreślić, że zarówno pierwsza Strategia Warmii i Mazur, jak i jej aktualizacja, przygotowywane były z dużym zaangażowaniem przedstawicieli Elbląga, jak i Ełku. W pierwszej Strategii (z 2000 r.) wyraźnie wskazywane były funkcje zarówno Elbląga, jak i Ełku (s. 27): „Miasto Elbląg spełniać będzie rolę centrum subregionu elbląskiego wyposażonego w infrastrukturę miejską o wysokich standardach, specjalizującego się w rozwoju nowoczesnych technologii oraz współpracującego z gospodarką morską obszaru Bałtyckiego i Obwodem Kaliningradzkim. Miasto Ełk spełniać będzie rolę subregionu wyposa- Źródło: KSRR, s. 101. żonego w infrastrukturę miejską o wysokich standardach, specjalizującego się w rozwoju przemysłu rolno-spożywczego i elektrotechnicznego oraz współpracującego z obszarem Litwy i Białorusi”. • ośrodki subregionalne dostarczają usługi i pełnią inne funkcje społeczno-gospodarcze swojemu otoczeniu, co ma przełożenie również na kondycję tego otoczenia. • dwa ośrodki subregionalne województwa warmińsko-mazurskiego znajdują się w dość specyficznym położeniu. Elbląg jest de facto w granicach oddziaływania metropolii trójmiejskiej, zaś Ełk – z powodu bardzo słabego skomunikowania z Olsztynem wydaje się ciążyć ku ośrodkom z sąsiedniego Podlasia. 18 Dziemianowicz, Szlachta, Szmigiel-Rawska (2010). Strona 98 Wybór ośrodków subregionalnych został wskazany w „Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego wojewódzMapa 44. OSI – Ośrodki subregionalne twa warmińsko-mazurskiego” z 2000 roku. Elbląg był przed reformą miastem wojewódzkim, Ełk – drugim co do wielkości ośrodkiem w byłym województwie suwalskim. Były to i wciąż pozostają po Olsztynie dwa największe ośrodki miejskie w regionie, choć różnice między nimi są znaczące. Elbląg liczył w 2010 r. ponad 126 tys. ludzi, zaś Ełk był dwukrotnie mniejszy (prawie 58 tys. mieszkańców), z kolei następne w hierarchii miasto – Ostródę – zamieszkiwało w tym czasie nieco ponad 33 Źródło: opracowanie własne. tys. mieszkańców. Zatem kryterium statystyczne jest w tym przypadku decydujące o znaczeniu ośrodka w sieci miast województwa. Można zastanowić się nad wskazaniem obszarów oddziaływania tych miast. Wyróżnienie tych obszarów powinno przebiegać w odmienny sposób dla Elbląga i inny dla Ełku: w przypadku Elbląga mamy do czynienia z kilkoma gminami sąsiadującymi, jednak w bardzo specyficzny sposób. W znacznej części Elbląg jest „otoczony” gminą wiejską Elbląg, od wschodu z miastem graniczy niewielka gmina wiejska Milejewo, od północy gmina Tolkmicko. W bezpośredniej bliskości pozostają jednak kolejne gminy: Gronowo Elbląskie (oddzielone od miasta skrawkiem gminy Elbląg), a także Markusy i Młynary. Istotny jest również fakt, że w odległości 20 km od Elbląga leży Nowy Dwór Gdański (województwo pomorskie), a w kierunku południowowschodnim znajduje się gmina miejsko-wiejska Pasłęk, świetnie skomunikowana z Elblągiem. Zatem procesy rozwojowe wywoływane przez Elbląg sięgają nieco dalej niż jego najbliżsi sąsiedzi administracyjni. Dlatego przyjęto kryterium najbliższego sąsiedztwa administracyjnego rozszerzone o gminy położone w pobliżu na najważniejszym szlaku komunikacyjnym (droga krajowa nr 7); w przypadku Ełku sytuacja jest odmienna i wydaje się również dużo prostsza ze względu na wielkość i siłę oddziaływania tego miasta. Ełk otoczony jest jedną gminą wiejską o tej samej nazwie, zaś procesy widoczne na prezentowanych wcześniej mapach pozwalają przypuszczać, że oddziaływanie Ełku sięga najsilniej do terenu okalającej go gminy. Zastosowano zatem kryterium najbliższego sąsiedztwa. Gminy zaliczone do omawianego OSI stanowią łącznie ponad 17% ludności województwa (Wykres 46). Potencjał Elbląga i Ełku powodują zainteresowanie inwestorów zewnętrznych, zarówno inwestycjami w samych miastach, jak i w ich otoczeniu. Oba ośrodki wraz ze swoim otoczeniem dość skutecznie zabiegają o fundusze europejskie, przy czym wyraźnie należy podkreślić, że liderem w tym zakresie jest Elbląg. Obszary subregionalnych biegunów wzrostu wyraźnie wykazują słabość pod względem przyciągania turystów wykorzystujących lokalne miejsca noclegowe. Rozwój rynku pracy (miejsca pracy, jak i liczba bezrobotnych) odpowiada potencjałowi ludnościowemu, choć szczególnie średnia liczba pracujących zdecydowanie przewyższa średnią wojewódzką, a ponadto nieco wyższy od wartości referencyjnej jest udział omawianego obszaru w liczbie nowo rejestrowanych podmiotów gospodarczych. Strona 99 Również do mocnych stron obszaru należy zaliczyć nasycenie organizacjami społecznymi. Generalnie subregiony wykazują słabsze połączenia drogowe z Olsztynem, choć wyraźnie należy podkreślić różnicę między Elblągiem i Ełkiem na niekorzyść tego ostatniego. Porównanie obszarów oddziaływania Elbląga i Ełku (Wykres 47, Wykres 48) wyraźnie pokazuje różnice między tymi miastami i ich najbliższym otoczeniem. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: zdecydowanie niższy potencjał ludnościowy miasta Ełk i gminy Ełk; zdecydowana przewaga Elbląga w zakresie pozyskiwania środków z UE; małe zainteresowanie Ełkiem ze strony inwestorów zagranicznych; bardzo wysoka aktywność społeczna w Ełku w zakresie uczestnictwa w imprezach (w stosunku do potencjału ludnościowego). Wykres 46. Ośrodki subregionalne na tle województwa, 2010 r. Z1 – liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 r., Z4 – spółki z udziałem zagranicznym zarejestrowane w 2010 r.; Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma środków z UE w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; Z9 – uczestnicy imprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – suma czasów dojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. Wykres 47. Ośrodki subregionalne – Elbląg i otoczenie na tle województwa, 2010 r. Z1 – liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 r., Z4 – spółki z udziałem zagranicznym zarejestrowane w 2010 r.; Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma środków z UE w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; Z9 – uczestnicy imprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – suma czasów dojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. Strona 100 W ujęciu konkurencyjności krajowej gminy zaliczone do OSI wykazują spore zróżnicowanie (Tabela 6) zarówno ze względu na wartości statyczne, jak i dynamiczne. Ten drugi wymiar konkurencji pozwala stwierdzić pozytywne zmiany zachodzące w całym obszarze (łącznie 6 gmin zaliczonych do najwyższego i wysokiego kwintyla). Podobny charakter ma zróżnicowanie stopnia rozwoju funkcji turystycznej. Wykres 48. Ośrodki subregionalne – Ełk i otoczenie na tle województwa, 2010 r. Z1 – liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 r., Z4 – spółki z udziałem zagranicznym zarejestrowane w 2010 r.; Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma środków z UE w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; Z9 – uczestnicy imprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – suma czasów dojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. Tabela 6. Liczba gmin OSI – Ośrodki subregionalne zaliczonych do różnych grup konkurencyjności Rankingi Konkurencyjność gmin (GP2010) Konkurencyjność gmin - dynamiczny (GP2006-2010) Wskaźnik funkcji turystycznych (FT2010) Źródło: opracowanie własne. najwyższy 3 1 1 Kwintyle (wszystkie gminy w Polsce) wysoki średni niski 1 1 4 5 2 1 4 2 1 najniższy 1 1 2 Tabela 7. OSI – Ośrodki subregionalne – synteza Problem na poziomie województwa Cel polityki regionalnej kraju Wzmocnienie konkurencyjności województwa poprzez rozwój Wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów ośrodków subregionalnych oraz ich obszarów funkcjonalnych Potencjalny Obszar Strategicznej Interwencji Atuty Słabości 1. Potencjał ludnościowy Elbląga i Ełku 1. Odpływ ludności z obszaru Elbląga 2. Dodatnie migracje w obszarze Ełku 2. Relatywnie wysokie bezrobocie 3. Wysoka aktywność gospodarcza w Elblągu (szczególnie) i w 3. Dość słabe otoczenie gospodarcze Ełku Ełku 4. Niewiele organizacji społecznych w Ełku 4. Wysoka konkurencyjność i potencjał rozwojowy na tle woje5. Mała aktywność budownictwa mieszkaniowego w Elblągu wództwa 6. Dość dobrze rozwinięta funkcja turystyczna 5. Wytworzone relacje społeczno-gospodarcze między Elblągiem 7. Relatywnie niska aktywność społeczna w Elblągu i Trójmiastem oraz Ełkiem i północną częścią województwa Podlaskiego 6. Liczne organizacje społeczne w Elblągu 7. Wysoka aktywność budownictwa mieszkaniowego w Ełku 8. Dość dobrze rozwinięta funkcja turystyczna w Ełku 9. Duże doświadczenie w pozyskiwaniu środków europejskich (głównie Elbląg) 10. Dość wysoka aktywność społeczna w Ełku Źródło: opracowanie własne. Strona 101 5.4. OSI – OBSZARY WIEJSKIE – DWA TYPY ROZWOJU ROLNICTWA Obszary wiejskie zajmują w województwie warmińsko-mazurskim szczególną rolę ze względu na fakt, iż w regionie funkcjonowały liczne Państwowe Gospodarstwa Rolne. Wysoka przeciętna powierzchnia gospodarstwa idzie w parze z wysoką produktywnością rolnictwa (drugie miejsce w kraju). Znaczna część województwa posiada bardzo korzystne warunki dla rozwoju rolnictwa. Jednocześnie wytworzyła się w regionie specjalizacja naukowa związana z szeroko rozumianą produkcją żywności. Z drugiej strony obszary wiejskie dotknięte są wieloma problemami społecznymi i gospodarczymi. Znaczenie tych problemów dostrzeżono również w KSRR, gdzie w celu 2 dotyczącym spójności terytorialnej Mapa 45. OSI - Obszary wiejskie i przeciwdziałaniu marginalizacji obszarów problemowych zamieszczono cel dotyczący stricte obszarów wiejskich (z podkreśleniem problemów związanych z ograniczonym dostępem do dóbr i usług). Za podstawowe kryterium wyboru OSI – Obszary wiejskie przyjęto waloryzację przestrzeni województwa ze względu na kierunki rozwoju rolnictwa dokonaną przez Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego w Olsztynie (Rawa-Gładych, Wróblewska 2011, Mapa 45). Waloryzacja ta uwzględnia zarówno kierunek intensywnego rozwoju rolnictwa pokrywającego się z najlep- Źródło: Rawa-Gładych, Wróblewska (2011). szymi warunkami glebowymi i klimatycznymi, jak i możliwości wielofunkcyjnego rozwoju rolnictwa (w tym ekologicznego). W dalszych opisie OSI – obszary wiejskie stosowane będą nazwy Typ A dla grupy gmin o predyspozycjach dla wielofunkcyjnego rozwoju rolnictwa, zaś Typ B – dla intensywnego rozwoju rolnictwa. Wykres 49. Obszary wiejskie typu A na tle województwa, 2010 r. Typ A obejmuje 53 gminy, w których mieszka 45% ludności województwa (Wykres 49). Cała grupa charakteryzuje się słabymi wskaźnikami gospodarczymi, ale wysokim udziaZ1 – liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 r., łem w wykorzystaniu środków Z4 – zarejestrowane spółki z udziałem zagranicznym (2010); Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma środków z z UE. Wysokie jest również UE w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; Z9 – uczestnicy imprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – suma czasów bezrobocie i odpowiadająca dojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. wartości referencyjnej – nasy- Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. cenie organizacjami społecznymi. Ogólnie gminy z omawianej grupy charakteryzują się słabą dostępnością komunikacyjną. Strona 102 Z kolei w typie B, który liczy Wykres 50. Obszary wiejskie typu B na tle województwa, 2010 r. łącznie 44 gminy zamieszkuje ponad 28% ludności województwa (Wykres 50). Wszystkie wskaźniki gospodarcze plasują się poniżej tej wartości referencyjnej. Omawiany obszar charakteryzuje się bardzo małym zainteresowaniem turystów. Z kolei charakteryzowana grupa gmin zdołała przyciągnąć relatywnie dużo środków z Unii EuropejZ1 – liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 r., skiej. Pomimo to, zarówno Z4 – zarejestrowane spółki z udziałem zagranicznym (2010); Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma środków z w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; Z9 – uczestniliczba pracujących, jak i bezro- UE cy imprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – suma czasów botnych wskazują na proble- dojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. my związane z rynkiem pracy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. Aktywność organizacji społecznych na omawianym terenie jest relatywnie niska, podobnie jak wskaźnik uczestniczących w imprezach. Czasy dojazdów do miasta powiatowego, Olsztyna i Warszawy wskazują na niską dostępność komunikacyjną. W ujęciu krajowej konkurencji większość gmin OSI – Obszary wiejskie plasuje się poniżej średniej, czyli w grupie kwintyla niskiego i najniższego (dotyczy to obu typów, Tabela 8). Szczególnie istotne wydają się gorsze pozycje gmin w przypadku dynamicznego wskaźnika konkurencyjności. Jako grupa obszary wiejskie o bardzo dobrych warunkach dla rozwoju rolnictwa charakteryzują się bardzo zróżnicowanym poziomem rozwoju funkcji turystycznej zarówno między typami, jak i wewnątrz wyróżnionych typów. Można stwierdzić, że generalnie gminy z dobrymi warunkami dla rozwoju rolnictwa intensywnego, mają jednocześnie słabiej rozwinięte funkcje turystyczne. Tabela 8. Liczba gmin OSI – Obszary wiejskie zaliczonych do różnych grup konkurencyjności Rankingi Konkurencyjność gmin (GP2010) Typ A Konkurencyjność gmin (GP2010) Typ B Konkurencyjność gmin - dynamiczny (GP2006-2010) Typ A Konkurencyjność gmin - dynamiczny (GP2006-2010) Typ B Wskaźnik funkcji turystycznych (FT2010) Typ A Wskaźnik funkcji turystycznych (FT2010) Typ B Źródło: opracowanie własne. najwyższy 10 9 5 5 19 8 Kwintyle (wszystkie gminy w Polsce) wysoki średni niski 8 12 16 5 6 13 10 12 12 8 7 13 15 11 5 8 11 9 najniższy 7 11 15 11 3 8 Tabela 9. OSI – Obszary wiejskie – synteza Problem na poziomie województwa Cel polityki regionalnej kraju Wzrost konkurencyjności obszarów oferujących najlepsze warunWspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów (rozwijanie ki dla produkcji żywności wysokiej jakości oraz wzrostu produkpotencjału rozwojowego i absorpcyjnego obszarów wiejskich) tywności produkcji rolniczej Potencjalny Obszar Strategicznej Interwencji Atuty Słabości 1. Bardzo dobre warunki dla intensywnego rozwoju rolnictwa 1. Odpływ ludności (migracje) i generalnie ubytek ludności (typ B) 2. Problemy na rynku pracy Strona 103 2. Bardzo dobre warunki dla wielofunkcyjnego rozwoju rolnictwa (typ A) 3. Relatywnie niewiele obszarów chronionych 4. Konkurencyjne miasta i miasteczka 5. Pojawiający się inwestorzy wysoko oceniający walory poszczególnych gmin 6. Wysoka skuteczność niektórych gmin w pozyskiwaniu środków zagranicznych Źródło: opracowanie własne. