PODSTAWY EPIDEMIOLOGII

PODSTAWY EPIDEMIOLOGII
Dr n.med. Justyna Matulewicz-Gilewicz
Podstawy Epidemiologii
Epidemiologia jest nauką,która zajmuje się
badaniem czynników wywierających wpływ na
stan ludności i jej zdrowie.
 Historycznie była związana ze zwalczaniem ze
zwalczaniem epidemii chorób zakaźnych,obecnie
w krajach rozwijających się spełnia te rolę,w
krajach rozwiniętych zadania tej dziedziny
poszerzyły się o inne problemy zdrowotne takie
jak:choroby przewlekłe , wypadki, zatrucia,
choroby endemiczne ( trąd, schorzenia
reumatyczne, malaria)

Podstawy epidemiologii

Def. wg Kostrzewskiego - nauka o
rozpowszechnianiu ,czyli o częstości
występowania i rozmieszczenia
chorób,inwalidztwa ,zgonów i ewentualnie innych
zjawisk biologicznych w populacjach ludzkich
oraz o czynnikach wpływających na ich
rozmieszczenie lub warunkujących ich
występowanie.Dyscyplina ta ma swój udział w
rozszerzaniu wiedzy medycznej, określając
rozmiary problematyki zdrowotnej, ustalając
czynniki oraz służąc ocenie wyników działalności
leczniczej i profilaktycznej.
Zastosowanie epidemiologii
Określeni przyczyn,czynników ryzyka
chorób i problemów zdrowotnych,
 Opis ich historii naturalnej
 Opis stanu zdrowia populacji
 Ocena działań interwencyjnych
 Narzędzie w planowaniu zdrowia i
formułowaniu polityki zdrowotnej.

Podstawowe pytania w
epidemiologii






Co ? czyli jaki problem zdrowotny?
Kto?(chorzy, narażeni na ryzyko)
Kiedy?(czas zachorowania,okres wylęgania,okres
bezobjawowy)
Gdzie?(miejsce zachorowania )
W jaki sposób do tego doszło?(dochodzenie
epidemiologiczne)
Dlaczego?(łańcuch przyczynowy,czynniki
etiologiczne,czynniki ryzyka)
Cholera w Londynie 1854

Zaopatrzenie w wodę
Southwark

Lambeth

Liczba zgonów
 844/167654
współczynnik
zgonów/1000 – 5,0
18/19133
współczynnik zgonów
na /1000 – 0,9
Podstawy epidemiologii

1.
2.
3.
Elementy odpowiedzialne za
występowanie choroby:
czynniki gospodarza-osobnicze,
swoiste czynniki chorobotwórcze,
środowisko.
Podstawy epidemiologii

Czynniki gospodarza:
dziedziczność, wiek, płeć, stan odżywiania,
ogólny stan zdrowia, stan odporności,uprzednio
przebyte choroby, uprzednie narażenie na czynniki
szkodliwe.
 Ekspozycja środowiska a obrona ustroju
Czyn.fiz i chem.
Mech obronne
powietrze ,woda ,
skóra,płuca .pp,
pożywienie
mech. detoks.i mmunol.
Podstawy epidemiologii

Swoiste czynniki etiologiczne
- biologiczne-bakterie,wirusy,riketsje grzyby,
- rezerwuary infekcji (ludzie, zwierzęta, gleba),
- przenosiciele(stawonogi),
- flora ,fauna.
 Czynniki fizykochemiczne: zanieczyszczenia
chemiczne powietrza ,wody,
gleby;promieniowanie,nasłonecznienie
 Czynniki społeczne – stosunki miedzy ludźmi i
stosunki kulturowe.
Zapobieganie chorobom
Zapobieganie I fazy- przeciwdziałanie
powstawaniu choroby przez zwiększenie
odporności osobniczej na zachorowania lub
zmniejszenie ekspozycji osób wrażliwych na
czynniki szkodliwe oraz działania wzmacniające
stan zdrowia.
 Zapobieganie II fazy- możliwie wczesne
wykrywanie choroby i jej skuteczne leczenie.
 Zapobieganie III-fazy- w stadium zaawansowania
choroby –przywrócenie choremu pełnego stanu
zdrowia lub całkowitej sprawności czynnościowej.

