Taryfowanie ciepła – wymóg urzędniczy czy ekonomiczna
advertisement
Taryfowanie ciepła – wymóg urzędniczy czy ekonomiczna konieczność Autor: Paweł Bogusławski, Radca Prezesa URE (Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki, nr 6/2008) Monopol naturalny a sektor ciepłowniczy W polskim sektorze ciepłowniczym zdarzył się kilka lat temu precedens, który chyba jako jedyny przeszedł do historii. Istniejąca sieć ciepłownicza została zdublowana przez inną sieć i funkcjonowały dwie bliźniacze infrastruktury. (Zdaje się, Ŝe część jednej sieci została usunięta. Koszty tej likwidacji prawdopodobnie ponieśli odbiorcy). Wydawałoby się, Ŝe dwa przedsiębiorstwa ciepłownicze będą ze sobą konkurować. Ciepło sprzedawane przez jedno przedsiębiorstwo powinno być tańsze, natomiast drugie przedsiębiorstwo powinno mieć w swojej ofercie większą dbałość o swojego odbiorcę, mogłoby na przykład podejmować się rozliczeń lokatorów w wielolokalowych budynkach. Niestety. Tak się nie stało, bo stać się nie mogło. Ilość ciepła moŜliwego do kupienia była ograniczona liczbą przyłączonych obiektów. Jeden z uczestników pozornej konkurencji musiał wypaść z gry. Rynek powrócił do modelu monopolu, na którym wielu odbiorców jest obsługiwanych przez jednego dostawcę chcącego kontrolować podaŜ i ceny. Pokonanie barier uniemoŜliwiających innym firmom wejście na rynek ciepła nie spowodowało otwarcia drogi do istnienia wielu dostawców. Z obszaru działania nowego przedsiębiorstwa stare, musiało się wycofać. NajniŜszy koszt, po którym moŜna dostarczać ciepło pojawia się tylko wtedy, gdy wykorzystując korzyści płynące z efektu skali cała sprzedaŜ będzie koncentrowała się w jednym przedsiębiorstwie. W tym sektorze nie ma miejsca dla konkurenta. A więc monopol. Naturalnie, Ŝe monopol. Monopol naturalny. „Z monopolem naturalnym mamy do czynienia, gdy z uwagi na względy efektywności gospodarowania nie jest celowe istnienie konkurencyjnego przedsiębiorstwa. Cechą charakterystyczną naturalnego monopolu jest bowiem skoncentrowanie popytu tam, gdzie minimalna efektywna skala produkcji jest nie mniejsza niŜ całkowity popyt.”[2] Absolut − jako byt doskonały na ziemi − nie istnieje i o konkurencji doskonałej moŜemy mówić takŜe wyłącznie w obszarze rozwaŜań teoretycznych. Chcielibyśmy jednak, aby nasz rynek ciepła charakteryzował się doskonałą konkurencją, gdzie zarówno kupujący, jak i sprzedający byliby przekonani o podziale dóbr w sposób nie dający się juŜ poprawić, nie pogarszając jednocześnie sytuacji któregokolwiek z uczestników tego rynku. Niestety, teoria Vilfreda Pareto nie przystaje do rynku ciepła. Na nim bowiem inaczej działa prawo popytu i podaŜy niŜ w teorii Adama Smitha i Davida Riccardo, a o rynku ciepła moŜemy mówić wyłącznie jako o zbiorowości podmiotów zainteresowanych dokonywaniem operacji kupna lub sprzedaŜy ciepła. Tutaj brakuje „niewidzialnej ręki rynku”. Ale czy na pewno? Czy nie ma substytutu rynku konkurencyjnego, który starałby się równowaŜyć interesy zarówno odbiorców, jak i sprzedawców ciepła? Z mocy prawa taką rolę przyjmuje Prezes Urzędu Regulacji Energetyki (Prezes URE), któremu art. 23 ust. 1 ustawy – Prawo energetyczne[3] nakazuje regulować działalność przedsiębiorstw energetycznych zmierzając do równowaŜenia interesów przedsiębiorstw energetycznych i odbiorców paliw i energii. Swoją działalność Prezes URE prowadzi m.in. poprzez zatwierdzanie i kontrolowanie stosowania taryf dla ciepła