Document

ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE -SKŁODOWSKA
LUBLIN - POLONIA
VOL.LX, SUPPL. XVI, 414
SECTIO D
2005
Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego i Rehabilitacyjnego PAM w Szczecinie.
Kierownik: Dr n. med. Anna Hajduk
Clinikal Nursing and Rehabilitation Unit Pomeranian Medical University Szczecin.
DOROTA PILCH
Diet in Pregnancy. An Attempt at Assessment of Nutrition Habits
and Related Knowledge in the Population of Pregnant Szczecin Dwellers
Odżywianie w ciąży. Próba oceny wiedzy i nawyków żywieniowych
w populacji ciężarnych miasta Szczecina
Zmiany ciążowe dokonujące się we wszystkich tkankach ustrojowych kobiety określamy
przystosowaniem ciążowym. Dzięki niemu metabolizm kobiety ulega ukierunkowaniu na nowe,
bieżące potrzeby jej organizmu, zabezpieczenie zapasów energetycznych na okres bezpośrednio po
porodzie oraz przygotowanie odpowiednio wysokich rezerw energetycznych na okres laktacji [1].
Normy żywienia pozwalają określić potrzeby kobiet odnośnie poszczególnych składników
pokarmowych oraz energii w zależności od przedziału wiekowego, aktywności życiowej, stanu
fizjologicznego (ciąża, karmienie piersią) [2]. Prawidłowe żywienie powinno pokrywać
zapotrzebowanie na energię i składniki niezbędne do dobrego samopoczucia oraz prawidłowego
rozwoju ciąży [3, 4, 5, 6]. Mieszany model spożycia produktów żywnościowych (tj. zawierających
produkty pochodzenia roślinnego i zwierzęcego) najbardziej sprzyja realizacji norm żywieniowych
[7]. Żywienie kobiet w ciąży pociąga za sobą skutki zdrowotne nie tylko dla kobiet, ich dzieci, ale
także społeczne. Błędy żywieniowe wypływają z nieprzestrzegania zasad racjonalnego żywienia [8, 9,
10 ]. Masa ciała kobiety z okresu przed poczęciem oraz wielkość przyrostu masy w ciąży korelują z
masą urodzeniową noworodka oraz wiążą się z odległymi skutkami zdrowotnymi u dziecka [6, 9].
Poznanie sposobu odżywiania się kobiet ciężarnych oraz ewentualnych nawyków żywieniowych daje
szansę podjęcia działań profilaktycznych i edukacyjnych, nie tylko wśród ciężarnych, ale i kobiet,
które w przyszłości będą matkami, ponieważ na kobiety głównie spada odpowiedzialność za żywienie
rodziny, w tym dzieci.
MATERIAŁ
Badaniem kwestionariuszowym objęto 100 zdrowych ciężarnych mieszkanek Szczecina. Wspólną
cechą badanej grupy był prawidłowy przebieg ciąży oraz brak chorób układowych. Kobiety różniły się
pod względem cech społeczno - demograficznych. Część danych została wykorzystana przy ustalaniu
PPM (podstawowa przemiana materii ), która była niezbędna do oceny ilościowej sposobu żywienia
(wiek, waga, zaawansowanie ciąży, aktywność życiowa). Badane kobiety podzielono na podgrupy
wiekowe. Do najmłodszej /14-18lat/ należało 8 kobiet, w przedziale wieku 19-25 lat 45 kobiet i 47 w
wieku 26-43 lata. W II trymestrze ciąży było 48 kobiet badanej populacji, w III 44 osoby i 8 osób w I.
Wykształcenie średnie deklarowało 40 kobiet, 21 średnie, 19 ciężarnych wyższe, 15 podstawowe i 5
niepełne wyższe. BMI /body mass index/ w granicach normy posiadało 75 osób. Dla 61 kobiet była to
pierwsza ciąża, 26 posiadało już jedno dziecko. W badanym materiale najwięcej było 2 i 3 osobowych
gospodarstw domowych /32% i 23%/. Sytuację materialną jako dobrą oceniło 51 osób i 37 jako
wystarczającą. Margines stanowi status materialny bardzo dobry, jak i zły. Aktywnych zawodowo
podczas ciąży było 58 osób, z czego 36% określiło stopień jej nasilenia za średni. Pracę lekką
348
wykonywało 11% ciężarnych i prawie tyle samo ciężką /10%/. Ciężarne w większości odpoczywją
powyżej 3 godzin dziennie i 64% z nich wykazuje aktywność ruchową.
METODA
Narzędzie badawcze - kwestionariusz został zweryfikowany w badaniu próbnym.