Zapobieganie I fazy





Wzmocnienie ogólnego stanu zdrowia:
- korzystne warunki mieszkaniowe,
- prawidłowo funkcjonująca rodzina,
- dobre warunki i pracy i w szkole,
- stosowne odżywianie,
-właściwe ubranie,
-odpoczynek i rekreacja.
Wychowanie zdrowotne.
Swoiste działania ochronne – szczepienia
Dbałość o stan sanitarno-higieniczny środowiska.
Zapobieganie wypadkom i szkodliwościom w
środowisku pracy.
Uwarunkowania zdrowia
ludności
Styl życia
 Dziedziczność
 Opieka zdrowotna
 Środowisko

53%
21%
16%
10%
Wydatki na opiekę zdrowotną

Opieka szpitalna
 Usługi lekarskie
 Leki
 Badania medyczne
 Domy opieki
 Leczenie profilaktyczne
40%
19%
8%
6%
8%
4%
US 1984
Zapobieganie II fazy
Wczesne leczenie chorób zakaźnych,
 Wykrycie choroby we wczesnym stadium,
 Poznawanie czynników ryzyka chorób nie
zakaźnych i propagowania zapobiegania
np.Nadciśnienie tętnicze,cukrzyca,rak
szyjki macicy.

Zapobieganie III fazy
Zmniejszenie zagrożenia inwalidztwem
poprzez odpowiednie działania
rehabilitacyjne.
 Tzn.przywrócenie osobie poszkodowanej
możliwie pełnej sprawności fiz. ,psych. i
społ. Przy ścisłej współpracy zespołowej
specjalistów z różnych dziedzin.

Epidemia choroby zakaźnej
Źródło zakażenia
 Droga szerzenia się zakażenia
 Osoby wrażliwe na zakażenie

Źródło zakażenia
Chory człowiek.
 Nosiciel(typy nosicielstwa-n. zdrowych,n.
okresu wylęgania,n.ozdrowieńców)
 Zakażone zwierzęta (przeniesienie choroby
odbywa się bezpośrednio,pośrednio lub w
drodze kontaktu z surowcami pochodzenia
zwierzęcego-mięso, skóra, sierść).
 Inne czynniki-woda,gleba.

Drogi szerzenia się zakażenia

Kontaktowa,
 Inhalacyjna,
 Pokarmowa,
 Żywi przenosiciele [np..sawonogi – muchy
,komary(malaria),pchły(dżuma),
kleszcze(zapalenie mózgu),wszy]
Zabiegi zwiększające
odporność populacji
Czynna odporność naturalna- powstaje w wyniku
objawowo lub bezobjawowo przebiegającej
infekcji i jest skierowana przeciwko
drobnoustrojom,które tę infekcję wywołały.np.
błonica,koklusz-odporność długotrwała;rzeżączka
– odporność krótkotrwała,tężec-nie powoduje
odporności.
 Czynna odporność sztuczna-powstaje w wyniku
stosowania procedur immunizacyjnych.np.
BCG,dury,koklusz,tężec,błonica,polimyelitis,
odra, świnka,różyczka.

Zabiegi zwiększające
odporność populacji
Szczepionki o ograniczonym zasięguprzeciw durowi i cholerze, wąglikowi i
wściekliźnie.
 Uodpornienie bierne-podawane są osobom
wrażliwym gotowe przeciwciała .

Wykorzenienie choroby
zakaźnej-eradykacja
Strategia zakładająca pozbycie się chorób przez
całkowitą i trwałą likwidację czynników
przyczynowych np. ospy.[1979 cztery
międzynarodowe komisje potwierdziły
wykorzenienie ospy w ostatnich krajach świata
(Dżibuti,Etiopii,Kenii,Somalii)]
 Chemioterapia jako metoda nie do końca
skuteczna:pojawienie się szczepów opornych.
 Oporność owadów na środki owadobójcze .

