Organ Komitetu Ekonomiki Rolnictwa PAN, Instytutu Ekonomiki
advertisement
Kwartalnik 3 (308) 2006 Organ Komitetu Ekonomiki Rolnictwa PAN, Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB, i Sekcji Ekonomiki Rolnictwa PTE RADA PROGRAMOWA Wojciech Józwiak, Bogdan Klepacki, Stanisław Krasowicz, Włodzimierz Rembisz, Michał Sznajder, Andrzej Wiatrak, Jerzy Wilkin, Zofia Wyszkowska KOMITET REDAKCYJNY M. Adamowicz, M. Duczkowska-Piasecka, A. Kowalski (red. nacz.), A. Rosner, Z. Smoleński (sekretarz redakcji), R. Urban, W. Ziętara. Redaktor: E. Dzierżawa Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych WARUNKI PRENUMERATY Prenumerata krajowa: Za pośrednictwem „RUCH” S.A. – wpłaty na prenumeratę przyjmują jednostki kolportażowe „RUCH” S.A. właściwe dla miejsca zamieszkania. Termin przyjmowania wpłat na prenumeratę krajową do 5 każdego miesiąca poprzedzającego okres rozpoczęcia prenumeraty. Prenumerata opłacana w złotówkach ze zleceniem wysyłki za granicę: Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela „RUCH” S.A. Oddział Krajowej Dystrybucji Prasy, 01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33. Telefony:prenumerata płatna w walucie obcej: 22 532 87 31 prenumerata płatna w PLN: 22 532 88 16, 22 532 87 34, 22 352 88 19 infolinia: 0 800 120 029. Wpłaty w PLN na konto w banku: PEKAO S.A. IV O/Warszawa, nr 68124010531111000004430494 lub w kasie Oddziału. Dokonując wpłaty na prenumeratę w Banku czy też w Urzędzie Pocztowym należy podać: nazwę naszej firmy, nazwę banku, numer konta, czytelny adres odbiorcy za granicą, okres prenumeraty, rodzaj wysyłki (pocztą priorytetową lub ekonomiczną) oraz zamawiany tytuł. Warunkiem rozpoczęcia wysyłki prenumeraty jest dokonanie wpłaty na nasze konto. Prenumerata opłacana w dewizach przez odbiorcę z zagranicy: Przelewem na nasze konto w banku: SWIFT banku: PKOPPLPWWA4 w USD: PEKAO S.A. IV O/Warszawa IBAN PL54124010531787000004430508 w EUR: PEKAO S.A. IV O/Warszawa IBAN PL46124010531978000004430511 po dokonaniu przelwu prosimy o przesłanie kserokopii polecenia przelewu z podaniem adresu i tytułu pod nr faxu: +48 22 532 87 31. Opłaty za prenumeratę można dokonać również czekiem wystawionym na firmę “RUCH SA OKDP”, przesłanym razem z zamówieniem listem poleconym na adres jw. Informujemy, że klienci płacący z zagranicy mogą też dokonać wpłaty na prenumeratę kartami kredytowymi VISA i MASTERCARD w internecie http://www.ruch.pol.pl Zamówienia na prenumeratę przyjmują również księgarnie Domu Handlowego Nauki Sp. z o.o.: 40-007 Katowice, ul. Bankowa 11 02-352 Warszawa, ul. Szczęśliwicka 2/17 Płatności gotówką, przelewem lub za zaliczeniem pocztowym. Prenumeratę i sprzedaż pojedynczych egzemplarzy prowadzi ponadto Redakcja ZER. Zamówienia na prenumeratę wraz z dowodem wpłaty na konto Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: BPS S.A. O/Warszawa 07193015232020200253510001 prosimy nadsyłać pod adres IERiGŻ: 00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, pok. 210a (skr. poczt. 984). Warszawa 2006 Nakład 400 egz. Ark. wyd. 15,50 Ark. druk. 11,00 Skład i łamanie: M. Polakowska-Karol Wydrukowano w Drukarni „Karo“ tel. 0~22 790 20 19 Artykuły WOJCIECH JÓZWIAK GRAŻYNA NIEWĘGŁOWSKA TOMASZ CZEKAJ Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB Warszawa ZACHOWANIA GOSPODARSTW DZIAŁAJĄCYCH NA OBSZARACH O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH Wstęp Od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej polska wieś i rolnictwo objęte zostały budżetowym wsparciem w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) oraz funduszy strukturalnych. Wśród działań zaliczanych do II filaru WPR, a realizowanych w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), jako pierwsze udostępnione zostały płatności z tytułu prowadzenia działalności rolniczej na terenach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Jest to, po dopłatach bezpośrednich, najpowszechniej stosowany instrument WPR. Dopłaty dla gospodarstw rolnych położonych na terenach ONW mają ograniczać spowodowane lokalnymi utrudnieniami różnice dochodów, w stosunku do dochodów pozostałych gospodarstw rolnych naszego kraju. Ma to z założenia przeciwdziałać lokalnemu wyludnianiu się obszarów wiejskich i zatracaniu ich rolniczego charakteru. Nie dysponujemy wiedzą o obszarach ONW i o gospodarstwach, które tam istnieją, ani też o zainteresowaniu producentów rolnych składaniem wniosków o stosowne dopłaty budżetowe. Niniejsza publikacja ma tę lukę wypełnić. Przeprowadzona analiza ma charakter analizy poziomej. Porównywano bowiem parametry charakteryzujące gospodarstwa wydzielonych grup między sobą. Gospodarstwem rolnym nazwano w tym opracowaniu gospodarstwo o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych, bez względu na rodzaj prowadzonej produkcji (roślinna, zwierzęca). Tylko takie gospodarstwa mogą być beneficjentami dopłat wypłacanych z tytułu położenia na terenach ONW. Dochody gospodarstw policzono jako różnicę wartości produkcji roślinnej, zwierzęcej i innej sprzężonej, powiększonej o subwencje budżetowe, oraz kosztów, które obejmują: zużycie bezpośrednie, amortyzację, podatki oraz koszty czynników zewnętrznych (opłata pracy najemnej, opłata za dzierżawę środków produkcji i odsetki od kredytów oraz pożyczek). Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj Źródłem danych empirycznych były wyniki powszechnego spisu rolnego z 2002 roku [6], szacunki ekonomiczne dla rolnictwa (RER) [1] oraz efekty monitoringu Polskiego FADN. Dwa ostatnie źródła obejmują dane z 2004 roku. Charakterystyka obszarów ONW Obszary ONW obejmują w Polsce: 1. Obszary górskie, z gminami, w których ponad 50% użytków rolnych (UR) jest położone na wysokości powyżej 500 metrów n.p.m. Utrudnienia w gospodarowaniu na tych obszarach związane są z krótkim okresem wegetacji roślin oraz z występowaniem dużego nachylenia terenu, co zwiększa nakłady pracy i wymaga specjalnego sprzętu oraz określonego gospodarowania [7]. 