Kwestionariusz zaprojektowany do potrzeb pracy wg metod oceny żywienia (elementy
"Częstotliwości spożycia", "Historii żywienia") [7]. Część pierwsza miała na celu zebranie informacji
o badanej (stan zdrowia, przebieg ciąży, wiek ciążowy, wzrost, waga aktualna, waga sprzed ciąży).
Dalsze pytania dotyczyły stanu rodzinnego, sytuacji materialnej, stopnia ciężkości wykonywanej
pracy zarobkowej. Sposób spędzania wolnego czasu i długość odpoczyku pozwoliły określić
aktywność badanej, co umożliwiło określenie zapotrzebowania energetycznego jej organizmu. Część
danych została wykorzystana przy ustalaniu PPM (podstawowa przemiana materii ), która była
niezbędna do oceny ilościowej sposobu żywienia (wiek, waga, zaawansowanie ciąży, aktywność
życiowa). Ocenę własną stanowiły odpowiedzi na pytania dotyczące statusu ekonomicznego,
problematyka ta nie jest bez znaczenia, ponieważ wpływa na jakość żywienia. Drugą część
kwestionariusza stanowią pytania dotyczące znajomości zasad zdrowego żywienia oraz różnic między
żywieniem ciężarnej, a żywieniem sprzed ciąży, jak również przyrostu masy ciała w ciąży.
Konstrukcja pytań umożliwiała kontrolę deklarowanych odpowiedzi. W ocenie odpowiedzi przyjęto
kryterium, że prawidłowe podanie 3 zasad potwierdza znajomość zagadnienia. Kolejne pytania
dotyczyły źródeł wiedzy na temat żywienia i kierunków ich poszukiwań. Trzecia część ankiety
obejmuje zestaw 25 pytań składający się na relację o spożyciu danych produktów żywnościowych w
ciągu jednego dnia poprzedzającego badanie. Wywiad 24 - godzinnego spożycia uwzględnia fakt
spożycia posiłków głównych i uzupełniających, częstotliwość pojawiania się w jadłospisie produktów
rybnych, kawy, alkoholu, napojów orzeźwiających oraz preferencje kulinarne dotyczące tłuszczów.
WYNIKI
Formułowane przez respondentki zasady zdrowego żywienia odzwierciedliły ich opinie, a
dodatkowo sprawdziły wiedzę badanych na temat przyrostu masy ciała podczas ciąży (Tabela I).
Tabela I. Znajomość zasad zdrowego żywienia, żywienia w ciąży oraz optymalnego przyrostu
masy ciała
Pytanie
Zna
Nie
zna
Faktycznie
zna
Zasady zdrowego żywienia
79
21
70
Elementy różniące żywienie sprzed
ciąży i żywienie ciężarnej
79
21
57
Przyrost masy ciała
78
22
54
Faktycznie nie Podgrupa
zna
wiekowa
26-43
30
19-25
14-18
26-43
43
19-25
14-18
26-43
40
19-25
14-18
Odpowiedzi
prawidłowe
78,7
64,4
50,0
74,4
40,0
50,0
51,0
57,7
50,0
Źródła wiedzy nieprofesjonalne, to czasopisma kobiece w ramach własnych poszukiwań (35%),
literatura popularno-naukowa (21%), rodzina, przyjaciele (18%). Szkoła rodzenia (16%), lekarz,
położna (15%) i literatura medyczna (10%) stanowiły źródła wiedzy profesjonalnej. Dane otrzymane z
wywiadu 24 godzinnego pozwoliły ustalić skład ilościowy i jakościowy (Tabela II, III).