Badanie umieralności
Współczynnik umieralności ogólnej.
 Cząstkowe współczynniki umieralności
 Współczynnik umieralności proporcjonalnej
 Umieralność niemowląt(współczynnik
umieralności niemowląt oblicza się
umieszczając w mianowniku nie ogólną
liczbę ludności a liczbę żywych urodzeń)

Umieralność niemowląt
„Urodzenie dziecka żywego”-def WHO rozumie
się wydalenie lub wydobycie z ciała
matki,niezależnie od okresu trwania ciąży,
produktu ciąży, który po wydaleniu z łona matki
oddycha lub daje jakiekolwiek inne oznaki
życia,takie jak bicie serca, tętnienie pępowiny,
skurcze mięśni zależnych od woli,niezależnie od
tego ,czy pępowina została przecięta, czy nie i czy
łożysko zostało wydalone czy nie.
 Zgon płodu –zgon następujący przed całkowitym
jego wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matkiniezależnie od czasu trwania ciąży.

Umieralność niemowląt

Noworodek martwo urodzony-noworodek
,którego zgon nastąpił przed całkowitym
wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki i
którego ciężar w chwili urodzenia wynosi co
najmniej 1001g.
 Noworodek niezdolny do życia- noworodek jest
z oznakami życia o ciężarze co najmniej 601g , a
poniżej 1001g, który po wydaleniu lub wydobyciu
z ustroju matki żył krócej niż 24 godz.
 Noworodek niezdolny do życia bez oznak życiao ciężarze jak wyżej ale po wydaleniu lub
wydobyciu z łona matki nie daje oznak życia.
Współczynniki umieralności
niemowląt





Ogólny współczynnik umieralności niemowląt.
Współczynnik wczesnej umieralności niemowląt.
Współczynnik późnej umieralności niemowląt.
Współczynnik umieralności okołoporodowej.
Współczynnik martwo urodzonych.
Współczynniki umieralności
niemowląt
OGÓLNY WSPÓŁCZYNNIK
UMIERALNOSCI NIEMOWLĄT =Liczba zgon.
niemowląt 0-11 m-cy w r. „x”/Liczbę urodzeń
żywych w danym roku x1000
 WSPÓŁCZYNNIK WCZESNEJ
UMIERALNOŚCI NIEMOWLĄT=Liczba
zgonów niemowląt w wieku 0-27 dni w roku
„x”/Liczbę urodzeń żywych w danym roku x1000

Współczynniki umieralności
niemowląt
WSPÓŁCZYNNIK PÓŹNEJ UMIERALNOŚCI
NIEMOWLĄT=Liczba zgon niemowląt w wieku
28 dni – 11m-cy w r. „x” /Liczba urodzeń żywych
w danym roku x 1000
 WSPÓŁCZYNNIK UMIERALNOŚCI
OKOŁOPORODOWEJ=Liczba urodzeń
martwych+liczba zgonów niemowląt w wieku 0-6
dni w r. „x”/Liczbę urodzeń żywych i martwych w
danym roku „x” x 1000

Współczynniki umieralności
niemowląt

Współczynnik martwo urodzonych=[Liczba
urodzeń martwych/Liczba urodzeń
żywych+Liczba urodzeń martwych ] x 1000
Umieralność okołoporodowa
Następstwo wcześniactwa
 Urazy okołoporodowe
 Wady wrodzone
 Choroby układu oddechowego
 Choroby układu pokarmowego
 Choroby zakaźns

Umieralność niemowląt
WUN obniżył się głównie na skutek podniesienia
opieki medycznej
 Zmniejszył się w latach 1050-92
z 26,8 do 6,9 na 1000 urodzeń wśród białych i
z 43,9 na 16,8 urodzeń wśród czarnych
 Na przełomie XIX i XX 30% dzieci umierało
przed 5.rokiem życia ,obecnie umiera 2%.