2. Obszary nizinne, którym grozi zaprzestanie użytkowania ziemi, a w związku z tym również zmiana krajobrazu. Obszary nizinne podzielono na dwie strefy: strefę nizinną I i strefę nizinną II. Zasady wydzielania tych stref określa tabela 1. Zasady wydzielania ONW na obszarach nizinnych Liczba osób na 1 km2 do 40 40,1-60 powyżej 60 Tabela 1 Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej < 52 52,1-56 56,1-66,0 (warunki 66,1-72,5 (warunki (znaczne skrajnie (utrudnienia) niekorzystne) utrudnienia) niekorzystne) strefa II strefa I strefa I strefa I strefa II strefa I strefa I strefa II strefa I - Źródło: Plan rozwoju obszarów wiejskich dla Polski na lata 2004-2006. MRiRW, Warszawa 2004. 3. Obszary ze specyficznymi utrudnieniami, na których działalność rolnicza powinna być kontynuowana w celu poprawy stanu środowiska, utrzymania walorów krajobrazu i zachowania ich potencjału turystycznego. Obejmują one gminy rejonów podgórskich oraz obręby geodezyjne, które w przeszłości zostały wydzielone w strefie podgórskiej. Na obszarach tych gospodarstwa rolne charakteryzują się małą powierzchnią i niekorzystnym rozłogiem pól, a ze względu na rzeźbę terenu są też narażone na erozję wodną. Charakteryzowane obszary wyróżnia poza tym duży udział trwałych użytków zielonych w strukturze użytków rolnych. W efekcie, w zasięgu wydzielonych obszarów ONW znalazło się 50,7% użytków rolnych1, zamieszkiwanych przez 48% ludności rolniczej. Uzupełnienie ONW według granic obrębów geodezyjnych spowodowało niewielki wzrost wydzielonych obszarów ONW. 1 Udział obszarów ONW w powierzchni użytków rolnych w Polsce nie odbiega od wielkości analogicznego wskaźnika obliczonego dla większości krajów członkowskich Unii Europejskiej. Jednak w Luksemburgu, Austrii, Grecji, Hiszpanii, Portugalii i Szwecji jest on większy, dużo mniejszy zaś w Belgii, Danii i Holandii. Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach Tereny ONW w Polsce cechuje kilkukrotnie większa liczba ludności związanej z rolnictwem w przeliczeniu na jednostkę powierzchni użytków rolnych, w stosunku do terenów znajdujących się poza wydzielonymi strefami ONW [2]. Wymagania wobec beneficjentów ONW i płatności otrzymywane przez rolników Polskie prawo2 określa wymagania wobec producentów rolnych, którzy składają wnioski o wsparcie z funduszy budżetowych z tytułu gospodarowania na obszarach ONW. W związku z tym producenci powinni prowadzić działalność rolniczą zgodnie z zasadami zwykłej dobrej praktyki rolniczej. Oznacza to, że powinni przestrzegać wymagań dotyczących: – stosowania nawozów i ich przechowywania, – rolniczego wykorzystania ścieków na terenie gospodarstwa rolnego, – rolniczego wykorzystania komunalnych osadów ściekowych, – stosowania i przechowywania środków ochrony roślin, – gospodarki na użytkach zielonych, – utrzymania czystości i porządku w gospodarstwie rolnym, – ochrony siedlisk przyrodniczych, – ochrony gleb, – gospodarki wodnej. Jeżeli kontrola wykaże brak przestrzegania zasad zwykłej dobrej praktyki rolniczej, wówczas płatność ONW należna za dany rok podlega zmniejszeniu o 7% lub wstrzymaniu. Ponadto producent rolny, któremu przyznano płatność z tytułu ONW, jest zobowiązany przechowywać przez pięć lat: • dowody zakupu nawozów i środków ochrony roślin, • plan nawożenia i kopie pozwolenia wodnoprawnego w przypadku rolniczego wy­ko­rzystania ścieków i komunalnych osadów ściekowych, • atest dla opryskiwacza ciągnikowego oraz dokumenty: – potwierdzające ukończenie szkolenia w zakresie stosowania środków ochrony roślin w produkcji roślinnej, – charakteryzujące zabiegi wykonywane przy użyciu środków ochrony roślin. Metodyka ustalania płatności dla rolników-beneficjentów została oparta na różnicach w osiąganych dochodach z produkcji rolniczej na terenach ONW i poza nimi. Za podstawę określania płatności przyjęto zróżnicowanie dochodu rolniczego w gospodarstwach z obszaru referencyjnego i w gospodarstwach z terenów ONW. 2 Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 kwietnia 2004 (Dz. U. Nr 73, poz. 656 i 657) w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, objętej planem rozwoju obszarów wiejskich – za Rozporządzeniem Rady (WE) 1257/1999 w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej. Szczegółowe dane dotyczące wyżej wymienionych wymagań zostały określone w załączniku do tego rozporządzenia. Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj Pomoc finansowa udzielana jest w postaci corocznych zryczałtowanych płatności (dopłat wyrównawczych), przyznawanych rolnikom do hektara użytków rolnych położonych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania i pozostających w użytkowaniu rolniczym. Płatnością mogą być objęte grunty orne, sady i trwałe użytki zielone. Kwoty płatności zawiera tabela 2. Tabela 2 Wysokość stawek dopłat wyrównawczych do gruntów na obszarach ONW Kategorie ONW Górskie Nizinne: - strefa nizinna I - strefa nizinna II Obszary ze specyficznymi naturalnymi utrudnieniami Dopłata w zł/ha 320 179 264 264 Źródło: www.arimr.gov.pl Dopłaty wyrównawcze z tytułu ONW podlegają zmniejszeniu (modulacji) w miarę wzrostu powierzchni gruntów rolnych gospodarstwa. Tak więc rolnicy użytkujący gospodarstwo rolne o wielkości od 1 do 50 hektarów otrzymują płatność z tytułu ONW w pełnej wysokości, gospodarstwa o powierzchni od 50 do 100 ha otrzymują 50% stawki podstawowej płatności, natomiast jeszcze większe gospodarstwa otrzymują odpowiednio mniej, lub nie są objęte dopłatą (tabela 3). Kwota dopłat wyrównawczych z tytułu ONW a obszar gospodarstwa Obszar (ha) 1-50 50-100 100-300 Ponad 300 Tabela 3 Dopłata wyrównawcza ONW 100% płatności 50% płatności 25% płatności brak płatności Źródło: www.arimr.gov.pl Powyższe ograniczenia wypłat zostały wprowadzone w wyniku analizy poszczególnych typów produkcyjnych i grup obszarowych gospodarstw oraz korzyści osiąganych przez duże gospodarstwa z racji rosnącej skali prowadzonej produkcji. Organizacja gospodarstw i produkcji oraz uzyskiwane wyniki Z uwagi na brak innych danych charakteryzujących gospodarstwa rolne na terenach ONW, posłużono się danymi z powszechnego spisu rolnego przeprowadzonego w 2002 roku [6]. Dane te nie obejmują gospodarstw położonych na obszarach ze specyficznymi utrudnieniami, z wyjątkiem liczb zestawionych w tabeli 4. Wpływ tego pominięcia na wyniki analizy jest jednak niewielki, ponieważ obszary ze specyficznymi utrudnieniami zajmują tylko około 2% ogólnej powierzchni ONW. Poza tym połączono gospodarstwa strefy I i II nizinnych obszarów ONW w jeden agregat, również ze względu na brak danych liczbowych. Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach W strukturze gospodarstw rolnych z terenów ONW dominują gospodarstwa położone na terenach nizinnych (tabela 4). Zbliżoną ocenę można też sformułować, jeśli za miarę udziału weźmie się powierzchnię użytków rolnych. Tabela 4 Liczba gospodarstw oraz posiadany obszar użytków rolnych w gospodarstwach położonych na terenach ONW i poza nimi Tereny ONW Wyszczególnienie górskiea nizinne Liczba gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (tys.) Struktura (%) Obszar użytków rolnych (tys. ha) Struktura (%) 105 5,4 530 3,3 Pozostałe Razem tereny kraj razem rolnicze 1084 55,4 8270 50,9 1189 60,8 8800 54,2 767 39,2 7463 45,8 1956 100,0 16263 100,0 a łącznie z obszarami o specyficznych utrudnieniach. Źródło: Obliczenia własne sporządzone na podstawie opracowania [6]. Gospodarstwa analizowanych grup różnią się posiadanym potencjałem wytwórczym (tabela 5). Gospodarstwa z terenów ONW dysponują średnio mniejszym o 2,33 ha obszarem użytków, tj. o blisko 24% mniejszym od gospodarstw z pozostałych rejonów rolniczych. Wśród gospodarstw z terenów ONW są także duże różnice: najmniejsze obszarowo są gospodarstwa z górskich terenów ONW. Gospodarstwa z terenów ONW są gorzej wyposażone w maszyny i urządzenia, o czym świadczy udział gospodarstw dysponujących ciągnikiem (tylko co drugie gospodarstwo z terenów ONW, natomiast na pozostałych terenach rolniczych około 2/3 gospodarstw). Tabela 5 Powierzchnia użytków rolnych oraz wyposażenie w mechaniczną siłę pociągową gospodarstw, zatrudnienie i posiadany obszar użytków rolnych w gospodarstwach położonych na terenach ONW i poza nimi Wyszczególnienie Średni obszar użytków rolnych 1 gospodarstwa (ha) Udział gospodarstw z co najmniej 1 ciągnikiem (%) Tereny ONW górskie nizinne średnio Pozostałe tereny rolnicze Średnio kraj 5,05 7,63 7,40 9,73 8,31 51,2 42,0 46,9 65,7 51,8 Źródło: Jak w tabeli 4. Gospodarstwa analizowanych grup różnią się również stopniem wykorzystania posiadanych gruntów oraz strukturą zasiewów (rys. 1-2). Różnica w stopniu wykorzystania gruntów ornych w gospodarstwach z terenów ONW w porównaniu do pozostałych terenów rolniczych nie jest co prawda duża Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj (wynosi zaledwie 3,3 punktu procentowego = 3,3 p.p.), ale jest ona istotna między grupami gospodarstw z terenów ONW. Gospodarstwa z górskich terenów odłogują bowiem, bądź ugorują 39-40% powierzchni użytków rolnych, podczas gdy gospodarstwa z nizinnych terenów ONW nieco ponad 18%. Gospodarstwa z górskich terenów ONW wykorzystują zatem zaledwie 60-61% gruntów ornych, zaś z nizinnych terenów ONW blisko 82%. Różnica w stopniu wykorzystania tego zasobu wynosi więc około 21 p.p. Średnio kraj Tereny ONW średnio Tereny ONW nizinne Tereny ONW górskie Pozostałe tereny rolnicze 0 5 10 15 20 25 30 35 40 (%) 45 Rys. 1. Udział odłogów i ugorów w powierzchni gruntów ornych (%). Źródło: Jak w tabeli 4. 80 70 (%) 60 50 40 30 20 10 0 Tereny ONW górskie Tereny ONW nizinne Tereny ONW średnio zboża strączkowe jadalne ziemniaki rośliny przemysłowe Pozostałe tereny rolnicze rośliny pastewne średnio kraj pozostałe uprawy Rys. 2. Struktura zasiewów w gospodarstwach położonych na terenach ONW i poza nimi (%). Źródło: Jak w tabeli 4. Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach Największe różnice w strukturze zasiewów między gospodarstwami z terenów ONW i z pozostałych terenów rolniczych widoczne są w przypadku udziału roślin przemysłowych oraz zbóż. Gospodarstwa z terenów ONW mają większy o 3,4 p.p. udział zbóż w strukturze zasiewów (głównie żyta i owsa), oraz o 4,6 p.p. mniejszy udział roślin przemysłowych. Rzutuje to niewątpliwie negatywnie na uzyskiwane przez nie wyniki ekonomiczne. Charakterystyczna jest struktura zasiewów w gospodarstwach położonych w górskich terenach ONW. Wyróżnia je mały udział zbóż i roślin przemysłowych w strukturze zasiewów, większy natomiast udział ziemniaków i roślin pastewnych. Gospodarstwa na terenach ONW cechuje znacznie mniejszy poziom intensywności produkcji roślinnej w porównaniu do gospodarstw z pozostałych terenów rolniczych. Świadczy o tym udział gospodarstw stosujących nawożenie mineralne: – gospodarstwa z górskich terenów ONW – gospodarstwa z nizinnych terenów ONW – średnio gospodarstwa z terenów ONW – gospodarstwa z pozostałych terenów rolniczych – średnio gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych 64,7% 54,5% 55,4% 96,9% 71,7% Gospodarstwa z terenów ONW posiadają dużo mniejszą (o około 69%) obsadę zwierząt, czyli liczbę sztuk dużych inwentarza żywego przeliczoną na 100 ha użytków rolnych (tabela 6). Szczególnie zwraca uwagę bardzo mała obsada zwierząt w gospodarstwach z nizinnych terenów ONW, które cechuje zła jakość gleb. Około 46% tych gospodarstw nie prowadzi produkcji zwierzęcej, w istocie więc obsada zwierząt w 54% gospodarstw wynosi około 40 sztuk dużych, zaś w pozostałej części gospodarstw jest ona równa zeru. Taka sytuacja w dłuższym okresie grozi mineralizacją próchnicy glebowej, ze wszystkimi negatywnymi skutkami tego zjawiska. Korzystniejsza pod tym względem sytuacja jest w gospodarstwach z górskich terenów ONW. Obserwuje się rówież duże zróżnicowanie skali chowu drobiu w analizowanych grupach gospodarstw. Tabela 6 Pogłowie zwierząt w gospodarstwach położonych na terenach ONW i poza nimi Wyszczególnienie Obsada zwierząt (liczba sztuk dużych inwentarza żywego na 100 ha użytków rolnych) Drób w przeliczeniu na 1 gospodarstwo (szt.) Źródło: Jak w tabeli 4. Tereny ONW górskie nizinne średnio Pozostałe tereny rolnicze Średnio kraj 38,9 21,8 22,9 74,8 46,7 4,4 7,1 8,6 245,8 101,6 10 Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj Różna jest ponadto struktura pogłowia zwierząt w gospodarstwach z terenów ONW i z pozostałych terenów (rys. 3). Gospodarstwa z nizinnych terenów ONW wyróżnia daleko idąca specjalizacja w chowie trzody chlewnej, zaś pozostałe gatunki mają znaczenie drugorzędne. Duży udział bydła w pogłowiu zwierząt występuje natomiast w gospodarstwach z górskich terenów ONW i pozostałych terenów rolniczych. Obie te grupy gospodarstw różnią się jednak udziałem trzody chlewnej i koni. (%) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Tereny ONW górskie bydło Tereny ONW nizinne Tereny ONW średnio owce i kozy Pozostałe Średnio kraj tereny rolnicze trzoda chlewna konie Rys. 3. Struktura pogłowia zwierząt w gospodarstwach położonych na terenach ONW i poza nimi (%). Źródło: Jak w tabeli 4. Niewielki udział koni w strukturze stada zwierząt w gospodarstwach z pozostałych terenów rolniczych koresponduje z dużym udziałem gospodarstw dysponujących co najmniej jednym ciągnikiem (patrz tabela 5). Udział gospodarstw z produkcją zwierzęcą przedstawia się następująco: – gospodarstwa z górskich terenów ONW – gospodarstwa z nizinnych terenów ONW – średnio gospodarstwa z terenów ONW – gospodarstwa z pozostałych terenów rolniczych – średnio gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych 91,4% 54,2% 57,5% 51,3% 55,1% Jak widać z powyższego zestawienia, udział gospodarstw z produkcją zwierzęcą na terenach ONW jest więc większy o 6,2 p.p. w porównaniu do gospodarstw z pozostałych terenów. Trudne warunki gospodarowania wymuszają zatem zainteresowanie chowem zwierząt, mimo to aż około 46% gospodarstw z nizinnych terenów ONW nie prowadzi takiej produkcji. Obniża to dochody, bo produkcja roślinna na gruntach złej jakości jest mało opłacalna. Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach 11 Fakt iż, zdecydowana większość gospodarstw rolnych z górskich terenów ONW prowadzi produkcję zwierzęcą, wiąże się zapewne z nastawieniem tych gospodarstw na samozaopatrzenie rodzin rolniczych. W świetle powyższej analizy nie zaskakują niewielkie efekty osiągane przez gospodarstwa z terenów ONW. Według danych GUS, produkcja towarowa z 1 ha użytków rolnych w 2002 roku wynosiła: – w gospodarstwach z górskich terenów ONW – w gospodarstwach z nizinnych terenów ONW – średnio w gospodarstwach z terenów ONW – w gospodarstwach z pozostałych terenów rolniczych – średnio w gospodarstwach o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych 1091 zł 2146 zł 2104 zł 2795 zł 2429 zł Była ona zatem w gospodarstwach z terenów ONW mniejsza o 24,7% w porównaniu do produkcji w gospodarstwach z pozostałych terenów rolniczych. Szczególnie małą produkcją towarową z jednostki powierzchni użytków rolnych cechowały się gospodarstwa z górskich terenów ONW (o około 55% mniejszą od średnich krajowych wyników), jednak najprawdopodobniej gospodarstwa te dużą część swojej produkcji przekazywały na samozaopatrzenie. Gdyby zatem dodać wartość produktów zużytych na potrzeby rodzin rolniczych do wartości produkcji towarowej, to okazałoby się, że różnica ta jest mniejsza. Dochody uzyskane przez gospodarstwa w 2004 roku zestawiono w tabeli 7. Są one również bardzo zróżnicowane. Średnie dochody 1 gospodarstwa z terenów ONW są mniejsze o 6047 zł, tj. o około 51% od średniego dochodu 1 gospodarstwa z pozostałych terenów rolniczych. Najmniejsze dochody (mniejsze o około 80% od średnich dochodów w kraju) uzyskały gospodarstwa z górskich terenów ONW. Tabela 7 Dochodya gospodarstw z terenów ONW i pozostałych terenów rolniczych w 2004 roku Wyszczególnienie Średnie dochody w zł na 1 gospodarstwob Średnie dochody gospodarstwb w kraju = 100 a Tereny ONW górskie nizinne średnio Pozostałe tereny rolnicze 1595 6141 5736 11783 7999 19,9 76,7 71,7 147,3 100,0 Średnio kraj Ponieważ próba gospodarstw objęta monitoringiem Polskiego FADN nie była jeszcze kompletna, więc wstępne ustalenia dopasowano do wyników rachunku ekonomicznego RER. Wstępne obliczenia do rachunku sporządził T. Czekaj, końcowe zaś sporządził W. Józwiak. b W rachunku wzięto pod uwagę wszystkie gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych, z których 17,1% nie prowadziło produkcji rolniczej. 12 Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj Krótka analiza złożonych przez rolników wniosków o dopłaty wyrównawcze w 2004 roku Rolnicy w 2004 roku złożyli blisko 630 tys. wniosków o dopłaty wyrównawcze z tytułu gospodarowania na gruntach ONW, a więc zaledwie 53,0% potencjalnych beneficjentów, z tego na obszarach: – górskich 50,0% – ze specjalnymi utrudnieniami 98,4% – nizinnych w strefie I 49,4% – nizinnych w strefie II 98,4% Tak niewielki udział wniosków w liczbie potencjalnych beneficjentów był wynikiem niespełnienia przez dużą ich część warunków zwykłej praktyki rolniczej, o których pisano wcześniej. Największy udział wniosków o dopłaty w relacji do ogólnej liczby gospodarstw (tabela 8) odnotowano w woj. podlaskim (61,2%), warmińsko-mazurskim (52,1%) i wielkopolskim (52,0%), najmniejszy zaś w woj. śląskim (12,0%), opolskim (14,6%) podkarpackim (18,9%). Tabela 8 Liczba wniosków o dopłaty z tytułu ONW na tle ogólnej liczby gospodarstw oraz średnia płatność w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych w poszczególnych województwach w 2004 roku Województwo Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Średnio Udział wnioskodawców ONW w ogólnej liczbie gospodarstw (%) 21,7 35,2 25,3 42,8 40,2 22,3 39,1 14,6 18,9 61,2 36,8 12,0 24,4 52,1 52,0 39,3 32,2 Źródło: Wyliczenia własne na podstawie danych ARiMR oraz PSR 2002, GUS. Płatność (zł/ha) 174 162 172 130 188 273 201 164 215 197 165 200 203 148 171 120 176a Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach 13 Ogólna powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach wnioskodawców wynio­sła 6442,4 tys. ha, czyli 73,2% w stosunku do łącznej analogicznej powierzchni w gospodarstwach potencjalnych beneficjentów, co oznacza, że wnioskodawcami byli głównie rolnicy dysponujący gospodarstwami o większej od średniej powierzchni użytków rolnych. Odmienna