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Słabe wskaźniki dotyczące przedsiębiorczości Niewielki odsetek zatrudnionych w usługach rynkowych Ogólnie niska zamożność gmin Niewielki ruch na rynku mieszkaniowym Ogólnie niski potencjał rozwojowy Niewielka aktywność społeczna Słaba dostępność komunikacyjna Strona 104 5.5. OSI – OBSZARY PERYFERYZACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ Obszary peryferyzacji społeczno-gospodarczej są przedmiotem zainteresowania polityki regionalnej ze względu na kumulację w nich różnorodnych problemów. Problemy te prowadzą często do migracji, spadku potencjału ludnościowego, a także gospodarczego. Peryferyzację należy rozumieć możliwie szeroko, nie tylko przez pryzmat np. niskich dochodów własnych gmin. Peryferyzacja przejawia się również w niskiej jakości życia, w trudnościach ze zdobyciem wykształcenia i rokującej stabilizację pracy. Z punktu widzenia polityki Państwa, obszary peryferyjne powinny być wspierane dla uzyskiwania możliwie wysokiej spójności społeczno-gospodarczej kraju. Można zatem założyć, że utrzymywanie obszarów ubóstwa przyczynia się nie tylko do marginalizacji określonych terenów, ale również obniża konkuren- Mapa 46. OSI – Obszary peryferyzacji spocyjność całego kraju. Podobna logika podejścia do obsza- łeczno-gospodarczej rów peryferyjnych powinna również być obecna na Warmii i Mazurach. Głównym kryterium wyboru gmin do omawianego obszaru były wyniki analizy potencjału rozwojowego gmin (wskaźnik syntetyczny). Łącznie 40 gmin zakwalifikowano do grupy o najniższym potencjale rozwojowym. Ze względu na metodę konstrukcji wskaźnika, uwzględniającą zarówno wymiar społeczny i ekonomiczny, wydaje się, że oddaje on w pełni problemy związane z położeniem społeczno-gospodarczym wielu jednostek. Źródło: opracowanie własne. W tak określonym obszarze żyło w 2010 r. ponad 230 tys. mieszkańców, co stanowiło 16,1% ogółu ludności województwa (Wykres 51). Obszar ten charakteryzuje się bardzo dużymi problemami na rynku pracy, które wynikają m.in. z niskiej przedsiębiorczo- Wykres 51. Obszary peryferyzacji społeczno-gospodarczej na tle województwa, 2010 r. ści (nowo rejestrowane podmioty gospodarcze). Również wskaźnik atrakcyjności inwestycyjnej znacznie odbiega od potencjału ludnościowego tego obszaru. Niestety również dwa wskaźniki społeczne (nasycenie organizacjami i aktywność mieszkańców w imprezach) sytuują dany obszar nisko w gronie gmin Warmii i Mazur. Czasy dojazdów do ośrodków powiato- Z1 – liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 r., Z4 – zarejestrowane spółki z udziałem zagranicznym (2010); Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma środków z wych, Olsztyna i Warszawy są UE w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; Z9 – uczestnicy imprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – suma czasów dość wyrównane i nie odbie- dojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. Strona 105 gają znacząco od średnich dla ośrodków subregionalnych (z wyjątkiem dłuższych czasów dojazdów do miasta powiatowego). Charakteryzowany obszar ma bardzo niską konkurencyjność krajową, zarówno statyczną, jak i dynamiczną (Tabela 10). Tylko wyjątkowe jednostki zaliczane są do konkurencyjnych w skali Polski. Rozkład gmin ze względu na rozwój funkcji turystycznych również nie pozwala zakładać, że cały omawiany obszar będzie mógł się rozwijać w oparciu o turystykę. Tabela 10. Liczba gmin OSI – Obszary peryferyzacji społeczno-gospodarczej zaliczonych do różnych grup konkurencyjności Rankingi Konkurencyjność gmin (GP2010) Konkurencyjność gmin - dynamiczny (GP2006-2010) Wskaźnik funkcji turystycznych (FT2010) Źródło: opracowanie własne. najwyższy 2 1 4 Kwintyle (wszystkie gminy w Polsce) wysoki średni niski 1 5 17 3 6 13 7 13 9 najniższy 15 17 7 Tabela 11. OSI – Obszary peryferyzacji społeczno-gospodarczej – synteza Problem na poziomie województwa Spójność terytorialna województwa warmińsko-mazurskiego Cel polityki regionalnej kraju Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych Potencjalny Obszar Strategicznej Interwencji Atuty Słabości 1. Kilka gmin o ciągle wysokiej konkurencyjności 1. Utrata potencjału ludnościowego – głównie na skutek migracji 2. Dobrze wykształcone funkcje turystyczne w wybranych gmi2. Generalnie niska zamożność gmin nach 3. Problemy na rynku pracy współwystępujące z wysokim bezrobociem 4. Niska przedsiębiorczość, w tym słaby rozwój podmiotów prywatnych 5. Niski udział pracujących w usługach rynkowych 6. Nieadekwatne do potencjału ludnościowego nasycenie organizacjami społecznymi 7. Trudna sytuacja na rynku mieszkaniowym 8. Pogarszająca się konkurencyjność w skali kraju 9. Ogólnie niska atrakcyjność inwestycyjna i małe zainteresowanie inwestorów 10. Ogólnie słaba pozycja pod względem bazy noclegowej 11. Relatywnie duże nasycenie obiektami zabytkowymi, ale niska jeziorność 12. Ogólnie niewielki udział w pozyskiwaniu środków z UE 13. Niska dostępność komunikacyjna do Olsztyna, ale również często słaba pozycja w zakresie dojazdu do miasta powiatowego Źródło: opracowanie własne. Strona 106 5.6. OSI – OBSZARY O SŁABYM DOSTĘPIE DO USŁUG PUBLICZNYCH Podstawowe usługi publiczne powinny być dostępne na terenie całego województwa. Usługi te wpływają na możliwości rozwoju kapitału ludzkiego, ocenę danego miejsca z punktu widzenia jakości życia. Stanowią zatem jeden z podstawowych czynników wpływających na rozwój regionu. Znaczenie dostępności do usług publicznych dostrzeżone jest również w KSRR, gdzie w celu 2 zamieszczono kierunek działań: „wspieranie obszarów wiejskich o najniższym poziomie dostępu mieszkańców do dóbr i usług warunkujących możliwości rozwojowe”19. W opisie tego kierunku zidentyfikowane są powiaty, w których występują największe deficyty usług publicznych. W województwie warmińsko-mazurskim do tej grupy zaliczono powiaty: elbląski, ostródzki, nowomiejski, szczycieński i gołdapski20. Obszary o słabym dostępie do usług publicznych wyróżniono na podstawie kryterium sta- Mapa 47. Problemy z dostępnością do usług publicznych, 2010 tystycznego. Do analizy użyto 11 wskaźników charakteryzujących usługi publiczne21. Z sytuację problemową uznano taką, która jest poniżej wartości środkowej dla wszystkich gmin w regionie. W ten sposób wyłoniono gminy, gdzie problemy mają charakter masowy (8-10 przypadków na 11 możliwych). Te gminy zaliŹródło: opracowanie własne czono do grupy o najbardziej intensywnym występowaniu problemów z dostępem do usług (Mapa 47). Województwo warmińsko-mazurskie jest znacznie zróżnicowane pod względem dostępności do podstawowych usług publicznych. Wnioski z analizy są następujące: • w dwudziestce gmin o najsłabszej dostępności usług publicznych nie ma żadnej gminy miejskiej i są tylko 3 gminy miejsko-wiejskie (Młynary, Kisielice i Miłakowo), których miasta należą do najmniejszych w regionie (Młynary liczące prawie 1800 mieszkańców są najmniejszym miastem w województwie); • w grupie o wysokiej intensywności problemów z dostępem do usług znajdują się gminy miejskie: Lubawa, Kętrzyn, Mrągowo, Szczytno, oraz 12 gmin miejsko-wiejskich; • w grupie gmin o najsłabszym występowaniu problemów z dostępem do usług (1-3 problemy na 11 możliwych) znalazło się 12 gmin. Są to gminy miejskie: Olsztyn, Bartoszyce, Górowo Iławeckie, Lidzbark Warmiński, Braniewo, Działdowo, gminy miejsko-wiejskie: Bisztynek, Orneta, Węgorzewo, Miłomłyn i Olecko oraz gmina wiejska Stawiguda. Na szczególną uwagę zasługują 19 KSRR, s. 74; 96-98. 20 Analiza wskaźników użytych do delimitacji obszarów problemowych prowadzi do wniosku, iż najprawdopodobniej nie jest to ostateczna forma, która powinna służyć temu celowi. W skład analizowanych zmiennych weszły bowiem te, które w rzeczywistości świadczą o dostępności danej usługi (np. liczba uczniów przypadająca na 1 komputer, liczba ludności przypadająca na 1 zakład opieki ambulatoryjnej), ale również wskaźniki, które charakteryzują kapitał społeczny (niezależny od infrastruktury). Do takich wskaźników można zaliczyć: wyniki egzaminów czy frekwencję wyborczą. 21 Zob. aneks metodyczny. Strona 107 gminy Miłomłyn i Bisztynek, których części miejskie należą do najmniejszych w województwie (poniżej 2,5 tys. mieszkańców); • słaba dostępność do usług niektórych gmin wynika wyraźnie z bliskości ośrodka wyższego rzędu, w którym oferowane są te uslugi. W ten sposób należy wyjaśnić pozycję części gmin w pobliżu Elbląga czy Olsztyna, a także fakt, że zazwyczaj słabsze wyniki osiągają gminy wiejskie otaczające miasta. Analiza zmiennych gospodarczych i społecznych pozwala Wykres 52. Obszary o słabym dostępie do usług publicznych na tle sformułować kilka dodatko- województwa, 2010 r. wych wniosków (Wykres 52). Obszar ten zamieszkuje niecałe 8% ludności województwa. Wszystkie wskaźniki gospodarcze są poniżej tej wartości referencyjnej, a ponadto dość dramatycznie prezentują się dane dotyczące aktywności przedsiębiorców krajowych i zagranicznych (nawet w przeliczeniu na mieszkańca są poniżej średniej wojewódzkiej). Z1 – liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 r., Z4 – zarejestrowane spółki z udziałem zagranicznym (2010); Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma środków z Również napływ środków ze- UE w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; Z9 – uczestniimprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – suma czasów wnętrznych do tych gmin jest cydojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. bardzo niski. Problemy wi- Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. doczne są również w sferze społecznej, na co również nakładają się kłopoty komunikacyjne – w szczególności niekorzystne są czasy dojazdu do miast powiatowych. Powyższe uwagi wskazujące na znaczne problemy omawianego OSI potwierdzone są tylko wynikami konkurencyjności krajowej (Tabela 12). Zdecydowana większość gmin należących do tego obszaru charakteryzuje się niską lub najniższą konkurencyjnością statyczną, jak i dynamiczną. Niektóre gminy należące do jednostek o słabym dostępie do usług publicznych mają jednocześnie całkiem dobrze rozwinięte funkcje turystyczne. Tabela 12. Liczba gmin OSI – Obszary o słabym dostępie do usług publicznych zaliczonych do różnych grup konkurencyjności Rankingi Konkurencyjność gmin (GP2010) Konkurencyjność gmin - dynamiczny (GP2006-2010) Wskaźnik funkcji turystycznych (FT2010) Źródło: opracowanie własne. najwyższy 1 2 5 Kwintyle (wszystkie gminy w Polsce) wysoki średni niski 0 5 8 2 5 6 4 7 0 najniższy 6 5 4 Strona 108 Tabela 13. OSI – Obszary o słabym dostępie do usług publicznych – synteza Problem na poziomie województwa Trudności z dostępnością do usług publicznych skutkujące marginalizacją niektórych obszarów, a także przekładające się na jakość kapitału ludzkiego 1. 2. 3. 4. 5. Cel polityki regionalnej kraju Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych (wspieranie obszarów wiejskich o najniższym poziomie dostępu mieszkańców do dóbr i usług warunkujących możliwości rozwojowe) Potencjalny Obszar Strategicznej Interwencji Atuty Słabości Bliskość Olsztyna i Elbląga, a także Ełku i innych miast powia1. Ogólnie, choć z wyjątkami, spadek liczby ludności i generalnie towych ujemne saldo migracji W niektórych przypadkach bliskość silnego miasta powiato2. Problemy na rynku pracy oraz bardzo niekorzystne zmiany na wego (np. Kozłowo – Działdowo; Kętrzyn, Giżycko) tym rynku (ubytek miejsc pracy) Relatywnie dobrze rozwinięte funkcje turystyczne 3. Niska przedsiębiorczość i niewielki wzrost nowych podmiotów Poprawa konkurencyjności dynamicznej w kilku gminach gospodarczych Duże nasycenie obiektami zabytkowymi 4. Ogólnie bardzo niskie wskaźniki przyrostu powierzchni mieszkaniowej 5. Niski poziom zamożności oraz generalnie małe wykorzystanie środków UE 6. Bardzo zróżnicowany poziom potencjału rozwojowego 7. Małe zainteresowanie inwestorów zagranicznych 8. Ogólnie niska, ale bardzo zróżnicowana konkurencyjność wojewódzka oraz niska konkurencyjność krajowa 9. Niski udział pracujących w usługach rynkowych 10. Słabość gmin położonych wokół miasta posiadającego również problemy z dostępem do usług publicznych (Kętrzyn, Mrągowo, Szczytno) 11. Duże zróżnicowanie nasycenia organizacjami społecznymi 12. Bardzo duże zróżnicowanie liczby korzystających z noclegów 13. Generalnie niska jeziorność 14. Tylko kilka gmin o wysokiej aktywności społecznej 15. Znaczne odległości czasowe od miast powiatowych 16. Poza kilkoma wyjątkami słaba jakość stron www z punktu widzenia inwestorów i turystów Strona 109 5.7. OSI – OBSZARY PRZYGRANICZNE W obszarach przygranicznych powinno dochodzić do szerokiej wymiany społeczno-gospodarczej, przenikania się różnych wpływów, dyfuzji wiedzy, mieszania się kultur. Pozytywne oddziaływanie granicy na rozwój regionalny było widoczne szczególnie w Polsce Zachodniej na początku Mapa 48. OSI – Obszar przygraniczny transformacji, choć z czasem zaczęto dostrzegać również efekty negatywne. Województwo warmińsko-mazurskie graniczy z Federacją Rosyjską oraz posiada dostęp do morza. Te dwa elementy powinny być brane pod uwagę jako potencjały rozwojowe. Jednocześnie granica z Rosją jest zewnętrzną granicą Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. UE, co powoduje również liczne ograniczenia, o czym świadczy specjalne podejście Unii do regionów tego typu. Za kryterium wyznaczenia obszaru przygranicznego przyjęto rozwiązanie zaproponowane w KSRR (s. 103) opierające się o sieć powiatów i uwzględniające odległość stolicy tej jednostki od granicy Państwa (do 50 km). W ten sposób na terenie województwa do obszaru przygranicznego zaliczono łącznie 50 gmin z północnej części regionu (Mapa 48). W zdefiniowanym powyżej obszarze przygranicznym mieszkało w 2010 r. ponad 37% mieszkańców województwa (Wykres 53). Znajdują się tu bardzo zróżnicowane Wykres 53. Obszary przygraniczne na tle województwa, 2010 r. gminy, zarówno zaliczone do biegunów wzrostu (Elbląg), jak i te, które przeżywają wiele trudności społeczno-gospodarczych. Ogólnie obszar przygraniczny charakteryzuje się relatywnie niską przedsiębiorczością (pomimo siły Elbląga, którego oddziaływanie jest w tym przypadku ograniczone) oraz trudnościami na rynku pracy (niska podaż miejsc pracy i wysokie bezrobocie). Również Z1 – liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 r., – zarejestrowane spółki z udziałem zagranicznym (2010); Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma środków z aktywność inwestorów zagranicz- Z4 UE w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; Z9 – uczestniimprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – suma czasów nych jest niższa od wartości refe- cydojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. rencyjnej i niewiele jest gmin, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. którym udało się zachęcić licznych przedsiębiorców zagranicznych (pozytywnym przykładem jest Gołdap). Cały obszar zdołał przyciągnąć znaczące środki z UE, choć widoczne jest jego duże zróżnicowanie wewnętrzne. Nasycenie organizacjami społecznymi jest zbliżone do wartości referencyjnej, jednak wskaźnik aktywności mieszkańców znajduje się znacznie poniżej 37%. Strona 110 Istotne zróżnicowanie omawianego obszaru dotyczy również miejsca gmin w rankingach krajowych (Tabela 14). Jednak wyraźnie widoczna jest słabsza pozycja całego OSI w ujęciu dynamicznym poprzez małą reprezentację gmin najbardziej konkurencyjnych i bardzo duży udział gmin z najsłabszej grupy w Polsce. Zdecydowanie lepiej prezentuje się rozwój funkcji turystycznych, jednak zasadne wydaje się pytanie dlaczego – wobec takiego stanu – wskaźniki konkurencyjności GP2010 są niskie. Wobec takiej sytuacji, uzasadnione może być tez, iż turystyka – choć tak ważna dla wielu gmin – nie zawsze przekłada się na szerzej rozumianą konkurencyjność danej jednostki. Tabela 14. Liczba gmin OSI – Obszary przygraniczne zaliczonych do różnych grup konkurencyjności Rankingi Konkurencyjność gmin (GP2010) Konkurencyjność gmin - dynamiczny (GP2006-2010) Wskaźnik funkcji turystycznych (FT2010) Źródło: opracowanie własne. najwyższy 13 4 17 Kwintyle (wszystkie gminy w Polsce) wysoki średni niski 3 5 18 9 9 12 6 13 7 najniższy 11 16 7 Tabela 15. OSI – Obszary przygraniczne - synteza Problem na poziomie województwa Nawarstwienie różnorodnych problemów społecznogospodarczych w obszarze przygranicznym 1. 