pod względem zgodności z zasadami określonymi w art. 44, 45 i 46. ZróŜnicowanie i charakter ciepłownictwa Zgodnie z art. 47 ustawy – Prawo energetyczne, przedsiębiorstwa energetyczne posiadające koncesję ustalają taryfy dla paliw gazowych i energii, które podlegają zatwierdzeniu przez Prezesa URE, oraz proponują okres ich obowiązywania. Przedsiębiorstwa energetyczne przedkładają taryfy z własnej inicjatywy lub na Ŝądanie Prezesa URE, który zatwierdza taryfę bądź odmawia jej zatwierdzenia w przypadku stwierdzenia niezgodności taryfy z zasadami i przepisami, o których mowa w art. 44-46. Rozporządzenie taryfowe dla ciepła[4] stanowi w § 4 ust. 1, iŜ przedsiębiorstwo energetyczne kształtuje taryfę odpowiednio do zakresu wykonywanej działalności gospodarczej związanej z zaopatrzeniem w ciepło, rodzaju odbiorców i charakteru ich zapotrzebowania na ciepło. Rozporządzenie to w § 4 ust. 2 nakazuje takŜe przedsiębiorstwom energetycznym wykonującym działalność gospodarczą, która nie wymaga uzyskania koncesji, lub zwolnionym przez Prezesa URE z obowiązku przedkładania taryf do zatwierdzenia, opracowywać taryfę zgodnie z zasadami określonymi w ustawie i rozporządzeniu oraz wprowadzać ją do stosowania przy zawieraniu umów z odbiorcami. Z przytoczonych przepisów wynika, iŜ przedsiębiorstwa energetyczne zaopatrujące odbiorców w ciepło, niezaleŜnie od wielkości mocy zainstalowanej u wytwórców, zamówionej u dystrybutorów ciepła czy podmiotów obracających ciepłem (co przede wszystkim warunkuje obowiązek uzyskania koncesji), mają obowiązek stosować przepisy dotyczące kształtowania taryf. Przepisy te zwracają uwagę na róŜnorodność, jaka moŜe wystąpić w działalności przedsiębiorstw energetycznych, a takŜe u poszczególnych odbiorców ciepła. W tym celu, kaŜde przedsiębiorstwo ma moŜliwość zindywidualizowania swojej taryfy, zgodnie z warunkami wewnętrznymi przedsiębiorstwa a takŜe warunkami zewnętrznymi, jakie w jego otoczeniu występują. Prezes URE z kolei, ma obowiązek uwzględnić te uwarunkowania, o ile sposób ukształtowania taryfy nie wykracza poza obowiązujące normy prawne. Wśród przedsiębiorstw ciepłowniczych zachodzi większa róŜnorodność niŜ w przedsiębiorstwach w innych sektorach. NaleŜy pamiętać, Ŝe kaŜde z tych przedsiębiorstw działa na lokalnym rynku, stosując instrumenty optymalnie dobrane do warunków zewnętrznych i najlepsze z moŜliwych dla danego przedsiębiorstwa (w idealnym przedsiębiorstwie), w celu zmaksymalizowania satysfakcji odbiorców. Wśród przedsiębiorstw sektora ciepłowniczego moŜemy wyróŜnić kilka grup przedsiębiorstw. Podstawowego rozróŜnienia dokonuje Polska Klasyfikacja Działalności (PKD), która pod symbolem 40.10 klasyfikuje wytwarzanie, przesyłanie i dystrybucję energii elektrycznej. W tej grupie znajdują się przedsiębiorstwa, które obok podstawowej działalności związanej z elektroenergetyką, prowadzą takŜe działalność ciepłowniczą. Natomiast pod symbolem 40.30 PKD znajduje się produkcja ciepła (pary wodnej i gorącej wody) oraz dystrybucja ciepła (pary wodnej i gorącej wody). Kolejną grupą wyróŜnioną przez PKD jest sekcja „D”, ujmująca od symbolu 15.11 do symbolu 37.20 róŜne działalności, którym moŜe niekiedy towarzyszyć wytwarzanie ciepła jako produktu ubocznego, jak w przypadku produkcji mięsa, cukru, papieru, mebli czy wyrobów gumowych. Wiadomym jest, Ŝe te ostatnie przedsiębiorstwa działalność ciepłowniczą traktują jako działalność dodatkową, chociaŜ czasami posiadają