sytuacja miała miejsce jedynie na obszarach górskich ONW, gdzie wnioskodawcami byli rolnicy dysponujący gospodarstwami o powierzchni zbliżonej do średniej. Najmniejsze kwoty płatności w przeliczeniu na 1 hektar uzyskali rolnicy z obszaru nizinnego strefy I (150,1 zł), a najwyższe odnotowano na obszarze górskim (295,0 zł). Takie dane świadczą o dużym udziale gospodarstw o powierzchni powyżej 50 ha na obszarze nizinnym strefy I, a wiąże się to z zasadą modulacji, o której pisano wcześniej. Największy wpływ modulacja miała w strefie I obszarów nizinnych, najmniejszy zaś w strefie II tych obszarów oraz na terenach górskich. Wnioski 1. Ze wsparcia budżetowego z powodu położenia na terenach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) może w Polsce korzystać około 60,8% gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha, które dysponują około 54% całkowitej powierzchni użytków rolnych kraju. 2. Wsparcie budżetowe jest bardzo potrzebne gospodarstwom z obszarów ONW. Charakteryzują się bowiem one na tle innych gospodarstw dużo mniejszym wyposażeniem w czynniki produkcji, o czym świadczy mniejsza średnia powierzchnia użytków rolnych gospodarstw oraz mniejszy udział gospodarstw dysponujących ciągnikiem rolniczym. Cechuje je poza tym mało korzystna struktura zasiewów, co przejawia się dużym udziałem mało intratnych upraw (żyto, owies) i w niewielkim udziale zyskownych zazwyczaj roślin przemysłowych. Mniejszy jest też udział gospodarstw stosujących nawożenie mineralne. Gospodarstwa z terenów ONW wyróżnia nieco większy udział gospodarstw z produkcją zwierzęcą, co najprawdopodobniej wiąże się z nastawieniem tych gospodarstw na samozaopatrzenie rodzin oraz zapewnienie nawożenia organicznego. Jest to jednak produkcja prowadzona na małą skalę i najprawdopodobniej w sposób ekstensywny. W efekcie średni dochód gospodarstwa z terenów ONW był w 2004 roku mniejszy o 6047 zł (48,7%) od średniego dochodu gospodarstwa z pozostałych terenów rolniczych. 3. Gospodarstwa położone na terenach ONW są mocno zróżnicowane. Wyposażenie w czynniki produkcji gospodarstw górskich jest zbliżone do wyposażenia gospodarstw z terenów nizinnych, ale te pierwsze wyróżnia: – istotnie większy udział odłogów i ugorów w powierzchni gruntów ornych, – mniejszy udział zbóż i roślin przemysłowych, a większy ziemniaków i roślin pastewnych, – znacznie większa obsada zwierząt, – znacząco większy udział bydła w pogłowiu zwierząt, mniejszy zaś trzody i drobiu. 14 Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj Efektem tego zróżnicowania są różne kwoty dochodów uzyskiwanych z gospodarstw rolnych. Średnie dochody 1 gospodarstwa z terenów ONW górskich i ze specyficznymi utrudnieniami były w 2004 roku o 4546 zł (74,0%) mniejsze od analogicznie liczonych dochodów z nizinnych terenów ONW. 4. W 2004 roku wnioski o dopłaty wyrównawcze z tytułu gospodarowania na terenach ONW złożyło jedynie 53% potencjalnych beneficjentów, co spowodowało, że wsparciem objęto jedynie 73,2% powierzchni użytków rolnych na obszarach ONW. Przyczyną tej niekorzystnej sytuacji było najprawdopodobniej niespełnienie przez dużą część drobnych rolników wymagań związanym z obowiązkiem stosowania zwykłej dobrej praktyki rolniczej, gdyż nie stać ich było na sfinansowanie wymaganych obiektów wyposażenia technicznego. 5. Rozpoczęcie wypłat wszystkich kwot należnych z tytułu ONW ograniczy nieco dysproporcje dochodów występujące między analizowanymi grupami gospodarstw rolnych, ale nie wyeliminuje ich w pełni. Średni dochód 1 gospodarstwa z terenów ONW byłby w takiej sytuacji mniejszy o około 4847 zł, tj. o 41% od średniego dochodu gospodarstwa z pozostałych terenów rolniczych. Różnica dochodu 1 gospodarstwa z górskich terenów ONW byłaby natomiast o 72% mniejsza od średniego dochodu gospodarstw w kraju. 6. Zasada modulacji uzależniająca kwotę wypłat od powierzchni gospodarstw wywarła wpływ na kwotę płatności przeliczoną na 1 ha. Były one mniejsze z tego powodu o 6,3-16,1%, zależnie od kategorii i strefy obszaru ONW. 7. Podejmując w przyszłości podobne analizy, warto byłoby przeprowadzić je oddzielnie dla każdego z czterech rodzajów terenów ONW. Literatura: 1. Gomułka J., Floriańczyk Z.: Wyniki produkcyjno-ekonomiczne polskiego rolnictwa w świetle rachunków ekonomicznych dla rolnictwa (RER) /w:/ opracowaniu zbiorowym pod kier. A. Wosia pt. „Analiza produkcyjno-ekonomiczna sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej w 2004 roku”. IERiGŻ-PIB Warszawa 2005. 2. Józwiak W., Mirkowska Z.: Zatrudnienie na obszarach wiejskich w 2002 roku i w perspektywie następnych dwudziestu lat, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów o niskich wydajnościach (ONW). Ekspertyza dla MRiRW. Maszynopis, IERiGŻ Warszawa 2004. 3. Józwiak W., Czekaj T., Niewęgłowska G.: Sytuacja gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach. Ekspertyza dla MRiRW. Maszynopis, IERiGŻ Warszawa 2006. 4. Niewęgłowska G.: Zdolność rodzinnych gospodarstw rolnych do realizacji programu rolnośrodowiskowego. Maszynopis, IERiGŻ-PIB Warszawa 2005. 5. Niewęgłowska G.: Wsparcie polskich gospodarstw rolnych położonych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania /w:/ pracy zbiorowej pod red. W. Józwiaka pt. „Sytuacja ekonomiczna i aktywność gospodarcza różnych grup polskich gospodarstw rolniczych. Wstępne wyniki badań”. IERiGŻ-PIB, Program Wieloletni 2005-2009 nr 7, Warszawa 2005. Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach 15 6. Rolnictwo na terenach górskich i terenach o słabszych warunkach glebowych. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, Powszechny Spis Rolny 2002, GUS Warszawa, 2003. 7. Sprawozdanie z działalności ARiMR po akcesji do Unii Europejskiej. Warszawa 2005. 8. Ustawa z 28 listopada 2003 roku o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. Dz. U. Nr 229, poz. 2273 wraz z późniejszymi zmianami. 9. Wieliczko B.: Wykorzystanie unijnego wsparcia finansowego dla Polskiej wsi i rolnictwa w pierwszym roku członkostwa w Unii Europejskiej. Komunikaty, Raporty, Ekspertyzy nr 508, IERiGŻ-PIB Warszawa 2005. 