2. 3. 4. 5. Cel polityki regionalnej kraju Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych (przezwyciężanie niedogodności związanych z położeniem obszarów przygranicznych, szczególnie wzdłuż zewnętrznych granic UE) Potencjalny Obszar Strategicznej Interwencji Atuty Słabości Przejścia graniczne 1. Spadek liczby ludności, ujemne migracje Mały udział obszarów chronionych w części zachodniej 2. Ogólnie niska zamożność gmin Dość znaczące nasycenie obiektami zabytkowymi 3. Relatywnie niska przedsiębiorczość Relatywnie wysoka aktywność społeczna w części wschodniej 4. Wysokie bezrobocie i negatywne zmiany na rynku pracy (ubyDobre połączenia komunikacyjne wewnątrz OSI tek miejsc pracy) 5. Słabe nasycenie organizacjami społecznymi w środkowej części obszaru 6. Bardzo słabe wyniki w zakresie wzrostu powierzchni użytkowej mieszkań 7. Ogólnie słaba aktywność inwestorów zagranicznych (z kilkoma wyjątkami) 8. Bardzo zróżnicowana konkurencyjność wojewódzka 9. Duża liczba gmin o niskim potencjale rozwojowym 10. Niewielkie wykorzystanie miejsc noclegowych w części zachodniej 11. Ogólnie niska jeziorność (z wyjątkiem kilku gmin) 12. Bardzo zróżnicowane wykorzystanie środków z UE 13. Słaba dostępność komunikacyjna do miast powiatowych w części zachodniej 14. Bardzo niska dostępność komunikacyjna do Olsztyna - szczególnie części wschodniej Strona 111 5.8. OSI – OBSZARY WYMAGAJĄCE RESTRUKTURYZACJI I REWITALIZACJI Przyczyny problemów wymuszających restrukturyzację i rewitalizację związane są często ze zmieniającym się otoczeniem społeczno-gospodarczym krajowym i zagranicznym. Silna konkurencja, ale również konsekwencje procesów historycznych (na Warmii i Mazurach wciąż widoczne są negatywne skutki transformacji zapoczątkowanej w 1989 r.) powodują nawarstwianie się barier rozwojowych w gminach. Bariery te mogą mieć różnorodny charakter, ale przejawiają się wyludnianiem gmin, zmniejszającym się zainteresowaniem prywatnego kapitału, czy wzrostem negatywnych zjawisk w określonych dzielnicach dużych miast. Miasta Warmii i Mazur są i prawdopodobnie długo jeszcze będą motorami rozwoju. Pomimo to, należy wesprzeć lokalną politykę miejską w działaniach, które służą wzrostowi konkurencyjności tych miast, zarówno w wymiarze gospodarczym, jakości życia, czy turystycznym. W przeciwnym razie będzie postępowała degradacja ich znaczenie w sieci krajowych ośrodków. Problem ten dostrzegany jest również w KSRR, jednak w skali kraju trzy głównie ośrodki Warmii i Mazur zaliczane są do różnych grup problemowych (największą liczbę problemów dostrzega się w Ełku, najmniej w Olsztynie). Z punktu widzenia polityki rozwoju regionu obszar interwencji powinien wykraczać znacznie dalej poza miasta liczące więcej niż 45 tys. mieszkańców (propozycja MRR), szczególnie w regionie, który zaliczany jest do najbiedniejszych w Unii Europejskiej. Sieć miast w województwie warmińskomazurskim jest dobrze rozwinięta, lecz średnia wielkość miasta jest znacznie niższa niż średnia krajowa (17,4 tys. wobec prawie 23,9 tys. w Polsce – bez Warszawy). Nieco wyższa od krajowej jest mediana liczby ludności w miastach Warmii i Mazur (również bez Warszawy: 9,1 tys. wobec 8,3 tys.). Oznacza to, że potencjał ludnościowy średniej wielkości ośrodków miejskich Warmii i Mazur Mapa 49. OSI – Obszary wymagające restrukturyzacji i może ciągle być podstawą do budowania kon- rewitalizacji kurencyjności (są one przeważnie nieco większe, niż średnio w kraju). Jednocześnie miasta (nawet najmniejsze) stanowią lokalne ośrodki dostępu do różnorodnych usług publicznych dla obszarów wiejskich, dotkniętych wciąż problemami związanymi z bezrobociem, emigracją itp. Zaznaczono miasta i gminy miejsko-wiejskie, na terenie których położone są miasta liczące ponad 5000 mieszkańców Podstawowe kryterium można nazwać admiŹródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. nistracyjnym, ponieważ przyjęto, że interwencja powinna dotyczyć głównie miast (gmin miejskich oraz miast w gminach miejsko-wiejskich). Dodatkowo zastosowano kryterium statystyczne – miasto powinno liczyć powyżej 5000 mieszkań- Strona 112 ców, które wynika z definicji obszarów wiejskich stosowanej przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 22. W ten sposób wyłoniono 30 gmin, w skład których wchodzą gminy miejskie i całe gminy miejskowiejskie, które mają na swoim terenie wyróżnione wcześniej miasto (Mapa 49). W obszarze 15 miast i 15 gmin miejsko-wiejskich żyje łącznie 62,% mieszkańców województwa. Wskazana grupa miast skupia ponad 70% nowo rejestrowanych podmiotów gospodarczych w 2010 r. i ponad 80% pracujących w województwie. Również przyciąga więcej, niż wynikałoby to z potencjału ludnościowego, podmiotów zagranicznych (w 2010 r.).Tu znajdowało się ponad 70% funduszy europejskich w budżetach gmin z lat 2006-2010. Relatywnie słabe jest oddziaływanie obszaru pod kątem miejsc noclegowych, ale i tak udzielone noclegi w 2010 r. stanowiły Wykres 54. Obszary wymagające restrukturyzacji i rewitalizacji na tle województwa, 2010 r. prawie 52% wszystkich w województwie. W analizowanej grupie znajduje się prawie 55% zarejestrowanych w regionie bezrobotnych w regionie. Ponadto korzystne są wskaźniki dotyczące aktywności społecznej. W ujęciu konkurencji krajowej bez wątpienia miasta stanowią motory rozwoju (Tabela 16). Żadne z nich nie zostało zaliczone do najniższej grupy konkurencyjności i aż 18 do grupy najwyższej. Podobnie prezentuje się rozwój funkcji turystycznych w omawianej grupie. Z1 – liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 r., Z4 – zarejestrowane spółki z udziałem zagranicznym (2010); Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma środków z UE w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; Z9 – uczestnicy imprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – suma czasów dojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. To, co świadczy o negatywnych zmianach w miastach, to wskaźnik konkurencyjności dynamicznej (GP2006-2010). W omawianym okresie tylko 5 miast zaliczonych jest do dynamicznie rozwijających się, a kolejne 10 do grupy o wysokiej dynamice. W porównaniu z wartościami statycznymi powiększyła się o jedno miasto grupa „średnia” i znacznie powiększyły dwie grupy najsłabsze. Oznacza to, że 30% omawianej grupy rozwija się w ostatnim okresie znacznie poniżej przeciętnej krajowej. Tabela 16. Liczba gmin OSI – Obszary wymagające restrukturyzacji i rewitalizacji zaliczonych do różnych grup konkurencyjności Rankingi Konkurencyjność gmin (GP2010) Konkurencyjność gmin - dynamiczny (GP2006-2010) Wskaźnik funkcji turystycznych (FT2010) Źródło: opracowanie własne. najwyższy 18 5 17 Kwintyle (wszystkie gminy w Polsce) wysoki średni niski 5 6 1 10 7 6 8 4 1 najniższy 0 4 0 22 Zgodnie z definicją zawartą w Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa (projekt z 1412.2010), która w dużej mierze pokrywa się z definicją obszarów wiejskich z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, obszary wiejskie to: „…obszar kraju z wyłączeniem miast liczących powyżej 5000 mieszkańców, tj. gminy wiejskie oraz gminy miejsko-wiejskie lub miejskie z wyłączeniem miast powyżej 5000 mieszkańców w ich granicach administracyjnych” (s. 71 – wersja elektroniczna). Strona 113 Tabela 17. Potencjalny obszary Obszar Strategicznej Interwencji – niska dostępność do usług publicznych Problem na poziomie województwa Cel polityki regionalnej kraju Utrata funkcji społeczno-gospodarczych małych i średnich miast Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizaw wyniku silnej konkurencji zewnętrznej oraz pogarszającej się cji obszarów problemowy (restrukturyzacja i rewitalizacja miast i sytuacji w gminach otaczających te miasta. Problemy społeczne innych obszarów tracących dotychczasowe funkcje społecznodużych miast (wybrane dzielnice). gospodarcze) Potencjalny Obszar Strategicznej Interwencji Atuty Słabości 1. Relatywnie wysokie dochody własne i wskaźnik zamożności 1. Spadek liczby ludności (w zdecydowanej większości miast, 2. Miejsca pracy i relatywnie niskie bezrobocie głównie na skutek migracji) 3. Wysoki udział pracujących w usługach rynkowych 2. Spadek liczby miejsc pracy (w znacznej części ośrodków) 4. Wysoki odsetek ludności z wyższym wykształceniem 3. W dużej części miast zahamowane procesy rozwoju budow5. Nasycenie podmiotami prywatnymi oraz relatywnie wysoka nictwa mieszkaniowego przedsiębiorczość 4. Mała atrakcyjność inwestycyjna dużej części miast (w ujęciu 6. Ogólnie wysokie nasycenie organizacjami społecznymi krajowym) 7. Liczne obiekty zabytkowe 5. Brak lub mała liczba miejsc noclegowych w niektórych gmi8. Skuteczność w pozyskiwaniu środków z UE nach 9. Wysoka jakość stron www skierowanych do turystów i przed6. Bardzo zróżnicowana aktywność społeczna (imprezy, fresiębiorców kwencja wyborcza) Strona 114 5.9. OSI – OBSZARY O EKSTREMALNIE NISKIEJ DOSTĘPNOŚCI KOMUNIKACYJNEJ Obszar województwa warmińsko-mazurskiego jest bardzo zróżnicowany pod względem dostępności komunikacyjnej. Świadczą o tym zarówno wyniki analiz wykonywanych na rzecz KSRR, KPZK, jak i analiz sektorowych związanych z możliwościami rozwoju infrastruktury na terenie województwa23. Następujące fakty wymagają podkreślenia: wschodnia część województwa (powiaty: piski, ełcki, olecki, gołdapski, węgorzewski i giżycki) charakteryzuje się złą dostępnością drogową względem stolicy województwa24. W szczególnie złej sytuacji jest powiat gołdapski; Mapa 50. Przewidywany rozwój sieci transportowej w Polsce (etapy: I, II i III) Źródło: KPZK, s. 114-119 23 Zob. Polewska-Dorozik i in. 2010; Jażdżewska-Gutta i in. 2012. 24 KSRR, Mapa 39, s. 105; KPZK, Rysunek 6, s. 43. Strona 115 wizja kształtowania się sieci transportowej w Polsce zaprezentowana w KPZK pozwala założyć, że nastąpi poprawa sytuacji w wymienionych wyżej powiatach, jednak ma to nastąpić do 2030 roku z zaznaczeniem, iż wiele zależy od aktualnej polityki transportowej Rządu; kluczowe z punktu wiedzenia województwa jest budowanie spójności wewnętrznej przejawiającej się dobrym powiązaniem transportowym ośrodka wojewódzkiego z subregionalnymi biegunami wzrostu, którymi są: Elbląg i Ełk. Niestety w planach średniookresowych instytucji odpowiedzialnych za rozwój szlaków komunikacyjnych (GDDKiA oraz PKP PLK) należy liczyć się z poprawą dostępności komunikacyjnej Elbląga (zarówno kolejowa, jaki i drogowa) oraz ciągle słabą sytuacją Ełku i całego wschodniego obszaru województwa; wschodnie powiaty województwa warmińsko-mazurskiego mogą mieć w najbliższym czasie dogodniejsze połączenia z Warszawą i Białymstokiem, niż z Olsztynem, co będzie utrzymywało niską spójność województwa; brak wysokiego natężenia ruchu na linii Ełk – Olsztyn (koleje i drogi) wynika bardziej z jakości obecnych połączeń, niż z braku zainteresowania współpracą między podmiotami z obu miast. Podstawowym kryterium wyznaczenia OSI była dostępność czasowa drogowa do miasta wojewódzkiego (zgodnie z KSRR przyjęto, że szczególnie zła sytuacja występuje w przypadku gmin oddalonych o ponad 90 min. jazdy samochodem, Mapa 52). W obszarze tym znajduje się cała część wschodnia województwa oraz Elbląg i jego okolice (trwa obecnie modernizacja drogi krajowej nr 7). W najbliższym czasie cała część północno-zachodnia województwa zdecydowanie poprawi swoją dostępność, zatem problemem w perspektywie kolejnych lat będzie spójność komunikacyjna Olsztyna ze wschodem regionu (Mapa 51). Należy podkreślić, że dostępność komunikacyjna w czasie dłuższym niż 1,5 h bieguna wzrostu, jakim jest Olsztyn wpływa niekorzystnie na sferę: Mapa 52. Czas dojazdu do Olsztyna w min. (2011) Uwaga: czasy dojazdu różnią się od podanych w KSRR m.in. ze względu na liczne utrudnienia w ruchy wynikające z realizacji inwestycji drogowych w województwie warmińsko-mazurskim. Źródło: Wójcik, Herbst 2011. Mapa 51. Obszar o ekstremalnie niskiej dostępności komunikacyjnej do Olsztyna mobilności siły roboczej – wskazany dystans czasowy ogranicza przede wszystkim migracje dzienne; dostępności szkół wyższych zlokalizowanych w Olsztynie (por. Herbst 2010) – młodzież z Ełku w dużym stopniu studiuje w Białymstoku; współpracy biznesowej – szczególnie, gdy Źródło: opracowanie własne. oczekiwana jest współpraca typu klastrowego, wymagająca kontaktów między przedsiębiorcami; współpracy administracji – co z kolei skłania obszar EGO do współpracy z jego wschodnimi sąsiadami (północna część województwa podlaskiego). Wyróżniony obszar o ekstremalnie