koncesje nie tylko na wytwarzanie ciepła (WCC), ale takŜe na jego przesył (PCC) i obrót (OCC). Dodatkowo, wśród przedsiębiorstw ciepłowniczych znajduje się pokaźna grupa przedsiębiorstw komunalnych. Bardzo waŜnym czynnikiem róŜnicującym przedsiębiorstwa ciepłownicze jest wskaźnik zaangaŜowania w działalność koncesjonowaną (WZDE). Tabela 1. Liczba przedsiębiorstw w podziale według WZDE, ich przychody i koszty 2002 2006 Przych ody WZDE Liczba całkowi przedsiębio te rstw [w mln zł] Polska 849 Koszty całkow Liczba ite przedsiębio [w mln rstw zł] 2007 Przych ody całkowi te [w mln zł] Koszty całkow Liczba ite przedsiębio [w mln rstw zł] Przych ody całkowi te [w mln zł] Koszty całkow ite [w mln zł] 13 724 13 801 562 13 504 13 293 540 13 259 12 959 0 – 281 19% 1 259 1 334 117 1 324 1 397 119 1 316 1 387 20 – 215 69% 3 725 3 687 136 3 813 3 618 121 3 739 3 501 70 – 353 100% 8 740 8 781 309 8 367 8 278 300 8 204 8 071 Źródło: Energetyka cieplna w liczbach – 2007, Prezes Urzędu Regulacji Energetyki, Warszawa, sierpień 2008, str. 61. Wskaźnik WZDE pokazuje udział procentowy przychodów, które wypracowała firma w części dotyczącej działalności związanej stricte z koncesją, w przychodach przedsiębiorstwa ogółem. PowyŜsza tabela pozwala zaobserwować brak zysku z działalności koncesjonowanej w grupie o niskim zaangaŜowaniu w działalność ciepłowniczą. W grupie tych przedsiębiorstw ciepłownictwo nie stanowi priorytetowej działalności. Aspektami wyróŜniającymi przedsiębiorstwa ciepłownicze są: wielkość mocy zainstalowanej lub osiągalnej dla wytwórców ciepła oraz długość sieci ciepłowniczej ściśle związana z pojemnością zładu dla przedsiębiorstw zajmujących się przesyłem i dystrybucją. Wielkości te wpływają na moŜliwości wytwórcze i przesyłowe, są więc czynnikami bezpośrednio ograniczającymi wielkość sprzedaŜy ciepła. Nie kaŜde przedsiębiorstwo ciepłownicze zajmuje się wytwarzaniem ciepła. Znajdują się wśród nich takie przedsiębiorstwa, które po zakupie ciepła u wytwórcy zajmują się wyłącznie przesyłem i dystrybucją, niektóre przedsiębiorstwa wytwarzające ciepło sprzedaŜ realizują bezpośrednio ze źródła, inne za pośrednictwem sieci ciepłowniczej, jest takŜe kilka przedsiębiorstw prowadzących tzw. „czysty obrót” – bez pośrednictwa własnej sieci ciepłowniczej. Przedsiębiorstwa sprzedające powyŜej 1 mln GJ to duŜe PEC-e, elektrownie i elektrociepłownie, ciepłownie zaopatrujące duŜe systemy ciepłownicze. To te przedsiębiorstwa głównie wpływają na wskaźniki. Mówiąc o róŜnorodności przedsiębiorstw, nie sposób pominąć form prawnych, które charakteryzują poszczególne podmioty gospodarcze. Podmioty te, zajmujące się ciepłownictwem, występują jako Jednostki samorządu terytorialnego, Spółki Akcyjne, Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, Spółdzielnie Mieszkaniowe, coraz rzadziej Przedsiębiorstwa Państwowe. Występujące zmiany własnościowe i organizacyjne spowodowały wzrost przede wszystkim liczby Spółek Akcyjnych i Spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Poprzez komercjalizację wiele przedsiębiorstw państwowych zmieniło formułę bytu prawnego na Spółki Skarbu Państwa. Bardzo istotnym czynnikiem cenotwórczym, o którym naleŜy pamiętać zwłaszcza przy wszelkich porównaniach cen sprzedawanego ciepła, jest rodzaj paliwa w danym przedsiębiorstwie wytwarzającym ciepło. Tabela 2. Średnie ceny ciepła wytworzonego z róŜnych rodzajów paliw[5] Średnia cena ciepła [w zł/GJ] olej olej