349
Tabela II. Występowanie poszczególnych grup produktów w jadłospisie dnia poprzedzającego
badanie w podgrupach wiekowych
Rodzaj spożycia i jego częstotliwość
Mleko, napoje mleczne, sery
 nie spożyła żadnego produktu z tej grupy
 spożyła produkty z tej grupy 1 raz w ciągu dnia
 spożyła produkty z tej grupy 2 razy w ciągu dnia
spożyła produkty z tej grupy 3 razy w ciągu dnia
Mięso, wędliny, drób
 nie jadła mięsa, wędlin, drobiu w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 1 raz w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 2 razy w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 3 razy w ciągu dnia
Jaja, potrawy bezmięsne
 nie jadła jaj ani potraw bezmięsnych w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 1 raz w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 2 razy w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 3 razy w ciągu dnia
Ryby i przetwory rybne
 nie jadła ww. grupy w ciągu dnia
 jadła 1 raz w ciągu dnia
 jadła więcej niż 1 raz w ciągu dnia
Warzywa (oprócz ziemniaków) i owoce, soki, kompoty
nie jadła ww. produktów w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 1 raz w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 2 razy w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 3 razy w ciągu dnia
 jadła ww. produkty więcej niż 3 razy dziennie
Podgrupa wiekowa
Ogółem
14 - 18 18 - 25 26 - 43
1
1
4
2
7
13
13
12
3
13
20
11
11
27
37
25
3
4
1
-
4
17
18
6
3
21
18
5
10
42
37
11
2
5
1
-
40
5
-
36
9
2
-
78
19
3
-
7
1
-
39
6
-
36
11
-
82
18
-
2
2
4
-
3
10
18
12
2
2
6
17
11
11
7
16
37
27
13
Analizując częstotliwość spożycia wybranych grup produktów spożywczych (artykułów rybnych,
napojów orzeźwiających, kawy, alkoholu) można określić preferencje i wiedzę badanych o
prawidłowym żywieniu. Kilkakrotne w tygodniu spożycie ryb deklaruje 27% badanych, a 12% nie
spożywa ich w ogóle. Największy odsetek spożycia ryb obserwuje się w podgrupach wiekowych 1925 lat oraz 26-43 lata. Preferencje dotyczące tłuszczów wyglądają następująco: 71 osób używa masła i
olei roślinnych, 18 masła, 10 olei roślinnych. Margines spożycia stanowią smalec i margaryna.
Podgrupa wiekowa 19-25 lat charakteryzuje się największym spożyciem napojów gazowanych typu:
Coca-Cola, oranżada, a 25% kobiet z przedziału wiekowego 14-18 pije je codziennie. Spożycie kawy
zostaje wyraźnie ograniczone, a 42% nie pije jej w ogóle. Alkohol nie jest spożywany pod żadną
postacią przez 92% ciężarnych. Największa liczba palących znajdowała się w grupie kobiet od 19 do
25r.ż.. Paliły one najczęściej do 10 papierosów dziennie. Wśród palących dominowało wykształcenie
średnie i zawodowe.
350
Tabela III. Występowanie poszczególnych grup produktów w jadłospisie dnia poprzedzającego
badanie w zależności od wykształcenia i sytuacji materialnej badanych
Ogółem
dobra
3
3
5
4
4
8
6
3
4
13
13
10
0
2
1
2
0
1
12
6
0
3
2
0
6
5
15
11
5
16
17
13
3
7
4
1
2 5
10 13
9 18
0 4
0
3
1
1
0
9
5
5
1
2
2
0
4
13
11
9
4
25
20
2
1
2
4
0
10
42
37
11
15 16 28
0 5 10
0 0 2
0 0 0
4
1
0
0
15
3
1
0
5
0
0
0
29
8
0
0
38
10
3
0
6
1
0
0
78
19
3
-
14 17 31
1 4 9
0 0 0
4
1
0
16
3
0
4
1
0
32
5
0
41
10
0
5
2
0
82
18
-
2
3
5
3
2
0
0
2
1
2
0
1
4
8
6
1
1
1
2
0
3
8
14
11
1
3
7
21
12
8
0
0
1
2
4
7
16
37
27
13
2
8
4
6
1
3
4
22
9
2
bardzo
dobra
zła
wystarczaj
ąca
Mleko, napoje mleczne, sery
 nie spożyła żadnego produktu z tej grupy
 spożyła produkty z tej grupy 1 raz w ciągu dnia
 spożyła produkty z tej grupy 2 razy w ciągu dnia
 spożyła produkty z tej grupy 3 razy w ciągu dnia
Mięso, wędliny, drób
 nie jadła mięsa, wędlin, drobiu w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 1 raz w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 2 razy w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 3 razy w ciągu dnia
Jaja, potrawy bezmięsne
 nie jadła jaj ani potraw bezmięsnych w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 1 raz w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 2 razy w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 3 razy w ciągu dnia
Ryby i przetwory rybne
 nie jadła ww. grupy w ciągu dnia
 jadła 1 raz w ciągu dnia
 jadła więcej niż 1 raz w ciągu dnia
Warzywa (oprócz ziemniaków) i owoce, soki, kompoty
nie jadła ww. produktów w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 1 raz w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 2 razy w ciągu dnia
 jadła produkty z tej grupy 3 razy w ciągu dnia
 jadła ww. produkty więcej niż 3 razy dziennie
Sytuacja Materialna
średnie
niepełne
wyższe
wyższe
Rodzaj spożycia i jego częstotliwość
podstawo
we
zawodowe
Wykształcenie
0
3
3
1
11
27
37
25
OMÓWIENIE
Pytania postawione kobietom ciężarnym ze Szczecina poruszają zagadnienia związane z
wyżywieniem populacji całego kraju. Niedociągniecia i błędy żywieniowe, które mają miejsce w
przedstawionym materiale nie są problemem dzisiejszym , ani ostatnich lat. Celem pracy L. Szponara,
T. Mieleszki "Jakość żywienia kobiet ciężarnych zamieszkałych na wsi i w mieście" było zbadanie
sposobu żywienia kobiet czynnych zawodowo w obu środowiskach i porównanie ich [11]. Na tle
zalecanych norm spożycia ww. kobiety oraz kobiety populacji szczecińskiej spożywały zbyt mało
mleka, jaj, owoców, warzyw, podobny odsetek badanych spożywał zbyt dużo cukru i słodyczy. Obie
grupy kobiet spożywały za dużo mięsa w diecie. Mieszkanki Szczecina różniły się niższym spożyciem
ryb (wysoka cena ryb oraz mała popularność w kuchni polskiej) i rodzajem spożywanych tłuszczów.