niskiej dostępności komunikacyjnej obejmuje łącznie 26 gmin, w których żyje 20,2% mieszkańców województwa (Wykres 55). Wszystkie wartości wskaźników gospodarczych są w tym obszarze niższe od jego potencjału ludnościowego. W szczególności dotyczy to aktywności inwestorów zagranicznych, którzy wśród najważniejszych czynników lokalizacji wymieniaStrona 116 ją właśnie dostępność komunikaWykres 55. Obszary o ekstremalnie niskiej dostępności komunikacyjcyjną. Aktywność mieszkańców nej na tle województwa, 2010 r. przejawiająca się zakładaniem nowych firm również jest poniżej wartości referencyjnej oraz poniżej średniej wojewódzkiej. Sytuację na rynku pracy można scharakteryzować jako trudną (relatywnie mało miejsc pracy i wysokie bezrobocie). Obszar ten jest jednak chętnie odwiedzany ze względu na organizowane imprezy, choć niska jest liczba udzielonych noclegów. Gminy wschodniej części woje– liczba ludności (2010); Z2 – liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w 2010 r.; Z3 – liczba pracujących w 2010 wództwa zgromadziły w swoich Z1 r., Z4 – zarejestrowane spółki z udziałem zagranicznym (2010) r.; Z5 - korzystający z noclegów w 2010 r.; Z6 – suma budżetach relatywnie niewiele środków z UE w budżetach gmin (2006-2010); Z7 – bezrobotni zarejestrowani (2010); Z8 – liczba organizacji w 2010 r.; Z9 – uczestnicy imprez organizowanych w gminie (2009); Z10 – suma czasów dojazdu do miasta powiatowego; Z11 – środków z Unii Europejskiej (rów- suma czasów dojazdu do Olsztyna; Z12 – suma czasów dojazdu do Warszawy. nież w przeliczeniu na mieszkańca Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Wójcik, Herbst 2012. średnia jest niższa od średniej wojewódzkiej). Łączne czasy dojazdów do trzech ośrodków wyraźnie pokazują słabość omawianego obszaru w zakresie połączenia komunikacyjnego z Olsztynem. W kontekście konkurencyjności krajowej analizowany obszar charakteryzuje bardzo zróżnicowana konkurencyjność statyczna i generalnie niska konkurencyjność dynamiczna (Tabela 18). Jednocześnie obserwuje się dobrze rozwinięte funkcje turystyczne w większości gmin. Tabela 18. Liczba gmin OSI – Obszary o ekstremalnie niskiej dostępności komunikacyjnej zaliczonych do różnych grup konkurencyjności Rankingi Konkurencyjność gmin (GP2010) Konkurencyjność gmin - dynamiczny (GP2006-2010) Wskaźnik funkcji turystycznych (FT2010) Źródło: opracowanie własne. najwyższy 4 1 11 Kwintyle (wszystkie gminy w Polsce) wysoki średni niski 5 3 8 7 3 4 6 5 2 najniższy 6 11 2 Tabela 19. OSI – Obszary o ekstremalnie niskiej dostępności komunikacyjnej – synteza Problem na poziomie województwa Słabe połączenia komunikacyjne Olsztyna ze wschodnią częścią regionu ograniczające możliwości nawiązywania relacji społeczno-gospodarczych Cel polityki regionalnej kraju Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowy (zwiększanie dostępności transportowej do ośrodków wojewódzkich na obszarach o najniższej dostępności) Potencjalny Obszar Strategicznej Interwencji Atuty Słabości 1. Potencjał rozwojowy Ełku 1. Zmniejszająca się liczba ludności, głównie na skutek migracji 2. Dobrze rozwinięte funkcje turystyczne w większości gmin (poza kilkoma gminami) 3. Wysoka aktywność społeczna (udział w imprezach) 2. Trudności na rynku pracy, w tym niekorzystne zmiany w liczbie pracujących 3. Niska przedsiębiorczość i aktywność podmiotów prywatnych 4. Ogólnie niska zamożność (z wyjątkiem trzech gmin) 5. Ogólnie niski odsetek pracujących w usługach rynkowych 6. Słaby rynek budownictwa mieszkaniowego (z wyjątkiem kilku gmin) 7. Niska atrakcyjność inwestycyjna, słabe również wskaźniki dynamiczne aktywności inwestorów 8. Ogólnie niska konkurencyjność w skali województwa 9. Relatywnie mało osób z wykształceniem wyższym 10. Wysoki udział obszarów prawnie chronionych 11. Bardzo zróżnicowany wskaźnik korzystających z noclegów Strona 117 12. Bardzo zróżnicowany wskaźnik wartości środków z UE w budżetach gmin 13. Bardzo zróżnicowana jakość stron www z punktu widzenia gospodarki i turystyki 5.10. OBSZARY STRATEGICZNEJ INTERWENCJI – PODSUMOWANIE Zaprezentowane powyżej podejście problemowe do przestrzeni Warmii i Mazur skutkuje bardzo dużym zróżnicowaniem gmin ze względu na zaliczenie ich do konkretnych obszarów strategicznej interwencji (Mapa 53). W regionie jest jedna gmina – Markusy, która występuje aż 6 razy w różnorodnych OSI (należy jednak pamiętać, że jest to gmina w zasięgu aglomeracji Elbląga i leży w obszarze Mapa 53. Gminy Warmii i Mazur – suma OSI przygranicznym. Analizy wskazały również jedną gminę – Dąbrówno, której sytuacja społeczno-gospodarcza oraz położenie komunikacyjne nie pozwoliły zaliczyć jej do żadnego ze wskazanych obszarów strategicznej interwencji. Nie oznacza to jednak, że ta „statystycznie” bardzo przeciętna gmina nie powinna wykorzystywać instrumentów rozwoju regionalnego. W tym wypadku, jak i w Źródło: opracowanie własne. przypadku gmin znajdujących się w strefie oddziaływania Olsztyna czy Elbląga, powinien działać mechanizm współpracy i tworzenie wspólnych sieciowych projektów, które będą mogły oddziaływać szerzej, niż tylko w danym obszarze strategicznej interwencji. Generalnie gminy, które zaliczone zostały do większej liczby OSI (4 i więcej) położone są wokół Elbląga, we wschodniej części województwa oraz w części północno-wschodniej w strefie przygranicznej (wyjątkami są tu gminy Barczewo oraz Kozłowo). Wskazane obszary mówią o natężeniu problemów i wyzwań, nie przesądzają w żadnym stopniu o wielkości środków publicznych dostępnych w formie instrumentów rozwoju. Strona 118 6. WNIOSKI Poniżej prezentowane są głównie wnioski, jakie wynikają z przeprowadzonych dotychczas analiz. Celem tej części pracy jest wskazanie kluczowych zagadnień, które powinny stać się przedmiotem dalszej dyskusji nad aktualizacją poszczególnych celów Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego. 6.1. UWARUNKOWANIA EUROPEJSKIE Wniosek 1. Harmonogram prac nad Strategią powinien uwzględniać toczący się proces przygotowywania działań programowych w UE na lata 2014-2020. Podstawowym źródłem finansowania inwestycji publicznych w Polsce w latach 2014-2020 będzie w dalszym ciągu europejska polityka spójności. Wynika to przede wszystkim z trudnej sytuacji finansów publicznych w wyniku globalnego kryzysu gospodarczego oraz konieczności sanacji finansów publicznych Polsce, czego wyrazem jest dążenie do obniżenia deficytu finansów publicznych poniżej 3% produktu krajowego brutto. Dlatego rozwój województwa warmińsko-mazurskiego będzie w istotnym zakresie zależny od źródeł zasilania dostępnych w ramach funduszy strukturalnych. Oznacza to, że organizacja prac związanych z przygotowaniem strategii województwa warmińsko-mazurskiego musi być bardzo elastyczna, uwzględniająca harmonogram działań programowych UE w zakresie rozwiązań na lata 2014-2020. Intencją Komisji Europejskiej jest przedstawienie budżetu i uzgodnionych projektów rozporządzeń jeszcze w roku 2012. Wydaje się to wątpliwe, przede wszystkim ze względu na znaczące opóźnienie prac w porównaniu w okresem 2007-2013 oraz konfigurację Prezydencji – Danii w pierwszej połowie 2012 roku, Cypru w drugiej połowie 2012 roku i Irlandii w pierwszej połowie 2013 roku. Dodatkowo porozumienie musi zapaść w układzie trzech aktorów: Rady, Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego, a nie dwu jak to miało miejsce wcześniej. Dlatego moment zakończenia prac nad strategią rozwoju województwa warmińsko-mazurskiego powinien nastąpić dopiero wówczas, gdy większość rozwiązań europejskiej polityki spójności na lata 2014-2020 będzie już znana. Wniosek 2. Strategia Europa 2020 jest podstawowym dokumentem na poziomie UE, do którego powinna nawiązywać Strategia rozwoju Warmii i Mazur. Podstawową rolą europejskiej polityki spójności w latach 2014-2020 będzie wdrożenie Strategii Europa 2020 oraz przeniesienie jej zapisów na poziom regionalny. Podstawowe znaczenie w jej wdrażaniu mają wymienione wcześniej cele, które zostaną najprawdopodobniej rozpisane na poziom regionalny. Dlatego zapisy w programach operacyjnych w Polsce zostaną ukierunkowane na wdrażanie tych celów. Oznacza to, że strategia rozwoju województwa warmińsko-mazurskiego powinna otwierać przestrzeń dla wprowadzenia takich zapisów. Strategia Europa 2020 wymaga oczywiście stworzenia potencjału w województwie umożliwiającego efektywne wykorzystanie i sprawne absorbowanie środków europejskiej polityki spójności zorientowanych na wdrażanie priorytetów tej strategii. Ci Strona 119 którzy będą gwarantowali wdrożenie celów strategii Europa 2020 mogą liczyć na dodatkowe alokacje. Wniosek 3. Województwo warmińsko-mazurskie będzie beneficjentem znaczącej pomocy finansowej ze środków UE również po roku 2020. Podstawowym priorytetem Unii Europejskiej w latach 2014-2020 pozostają regiony kierunku interwencji konwergencja, co oznacza że województwo warmińsko-mazurskie może liczyć na względnie obfite finansowanie. Także po roku 2020 województwo warmińsko-mazurskie pozostanie beneficjentem największego finansowania dostępnego w ramach europejskiej polityki spójności. Oznacza to, że w strategii wojewódzkiej do roku 2020 należy podejmować i w miarę możliwości rozwiązywać najważniejsze i najtrudniejsze problemy regionalne, zakładając kontynuację wsparcia także po roku 2020. Skala środków europejskiej polityki spójności jakie mogą być dostępne dla Polski w latach 2014-2020 oznacza, że nie ma podstaw sądzić, iż wspieranie rozwoju regionalnego słabszych województw, w tym warmińsko-mazurskiego, będzie narażone na szwank. 80 miliardów euro w cenach z 2011 r. czyli ponad 90 mld euro w cenach bieżących dostępne w ramach europejskiej polityki spójności będzie stanowiło niewielki wzrost w porównaniu z latami 2007-2013. Jednak rzeczywista skala wsparcia rozwoju województwa warmińsko-mazurskiego będzie przede wszystkim zależna od rozwiązań systemowych podejmowanych na poziomie krajowym. Wniosek 4. Należy przygotować się do coraz większego znaczenia instrumentów inżynierii finansowej oraz instrumentów zwrotnych w palecie narzędzi polityki regionalnej. W ostatnich latach rejestrujemy tendencję przesuwania wsparcia ze strony Unii Europejskiej z bezzwrotnych grantów na rzecz miękkich kredytów. Obok tego promuje się coraz szersze stosowanie instrumentów inżynierii finansowej, między innymi partnerstwa publiczno-prywatnego. Jest to bardzo trudne wyzwanie dla całej Polski, ale przede wszystkim dla najsłabszych regionów naszego kraju. O ile przesunięcie takie może mieć pewne uzasadnienie w przypadku wsparcia sektora przedsiębiorstw, o tyle w przypadku sektora publicznego nie ma specjalnego sensu. Województwo warmińsko-mazurskie we współpracy z innymi regionami i rządem Polski powinno przeciwdziałać niekorzystnym rozwiązaniom, ale także przygotować potencjał instytucjonalno-organizacyjny do promowanych przez Komisję Europejską zmian, przede wszystkim w sektorze instytucji otoczenia biznesowego (przede wszystkim zarządzanie i wdrażanie instrumentów zwrotnych oraz instrumentów inżynierii finansowej). Wniosek 5. Strategia rozwoju Warmii i Mazur musi uwzględniać problem spójności terytorialnej, w tym zagadnienia rozwoju obszarów miejskich i innych obszarów funkcjonalnych, a co za tym idzie, kluczowa będzie terytorializacja celów rozwojowych w konkretnych obszarach (Obszary Strategicznej Interwencji. W latach 2014-2020 zakłada się szersze wprowadzenie działań służących spójności terytorialnej do zestawu instrumentów europejskiej polityki regionalnej. Pomimo generalnej niespójności zapisów w tym zakresie w regulacjach pojawia się cały katalog instrumentów dotyczących przede wszystkim: (1) rozwoju lokalnego takich jak: strategie rozwoju lokalnego, wspólne grupy akcji, lokalne plany akcji, Strona 120 zintegrowane terytorialnie inwestycje oraz rozwój lokalny typu LEDER dla innych niż wiejskie obszarów, a także (2) polityki miejskiej takich jak: trwały i zrównoważony rozwój obszarów zurbanizowanych, platforma rozwoju miast oraz innowacyjne akcje w sferze trwałego i zrównoważonego rozwoju miast. Nie wiadomo jeszcze co z tego menu ostanie się w ostatecznej wersji rozporządzeń. Wynika z tego, że kluczowe sfery jakie powinny być poddawane obserwacji z poziomu regionalnego to: konceptualizacja polityki miejskiej, programowanie rozwoju w obszarach funkcjonalnych, w tym przede wszystkim metropolitalnych oraz określanie terytorialnych standardów dostępności do usług publicznych. W strategii i programie operacyjnym województwa warmińsko-mazurskiego niewątpliwe jest rozważenie wprowadzenia osi priorytetowej – funkcje metropolitalne Olsztyna. Rosnące znaczenie ma także uwzględnienie w strategii rozwoju województwa warmińsko-mazurskiego wsparcia dla rozwijania potencjału w zakresie sieciowania. Wniosek 6. Konieczna jest również koncentracja tematyczna w planowanych działaniach rozwojowych, uwzględniająca wielofunduszowość przyszłych programów operacyjnych i usztywnienie struktury alokacji. Jak już stwierdzono wcześniej Komisja Europejska zaproponowała tematyczną koncentrację interwencji europejskiej polityki spójności. Prawdopodobnie w strategii województwa warmińskomazurskiego powinno znaleźć się odniesienie do tych jedenastu priorytetowych obszarów tematycznych interwencji. W strategii wojewódzkiej powinien zostać opisany każdy z tych jedenastu obszarów tematycznych. Należy także określić przesłanki koncentracji środków na najważniejszych z punktu widzenia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa obszarach interwencji. W latach 2007-2013 wielofunduszość nie była możliwa, co dotyczyło Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego. Oznaczało to, że hardware i software rozwoju regionalnego były obecne w innych programach operacyjnych, co zmniejszało efekty interwencji strukturalnej Unii Europejskiej. Trudno jest obecnie powiedzieć jak daleko będzie sięgała wielofunduszowość w latach 2014-2020, czy jedynie poziomu programów operacyjnych, czy też osi priorytetowych, albo nawet było możliwe jej stosowanie na poziomie kierunków interwencji. W strategii województwa warmińsko-mazurskiego należy przygotować potencjał do takiej kompleksowej interwencji strukturalnej w ramach wielofunduszowego programu operacyjnego finansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego. W latach 2014-2020 mają obowiązywać trojakiego rodzaju usztywnienia dotyczące: struktury udziału funduszy w ramach koperty dla Polski, w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Te usztywnienia będą