Lata węgiel węgiel gaz ziemny gaz ziemny opałowy opałowy biomasa biogaz kamienny brunatny wysokometanowy naazotowany lekki cięŜki 2002 22,53 16,26 43,98 21,31 32,72 30,80 26,87 13,00 2006 23,22 17,40 53,89 23,13 36,00 29,71 25,87 22,97 2007 23,81 17,56 65,28 22,26 39,93 32,35 26,14 25,56 Najczęściej uŜywanym paliwem w kotłowniach i elektrociepłowniach jest węgiel kamienny. Na drugiej i trzeciej pozycji znajdują się oleje oraz gaz. JednakŜe, nie biorąc pod uwagę bloków gazowo-parowych w niektórych elektrociepłowniach, paliwem tym opalane są z reguły mniejsze ciepłownie zasilające w ciepło osiedla, a nie całe systemy miejskie. Często są to źródła dodatkowe, małe, a takŜe kotłownie lokalne, które są własnością przedsiębiorstw posiadających podstawowe duŜe źródła – zwykle węglowe – połączone z siecią ciepłowniczą. Biomasa i biogaz to paliwa do niedawna eksperymentalne, ale wyraźnie widać jak zyskują na znaczeniu i uznaniu wytwórców ciepła. Wpływ na to mają regulacje prawne związane z kierunkami wytyczonymi przez dyrektywy Unii Europejskiej, które nakazują zwiększanie udziału energii pochodzącej ze źródeł energii odnawialnej. Nie bez znaczenia jest takŜe coraz bardziej popularny w UE trend, związany z rosnącą rolą ochrony środowiska. Odpady z zakładów przemysłowych (np. trociny czy odpady drewna z fabryki mebli) u dobrych gospodarzy, a takŜe nastawionych proekologicznie przedsiębiorców, są wykorzystywane i zasilają paleniska kotłów, najczęściej jako paliwo dodatkowe. NaleŜy takŜe mieć na uwadze paliwa rzadko uŜywane jak koks i propan-butan, a takŜe ciepło uzyskiwane z wnętrza ziemi (energia geotermalna). Na poziom średniej ceny ciepła bez wątpienia największy wpływ ma cena ze źródeł opalanych węglem kamiennym – co jest oczywiste przy tak znaczącym udziale tego paliwa w rynku. W zobrazowaniu ekonomicznych warunków otaczających przedsiębiorstwo, a zwłaszcza rynku pracy w regionie, moŜe pomóc poniŜsza tabela, która takŜe wskazuje na zróŜnicowanie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w przedsiębiorstwach ciepłowniczych pomiędzy poszczególnymi województwami. ZróŜnicowanie to występuje takŜe pomiędzy przedsiębiorstwami w jednym województwie. Tabela 3. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w przedsiębiorstwach ciepłowniczych w latach 2002, 2006 i 2007[6] Województwo Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto [w zł/m-c] 2002 2006 2007 2458,3 3021,2 3211,3 Kujawsko-pomorskie 1 977,1 2 537,8 2776,7 Lubelskie 2055,9 2763,9 2804,2 Lubuskie 2152,6 2802,2 2992,2 Łódzkie 2228,2 2801,8 2977,2 Małopolskie 2387,6 2840,7 3025,1 Mazowieckie 2342,0 3051,1 3281,1 Opolskie 2214,0 2745,1 3047,9 Podkarpackie 2248,6 2760,4 2862,5 Podlaskie 2274,4 2661,5 2864,9 Pomorskie 2318,7 3123,1 3401,3 Śląskie 2399,1 2984,0 3254,3 Świętokrzyskie 2312,4 2752,8 3037,4 Warmińsko-mazurskie 2 096,0 2503,6 2693,1 Wielkopolskie 2216,7 2843,1 3046,3 Zachodniopomorskie 2407,3 2776,1 2870,6 Dolnośląskie Biorąc pod uwagę powyŜsze, wybrane aspekty róŜnicujące przedsiębiorstwa, mając na uwadze ciągłe zmiany, a takŜe to, iŜ czynników tych występuje duŜo więcej niŜ te zaprezentowane, moŜemy prześledzić jak zróŜnicowane są ceny, stawki i ich zmiany w poszczególnych województwach, pamiętając, Ŝe czynniki róŜnicujące przedsiębiorstwa mają wpływ takŜe na finalną cenę sprzedawanego produktu – ciepła. Tabela 4. Średnie ceny ciepła i stawki opłat przesyłowych oraz zmiany cen w 2007 r.