Umieralność niemowląt
Rodzice z wyższym wykształceniemcollege –masa urodzeniowa czarnych
niższa niż u białych; wiadomo ,że w grupie
z niższą masą urodzeniową wyższa
umieralność niemowląt.
 Prawidłowa masa urodzeniowa u
niemowlaka to współczynnik umieralności
podobny u czarnych i u białych

Informacje o stanie zdrowia
zbiorowości
Karta zgonu – podstawowy dokument na którym
opiera się statystyka umieralności
 Wystawia lekarz ,rzadko felczer lub pielęgniarka
 Orzeka o następujących faktach :
-potwierdza zgon,
-ustala przyczynę zgonu,
-stwierdza tożsamość osoby badanej,
-stwierdza ,że nie istnieje podejrzenie
przestępstwa jako przyczyny zgonu.

Informacje o stanie zdrowia
zbiorowości

Przyczyna zgonu jest to stan , proces
chorobowy, nieprawidłowość rozwojowa
uraz lub zatrucie ,które doprowadziło do
zgonu.
 Wyróżnia się przyczynę wyjściową, wtórna
i bezpośrednią lub rodzaj urazu.
Informacje o stanie zdrowia
zbiorowości
Badanie zachorowalności i chorobowości oparte
jest na tzw wtórnych materiałach statystycznych
lub specjalnie zorganizownych badaniach
epidemiologiczych.
 Wtórne materiały statystyczne to:zgłaszanie
chorób zakaźnych,zatruć i chorób
zawodowych,chorób nowotworowych a także są
to rejestry chorób, dane o czasowej niezdolności
do pracy, statystyki szpitalne,statystyki lecznictwa
otwartego, dane z masowych badań
profilaktycznych.

Informacje o stanie zdrowia
zbiorowości
Zgłoszenia chorób zakażnych
w Anglii i Walii zgłaszalność dobra dotyczy
choroby Heinego – Medina,błonicy,
szkarlatyny, gorsza gruźlicy płuc,duru
brzusznego i paradurów,odry ,kokluszu
czerwonki.
W Polsce- czerwonka , ksztusiec-40%, odra
60%, epidemiczne zap. Wątroby 50%

Informacje o stanie zdrowia
zbiorowości
Zgłoszenia chorób i zatruć zawodowychpodlegają obowiązkowemu zgłoszeniu przez
lekarza ; są to ostre i przewlekłe choroby
powstające wskutek wykonywania zawodu np
przebywanie w pyle, benzenie,tlenku węgla.
 Zgłoszenia zachorowań na nowotwory złośliwe
;pierwszy na świecie –Duński Rejestr
Nowotworów założony 1942 r. W Polsce
funkcjonuje w instytutach onkologii (w-wa,
Kraków,Gliwice ,Białystok, Gdańsk)

Informacje o stanie zdrowia
zbiorowości

Choroby podlegające obowiązkowej
rejestracji:choroby weneryczne,
gruźlica,choroby psychiczne ,niektóre
dziecięce
Kryteria prowadzenia badań
przesiewowych
Choroba stanowi ważny problem społeczny
 Dobrze jest znana naturalna historia
choroby
 Istnieją skuteczne metody leczenia
 Wyraźna faza wczesnych objawów choroby
 Powtarzalne ,trafne,nieinwazyjne
,akceptowane testy diagnostyczne
wczesnych stadiów choroby

Kryteria prowadzenia badań
przesiewowych
Ustalone są zasady kogo można zaliczyć do
grup objętych leczeniem i obserwacją
 Wykrywanie wczesnych zmian
chorobowych będzie procesem ciągłym
 Koszty wykrywania ,leczenia i ewentualnej
obserwacji są ekonomicznie uzasadnione i
możliwe do pokrycia.