10. Witek T.: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin. IUNG Puławy 1994. WOJCIECH JÓZWIAK, GRAŻYNA NIEWĘGŁOWSKA, TOMASZ CZEKAJ Institute of Agricultural and Food Economics - National Research Institute Warszawa THE BEHAVIOUR OF FARMS OPERATING IN THE POOR CONDITIONS AREAS Summary Making use of the results of the Common Agricultural Survey of 2002, the economic accounts for agriculture and the results of monitoring of the Polish FADN (2004), the organization as well as the production and income situation of farms operating in the areas of poor conditions for agriculture have been analysed and presented in the article. The interest of such farmers in payments which were available to them in 2004 has been also considered. MARIUSZ MACIEJCZAK Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Warszawa EKONOMICZNE I RYNKOWE ASPEKTY WSPÓŁISTNIENIA PRODUKTÓW MODYFIKOWANYCH GENETYCZNIE I NIEZMIENIONYCH W ŁAŃCUCHACH DYSTRYBUCJI ŻYWNOŚCI I PASZ Wstęp Rozwój biotechnologii i wykorzystanie jej osiągnięć w praktyce rolniczej powoduje, że na świecie z roku na rok rośnie powierzchnia upraw roślin modyfikowanych genetycznie (ang. Genetically Modified Organisms, GMO). System produkcji rolniczej wykorzystujący najnowsze zdobycze biotechnologii budzi dziś wiele kontrowersji. Zważając jednak na skalę jego rozwoju, poza ogólną dyskusją na temat słuszności oraz korzyści i kosztów uwolnienia GMO do środowiska naturalnego, zastosowania w praktyce rolniczej, a w efekcie wykorzystania w żywieniu ludzi i zwierząt, należy zwrócić szczególną uwagę na kwestie współistnienia produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych, tzn. konwencjonalnych i ekologicznych w całym łańcuchu dystrybucji żywności i pasz. Jest to istotne, ponieważ niezależnie od tempa rozwoju i wielkości wykorzystania poszczególnych systemów produkcji rolniczej w przyszłości, dziś pewnym jest, że systemy te, pomimo różnych założeń, będą funkcjonowały obok siebie (współistniały) w praktyce rolniczej, a produkty z nich pochodzące będą równolegle dostępne na rynku, w efekcie konkurując między sobą. Zagadnienia współistnienia, często zwanego również koegzystencją1, produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych można rozpatrywać w wielu wymiarach. Ma ono bowiem wiele aspektów, zarówno etycznych, prawnych, jak i środowiskowych, społecznych, ekonomicznych czy rynkowych. Wiele z tych kwestii jest dziś obszarem nie do końca zbadanym. Jednak konsumenci, rolnicy, przetwórcy i dystrybutorzy żywności oczekują, że będą mieli rzeczywistą możliwość wyboru pomiędzy produktami modyfikowanymi genetycznie i niezmienionymi. Zagwarantowanie tych możliwości poprzez zabezpieczenie odpowiednich warunków dla współistnienia wymaga zmian w sposobach zarządzania na poziomie 1 W słowniku wyrazów obcych czytamy, że koegzystencja oznacza współistnienie, stąd dla potrzeb niniejszego artykułu używane będzie słowo współistnienie. Źródło: Kopaliński Wł. (1985): Słownik wyrazów obcych. PWN, Warszawa. 17 Ekonomiczne i rynkowe aspekty współistnienia produktów całego łańcucha dystrybucji, począwszy od produkcji kwalifikowanego materiału siewnego, a skończywszy na koszyku konsumenta. W niniejszym artykule przedstawione zostaną ekonomiczne i rynkowe uwarunkowania współistnienia w świetle wyników najnowszych badań prowadzonych na świecie w tym zakresie. Rolnictwo oparte na biotechnologii Rolnictwo oparte na biotechnologii można zdefiniować jako system gospodarowania wykorzystujący organizmy modyfikowane genetycznie, dążący do uzyskania jak największych korzyści ekonomicznych i przewag konkurencyjnych na rynku, wynikających z wdrożenia postępu biologicznego, technologicznego i organizacyjnego. 100 uprawy ekologiczne uprawy transgeniczne mln ha 80 60 40 20 0 2000 2001 2002 lata 2003 2004 Rys. 1. Powierzchnia upraw transgenicznych na świecie w latach 2000-2004. Źródło: [6]. W 2004 r. ogólna powierzchnia upraw GMO na świecie wynosiła 81 mln ha i wzrosła w porównaniu do roku poprzedniego o 13,3% (rys. 1). Rośliny modyfikowane genetycznie w 2004 r. uprawiane były przez ponad 8,25 mln rolników z 17 krajów. Dla porównania, w 2003 uprawą takich roślin zajmowało się 7 mln rolników w 18 krajach. Największymi producentami GMO na świecie w 2004 r były: Stany Zjednoczone – 47,6 mln ha (59% globalnego areału upraw GMO), Argentyna – 16,2 mln ha (20%), Kanada – 5,4 mln ha (6%), Brazylia – 5,0 mln ha (6%), Chiny – 3,7 mln ha (5%), Paragwaj – 1,2 mln ha (2%) oraz Indie – 0,5 mln ha (1%). W Unii Europejskiej (UE) największą powierzchnię upraw GMO posiadała Hiszpania, gdzie w 2004 r. uprawiano 58 000 ha genetycznie modyfikowanej kukurydzy, notując wzrost o 80% w porównaniu do 2003 r. W Europie Centralnej i Wschodniej największym producentem GMO był kraj kandydujący do UE – Rumunia, gdzie w 2004 r. uprawiano 50 000 ha modyfikowanej genetycznie soi [6]. 18 Mariusz Maciejczak Spośród nowych krajów członkowskich UE uprawy GMO można spotkać w Czechach. W 2005 r. po raz pierwszy dopuszczono tu do uprawy rośliny GMO i 52 rolników wysiało genetycznie modyfikowaną kukurydzę Bt MON 810 na ogólnej powierzchni 270 ha, z czego 59% na polach o powierzchni poniżej 1 ha [5]. Ponad połowa (56%) soi uprawianej na świecie w 2004 r. była modyfikowana genetycznie. Równie wysoki udział upraw GMO w globalnym areale zanotowano w przypadku bawełny – 28%, rzepaku – 19% i kukurydzy – 14% (rys. 2). 