[7] Województwo Średnia cena ciepła Średnia stawka Średnia opłaty jednoskładnikowa za usługi przesyłowe cena ciepła [w zł/GJ] Dolnośląskie 26,24 Zmiana ceny [w %] 12,35 32,76 14,92 Kujawsko-pomorskie 21,44 6,27 27,08 – 10, 82 Lubelskie 25,86 11,46 32,06 11,90 Lubuskie 28,22 9,77 33,61 4,65 Łódzkie 24,04 10,67 33,24 10,10 Małopolskie 22,19 11,21 28,64 10,71 Mazowieckie 24,49 8,79 27,77 4,70 Opolskie 27,28 12,56 38,83 14,58 Podkarpackie 28,26 11,20 34,62 14,31 Podlaskie 26,39 12,26 34,57 17,75 Pomorskie 25,53 15,13 32,60 10,76 Śląskie 24,66 11,42 30,03 11,31 Świętokrzyskie 28,45 12,12 30,31 3,56 Warmińskomazurskie 26,04 10,85 33,09 10,68 Wielkopolskie 29,59 12,14 33,42 12,01 Zachodniopomorskie 28,99 11,94 36,52 13,69 Prawne i faktyczne moŜliwości zwolnienia z obowiązku zatwierdzania taryf Zgodnie z art. 49 ustawy – Prawo energetyczne, Prezes URE moŜe zwolnić przedsiębiorstwo energetyczne z obowiązku przedkładania taryf do zatwierdzenia, jeŜeli stwierdzi, Ŝe działa ono w warunkach konkurencji, albo cofnąć udzielone zwolnienie w przypadku ustania warunków jego uzasadniających. Zwolnienie to moŜe dotyczyć tylko części działalności przedsiębiorstwa, w takim zakresie, w jakim działalność ta prowadzona jest na rynku konkurencyjnym. Cechy rynku energii, które Prezes URE ma obowiązek oceniać, to liczba uczestników i wielkości ich udziałów w rynku, przejrzystość struktury i zasad funkcjonowania rynku, istnienie barier dostępu do rynku, równoprawne traktowanie uczestników rynku, dostęp do informacji rynkowej, skuteczność kontroli i zabezpieczeń przed wykorzystywaniem pozycji ograniczającej konkurencję, dostępność do wysoko wydajnych technologii. Działając pod kątem ustawowych uprawnień, a takŜe mając na uwadze zobowiązanie nałoŜone w pkt 6.3 „ZałoŜeń polityki energetycznej Polski do 2020 roku” do opracowania i opublikowania kryteriów uznania przedsiębiorstwa za działające na rynku konkurencyjnym, Prezes URE 30 czerwca 2000 r. wydał „Stanowisko Prezesa URE w sprawie kryteriów uznania rynku energii elektrycznej za rynek konkurencyjny”. Definiując rynek konkurencyjny, regulator wymienił m.in. wolną grę podaŜy i popytu na tym rynku, na skutek czego zostaje wyznaczona cena transakcji, swobodny wybór dostawcy oraz jego zmiany bez ponoszenia nadmiernych kosztów, a takŜe decydowanie o wielkości swoich zakupów. Podkreślono takŜe, iŜ na rynku konkurencyjnym kaŜdy z podmiotów funkcjonuje w otoczeniu podobnych warunków zewnętrznych. W stanowisku zostały określone następujące kryteria (atrybuty) rynku, które będą brane pod uwagę w ocenie poszczególnych przypadków: – – – – – – odpowiednia liczba uczestników, pozycja przedsiębiorstwa określona udziałem w rynku, bariery wejścia i wyjścia z rynku, homogeniczność handlowa towaru bądź usługi, przejrzystość struktury i zasad funkcjonowania, równość praw i zasad dostępności uczestników do informacji rynkowej, – kontrola i nadzór zabezpieczające przed kartelizacją (zmową) rynkową, – dostępność do wysoko wydajnych technologii. Za okoliczności sprzyjające uruchomieniu procesów konkurencyjnych zostały uznane: – – – – – – nadwyŜka podaŜy energii elektrycznej nad popytem, sukcesywne wdraŜanie zasady dostępu stron trzecich do sieci (TPA), zdywersyfikowana struktura podmiotowa (wytwórcy, przedsiębiorstwa obrotu), system koncesjonowania minimalizujący administracyjne bariery wejścia i wyjścia z rynku, rozpoczęcie procesów prywatyzacji podmiotów sektora, tworzenie instytucjonalnej