oczywiście przeniesione przez Rząd na poziom regionalny. Oznacza to, że strategia rozwoju województwa warmińsko-mazurskiego musi uwzględniać te ograniczenia, a swoboda wyboru struktury alokacji środków na rzecz działań rozwojowych będzie bardzo ograniczona. Należy przygotować się do jeszcze wyższego, niż w okresie 2007-2013, udziału Europejskiego Funduszu Społecznego oraz dużego udziału wydatków na priorytety określone w ramach poszczególnych funduszy strukturalnych. Wniosek 7. Położenie przy zewnętrznej granicy Unii Europejskiej może przynieść większe, niż dotychczas, korzyści dla Warmii i Mazur w ramach współpracy transgranicznej. W latach 2014-2020 zakłada się znaczące zwiększenie skali środków europejskich uruchamianych w ramach Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa. Województwo warmińsko-mazurskie jest położone Strona 121 wzdłuż granicy zewnętrznej Unii Europejskiej z Federacją Rosyjską, a rozwój północnej części województwa w istotnym zakresie zależy od jakości współpracy z Okręgiem Kaliningradzkim. Niestety doświadczenia te, także w latach 2007-2013 nie są najlepsze, jednak gdyby udało się skłonić partnerów z Federacji Rosyjskiej do ukierunkowanej na rozwój regionalny owocnej i partnerskiej współpracy, to miałoby to pozytywny wpływ na wykorzystanie walorów położenia geograficznego województwa warmińsko-mazurskiego. Wniosek 8. Rok 2020 nie powinien stanowić granicznej daty w planowaniu procesów rozwojowych w województwie warmińsko-mazurskim. Obecnie finalizowana generacja średniookresowej strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa jest wyjątkowo krótka a zarazem tożsama z kolejnym wieloletnim okresem programowania w Unii Europejskiej, co ma istotny wpływ na jej zapisy. Prawdopodobnie kolejna wieloletnia perspektywa budżetowa Unii Europejskiej po roku 2020 będzie pięcioletnia, obejmując lata 2021-2025. Województwo warmińsko-mazurskie pozostanie beneficjentem najbardziej obfitego finansowania w ramach europejskiej polityki spójności także po roku 2020. Dlatego w strategii województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2020 trzeba zakładać, że istotne przedsięwzięcia strukturalne będą kontynuowane także w trzeciej dekadzie XXI wieku, a zatem horyzont czasowy aktualizowanej strategii powinien obejmować lata 2014-2025. 6.2. UWARUNKOWANIA KRAJOWE Wniosek 9. Algorytm podziały środków pomiędzy województwa w ramach segmentu regionalnego musi być przedmiotem rzetelnej dyskusji. Skala finansowania polityki rozwoju regionalnego województwa warmińsko-mazurskiego w istotnym zakresie zależy od udziału w alokacji funduszy strukturalnych dostępnych w latach 2014-2020. Dotychczas obowiązujący w Polsce algorytm był bardzo korzystny dla województwa warmińskomazurskiego, bowiem w 80% zależał od liczby ludności, w 10% od niskiego produktu krajowego brutto na mieszkańca oraz w 10% od wysokiego bezrobocia przekraczającego na poziomie powiatów 150% średniej krajowej. Oznaczało to, że wielkość alokacji na mieszkańca w ramach segmentu regionalnego była największa w województwie warmińsko-mazurskim. W wyniku wypadnięcia Mazowsza z grupy regionów konwergencji od roku 2014 nowy algorytm będzie dotyczył tylko piętnastu województw, a więc i tak musi zostać zmodyfikowany. Jeśli skala środków europejskiej polityki spójności dla Polski w latach 2014-2020 dostępnych w ramach segmentu regionalnego zostanie ograniczona, to pojawi się silna presja na zmianę algorytmu na niekorzyść województwa warmińsko-mazurskiego. Wniosek z tego wynikający to budowanie koalicji słabszych województw zorientowanej na obronę dotychczasowego algorytmu. Wniosek 10. Należy liczyć się z większą decentralizacją środków interwencji strukturalnej Unii Europejskiej na poziomie krajowym, a co za tym idzie z większymi wymaganiami organizacyjnymi w województwie. Strona 122 W KSRR znalazł się zapis, że 50% środków europejskiej polityki spójności będzie zarządzane na poziomie regionalnym, co stanowiłoby znaczący wzrost w porównaniu z latami 2007-2013, kiedy jest to około 36%. Oczywiście podział środków pomiędzy segment krajowy i regionalny będzie zależny od alokacji konkretnych działań na poziom krajowy i regionalny oraz od linii demarkacyjnych pomiędzy działaniami krajowymi i regionalnymi. Generalnie większa decentralizacja zarządzania środkami funduszy strukturalnych jest oczywiście korzystna dla województwa warmińsko-mazurskiego, bowiem słabe województwa mają znacznie niższe możliwości korzystania ze środków programów sektorowych. Oczywiście gdyby decentralizacja zarządzania europejską polityką spójności nastąpiła w skali projektowanej w KSRR oznaczałoby to konieczność przygotowania w województwie warmińskomazurskim potencjału do wzrostu obowiązków związanych z wdrażaniem europejskiej polityki spójności. Wniosek 11. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego do roku 2020 jest podstawowym dokumentem na poziomie krajowym, do którego powinna odnosić się Strategia Warmii i Mazur – w szczególności do działań w zakresie wzrostu konkurencyjności. Zasadnicza zmiana proponowanej skali wydatków na konkurencyjność i spójność oznacza, że w strategii województwa warmińsko-mazurskiego należy maksymalnie rozwinąć możliwości ukierunkowania działań polityki regionalnej na konkurencyjność. Województwo warmińsko-mazurskie nie powinno mieć kłopotów z podejmowaniem działań związanych ze spójnością, ale skala środków skierowanych na ten cel w Polsce zostanie zasadniczo ograniczona. Niemniej istotne jest określenie w strategii rozwoju województwa warmińsko-mazurskiego niezbędnych działań, które podwyższają sprawność polityki regionalnej w województwie. Wniosek 12. Ważnym narzędziem rozwoju Warmii i Mazur będzie wciąż Strategia Rozwoju Polski Wschodniej. Ze względu na skalę zapóźnień społeczno-gospodarczych i cywilizacyjnych w KSRR zakłada się kontynuowanie także w latach 2014-2020 specjalnego programu operacyjnego Polski Wschodniej, bazującego na odpowiedniej makroregionalnej strategii. Program ten powinien zostać podjęty jako wielofunduszowy, czyli finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego. Podstawowym problemem jest rzeczywista koncentracja na problemach międzywojewódzkich, skuteczne podjęcie problemu własności strategii (ownership) oraz wyeliminowanie niedostatków jakie miały miejsce w latach 2007-2013. Dlatego w strategii województwa warmińsko-mazurskiego trzeba określić problemy o zasięgu i charakterze międzyregionalnym i systemowym, które dotyczą całej Polski Wschodniej. Wniosek 13. Współfinansowanie funduszy strukturalnych ze środków krajowych będzie wymagało większej mobilizacji po stronie województw. W przypadku regionów konwergencji zaproponowano utrzymanie w latach 2014-2020 współfinansowania własnego na poziomie 15%. Niestety bardzo prawdopodobne jest, że VAT w przypadku Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego będzie niekwalifikowany, co oznacza faktyczny wzrost współfinansowania własnego z 15% do 38%. W różnych analizach wskazywano, że województwo warmińsko-mazurskie należy do regionów o najniższym obok województwa lubelskiego potencjale finansowania przedsięwzięć rozwojowych w Polsce. Dlatego przy okazji prac na strategią należy przeprowadzić odpowiednie symulacje. Należy także postulować zmiany w systemie finansów publiczStrona 123 nych, bowiem w latach 2014-2020 grozi nam sytuacja że będziemy finansowali w pierwszej kolejności przedsięwzięcia tych beneficjentów którzy gwarantują niezbędny „wkład własny”. Wniosek 14. Wspieranie rozwoju obszarów wiejskich może być bardziej efektywne w przyszłym okresie programowania rozwoju. W latach 2014-2020 zakłada się utrzymanie Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich jako podstawy drugiego filaru Wspólnej Polityki Rolnej. Jednak doświadczenia lat 20072013 są oceniane negatywnie ze względu na zbyt ograniczone relacje pomiędzy tym funduszem a funduszami europejskiej polityki spójności. Dlatego w ramach Kontraktów Partnerskich zakłada się uwzględnienie pięciu funduszy. W latach 2014-2020 do Polski w ramach Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich powinno trafić blisko 20 miliardów euro. Ich faktyczne ukierunkowanie na rozwój obszarów wiejskich oraz decentralizacja na szesnaście programów wojewódzkich wdrażanych przez urzędy marszałkowskie umożliwiłyby bardziej skuteczne niż dotychczas podjęcie problemów przestrzeni publicznej, standardów usług publicznych czy też ładu przestrzennego. Miałoby to istotne znaczenie w województwie warmińsko-mazurskim, przede wszystkim ze względu na skalę i znaczenie obszarów wiejskich. Wniosek 15. Wymagana będzie większa dyscyplina w realizacji programów operacyjnych. Jeśli powstanie europejska rezerwa wykonania oraz zostanie utrzymana zasada n+2 to państwa członkowskie, w tym także Polska, wprowadzą najprawdopodobniej coś na kształt krajowej rezerwy wykonania, jaką stworzono w Polsce latach 2007-2013. Dodatkowe środki na poziomie 5% alokacji krajowej będą potencjalnie dostępne od roku 2019. Dlatego w województwie warmińsko-mazurskim trzeba zbudować w oparciu o strategię sprawny mechanizm administracyjny w zakresie wdrażania polityki rozwoju regionalnego. Wniosek 16. Polityka rozwoju województwa powinna również uwzględniać krajowe uwarunkowania przestrzenne, określone w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. W najbliższych miesiącach Rząd przedstawi plan akcji służących wdrożeniu KPZK 2030, między innymi za pomocą wojewódzkich strategii zagospodarowania przestrzennego. W przypadku województwa warmińsko-mazurskiego najważniejsze wnioski wynikające z zapisów KPZK 2030 są następujące: (1) dokument ten przywiązuje wielką wagę do współpracy sieci metropolii, dlatego trzeba wzmacniać potencjał Olsztyna jako partnera takich działań, (2) KPZK 2030 zauważa słabą pozycję województwa jako fragmentu Polski Wschodniej, jaki wymaga wzmocnienia w aspekcie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej oraz (3) KPZK 2030 wykazuje bardzo niski poziom życzliwości odnośnie potrzeby realizacji niezbędnych inwestycji infrastrukturalnych na obszarze województwa warmińskomazurskiego, co jest warunkiem przełamania syndromu peryferyjności i izolacji przestrzennej. Strona 124 6.3. KONKURENCYJNOŚĆ WARMII I MAZUR Wniosek 17. Niska konkurencyjność Warmii i Mazur w bardzo wielu obszarach powinna skłaniać do zdecydowanych rozstrzygnięć w zakresie wyboru kluczowych sektorów i dziedzin, na których region chce budować swoje przewagi. Większość porównań Warmii i Mazur z innymi regionami w Polsce prowadzi do wniosku, iż województwo warmińsko-mazurskiej należy do najsłabszych w Polsce. Ugruntowuje to stereotyp regionu peryferyjnego, skutkujący niewielkim zainteresowaniem województwem w celach osiedleńczych, jak i gospodarczych (atrakcyjność inwestycyjna). Jednocześnie Warmia i Mazury dysponują już wykorzystywanymi walorami w szczególnych „dyscyplinach”, w których odnoszone są sukcesy. Jednak sukcesy te – jak dotąd – nie stanowią podstawy do dynamicznej zmiany w postrzeganiu regionu, a co za tym idzie i zmiany społeczno-gospodarczej. Przykładami takich obszarów są: dobrze rozwinięte, bazujące na potencjale regionalnym i konkurencyjne w kraju i za granicą branże gospodarki: rolno-spożywcza, meblarska, turystyczna, maszynowa, oponiarska; odnoszące sukcesy jednostki uczelniane i inne jednostki badawcze, specjalizujące się w szeroko rozumianej tematyce żywieniowej i przyrodniczej; walory środowiskowe regionu, plasujące go wśród najbardziej atrakcyjnych turystycznie i gwarantujących najwyższą jakość środowiska przyrodniczego. Wniosek 18. Niska konkurencyjność firm jest problemem, ale i wyzwaniem, które trzeba podjąć jak najszybciej. Podmioty gospodarcze regionu charakteryzują się generalnie niską konkurencyjnością. Oznacza to potrzebę koncentracji polityki rozwojowej – w zdecydowanie szerszym stopniu, niż było to dotychczas, zarówno na bezpośrednim wsparciu firm, jak i eliminowaniu barier rozwoju przedsiębiorczości. Należy podkreślić, że w regionie mamy do czynienia ze słabo rozwiniętym przemysłem (z wyjątkami wskazanymi w analizie), ale przede wszystkim z niskimi wartościami wskaźników charakteryzujących rozwój i konkurencyjność firm małych i mikro. W kontekście konkurencyjności należy podkreślić, że dobrze rozwinięte branże w województwie warmińsko-mazurskim podlegają silnej presji konkurencji. Dotyczy to zarówno sektora rolno-spożywczego, jak i meblarskiego, czy też branży turystycznej. Nie można zatem powiedzieć, że osiągnięcie zadowalającego poziomu rozwoju może zmniejszyć zainteresowanie danym tematem ze strony zarządzających regionem. Wniosek 19. Warmia i Mazury są regionem, który wymaga uruchomienia na szeroką skalę procesów wspierania innowacji i innowacyjności. Stawia to olbrzymie wymagania wobec realizacji Regionalnej Strategii Innowacyjności Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Ze względu na duży nacisk, jaki będzie kładziony na innowacje w przyszłej perspektywie polityki rozwoju UE, w szczególności trzeba podkreślić słabości regionu w zakresie: niska innowacyjność podmiotów gospodarczych versus peryferyjność regionu. Niestety każdy dynamiczny proces rozwojowy wymaga odpowiedniej siły napędowej. Dlatego województwo warmińsko, jako jedno z najbiedniejszych w Polsce, musi wykonać zdecydowanie większy wysiłek, niż inne – konkurujące z nim regiony. Z jednej strony konieczne jest przełamywanie stereotypów (np. z tego powodu ciężej jest przyciągać do regionu inwestorów zagranicznych), z drugiej zaś Strona 125 budowanie potencjału rozwojowego w oparciu o dotychczasowe – pojedyncze i mało widoczne w skali Europy – sukcesy. Dlatego konieczne jest wspieranie i promocja już rozwiniętych i dających spore efekty w postaci transferu wiedzy jednostek naukowych. Nie ulega wątpliwości, że siłą regionu są kierunki przyrodniczo-żywieniowe, które idealnie pasują w trend rozwoju kultury zdrowia, jakości życia itp. Idealne byłoby stworzenie na tym gruncie inteligentnej specjalizacji. Jednocześnie należy pogodzić się z faktem, iż region peryferyjny musi nadrabiać zaległości, dlatego dochodzi i będzie dochodzić do sytuacji, w której przedsiębiorcy jako innowacyjność będą rozumieli unowocześnienie produkcji czy wzrost jakości świadczonych usług. W wielu przypadkach nie da się przeskoczyć tego etapu, polegającego na zakupie nowoczesnych maszyn, czy praw do korzystania z owoców innowacyjności innych regionów – najczęściej z krajów najwyżej rozwiniętych. Dlatego też w interesie