160 uprawy transgeniczne pozostałe uprawy 20,02 48,16 122,98 mln ha 120 80 40 37,84 0 soja 8,96 4,37 23,04 18,63 bawełna rzepak kukurydza Rys. 2. Powierzchnia upraw transgenicznych w globalnym areale w 2004 r. Źródło: [6]. Zważając na skalę zastosowania soi i kukurydzy oraz rzepaku w żywieniu ludzi i zwierząt, kwestie współistnienia w świetle wyżej przytoczonych danych nabierają bardzo dużego znaczenia. Należy podkreślić, że jeśli ponad połowa globalnego areału uprawy soi, której UE jest importerem netto, jest modyfikowana genetycznie, zagwarantowanie mechanizmów umożliwiających producentom, przetwórcom, a w szczególności konsumentom dokonanie świadomych wyborów pomiędzy produktami modyfikowanymi genetycznie a niezmienionymi staje się priorytetem w odniesieniu do bezpieczeństwa żywnościowego całej Wspólnoty [10]. Ramy prawne współistnienia Jedynym prawodawstwem odnoszącym się w sposób bezpośredni do kwestii współistnienia jest dziś acquis communitaire Unii Europejskiej [3]. W dorobku prawnym Wspólnoty wypracowano regulacje odnoszące się zarówno do uwalniania GMO do środowiska naturalnego, jak również przetwórstwa produktów modyfikowanych genetycznie oraz ich funkcjonowania w łańcuchu żywnościo- Ekonomiczne i rynkowe aspekty współistnienia produktów 19 wym. Dyrektywa 2001/18/EC w sprawie zamierzonego wprowadzania do środowiska organizmów modyfikowanych genetycznie oraz uchylająca Dyrektywę Rady 90/220/EC reguluje zagadnienia uwalniania GMO do środowiska naturalnego w celach naukowych (np. próby polowe), precyzuje także zasady wprowadzania na rynek produktów zawierających lub składających się z GMO (np. do uprawy, importu lub przetwarzania) [7]. Rozporządzenie 1829/2003 na temat genetycznie modyfikowanej żywności i pasz dla zwierząt nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapobiegania niezamierzonemu zanieczyszczeniu GMO [13]. Rozporządzenie 641/2004 ustanawia szczegółowe przepisy wdrażania Rozporządzenia 1829/2003 [16]. Natomiast Rozporządzenie 1830/2003 odnosi się do możliwości śledzenia i etykietowania organizmów modyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych przy ich wykorzystaniu [14]. Przepisy tej regulacji nakładają obowiązek odpowiedniego znakowania produktów, jeśli zawierają więcej niż 0,9% GMO. Przemieszczanie się GMO pomiędzy krajami członkowskimi oraz eksport GMO do krajów trzecich są istotą Rozporządzenia 1946/2003 [15]. W związku z Rozporządzeniem 1829/2003 Komisja Europejska (KE) opublikowała Zalecenia dla państw członkowskich dotyczące opracowania narodowych strategii i najlepszych praktyk na rzecz współistnienia upraw modyfikowanych genetycznie, upraw tradycyjnych i upraw ekologicznych [17]. W dokumencie tym KE wyraźnie stwierdza, że żaden rodzaj rolnictwa – tradycyjne, ekologiczne, czy też wykorzystujące organizmy modyfikowane genetycznie – nie powinien być wykluczony w UE, zaś zdolność prowadzenia różnych systemów produkcji rolnej stanowi warunek wstępny zapewnienia szerokiego wyboru konsumentowi. Komisja stoi tym samym na stanowisku, ze współistnienie upraw modyfikowanych genetycznie, upraw tradycyjnych i upraw ekologicznych zależy od zdolności rolników do dokonania praktycznego wyboru pomiędzy tymi systemami produkcji, łącznie z wynikającym z mocy prawa obowiązkiem odpowiedniego ich oznaczania i przestrzegania zasad czystości. Równocześnie Komisja podkreśla, że działania na rzecz współistnienia mające na celu ochronę środowiska i zdrowia ludzkiego są regulowane przez odrębne akty prawne. Kwestia współistnienia zaś, o której mowa w Zaleceniu, dotyczy przede wszystkim potencjalnych strat ekonomicznych oraz wpływu zmieszania roślin modyfikowanych genetycznie i roślin niezmienionych, a także odpowiednich działań, jakie mogą zostać podjęte w celu ograniczenia do minimum przypadków zmieszania. Należy jednak pamiętać, że struktura gospodarstw i systemów rolnych oraz warunki ekonomiczne i naturalne produkcji rolniczej w Unii Europejskiej są krańcowo różne. Różne będą zatem, w zależności od regionu UE, skuteczne i efektywne kosztowo działania na rzecz współistnienia upraw modyfikowanych genetycznie i niezmienionych. Ekonomiczne aspekty współistnienia Współistnienie produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych rodzi określone konsekwencje ekonomiczne zarówno dla rolników, przetwórców, jak 20 Mariusz Maciejczak i konsumentów. W tym kontekście współistnienie należy rozpatrywać biorąc pod uwagę różne wymiary łańcuchów dystrybucji żywności i pasz. W wielu przypadkach łańcuchy dystrybucji, w których występują produkty GMO, mają dziś charakter międzynarodowy. Rodzi się jednak pytanie, na ile ów globalny wymiar ma wpływ na uwarunkowania ekonomiczne w kontekście regionalnym, czy lokalnym? Jedną z pierwszych prób ekonomicznego spojrzenia na zagadnienia współistnienia produktów modyfikowanych i niezmienionych w łańcuchu dystrybucji były badania zainicjowane przez Komisję Europejską [9]. Analiza przedstawionych wyników pozwala stwierdzić, że większość kwalifikowanego materiału nasiennego GMO na świecie sprzedawana jest na zasadach kontraktacyjnych. Rolnicy produkujący GMO, głównie w USA, Australii, Kanadzie i Argentynie z jednej strony uzyskują większą nadwyżkę bezpośrednią w porównaniu do konwencjonalnych lub ekologicznych, co związane jest głównie z ograniczeniem stosowania drogich środków ochrony roślin oraz uzyskiwaniem wysokich plonów. Z drugiej zaś, w związku z postępującą koncentracją i specjalizacją produkcji oraz jednocześnie zakazem stosowania własnego materiału siewnego, w coraz większym stopniu uzależnieni są bezpośrednio od firm sprzedających kwalifikowany materiał siewny GMO, a pośrednio od właścicieli praw patentowych do odmian, którymi są globalne firmy nasienne. Ekonomiczną konsekwencją takiego działania jest wysoka cena kwalifikowanego materiału siewnego, oraz koszty transakcyjne wynikające z jego zastosowania. Problematykę kosztów należy uznać za kluczową w analizie ekonomicznych aspektów współistnienia. Korzyści wynikające z tańszych surowców GMO można łatwo oszacować. Rodzi się jednak pytanie, ile kosztuje stosowanie GMO, ile zaś surowców wolnych od GMO? Co więcej – jakie koszty generuje na różnych etapach łańcucha dystrybucji niezamierzone zanieczyszczenie GMO i zapobieganie jemu? W końcu, jaki jest koszt alternatywny dla poszczególnych ogniw łańcucha w przypadku wyboru konkretnego systemu produkcji rolniczej, czy produktów z niego pochodzących? Z badań nad ekonomicznymi aspektami stosowania GMO w łańcuchu żywnościowym UE [13] wynika, że utrzymywanie polityki “wolne od GMO” staje się dla sektora żywnościowego i paszowego w UE coraz większym wyzwaniem. Obecnie liczne składniki żywności i pasz w UE są pochodzenia GMO. Odnosi