Wynika to prawdopodobnie z większej wiedzy na temat wartości odżywczej produktów np. tłuszczów
roślinnych. Z całości badań wymienionych autorów wynika, że ciąża prowadzi do zmian w sposobie
żywienia kobiet zarówno w mieście jak i na wsi, a różnice są niewielkie. Porównując wyniki badań W.
Gradowej nasuwają się następujące wnioski dotyczące dziennego spożycia [12]. Ciężarne populacji
szczecińskiej lepiej odżywiają się pod względem częstotliwości spożywania produktów mlecznych,
mięsa, jaj oraz warzyw i owoców. Gorzej wyglądało spożycie ryb i ich przetworów. Wiedza
obejmująca zagadnienia żywieniowe była o ok. 20% prawidłowych odpowiedzi lepsza.
Z badań własnych wynika pocieszający wniosek, że duża grupa kobiet (35%) samodzielnie
poszukuje wiedzy o zagadnieniach związanych z żywieniem podczas ciąży, niepokoi jednak fakt, że
tylko niewielka liczba badanych (15%) uzyskuje taką wiedzę od lekarza czy położnej. J.G. McFee
postuluje o edukację zdrowotną prowadzoną od pierwszej wizyty ciężarnej przez następne. Dokonana
ocena ryzyka ciążowego oraz przyrost masy ciała i stan odżywienia kobiet są działaniami
351
zapobiegawczymi - korzystnymi i tanimi [13]. E. Montgomery wskazuje na fakt odwracania uwagi
kobiet od potrzeby stosowania właściwej diety, przez przepisywanie preparatów uzupełniających oraz
poradnictwo nieprofesjonalne jako główne źródło wiedzy [6]. Badania Besta i wsp. (1989)
przeprowadzone na kobietach z klinik przedporodowych wynika, że większość kobiet otrzymała
porady na ww. tematy od przyjaciół, rodziny, a nie personelu medycznego. Osobami, które powinny
dotrzeć do kobiet i edukować je, jeszcze przed poczęciem, są położne [13 ]. Program edukacyjny
powinien zawierać odpowiednie narzędzia pracy (broszury, plansze, plakaty), a także kwestionariusz
dający możliwość oceny żywienia (np.: metoda punktowa wg Starzyńskiego, test Bielińskiej) [7].
WNIOSKI
1. Znajomość zasad zdrowego żywienia, prawidłowego żywienia i zmian masy ciała podczas ciąży
jest zadowalająca w badanej populacji.
2. Najczęściej wykorzystywanymi źródłami wiedzy na temat zasad prawidłowego żywienia są:
czasopisma kobiece, literatura popularno-naukowa, rodzina, przyjaciele. Najrzadziej źródłem
wiedzy jest fachowy personel medyczny i piśmiennictwo medyczne.
3. Zasadniczym modelem spożycia jest spożywanie trzech posiłków dziennie.
4. Niedobory kaloryczne stwierdzone w diecie wynikają z zaniedbywania posiłków uzupełniających.
5. W większości gospodarstw domowych używa się olejów roślinnych, oliwy z oliwek oraz masła.
6. Wielkość spożycia kawy, alkoholu jest niewielka. Ciężarne okazjonalnie spożywają napoje
niskoprocentowe.