całego województwa jest stworzenie takich warunków dla działania firm, by wspomniany proces był jak najkrótszy i mobilizował przedsiębiorców do dalszych działań w kierunku innowacyjności; niska innowacyjność podmiotów gospodarczych versus funkcjonowanie instytucji otoczenia biznesu – potrzebny jest zarówno rozwój sieci instytucji otoczenia biznesu świadczących wsparcie dla innowatorów we wszystkich częściach regionu, jak i szeroko zakrojona „opieka” nad przedsiębiorczymi mieszkańcami regionu. Oczywiście działania te powinny wpływać nie tylko na wzrost innowacyjności regionu, ale również przyczyniać się do ograniczania obserwowanego drenażu mózgów. Szczególnie dotkliwy dla regionu może być utrzymujący się stan braku instytucji inwestujących w projekty wysokiego ryzyka, jakimi są przecież wszystkie projekty o charakterze rzeczywistych innowacji. potencjał uczelni wyższych versus potrzeby rynku – w obliczu zdiagnozowanych silnych stron województwa, do jakich należy zaliczyć niektóre zespoły naukowe instytucji funkcjonujących w regionie a także potencjał akademicki, otwarte pozostaje pytanie o przyczyny bezrobocia, niskiej innowacyjności, migracji zarobkowej. Uczelnie prowadzą badania dla rozwoju nauki i gospodarki, kształcą również kadry na rynek pracy. Warto w tym miejscy podkreślić fakt, iż – w dobie powszechności studiów wyższych i łatwości uzyskania stopnia magistra – dopasowanie profilu kształcenia do potrzeb rynku przestaje być kluczowym problemem (m.in. ze względu na postępujący proces unifikacji w tym zakresie w całym kraju). Kluczem do sukcesu może okazać się koncentrowanie starań na rozwoju cech młodzieży, które pozwolą przyszłej kadrze pracowniczej otrzymywać wysokie noty w porównaniu z konkurentami z innych regionów (kreatywność, rzetelność, zaufanie, sumienność etc.). Wniosek 20. Kapitał ludzki i szerzej – kapitał społeczny – wymagają różnorodnych instrumentów wsparcia, ukierunkowanych przede wszystkim na takie efekty, jak: przedsiębiorczość, innowacyjność, zaufanie. Omówiony wyżej problem kształcenia, jest jednym z zagadnień dotyczących kapitału ludzkiego i kapitału społecznego. Jakość kadry pracowniczej, to nie tylko jej kwalifikacje rozumiane przez pryzmat zaświadczenia o ukończeniu danej uczelni. Zdiagnozowane problemy na Warmii i Mazurach skłaniają do podkreślenia takich zagadnień, jak: wspieranie postaw przedsiębiorczych i kształtowanie ducha przedsiębiorczości już na wstępnych etapach edukacji (wzorem krajów i regionów wysoko rozwiniętych); promowanie i premiowanie sukcesów w zakresie innowacji i innowacyjności; budowanie więzi regionalnych i lokalnych opartych na zaufaniu, ale również wzmacniających tożsamość regionalną; Strona 126 rozwój palety wysokiej jakości usług publicznych, z których korzystają mieszkańcy regionu w każdym wieku. Wniosek 21. Region otwarty i region bardzo dobrze skomunikowany, to cechy regionu konkurencyjnego. Warmia i Mazury muszą podejmować więcej wysiłków niż inne regiony, by zdobyć zaufanie potencjalnych inwestorów, czy przyszłych mieszkańców. Dlatego województwo powinno dbać o ciągłą poprawę swojego wizerunku na zewnątrz. Jednocześnie musi następować szybkie nadrabianie zaległości względem innych w zakresie dostępności komunikacyjnej. Jeszcze raz trzeba podkreślić, że połączenia komunikacyjne są wciąż jednym z najważniejszych czynników lokalizacji biznesu. Osiągalność komunikacyjna determinuje również duży ruch turystyczny, rzutuje także na ocenę jakości zamieszkania. Wniosek 22. Wykorzystanie szczególnych warunków środowiska przyrodniczego powinno iść zdecydowanie bardziej w kierunku wzmacniania siły gospodarczej regionu. Województwo warmińsko-mazurskie jest liderem w zakresie czystości środowiska. Równocześnie żaden inny region nie dysponuje tak dużym udziałem wód powierzchniowych w ogólnej powierzchni województwa. Jednak środowisko przyrodnicze, a w szczególności aktywna jego ochrona, powoduje zniechęcanie potencjalnych inwestorów, którzy poszukują lokalizacji „bezproblemowych”. Wydaje się, że ochrona środowiska z rozwojem nowoczesnej gospodarki nie powinny stać w sprzeczności. Tym bardziej, że częścią gospodarki są w coraz większym stopniu usługi związane z wysoką jakością życia, medycyną, czy żywieniem. Branża turystyczna opierająca się na potencjale wodnym powinna wywierać silny wpływ na otoczenie biznesu i naukę, by również wykorzystywały tę przewagę nad innymi regionami. Bez wątpienia „woda” może i powinna być czymś, w czym województwo warmińsko-mazurskie mogłoby się „inteligentnie specjalizować”. 6.4. ZRÓŻNICOWANA WEWNĘTRZNE Wniosek 23. Zróżnicowanie wewnętrzne województwa warmińsko-mazurskiego jest dość stabilne, co potwierdza znaną tezę, iż procesy rozwoju regionalnego są procesami długiego trwania. Polityka wspierania rozwoju regionów nie doprowadziła do wyrównania zróżnicowań, podobnie jak polityki intraregionalne. Siły rynkowe prowadzą do koncentracji potencjału rozwojowego w szczególnych miejscach, do których na terenie Warmii i Mazur należą: Olsztyn, Elgbląg, Ełk i inne gminy położone w głównych ciągach komunikacyjnych (drogi krajowe nr 7 i 16), a także gminy położone w obszarze Wielkich Jezior Mazurskich. Nie oznacza to, że należy zaniechać pomocy skierowanej do gmin będących w najtrudniejszej sytuacji. Tym bardziej, że pomoc ta ma często inny charakter, niż w ośrodkach najwyżej rozwiniętych (środki kierowane do różnych typów gmin nie wykluczają się), a także wielkość środków, które wywołują widoczną poprawę jest zdecydowanie mniejsza w obszarach peryferyjnych. Wniosek 24. Strona 127 Koncentracja na różnorodnych obszarach interwencji uwidacznia wiele problemów zlokalizowanych we wschodniej części województwa. Wschodnia część województwa (powiaty: ełcki, olecki i gołdapski) charakteryzuje się koncentracją znacznej liczby problemów, które korespondują z wyzwaniami, przed którymi stoi województwo warmińsko-mazurskie. Potrzeba znaczących działań w tej części regionu wymaga jednocześnie: wzmocnienia instytucjonalnego (szczególnie widoczny jest słabość w zakresie instytucji otoczenia biznesu); zintegrowanego podejścia do rozwiązywania problemów wieloaspektowych – przykładem może być konieczność przezwyciężania słabej dostępności komunikacyjnej i poprawy atrakcyjności inwestycyjnej poprzez działania ukierunkowane na infrastrukturę, jak i kapitał ludzki. Wniosek 25. Problem zróżnicowań wewnętrznych regionu, to przede wszystkim problem faktycznej spójności Warmii i Mazur. Województwo warmińsko-mazurskie posiada trzy bieguny wzrostu, którymi są: Olsztyn, Elbląg i Ełk. Elbląg znajduje się w strefie bardzo silnego oddziaływania metropolii trójmiejskiej, w zasadzie jest jej częścią. Fakt ten wykorzystują władze Elbląga i okolicznych gmin budując swoje przewagi w relacjach gospodarczych i społecznych w silnym Trójmiastem. Elbląg jest równocześnie dobrze skomunikowany w układach drogowych krajowych, jak i międzynarodowych, co tylko zwiększa potencjał tej części regionu. Z kolei Ełk pozostaje wciąż na uboczu głównych procesów rozwojowych i nie posiada bliskiego silnego zaplecza, które pomagałoby miastu rozwijać się szybciej niż dotychczas (potencjał rozwojowy Białegostoku jest silny i są nawiązywane realne relacje (np. uczelnie), jednak wyraźnie widać, że obszar między Ełkiem a Białymstokiem jest strefą peryferyjną. Warto podkreślić inicjatywy, jakie są podejmowane przez władze Ełku wspólnie z innymi samorządami (EGO – Ełk, Gołdap, Olecko i EGO SA – Ełk, Gołdap, Olecko, Suwałki, Augustów), które realizowane są w bliskim sąsiedztwie, wobec bariery jaką jest dostępność komunikacyjna tego obszaru. Zakładając poprawę w tym zakresie (budowa drogi via Baltica komunikującej Ełk z Warszawą) tym bardziej istotne dla spójności regionu są inwestycje na krajowej drodze nr 16, łączącej Ełk z Olsztynem. Strona 128 7. SCENARIUSZE ROZWOJU WOJEWÓDZTWA – SYNTEZA Jednym z etapów prac nad aktualizacją Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego było opracowanie projekcji rozwoju regionu do 2025 r. (Zaleski i in. 2012). W wyniku prac wyróżniono 10 scenariuszy rozwoju sytuacji na świecie, w województwie warmińskomazurskim i w zakresie wsparcia rozwoju poprzez fundusze UE (Tabela 20). Tabela 20. Kombinacje założeń prognostycznych do 10 scenariuszy rozwoju województwa warmińskomazurskiego, uszeregowane według kryterium: PKB w 2020 r. Źródło: Zaleski i in. 2012, s. 50. Każdy z wyróżnionych scenariuszy charakteryzuje się różną kombinacją kształtowania się czynników determinujących rozwój. Przykładowo: scenariusz ultra optymistyczny zakłada, iż w latach 2014-2020 do regionu trafi 4,3 mld euro z funduszy UE, a także ustabilizuje się sytuacja na świecie i w Europie. W Polsce wzrost gospodarczy będzie na poziomie 4,2%, zakłada się również umocnienie polskiej waluty. Z kolei na Warmii i Mazurach będą zachodziły następujące procesy: poprawa dostępności komunikacyjnej i wzrost konkurencyjności regionu (wpłynie to na gospodarkę, m.in. poprzez wzrost imigracji), poprawa jakości kapitału ludzkiego. W strukturze gospodarki województwa nastąpi generalnie wzrost znaczenia usług rynkowych, ale będzie on wywołany poprawą konkurencyjności branż przemysłowych, już dziś zaliczanych do jednych z kluczowych w regionie (przetwórstwo rolno-spożywcze, produkcja mebli, produkcja opon, produkcja maszyn i urządzeń; scenariusz ultra pesymistyczny zakłada z kolei głębokie pogorszenie się sytuacji w UE i w samej strefie euro (bankructwo krajów najbardziej zadłużonych), czego skutkiem będzie rozpad unii walutowej. Przy braku odpowiednich działań w Polsce w zakresie polityki budżetowej nastąpi wzrost deficytu finansów publicznych. Powyższe zmiany wpłyną oczywiście na pogorszenie klimatu inStrona 129 westycyjnego i ogólną negatywną zmianę dla prowadzenia działalności gospodarczej, osłabieniu ulegnie również polska waluta. Zła sytuacja w UE spowoduje znacznie mniejszy napływ środków publicznych do Polski. W takiej sytuacji również województwo warmińsko-mazurskie będzie osłabiało swoją pozycję konkurencyjną względem innych regionów. W szczególności będą to konsekwencje braku istotnych inwestycji infrastrukturalnych, szybszego wzrostu w innych już silnych województwach. W wyniku powyższego nastąpi spadek potencjału ludnościowego województwa (emigracje) oraz osłabienie sektora przemysłowego. Przedstawione przykłady skrajne mają na celu wskazanie, iż nie są to scenariusze „kosmiczne”. Nikt nie wie w jaki sposób będzie rozwijała się sytuacja na światowych i europejskich rynkach finansowych, również nie są znane wszystkie założenia dotyczące najbliższego okresu programowania rozwoju w UE. Dlatego każdy z 10 scenariuszy ma szanse realizacji, niosąc oczywiście różne konsekwencja dla województwa warmińsko-mazurskiego (Wykres 56). Najważniejsze wnioski z przeprowadzonego badania są następujące: wzrost gospodarczy województwa warmińsko-mazurskiego może kształtować się w granicach 2,8% - 4,7% (scenariusze optymistyczne), zatem do roku 2025 region nie przekroczy poziomu 75% średniej unijnej (PKB Wykres 56. PKB per capita, Polska=100 w 10 scenariuszach rozwojowych per capita); dla województwa warmińsko-mazurskiego w latach 2009-20125, w % w zależności od rodzaju scenariusza, Warmia i Mazury mają szansę na zmniejszenie dystansu do średniej krajowej, ale również – w scenariuszach pesymistycznych – ten dystans powiększyć; w niemal wszystkich scenariuszach (poza najbardziej pesymistycznym) projektowany jest wzrost wskaźnika zatrudnienia. Oznacza to, że polityka rozwoju w województwie powinna koncentrować się na potencjale ludz- Sc. – scenariusz. Wszystkie scenariusze omówione są szeroko w przytaczanym badaniu. kim, który będzie jed- Źródło: Zaleski i in. 2012, s. 39. nym z najważniejszych czynników rozwoju regionu. Strona 130 8. LITERATURA 1. Antonowicz B., Sudoł A., Surdykowski P. (2012), Plan zagospodarowania przestrzennego województwa warmińsko-mazurskiego. Analiza uwarunkowań. Systemy transportowe, Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego, Olsztyn. 2. Broniatowska P., Gajewski P., Rogut A. (2011), Rynek pracy w makroregionie wschodnim, ekspertyza wykonana na zlecenie MRR, Warszawa. 3. Czapiński J., Panek T. (2011)(red.), Diagnoza społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków – raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa. 4. Derek M. (2007), Gmina turystyczna – ujęcie metodologiczno-metodyczne, [w:] Kurek W., Pawlusiński R. (red.), Studia nad turystyką. Prace ekonomiczne i społeczne. Geograficzne, społeczne i ekonomiczne aspekty turystyki, Wyd. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. 5. Derek M. (2008), Funkcja turystyczna jako czynnik rozwoju lokalnego w Polsce, niepublikowany maszynopis pracy doktorskiej, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytet Warszawskiego. 6. Derek M. (2012), Wskaźnik funkcji turystycznych gmin w Polsce, Geoprofit, Warszawa (raport: www.georpofit.eu). 7. Domański B. (2001), Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. 8. Domański B. (red.)(2011), Znaczenie przemysłu dla „inteligentnego i trwałego” rozwoju regionu Polski Wschodniej oraz podejmowanych działań dotyczących jego restrukturyzacji i modernizacji, Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego na potrzeby aktualizacji Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, Kraków. 9. Dutkowski M. (2004), Metodologia oceny oddziaływania inwestycji transportowych na pobudzanie rozwoju regionalnego, w: Matczask R., Parteka T., Zaucha J. (red.), Kreowanie strefy rozwojowej południowego Bałtyku, Bałtyckie Studia Regionalne, Szczecin – Gdańsk – Olsztyn. 10. Dutkowski M. (2011), Wykorzystanie potencjału gospodarczo-naukowego dla rozwoju społecznogospodarczego Polski Zachodniej, ekspertyza wykonana na zamówienie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Szczecin. 11. Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2010 roku, GUS, Warszawa 2011. 12. Dziemianowicz W. (2008), Konkurencyjność gmin w kontekście relacji władze lokalne – inwestorzy zagraniczni, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. 13. Dziemianowicz W., Dąbrowska A., Baczyńska N., Olszowiec K. (2012), Roczny raport zbiorczy z działalności Regionalnego Systemu Usług Sieci InnoWaMa, opracowanie na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Geoprofit, Warszawa. 14. Dziemianowicz W., Przyborowski K. (2012), Konkurencyjność gmin w Polsce – 2012, Geoprofit, Warszawa (raport: www.geoprofit.eu). 