infrastruktury rynku (np. giełda energii elektrycznej). Jednak w związku z tym, iŜ powyŜsze okoliczności nie są wystarczające do uznania określonego rynku (bądź jego segmentu), na którym działa przedsiębiorstwo, za rynek konkurencyjny, Prezes URE określił dodatkowe uwarunkowania przy podejmowaniu decyzji dotyczącej uznania danego rynku za konkurencyjny, które to uwarunkowania są ukierunkowane w szczególności na rynek energii elektrycznej. W komunikacie Prezes URE podkreślał takŜe potrzebę zindywidualizowanego charakteru oceny, w celu wyeliminowania sytuacji, w której skoncentrowane w czasie i mające powszechny charakter decyzje o zwolnieniu z zatwierdzania taryf wywołałyby znaczące podwyŜki cen dla odbiorców finalnych. Działania takie byłyby równieŜ niezgodne z duchem i literą Prawa energetycznego. Po raz pierwszy Prezes URE skorzystał z uprawnienia zawartego w art. 49 ustawy – Prawo energetyczne blisko osiem lat temu, ogłaszając to w komunikacie z 14 grudnia 2000 r. Po blisko półrocznej działalności Giełdy Energii SA, w związku z wystąpieniem Zarządu Giełdy Energii SA, Prezes URE po przeprowadzeniu analizy działalności giełdy, promując konkurencję, uznał rynek giełdowy energii elektrycznej prowadzony przez Giełdę Energii SA z siedzibą w Warszawie za rynek konkurencyjny. W późniejszych komunikatach Prezes URE kilkakrotnie korzystał z moŜliwości, jaką daje art. 49 ustawy – Prawo energetyczne. Najistotniejszy w mojej ocenie był w tym obszarze Komunikat z 28 czerwca 2001 r., w którym Prezes URE z 1 lipca 2001 r. zwolnił przedsiębiorstwa posiadające koncesję na wytwarzanie lub obrót energią elektryczną z obowiązku przedkładania do zatwierdzenia taryf dla energii elektrycznej. Decyzja ta została podjęta po dokonaniu wszechstronnej analizy rynku energii elektrycznej, a za najbardziej istotne uznano zmiany instytucjonalne i własnościowe oraz prawno-organizacyjne w sektorze elektroenergetycznym, które to procesy wywołały modyfikację reguł postępowania uczestników rynku. NaleŜy zwrócić uwagę, iŜ komunikat wyraźnie wskazuje, Ŝe nie dotyczy przedsiębiorstw energetycznych posiadających jednocześnie koncesję na przesyłanie i dystrybucję energii elektrycznej – w odniesieniu do energii sprzedawanej odbiorcom końcowym przyłączonym bezpośrednio do sieci tych przedsiębiorstw. A więc moŜna wysnuć wniosek, Ŝe infrastruktura sieciowa dyskwalifikuje podmioty prowadzące jednocześnie działalność przesyłu i dystrybucji z działalnością wytwarzania lub obrotu w ubieganiu się o zwolnienie z obowiązku przedstawiania taryf do zatwierdzenia. Oczywistym jest, Ŝe tego rodzaju wniosek nie ogranicza się tylko do obszaru sektora energii elektrycznej. Infrastruktura ciepłownicza, lokalne i zróŜnicowane rynki, na których działają przedsiębiorstwa ciepłownicze, a takŜe połączenie wytwarzania, przesyłu i obrotu w jednym przedsiębiorstwie uniemoŜliwia w uznaniu rynku ciepłowniczego jako rynku konkurencyjnego. Regulacja jako konieczność w kontekście ochrony interesu ekonomicznego odbiorców ciepła Na rynku konkurencyjnym mamy wielu konsumentów oraz wielu dostawców jakiegoś dobra, którzy (jedni i drudzy) wybierając najlepszy dla siebie wariant cenowy pozwalają na ustalenie się rynkowej ceny równowagi. Krzywe podaŜy i popytu reprezentują optymalne wybory dokonane przez podmioty, których dotyczą. Nie moŜna oczekiwać, Ŝe cena, która nie jest równa cenie równowagi, utrzyma się dłuŜej, poniewaŜ przynajmniej niektóre