7. Napoje orzeźwiające są spożywane przez młode ciężarne.
8. Palenie tytoniu dotyczy najmłodszej grupy wiekowej i nie przekracza 10 papierosów dziennie.
9. Obszary deficytowe zagadnień żywieniowych to:
 -braki w wiedzy o zdrowym żywieniu i żywieniu w ciąży oraz prawidłowym przyroście masy w
ciąży
 -zbyt niskie spożycie mleka, nabiału (38%), warzyw, owoców (55%), nieprawidłowości w ilości
spożywanego mięsa (22%) i ryb
 -nieprawidłowy dowóz energii (54%)
 -zbyt mała rola profesjonalnych źródeł wiedzy
LITERATURA
1. Słomko Z. i wsp.: Żywienie kobiet ciężarnych. Żywienie człowieka zdrowego i chorego.
Wydawnictwo Naukowe PWN 2000, s. 53-58
2. Ziemlański S.: Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL 2001, s. 20-29
3. Ziemlański S. ,Panczenko-Kresowska B.: Podstawowe zalecenia żywieniowe. Instytut Żywności i
Żywienia 1998, s. 4-8
4. Ziemlański i wsp.: Podstawy prawidłowego żywienia człowieka. Instytut Danone- Fundacja
Promocji Zdrowego Żywienia 1998, s. 8-9
5. Szewczyński J. , Skrodzka Z.: Higiena żywienia. PZWL 1995, s. 16-18
6. Loretta C. Ivory.: Odżywianie i wysiłek podczas ciąży. Sekrety ginekologii i położnictwa. D.W.
Publishing 1993, s. 172-175
7. Gronowska-Senger A.: Ocena żywienia. Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN
1998, s. 469-478
8. Szostak-Węgierek D.: Wpływ żywienia kobiety ciężarnej na przebieg ciąży i stan zdrowia dziecka.
Medycyna na Świecie 1996, s.42-44
9. Szostak-Węgierek D.: Znaczenie prawidłowego żywienia w czasie ciąży. Żywienie człowieka i
metabolizm, nr 2, 2004, s.160-170
10. Miłkowski J., Miłkowski J.: O wadach wrodzonych. Wiedza Powszechna 1989, s. 64-66, 76-77
11. Szponar L., Mieleszko T.: Jakość żywienia kobiet ciężarnych zamieszkałych na wsi i w mieście.
Zagadnienia zdrowia i higieny na wsi. Medycyna Wiejska 1991, nr 1, s. 29-37
12. Gradowa W.: Opinie i zachowania związane z żywnością i żywieniem. Ośrodek Badania Opinii
Publicznej i Studiów Programowych 1997, s. 63-93
352
13. McFee JG.: Całościowa opieka prenatalna. Sekrety ginekologii i położnictwa. D.W. Publishing
1993, s. 163-172
STRESZCZENIE
Sto zdrowych ciężarnych mieszkanek Szczecina poddano badaniu polegającemu na ocenie ilości i
jakości spożycia w zestawieniu z normami ustalonymi przez Instytut Żywności i Żywienia. Ocenie
poddano także nawyki żywieniowe oraz rodzaj i ilość stosowania najpopularniejszych używek
/alkohol, kawa, tytoń/, a także zasób wiedzy na temat zasad zdrowego żywienia, prawidłowego
przyrostu masy ciała w ciąży i próbowano ustalić żródła tej wiedzy. Narzędzie badawcze stanowił
kwestionariusz autorski zaprojektowany do potrzeb pracy - oceny wiedzy, sposobu żywienia i
spożycia żywności /wywiad 24 godzinny, historia żywienia/. Wśród wniosków wynikających z badań
znajdują się postulaty o wzmożenie edukacji prozdrowotnej w zakresie wiedzy o prawidłowym
żywieniu i znacznie większego w niej udziału fachowego personelu medycznego.
ABSTRACT
A hundred healthy pregnant Szczecin dwellers were subjected to the examination which aimed at
the assessment of the amount and quality of food consumed by pregnant women as compared to the
standards accepted by National Food and Nutrition Institute (Instytut Żywności i Żywienia). We took
into consideration dietary habits, a type and amount of the most commonly used substances (alcohol,
coffee, tobacco) as well as knowledge of healthy nutrition and proper increase in body mass during
pregnancy. We also tried to find out what the sources of such knowledge are. As a research tool there
was used author’s questionnaire designed to evaluate the level of knowledge and nutrition habits of the
surveyed women /24-hours interview, nutrition history/. Conclusions based on the research results
include a demand for the development of prohealth education within the scope of proper dietary habits. There is also emphasized the need for greater involvement of health care workers in that type of
educational activity.
353