Osobnik a choroby

Wpływ czynników demograficznych i
socjoekonomicznych:
-wiek-wskaźnik śmiertelności z powodu głównych
przyczyn zgonów różni się znacznie w zależności
od wieku,palenie tytoniu i picie alkoholu zmienia
się w zależności od wieku,
-wiele zaburzeń układu rozrodczego ma miejsce
wyłącznie u jednej płci,rak sutka rzadko
występuje u mężczyzn; cukrzyca, choroby tkanki
łącznej, anemia z niedoboru żelaza, osteoporoza u
kobiet ;miażdżyca naczyń wieńcowych u
mężczyzn młodych i w średnim wieku; dna
moczanowa u mężczyzn.
Osobnik a choroby

Rasa/grupa etniczna
-czynniki genetyczne wpływają na wystąpienie
choroby u osób z podobnego kręgu etnicznego,
które mają wspólne nawyki kulturowe,
żywieniowe, środowiskowe, ekonomiczne i
socjalne
-anemia sierpowata i inne hemoglobinopatie
występują prawie wyłącznie u osób z Afryki, u
Arabów, Indian, Greków i przodków Włochów
-NT związane z wiekiem jest dwa do czterech razy
częstsze u Amerykanów pochodzenia
afrykańskiego niż u białych ,z najwyższym
wskaźnikiem u czarnych kobiet
Osobnik a choroby
-cukrzyca typu II jest 2 x wyższa u
afroamerykanów i rdzennych Amerykanów niż u
białych ,
- dostosowane do wieku wskaźniki śmiertelności z
powodu udaru i nagłego zgonu są wyższe u
czarnych niż u białych,
- osteoporoza i złamania kręgosłupa wystepują
częściej u kobiet niż mężczyzn i częściej u kobiet
białych niż czarnych ,
-zzsk i zespół Rietera występują częściej u
białych
Osobnik a choroby

Orientacja seksualna
-wyższa u homoseksualistów zapadalność na:
AIDS,rzeżączkę,kiłę i WZW typu B,
zapalenie jelit spowodowane pasożytami
tzw gay-bowel syndrome,rak odbytu i części
ustno-gardłowej
- wśród lesbijek: niższy niż u hertoseksualnych
kobiet wskaźnik zachorowań nakiłę,rzeżączkę, chlamydię, wirus opryszczki i
wirus ludzkiego brodawczaka oraz wyższy
wskaźnik raka sutka i jajnika ponieważ są
nieródkami
Osobnik a choroby

Rozmieszczenie geograficzne
-wole spowodowane brakiem jodu na
terenach wcześniejszych zlodowaceń
- rozwój zespołu wyniszczenia toksycznego
(toxic waste syndrome) ;długi pobyt w
rejonie dużej ekspozycji na toksyny
-nadciśnienie płucne u osób mieszkających
na dużych wysokościach
-sarkoidoza –osoby osiadłe naterenie lasów
iglastych na południu USA
Osobnik a choroby
Oczekiwana długość życia- od 1900 r. długość życia w USA wzrosła o 60%
dla białych i 100% dla czarnych
-1992 r.średnia długość życia wynosiła w latach
73,2 i 79,8 dla białych mężczyzn i kobiet i
odpowiednio
65 i 73,9 dla czarnych mężczyzn i kobiet
 Stan socjoekonomiczny-wykształcenie, dochód
,zawód,gęstość zaludnienia ,zamieszkiwanie w
dzielnicach ubóstwa,

Osobnik a choroby
Główne przyczyny zgonów: USA 1980-1986
-gruźlica,rak szyjki macicy,choroba
Hodgkina,choroba reumatyczna serca, choroba
nadciśnieniowa, ostre schorzenie dróg
oddechowych, zapalenie płuc i oskrzeli,grypa,
astma,zapalenie wyrostka robaczkowego,
przepukliny, zapalenie pęcherzyka żółciowego
 Wskaźnik umieralności 4,5x wyższy u czarnych
niż u białych
 Najwyższe różnice w zakresie gruźlicy ,choroby
nadciśnieniowej,astmy

Osobnik a choroby
Dane z 1988r: 16,3% czarnych i 12,8% białych –
ograniczenie aktywności spowodowane
schorzeniami przewlekłymi
 Wskaźnik zapadalności na chorobę Parkinsona
najwyższy wśród czarnych mężczyzn z rejonu
Manhattanu
 Współczynnik schyłkowej niewydolności nerek na
skutek nadciśnienia tętniczego 4,5x wyższy u
czarnych niż u białych
 Czerrniak złośliwy częstszy u białych niż u
czarnych