podmioty będą miały zachętę do zmiany swojego zachowania. Objaśnienia: p* – cena równowagi na rynku y* – ilość równowagi na rynku Rysunek 1. Równowaga rynkowa (na podstawie: H.R. Varian, Mikroekonomia, Warszawa 1997, str. 309-314) W relacji przedsiębiorstwo ciepłownicze (przedsiębiorstwo sieciowe) – odbiorca ciepła, nie ma moŜliwości zmiany w krótkim horyzoncie czasowym ani popytu, ani podaŜy. Te dwie wielkości są ograniczone mocą zainstalowaną źródła, moŜliwościami sieci przesyłowej z jednej strony, a potrzebami odbiorców z drugiej strony (potrzeby te kształtowane są przede wszystkim przez warunki pogodowe). Odbiorca nie ma moŜliwości dowolnego wyboru i zmiany swojego dostawcy ciepła. Zwykle ma jednego dostawcę − właściciela sieci ciepłowniczej, do której odbiorca jest przyłączony. Struktura gospodarcza, w której funkcjonuje tylko jedna firma, a w większości przypadków z taką sytuacją spotykamy się w ciepłownictwie, jest z natury rzeczy nieefektywna. Monopolistyczną stratę społeczną, jaką powoduje nieefektywność monopolu obrazuje poniŜszy rysunek. Objaśnienia: MC – koszt krańcowy MR – przychód krańcowy D – popyt Pole A – nadwyŜka konsumenta przejmowana przez monopol (zysk monopolisty) Pole B+C – strata społeczna spowodowana działalnością monopolu p^ (y^) – cena (ilość) monopolu p* (y*) – cena (ilość) konkurencji doskonałej Rysunek 2. Strata społeczna z tytułu monopolu (za: A. Dobroczyńska, L. Juchniewicz, B. Zaleski, Regulacja energetyki w Polsce, A. Marszałek, Warszawa – Toruń 2001, str. 18) MoŜliwość zmiany istniejącego stanu rzeczy istnieje wyłącznie przy uŜyciu instrumentów, jakich prawnie moŜe uŜyć regulator – substytut rynku konkurencyjnego. Dzisiejsza regulacja to w duŜej mierze regulacja kosztowa. Objaśnienia: MC – koszt krańcowy AC – koszt przeciętny MR – przychód krańcowy D – popyt p^ (y^) – cena (ilość) monopolu p’ (y’) – cena (ilość) regulowana p* (y*) – cena (ilość) konkurencji doskonałej Rysunek 3. Regulacja monopolu (za: A. Dobroczyńska, L. Juchniewicz, B. Zaleski, Regulacja energetyki w Polsce, A. Marszałek, Warszawa – Toruń 2001, str. 20) Regulacja kosztowa v/s regulacja bodźcowa W aktualnym rozporządzeniu taryfowym dla ciepła moŜna znaleźć elementy bodźcowe. Jednym z nich jest o wiele efektywniejszy od zdezaktualizowanego juŜ współczynnika poprawy efektywności przedsiębiorstw Xw – zwrot z kapitału zaangaŜowanego w działalność gospodarczą w zakresie zaopatrzenia w ciepło. Innym mechanizmem bodźcowym funkcjonującym od dawna w rozporządzeniach określających zasady kształtowania i kalkulacji taryf dla ciepła, jest moŜliwość zaproponowania obowiązywania przedstawionej do zatwierdzenia Prezesowi URE taryfy dla ciepła na co najmniej okres dwóch lat, co powoduje moŜliwość stosowania zaproponowanego współczynnika Xr, który wraz ze średniorocznym wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem w poprzednim roku kalendarzowym, wyznacza procentowy, coroczny wzrost cen i stawek opłat w zatwierdzonej taryfie. W aktualnym rozporządzeniu taryfowym dla ciepła, przepis jest określony w § 26. Niestety, niewiele przedsiębiorstw korzysta z takiej moŜliwości. Zasady uwzględnienia w taryfie zwrotu z kapitału zaangaŜowanego w działalność ciepłowniczą określa § 25 rozporządzenia taryfowego dla ciepła, a ocena dokonana przez regulatora musi być oparta na twardych dowodach (w celu wyeliminowania dowolnej uznaniowości), zawartych w dokumentach przedstawianych przez