15. Dziemianowicz W., Szlachta J. (2005), Konkurencyjność Warmii i Mazur – diagnoza problemowa, Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Warszawa. 16. Dziemianowicz W., Szlachta J., Szmigiel-Rawska K. (2010)(red.), Subregionalne bieguny wzrostu, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa. 17. Gajewski P. (2011), Poziom i dynamika rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w Polsce Wschodniej, Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego na potrzeby aktualizacji Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, Warszawa. Strona 131 18. Grochowski M. (2010), Rozwój miast i regionów – między logiką paradygmatu konkurencyjności a terytorialnymi uwarunkowaniami polityki rozwoju, w: Strzelecki Z., Legutko-Kobus P. (red.), Oblicza współczesnego kryzysu a polskie regiony, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. 19. Hausner J., Kudłacz T., Szlachta J. (1997), Instytucjonalne przesłanki regionalnego rozwoju Polski, Studia KPZK PAN z. CVI, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 20. Herbst J., Swianiewicz P. (2008), Kapitał społeczny Dolnego Śląska i Małopolski na tle ogólnopolskiego zróżnicowania regionalnego, w: Swianiewicz P., Herbst J., Lackowska M., Mielczarek A., Szafarze darów europejskich. Kapitał społeczny a realizacja polityki regionalnej w polskich województwach, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. 21. Herbst M. (2010), Kapitał ludzki w polskich regionach, w:Tucholska A. (red.), Europejskie wyzwania dla Polski i jej regionów, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. 22. Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2010 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 2011. 23. Inwestowanie w przyszłość. Piąty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg, 2010. 24. Jarczewski W., Huculak M. (2011)(red.), Sukces polityki proinwestycyjnej. Niepołomice 1990-2010. Wnioski dla władz lokalnych, Instytut Rozwoju Miast, Kraków. 25. Jażdżewska-Gutta M., Wołek M., Adamska-Mieruszewska J., Mucha N., Gutta K. (2012), Analiza potencjału oraz zasadności powstania na terenie województwa warmińsko-mazurskiego multimodalnego centrum logistycznego – suchy port (dry port) o charakterze ogólnodostępnym wraz ze wskazaniem rekomendowanego potencjalnego terenu lokalizacji. Raport końcowy, EU CONSULT Sp. z o.o., Gdańsk. 26. Juchniewicz M., Grzybowska B. (2006), Innowacyjność przedsiębiorstw Warmii i Mazur. Porównanie branżowe, w: Dziemianowicz W., Juchniewicz M., Samulowski W., Szmigiel K. (red.), Konkurencyjność i innowacyjność Warmii i Mazur, Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego, OlsztynWarszawa. 27. Komornicki T., Szejgiec B. (2011), Handel zagraniczny. Znaczenie dla gospodarki Polski Wschodniej, ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. 28. Kozak M. (2009), Turystyka a rozwój: w stronę nowego paradygmatu, w: Gorzelak G., Szczepański M.S., Ślęzaka-Tazbir W. (red.), Człowiek – Miasto – Region. Związki i interakcje, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. 29. Kozak M. (2011), Turystyka jako czynnik rozwoju Polski Wschodniej, Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego na potrzeby aktualizacji Strategii rozwoju społecznogospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, Warszawa. 30. Markowski T. (2008), Teoretyczne podstawy rozwoju lokalnego i regionalnego, w: Strzelecki Z. (red.), Gospodarka regionalna i lokalna, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa. 31. Marszał T. (2012), Miasto innowacyjne – koncepcja i uwarunkowania rozwoju, w: Makieła Z., Szromnik A. (red.), Miasto innowacyjne – wiedza – przedsiębiorczość – marketing, Studia Tom CXLI, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. 32. Mika M. (2008), Klasyfikacja ruchu turystycznego, w: Kurek W. (red.), Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 33. Możliwości eksportowe województwa warmińsko-mazurskiego. Katalog eksportowy 2011, WarmińskoMazurska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Olsztyn 2011. 34. Mrozek A. (2012), Plan zagospodarowania przestrzennego województwa warmińsko-mazurskiego. Analiza uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego. Turystyka, Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego, Olsztyn. 35. Nauka i technika w 2009 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011. Strona 132 36. Niedźwiecka T. (2011), Plan zagospodarowania przestrzennego województwa warmińskomazurskiego. Analiza uwarunkowań. Elektroenergetyka. Promieniowanie elektromagnetyczne, Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego, Olsztyn. 37. Pawlusiński R. (2008), Gospodarcze aspekty turystyki, w: Kurek W. (red.), Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 38. Polewska-Dorozik H., Wronka J., Witek., Peszel A., Aleksandrowicz P., Tomasiuk K., Jastrzębski K., Szagun T., Kępińska A., Gostaw W. (2010), Studium stanu i potencjału połączenia kolejowego: Szczecin – Koszalin – Słupsk – Gdańsk – Olsztyn – Ełk. Raport końcowy, Ośrodek Badawczy Ekonomiki Transportu Sp. z o.o., Gdańsk – Warszawa (raport przygotowany na zlecenie Województwa Pomorskiego i Województwa Warmińsko-Mazurskiego). 39. Priorytety współpracy zagranicznej województwa warmińsko-mazurskiego, Załącznik do uchwały nr XXXV/665/09 Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego z dnia 24 listopada 2009 r. 40. Program rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2011. 41. Putnam R. (1993), Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton University Press. 42. Rawa-Gładych K., Wróblewska M. (2011), Plan zagospodarowania przestrzennego województwa warmińsko-mazurskiego. Analiza uwarunkowań. Rolnictwo, Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego, Olsztyn. 43. Regulski A., Zawistowski J. (2011)(red.), Ewaluacja Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2020. Raport końcowy, IBS, Reytech Sp. z o.o., Warszawa (maszynopis). 44. Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, projekt z 14.12.2010 r. 45. Swianiewicz P. (2007), Skąd się bierze pasywność?, w: Dziemianowicz W., Swianiewicz P. (red.), Gmina pasywna, Studia Tom CXIVI, KPZK PAN, Warszawa. 46. Swianiewicz P., Dziemianowicz W., Mackiewicz M (2000), Sprawność instytucjonalna administracji samorządowej w Polsce – zróżnicowania regionalne, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk. 47. Swianiewicz P., Herbst J., Lackowska M., Mielczarek A. (2008), Szafarze darów europejskich. Kapitał społeczny a realizacja polityki regionalnej w polskich województwach, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. 48. Szmigiel K. (2009), Regionalne po co i z kim? Internacjonalizacja relacji polskich województw, Geoprofit, Warszawa. 49. Szromnik A. (2012), Miasto innowacyjne w strategii pozycjonowania jednostek osadniczych, w: Makieła Z., Szromnik A. (red.), Miasto innowacyjne – wiedza – przedsiębiorczość – marketing, Studia Tom CXLI, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 50. Tomczyk U., Juchniewicz M., Śledź D., Toczyński T., Byczkowska-Ślęzak J. (2011), Perspektywy rozwoju kluczowych sektorów województwa warmińsko-mazurskiego, Instytut Badań i Analiz Grupa OSB, Olsztyn (maszynopis). 51. Transport. Wyniki działalności w 2010 r., GUS, Warszawa 2011. 52. World development report 2009. Reshaping Economic Geography, World Bank 2009. 53. Wójcik P., Herbst M. (2012), Obszary polaryzacji i dyfuzji rozwoju społeczno-gospodarczego Polsce. Próba delimitacji, ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa. 54. Zaleski J., Kudełko J., Mogiła Z., Poproch A., Tomaszewski P., Zaleska M. (2012), Prognoza trendów rozwojowych województwa warmińsko-mazurskiego – Raport 2., Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego, Wrocław. Strona 133 9. ANEKS METODYCZNY 9.1. SŁOWNIK WYBRANYCH POJĘĆ STOSOWANYCH W OPRACOWANIU Pojęcie Analiza SWOT Destymulanta Drenaż mózgów Dywergencja Mediana Firmy mikro, małe i średnie Kwintyl Konwergencja Polityka interregionalna Polityka intraregionalna Wartość referencyjna Współczynnik korelacji Pearsona Definicja Analiza mocnych i słabych stron wewnątrz organizacji oraz szans i zagrożeń w jej otoczeniu. W przypadku jednostki administracyjnej i strategii ogólnej za wewnętrzne przyjmuje się wszystkie zasoby występujące w granicach administracyjnych. Zmienna wpływająca negatywnie na analizowane zjawisko lub złożony m.in. z tej zmiennej wskaźnik. Potoczna nazwa procesu emigracji wysoko wykwalifikowanej siły roboczej na skutek lepszych warunków w innych regionach, innych krajach. Powiększanie się zróżnicowań regionalnych. Wartość środkowa w danym szeregu np. gmin. Gdy zbiorowość jest nieparzysta, wówczas jest to wartość jednostki znajdującej się w środku szeregu. W zbiorowości parzystej, a tak jest w województwie warmińsko-mazurskim – 116 gmin, medianę oblicza się jako średnią wartości 58 i 59 gminy w danym szeregu. Mediana jest często lepszą miarą, niż średnia arytmetyczna, szczególnie wówczas, gdy mamy do czynienia z jednostkami znacznie wyróżniającymi się z grona pozostałych, ponieważ jednostki te zawyżają średnią, gdy mediana jest „mało wrażliwa” na występujące skrajności. Tworzą tzw. sektor MSP. Różnice między tymi podmiotami wyznacza się na podstawie liczby zatrudnionych osób, rocznego obrotu i całkowitego bilansu. Mikroprzedsiębiorstwo zatrudnia do 9 pracowników a roczny obrót i/lub całkowity bilans nie przekracza 2 mln euro. Przedsiębiorstwo małe charakteryzuje się odpowiednio zatrudnieniem mniej niż 50 pracowników i obrotem i/lub bilansem poniżej 10 mln euro, zaś przedsiębiorstwo średnie zatrudnia poniżej 250 pracowników i ma obrót i/lub bilans poniżej 43 mln euro. Jest to piąta część całości (20%). I kwintyl oznacza grupę np. gmin o najniższych wartościach danego wskaźnika, V kwintyl – to 20% np. gmin o najwyższych wartościach danego wskaźnika. W opracowaniu posługujemy się tym podziałem, choć oczywiście można dokonywać innych równych podziałów. Przykładem jest kwartyl (25%), ale im więcej części, tym więcej można powiedzieć o danej zbiorowości. Trzeba pamiętać, że podział zależy od liczebności grupy, którą analizujemy. W przypadku Warmii i Mazur, gdzie jest 116 gmin można pokusić się również o podział na 10 równych części, czyli decyle. Zmniejszanie się różnic regionalnych. Polityka władz państwowych wobec szczebla regionalnego. Polityka władz wojewódzkich na terenie danego województwa. Wartość, do której odnosimy różne wyniki w analizach. Dobrą wartością referencyjną jest udział danego regionu w ogólnej liczbie ludności w kraju. W przypadku Warmii i Mazur jest to 3,7%. Można spodziewać się, że zjawiska przewyższające wskazaną wartość referencyjną wskazują na wysoki poziom konkurencyjności w danym zakresie. Określa współzależność liniową między analizowanymi zmiennymi. Przyjmuje wartości od -1,0 do 1,0, gdzie -1 oznacza wzrost jednej zmiennej wraz ze spadkiem drugiej analizowanej zmienne, +1 oznacza wzrost jednej analizowanej zmiennej wraz ze wzrostem zmiennej drugiej. Strona 134 9.2. ANALIZA POTENCJAŁU ROZWOJOWEGO GMIN Bazując na metodzie opracowanej w Diagnozie z 2005 r. uwzględniono zestaw wskaźników, podzielony na trzy obszary tematyczne: 1. Poziom zamożności: a. dochody własne gmin na mieszkańca w 2010 r. – wskaźnik ten zawiera w sobie m.in. dwa bardzo ważne czynniki: dochody z tytułu podatki PIT i udziały w podatku CIT. Poza tym, bardzo istotnym czynnikiem budującym dochody własne jest podatek od nieruchomości. b. bezrobotni zarejestrowani na 1000 mieszkańców w 2010 r. – przyjęło się mówić, że największe bezrobocie najczęściej dotyka gminy biedne, które najbardziej straciły w wyniku transformacji gospodarczej. Jednak z pewnością, wysokie bezrobocie uszczupla potencjalne dochody gminy i ogranicza wzrost zamożności mieszkańców. c. pracujący ogółem na 1000 mieszkańców w 2010 r. – liczba pracujących nie musi być wcale silnie skorelowana z poziomem bezrobocia. Są przecież gminy, w których zarówno jeden, jak i drugi wskaźnik mogą przyjmować niski lub wysoki poziom. Można jednak założyć, że relatywnie duża liczba pracujących przekłada się na zamożność danej jednostki terytorialnej. d. udział gruntów leśnych w powierzchni gminy w 2010 r. – wskaźnik ten traktowany jest jako destymulanta. Wysoki odsetek powierzchni leśnych ułatwia np. rozwój niektórych funkcji turystycznych, jednak z reguły ogranicza możliwości rozwoju i ekspansji terytorialnej wielu gałęzi gospodarki. 2. Poziom nowoczesności: a. pracujący w usługach rynkowych na 1000 mieszkańców w 2010 r. – pracujący w usługach rynkowych na 1000 mieszkańców w 2003 r. – ten wskaźnik charakteryzuje tę część ogółu gospodarki, która w skali wielu państw, w tym Polski, a także w skali poszczególnych regionów stale zwiększa swoje znaczenie. Dlatego im wyższy jest udział sektora usług rynkowych, tym bardziej zmodernizowana gospodarka. b. liczba podmiotów gospodarczych w sektorze prywatnym na 1000 mieszkańców w 2010 r. – ten wskaźnik informuje o postępach w prywatyzacji i rozwoju sektora prywatnego. Wprawdzie często wskazuje się, że procesy prywatyzacyjne zostały już w wielu przypadkach ukończone, to okazuje się, że liczne gminy dysponują miejscami pracy głównie w sektorze publicznym. c. liczba spółdzielni, fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych na 1000 mieszkańców w 2010 r. – liczba spółdzielni, fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych na 1000 mieszkańców w 2003 r. – rozwój organizacji pozarządowych i innych instytucjonalnych przejawów społeczeństwa obywatelskiego świadczy o możliwościach danej jednostki terytorialnej, nie tylko w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego, ale również w kontekście poprawy sprawności instytucjonalnej samorządów lokalnych (Swianiewicz, Dziemianowicz, Mackiewicz 2000). d. wzrost powierzchni użytkowej mieszkań w latach 2004-2010 na mieszkańca – założono, że wzrost powierzchni użytkowej mieszkań następuje poprzez rozwój i modernizację części gmin, ekspansję terytorialną, zmiany w planach zagospodarowania etc. Dlatego ten wskaźnik znalazł się w grupie charakteryzującej nowoczesność jednostek terytorialnych. 