przedsiębiorstwa – bilans przedsiębiorstwa i sprawozdanie finansowe, porównanie kosztów jednostkowych, wzrost i poziom ceny wskaźnikowej, udokumentowane oszczędności wynikające z poprawy efektywności funkcjonowania przedsiębiorstwa. Podsumowanie Zdaniem autora, w powyŜszym wywodzie została udzielona odpowiedź na podstawowe pytanie zawarte w temacie. Obowiązek przedstawiania Prezesowi URE taryf dla ciepła do zatwierdzenia jest koniecznością ekonomiczną znajdującą oparcie w aktach prawnych. Odejście od regulacji w tym zakresie naruszałoby interes odbiorców ciepła, a takŜe powodowałoby zmniejszenie efektywności przedsiębiorstw ciepłowniczych. Odrębną kwestią jest dyskusja nad formułą regulacji. Regulacja kosztowa istnieje ponad dziesięć lat i naleŜałoby wysłuchać argumentów oponentów tej metody. Ocena taryfy na podstawie innych kryteriów niŜ planowane koszty moŜe zachęcić przedsiębiorstwa do zmian dających w efekcie korzyść zarówno przedsiębiorstwom, jak i odbiorcom. Na razie jednak, zmiana tego stanu rzeczy na bazie istniejących przepisów leŜy głównie w gestii przedsiębiorstw kształtujących taryfy dla ciepła i przedstawiających je Prezesowi URE do zatwierdzenia. [1] Artykuł przekazany do Redakcji Rynku Energii, w celu publikacji w materiałach XIV konferencji „Rynek Ciepła – REC 2008”, na której 22-24 października 2008 r. w Nałęczowie będzie jego prezentacja. [2] Stanisław Gronowski, Ustawa antymonopolowa, Komentarz, 2. wydanie, C.H. Beck, Warszawa 1999 r., str. 107. [3] Ustawa z 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (tekst jednolity − Dz. U. z 2006 r. Nr 89, poz. 625 z późn. zm.). [4] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 9 października 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczeń z tytułu zaopatrzenia w ciepło (Dz. U. z 2006 r. Nr 193, poz. 1423). [5] Źródło: op. cit., str. 17. [6] Źródło: op. cit., str. 84. [7] Źródło: op. cit., str. 16 i 17. Literatura: 1. A. Dobroczyńska, L. Juchniewicz, B. Zaleski, Regulacja energetyki w Polsce, A. Marszałek, Warszawa – Toruń 2001. 2. W. Kędziora, M. Zapałowski, Główne bariery rozwoju rynku ciepła,Rynek ciepła 2007 – materiały i studia, Kaprint 2007. 3. W. Barański, Analiza ekonomiczna sieci ciepłowniczej spółdzielni mieszkaniowej w Olsztynie z punktu widzenia jej właściciela, Rynek ciepła 2007 – materiały i studia, Kaprint 2007. 4. M. Szatybełko-Połom, Regulacja sektora ciepłowniczego – nadmierna ingerencja państwa w gospodarkę, czy obiektywna konieczność?, Biuletyn URE Nr 6/2005. 5. L. Szczygieł, Lokalny rynek energii: pozycja odbiorcy na przykładzie województw łódzkiego i świętokrzyskiego, Biuletyn URE Nr 6/2006. 6. I. Gruszka, Ewolucja zmian zasad stanowienia cen w ciepłownictwie, Biuletyn URE Nr 4/2007. 7. P. Bogusławski, A. Szypulska, A. Wróbel, ZróŜnicowanie sektora ciepłowniczego a efektywność jego przedsiębiorstw, Rynek energii Nr 6/2006. 8. Energetyka cieplna w liczbach – 2007, Prezes Urzędu Regulacji Energetyki, Warszawa, sierpień 2008. 9. H.R. Varian, Mikroekonomia, Warszawa 1997. 10. S. Gronowski, Ustawa antymonopolowa Komentarz, 2. wydanie, C.H. Beck 1999. 11. Ustawa z 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (tekst jednolity − Dz. U. z 2006 r. Nr 89, poz. 625 z późn. zm.). 12. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 9 października 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczeń z tytułu zaopatrzenia w ciepło (Dz. U. z 2006 r. Nr 193, poz. 1423).