3. Poziom konkurencyjności: Strona 135 a. dynamika liczby ludności w latach 2004-2010 na 1000 mieszkańców – wzrost liczby mieszkańców może odbywać się np. poprzez znaczny przyrost naturalny, co miało miejsce w województwie warmińsko-mazurskim w ostatniej dekadzie XX wieku. Obecnie przyrost naturalny nie jest już tak dominującym czynnikiem, który wpływa na liczbę ludności. Dlatego zmiana tej liczby traktowana jest jako przejaw konkurencyjności układu lokalnego, który potrafi nie tylko przyciągnąć nowych mieszkańców, ale również ogranicza emigrację. b. liczba spółek z udziałem kapitału zagranicznego na 1000 mieszkańców w 2010 r. – nasycenie spółkami zarejestrowanymi świadczy o konkurencyjności gminy w szerokim horyzoncie czasowym. c. dynamika spółek z udziałem kapitału zagranicznego na 1000 mieszkańców w latach 20042010 – konkurencyjność gminy budowana jest latami i często uwarunkowania historyczne decydują o obecnej atrakcyjności inwestycyjnej, ale równie istotne dla inwestorów są bieżące działania władz samorządowych. Dlatego, jako dodatkowych wskaźnik, przyjęto dynamikę spółek z udziałem kapitału zagranicznego. d. udział ludności z wyższym wykształceniem w wieku pow. 13 roku życia w 2010 r. – w dobie gospodarki opartej na wiedzy, wysokie kwalifikacje siły roboczej stają się jednym z najistotniejszych czynników konkurencyjności. Potencjał rozwojowy gmin województwa warmińsko-mazurskiego obliczono jako suma, wymienionych wyżej, wymiarów: Potencjał Rozwojowy (PR) = Zamożność (ZAM) + Nowoczesność (NOW) + Konkurencyjność (KON) W analizach wykorzystano metodę odległości od wzorca, którą zastosowano zarówno do obliczenia pozycji gmin w każdym wymiarze, jak i do obliczenia wskaźnika syntetycznego PR. W trakcie obliczeń PR przyjęto, że każda składowa wpływa na potencjał rozwojowy z taką samą siłą. Ze względu na braki w statystyce publicznej, konieczne było posłużenie się szacunkami kilku zmiennych: a. Liczba pracujących w usługach rynkowych. Podstawą obliczeń były dane GUS na temat liczby pracujących w sektorach ekonomicznych w powiatach w latach 2003-2008. Za podstawę „uzupełnienia” tych danych dla lat 2009 i 2010 posłużyła wartość średniej dynamiki zmian z lat 2003-2008. Na podstawie analizy zatrudnienia w sektorach gospodarki wyciągnięto wniosek, iż struktura ta jest stabilna – zmienia się w kolejnych latach +/- 1-2 punkty proc. w przypadku dwóch usług rynkowych. Można zatem założyć, że również w okresie 2001-2003 była taka sytuacja. Porównywalne dane na temat zatrudnienia w sektorze usług rynkowych na poziomie gmin pochodzą z lat: 2001-2003. Udziały usług rynkowych w strukturze gospodarki były w omawianym okresie stabilne. Dlatego za podstawowy udział przyjęto ten z 2003 r. (ostatni). Na tej podstawie przeprowadzono podział pracujących w powiatach biorąc pod uwagę udziały gmin z 2003 r. b. Udział ludności z wyższym wykształceniem w ogóle ludności w wieku powyżej 13 lat. Według GUS na początku 2011 r. odsetek ludności z wykształceniem wyższym zwiększył się do 17,5%, w porównaniu ze spisem z 2002 r. (9,9%). Dla każdej gminy obliczono wskaźnik: udział wartości dla gminy w średniej krajowej. Taki wskaźnik przyjęto za odchylenie względem najnowszych danych dla kraju. Strona 136 9.3. WSKAŹNIKI KONKURENCYJNOŚCI GP2010 I GP2006-2010 Wskaźniki konkurencyjności gmin oparto na metodzie odległości od wzorca. Do standaryzacji wykorzystano wzór: X = x−x , gdzie x – wartość zmiennej dla konkretnej gminy, x – średnia dla SD wszystkich gmin, SD – odchylenie standardowe. Po standaryzacji przypadki skrajne, których wartość przekraczała 5 lub była mniejsza od -5 zostały zastąpione odpowiednio wartościami 5 i -5. Odległość od wzorca mierzona jest na podstawie wzoru: ODL = ∑ (x − xmax ) 2 j n , gdzie x – wartość zmiennej zestandaryzowanej w gminie j, xmax – wartość maksymalna zmiennej zestandaryzowanej, n – liczba zmiennych użytych do obliczenia odległości dla danego wymiaru. Cząstkowe wskaźniki zostały wybrane na podstawie założenia, że gminy konkurują o 4 rodzaje dóbr – mieszkańców, pracowników, turystów i środki zewnętrzne (Dziemianowicz 2008). Dla każdego rodzaju dóbr opracowano wskaźnik statyczny będący odzwierciedleniem wartości dla 2010 r. oraz wskaźnik dynamiczny obrazujący zmianę sytuacji w roku 2010 w odniesieniu do roku 2006. W przypadku wskaźników dynamicznych operowano przyrostem lub spadkiem wartości danej zmiennej na 1000 mieszkańców, a nie zmianami procentowymi. Było to spowodowane chęcią uniknięcia problemów w sytuacjach pojawiania się wartości zerowych. W odniesieniu do konkurencji o fundusze zewnętrzne ograniczono się do pozyskiwania funduszy z Unii Europejskiej. Przyjęto założenie, że konkurencja o te fundusze jest lepszym wskaźnikiem sprawności instytucjonalnej, niż w przypadku funduszy krajowych, gdzie rolę mogą odgrywać także pozamerytoryczne względy natury politycznej. Do określenia konkurencyjności gmin wykorzystano następujące wskaźniki: 1. Konkurencja o mieszkańców: a. Liczba ludności na 1 km2 w 2010 r. (wskaźnik statyczny) – dane dotyczące gęstości zaludnienia wskazują na poziom urbanizacji jednostki; b. Przyrost liczby mieszkańców na 1000 osób w latach 2006-2010 (wskaźnik dynamiczny) – dane dotyczące zmiany liczby ludności wskazują na rzeczywisty przyrost bądź ubytek liczby mieszkańców w danej gminie, na który wpływa przyrost naturalny oraz saldo migracji. Wysoka wartość wskaźnika wskazuje na jednostki, które z jakichś względów są oceniane jako dobre miejsca do życia. 2. Konkurencja o inwestorów: a. Liczba pracujących na 1000 mieszkańców w 2010 r. (wskaźnik statyczny) – liczba pracujących na 1000 mieszkańców pozwala ocenić sytuację na lokalnym rynku pracy. b. Przyrost liczby pracujących na 1000 mieszkańców w latach 2006-2010 (wskaźnik dynamiczny) – zmiana liczby pracujących pozwala ocenić dynamikę sytuacji na rynku pracy w danej jednostce. 3. Konkurencja o turystów: a. Liczba turystów korzystających z noclegu i liczba odwiedzających muzea i ich filie na 1000 mieszkańców w 2010 r. (wskaźnik statyczny) – wskaźnik ten jest w pewnym sensie wskaźnikiem syntetycznym, ponieważ bierze pod uwagę sumę wartości dla 2 zmiennych. Liczba turystów korzystających z noclegów jest tradycyjnym wskaźnikiem oceniającym atrakcyjność turystyczną danej jednostki. Istnieją jednak jednostki, które opierają swoją ofertę turystyczStrona 137 ną na atrakcjach typu muzealnego, których zwiedzanie odbywa się w trakcie 1 dnia bez noclegu na terenie danej gminy (np. Malbork). Stąd decyzja o uwzględnieniu także odwiedzających muzea i ich filie. b. Przyrost liczby korzystających z noclegów i liczby odwiedzających muzea i ich filie na 1000 mieszkańców w latach 2006-2010 (wskaźnik dynamiczny) – zmiana liczby nocujących i odwiedzających muzea na terenie danej gminy jest odzwierciedleniem zmiany postrzegania jej atrakcyjności turystycznej. 4. Konkurencja o środki zewnętrzne: a. Wysokość dotacji z Unii Europejskiej na 1 mieszkańca w 2010 r. (wskaźnik statyczny) – wielkość pozyskanych z UE środków świadczy o sprawności instytucjonalnej danej jednostki i umiejętności odnalezienia się w procedurach ich pozyskiwania. Często przekłada się także wprost na wysokość wydatków inwestycyjnych w danej jednostce. b. Średnia wysokość dotacji z Unii Europejskiej na 1 mieszkańca w latach 2006-2010 (wskaźnik dynamiczny) – z powodu istnienia tzw. cyklu inwestycyjnego, z którym związane są istotne różnice w absorpcji środków z UE w poszczególnych latach (sytuacja ta dotyczy przede wszystkim niewielkich gmin) i braku jednolitej tendencji związanej ze wzrostem lub spadkiem tej absorpcji w latach 2006-2010 (w różnych gminach maksima i minima występują w różnych latach i brak jest jakiejkolwiek grupowej prawidłowości) jako miarę obrazującą sytuację dynamiczną przyjęto w tym wypadku średnią wartość pozyskanych środków na 1 mieszkańca, zamiast przyrostu w latach 2006-2010, który został użyty w przypadku innych wskaźników cząstkowych. Konkurencyjność gmin w 2010 r. (GP2010) – do budowy statycznego wskaźnika syntetycznego posłużyły 4 cząstkowe wskaźniki statyczne: liczba ludności na 1 km2 w 2010 r., liczba pracujących na 1000 mieszkańców w 2010 r., liczba turystów korzystających z noclegów i liczba odwiedzających muzea i ich filie na 1000 mieszkańców w 2010 r. oraz wysokość dotacji z Unii Europejskiej na 1 mieszkańca w 2010 r. Każdemu ze wskaźników cząstkowych przypisano taką samą wagę. Konkurencyjność gmin w latach 2006-2010 (GP2006-2010) (wskaźnik syntetyczny dynamiczny) – do obliczenia dynamicznego wskaźnika syntetycznego posłużyły 4 cząstkowe wskaźniki dynamiczne: przyrost liczby mieszkańców na 1000 osób w latach 2006-2010, przyrost liczby pracujących w latach 20062010, przyrost liczby korzystających z noclegów i liczby odwiedzających muzea i ich filie na 1000 mieszkańców w latach 2006-2010 oraz średnia wysokość dotacji z Unii Europejskiej na 1 mieszkańca w latach 2006-2010. Każdemu ze wskaźników cząstkowych przypisano taką samą wagę. 9.4. WSKAŹNIK FUNKCJI TURYTYCZNEJ FT2010 Wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej został skonstruowany z trzech modułów: walorów turystycznych, zagospodarowania turystycznego i ruchu turystycznego, które wyróżniono w oparciu o wcześniejsze doświadczenia analizy funkcji turystycznych (Derek 2007 i Derek 2008). FT2010 jest sumą zmiennych zestandaryzowanych, którym przypisano odpowiednie wagi. Moduły Walory turystyczne Zmienne i wagi Walory przyrodnicze (1/2)* Walory antropogeniczne (1/2)* Zmienna % obszarów chronionych w powierzchni gminy % lasów w powierzchni gminy liczba obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych w gminie w przeliczeniu na powierzchnię Źródło danych GUS GUS Rok 2004/2010 2004/2010 Narodowy Insty2004/2011 tut Dziedzictwa Strona 138 Zagospodarowanie turystyczne Miejsca noclegowe (1/2) Branża turystyczna w gminie (1/2)** liczba miejsc noclegowych per capita GUS % firm zarejestrowanych w sekcji H/I* w systemie Regon GUS 2004/2010 2004/2010 1/2 liczba osób korzystających z noclegów per GUS 2004/2010 capita 1/2 liczba udzielonych noclegów per capita GUS 2004/2010 *wg PKD 2004 – sekcja H; wg PKD 2007 – sekcja I (zmieniła się tylko jej nazwa w związku z przejściem na nowy system PKD) Ruch turystyczny 9.5. WSKAŹNIK DOSTĘPNOŚCI USŁUG PUBLICZNYCH Za podstawę analizy przyjęto metodę zastosowaną przez IG PAN, której efekty zamieszczono w KSRR. Jednak szczegółowa analiza zmiennych uwzględnionych w omawianym podejściu skłania do krytycznego stosunku. Pod hasłem „dostępność usług” zamieszczono zarówno zmienne opisujące stan wyposażenia, jak i efekty różnorodnych czynników. Przykładowo trudno zgodzić się z analizą – w tym kontekście – zmiennych jak: frekwencja wyborcza czy wyniki testu gimnazjalnego. Dlatego w Diagnozie przyjęto nieco odmienny zestaw wskaźników. Dodatkowo analiza odbyła się na poziomie gmin, nie jak w przypadku KSRR, na poziomie powiatów. Analizowane zmienne, to: • czas dojazdu do ośrodka powiatowego w min. (2011); • odsetek ludności korzystającej z kanalizacji (2010); • liczba lekarzy na 1000 mieszkańców (2010)(wartości dla powiatów przypisano odpowiednio gminom); • liczba osób na 1 łóżko w szpitalach ogółem (2010)(wartości dla powiatów przypisano odpowiednio gminom); • liczba mieszkańców na 1 zakłada opieki zdrowotnej (2010); • liczba mieszkańców na aptekę i punkt apteczny (2010); • uczniowie przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów w szkołach podstawowych (2010); • uczniowie przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów w gimnazjach (2010); • odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym w ogóle dzieci w wieku 3-6 lat (2010); • liczba imprez organizowanych przez domy i ośrodki kultury, kluby i świetlice na 1000 mieszkańców (suma z lat 2007 i 2009); • liczba kursów organizowanych przez domy i ośrodki kultury, kluby i świetlice na 1000 mieszkańców (suma z lat 2007 i 2009). Dla każdej analizowanej zmiennej przyjęto, że gminy znajdujące się poniżej mediany powinny być zaliczone do „problemowych” (wybór zero-jedynkowy). Suma zaliczeń do grupy problemowej dawała możliwość uzyskania maksymalnie 11 punktów. Następnie przyjęto, że sumy od 0 do 5 – to niska intensywność ograniczeń w dostępie do usług publicznych. Wartościom 6 i 7 przypisano cechę „wysoka intensywność”, zaś wartościom 8 – 11 – najwyższa intensywność. Strona 139 9.6. ANALIZA STRON INTERNETOWYCH Analiza stron internetowych samorządów gminnych województwa warmińsko-mazurskiego została przeprowadzona w dniach 23-29 marca 2012 r. Strony zidentyfikowano przy pomocy wyszukiwarki internetowej Google, będącej liderem na rynku wyszukiwarek w Polsce25. W poszukiwaniu adresów stron internetowych brano pod uwagę 10 pierwszych wyników wyszukiwania. Podstawą zapytania była nazwa gminy: dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich – gmina + nazwa gminy; dla gmin miejskich – nazwa gminy. W przypadku nie znalezienia strony własnej (oficjalnej) danej jednostki samorządowej analizie poddano stronę Biuletynu Informacji Publiczną (BIP), którą każdy samorząd w świetle Ustawy o dostępie do informacji publicznej musi posiadać. Analizie poddawano informacje zamieszczone na danej stronie internetowej wraz z podlinkowanymi zasobami informacyjnymi, w tym np. BIP. Analiza została wykonana z uwzględnieniem wymiaru merytorycznego i funkcjonalnego. Wymiar merytoryczny objął: promocję gospodarczą: o promowanie postaw przedsiębiorczych (poprzez dostarczenie informacji zachęcających i pomocnych w zakładaniu działalności gospodarczej), o promowanie lokalnego biznesu (poprzez prezentację firm), o promowanie gminy jako miejsca dla rozwoju biznesu i lokalizacji nowych inwestycji (poprzez udostępnienie m.in. informacji o możliwościach uzyskania wsparcia oraz o ofercie inwestycyjnej); promocję turystyki, stanowiącą przejaw promocji gospodarczej gminy (poprzez udostępnienie informacji m.in. o atrakcjach i bazie turystycznej). W ramach wymiaru funkcjonalnego dokonano analizy: wypozycjonowania strony internetowej, architektury informacji; dostępności innych wersji językowych; aktualności informacji; dostępności profili na portalach społecznościowych. W celu uchwycenia zróżnicowania jakości analizowanych treści w pomiarze wykorzystano skale złożone. Ze względu na posiadanie przez większość samorządów dwóch stron internetowych (własnej/oficjalnej oraz BIP) i mogące z tego wynikać problemy dla użytkownika w poruszaniu się po zasobach informacyjnych tych witryn, przy kodowaniu danych wprowadzono zapis rozróżniający informacje pozyskane na stronie własnej (w tym BIP, jeśli użytkownik nie musiał wprost decydować o wejściu na tę witrynę) od informacji pozyskanych po samodzielnym (świadomym) przejściu na stronę BIP. Takie kodowanie danych pozwala na rozszerzenie analizy funkcjonalności stron internetowych. 25 http://www.ranking.pl/pl/rankings/search-engines.html. Strona 140 Strona 141