się to głównie do soi. Równocześnie dostępność soi niemodyfikowanej i produktów z niej pochodzących z Brazylii (główny światowy dostawca soi) znacząco zmniejszy się do końca 2006 r., co spowoduje wzrost różnicy w cenie pomiędzy soją modyfikowaną, a soją niezmienioną. Przeprowadzone analizy wskazują, że różnica ta może osiągnąć poziom nawet 25%. Dla producentów produktów pochodzenia zwierzęcego (mięso, mleko, produkty mleczne) oznaczać to może wzrost cen pasz o 6 do 10% w ciągu najbliższych 3 lat, co prowadzić będzie do obniżenia opłacalności ich produkcji o 9-29%. Dla wytwórców produktów takich jak oleje i margaryny, odejście od surowców pochodzących z upraw GMO może również oznaczać znaczące (powyżej 16%) podwyższenie kosztów produkcji. Zdaniem autorów badania, taka zwyżka kosztów jest także możliwa w ciągu najbliższych 3 lat. Ekonomiczne i rynkowe aspekty współistnienia produktów 21 W badaniach europejskich od niedawna pojawiają się analizy oraz symulacje modelowe efektów ekonomicznych stosowania produktów wolnych od GMO. W odniesieniu do europejskiego łańcucha pasz dla zwierząt, analizowano 4 różne modele produkcji pasz zawierających GMO w ilości <0,9%, <0,25%, 0,0% oraz pasz ekologicznych [12]. Wynika z nich, że dodatkowe koszty stosowania w UE surowców wolnych od GMO wynoszą odpowiednio od 36 euro/t (<0,9% GMO) do 82,50 euro/t (0,0% GMO i surowce ekologiczne). Powodowało to wzrost wartości rynkowej towarów, np. w przypadku kukurydzy o 95,40 euro/t. Dodatkowe koszty związane były głównie ze zmianami w sposobie zarządzania w mieszalniach pasz (31-77%), z wdrożeniem dodatkowych standardów kontroli (3,8-9,4%) oraz koniecznością stosowania testów (ok. 6,3%). Wzrost ogólnej powierzchni upraw GMO w Europie został uznany za główne ryzyko we wszystkich scenariuszach. Za kolejne obszary ryzyka uznano zanieczyszczenie podczas produkcji polowej, transportu oraz przerobu. Właśnie problematyką kosztów wynikających z niezamierzonego zanieczyszczenia oraz kosztów izolacji GMO na poziomie gospodarstwa rolniczego zajęło się Centrum Badań Komisji Europejskiej (JRC-IPTS) w Sewilli, które przedstawiło raport [8], w którym analizowane są wyniki badań nad skutkami występowania różnych poziomów niezamierzonego zanieczyszczenia GMO w “typowych” gospodarstwach UE. Stwierdzono, że z chwilą, gdy w danym regionie uprawia się zarówno 10% jak i 50% upraw GMO, uzyskanie czystości na poziomie <0,1% jest praktycznie niemożliwe. Zależnie od rodzaju uprawy naturalne zanieczyszczenie GMO przy stosowaniu obecnych praktyk rolniczych wynosi od 0,1% w przypadku ziemniaków ekologicznych, do 2,2% w przypadku konwencjonalnej kukurydzy na kiszonkę. Co ciekawe, wyniki analiz modelowych pozwoliły na stwierdzenie, że czystość na poziomie 1% technicznie jest możliwa do uzyskania zarówno w scenariuszu 10% jak i 50%, ale pociąga to za sobą bardzo wysokie koszty (do 41%), związane głównie ze zmianą praktyk stosowanych w gospodarstwie. Tylko premia płacona w cenie za produkty ekologiczne jest w stanie pokryć wysokie koszty związane z segregacją. Wydaje się jednak, że uprawa w jednym gospodarstwie roślin modyfikowanych genetycznie, konwencjonalnych i ekologicznych jest scenariuszem nierealistycznym. Badania prowadzone w Polsce skupiają się również na problemach efektu ekonomicznego stosowania technologii GMO w gospodarstwie rolniczym [2]. Analizie symulacyjnej poddano dane empiryczne z 2003 r. określając wpływ stosowania odmian genetycznie modyfikowanych rzepaku, kukurydzy i buraków cukrowych. Określono efekty teoretycznego zastosowania tych odmian na m.in. plon, koszty bezpośrednie oraz nadwyżkę bezpośrednią (tabela 1). Uzyskane wyniki z analiz modelowych odniesiono do efektów na skalę ogólnopolską. Jak wynika z analiz, zastosowanie technologii GMO w odniesieniu do polskich warunków i przy zastosowaniu „typowych” praktyk rolniczych prowadzi w zależności od uprawy od zmniejszenia plonu o 15%, aż do jego zwyżki o 30%. Również wpływ na koszty bezpośrednie był dwojaki: bądź prowadził do ich obniżki (maksymalnie o 8%), bądź do wzrostu (maksymalnie o 28%). Jednak już uzyskane 22 Mariusz Maciejczak nadwyżki bezpośrednie wskazują jednoznacznie na korzyści związane ze stosowaniem technologii GMO. Z wszystkich analizowanych upraw uzyskuje się wyższą nadwyżkę bezpośrednią, maksymalnie o 88%. Tabela 1 Podsumowanie prawdopodobnego wpływu stosowania technologii GMO dla wybranych upraw w Polsce (na 1 ha UR) Wyszczególnienie RZEPAK tolerancyjny na herbicydy BURAK CUKROWY tolerancyjny na herbicydy Od +15 do +30% Plon Od -15% do +20% (Roundup Ready) Od +25% do +30% (Invigor) Koszty zmienne Od +8% do +11% -5% (Roundup Ready) Od +16% do +28% (Invigor) Nadwyżka bezpośrednia Pozostałe KUKURYDZA tolerancyjna na herbicydy Nie oczekiwany wpływ, prawdopodobnie małe zmiany. Kukuryza na ziarno: Od -7% do -14% (Roundup Ready); od +2% do +9% Kukuryza na kiszonkę: Od -7% do -14% (Roundup ready); Od 0% do +8% (Liberty Link) Od +55% do +82% Od +32% do +62% Od +23% do +51% (Roundup Ready) (Roundup Ready); Od +39% do +88% Od -31% do + 15% (Invigor) (Liberty Link) - poprawa jakości - poprawa jakości ziarna zarządzania - większa zawartość oleju - poprawa jakości zarządzania - poprawa jakości zarządzania - lepsza kontrola zachwaszczenia Źródło: [2]. Teoretycznie lepsze wyniki ekonomiczne gospodarstw stosujących technologię GMO pozwoliły na oszacowanie efektów makroekonomicznych dla Polski. Wartość dodana uzyskana z zastosowania odmian GMO, dla trzech analizowanych roślin wynosiłaby w skali ogólnopolskiej od 55 do 116 mln euro, co skutkowałoby wzrostem wartości produkcji rolniczej od 0,46% do 1% rocznie. Dodatkowe przychody gospodarstw oszacowano na sumę od 67 do 123 mln euro. Dane te pokazują wyraźnie, że jakkolwiek w Polsce oficjalnie nie uprawia się roślin modyfikowanych gene- Ekonomiczne i rynkowe aspekty współistnienia produktów 23 tycznie, kwestie ich współistnienia z konwencjonalnymi i ekologicznymi nabierają coraz większego znaczenia, głównie w aspekcie ekonomicznym [18]. Rynkowe aspekty współistnienia Rozpatrując rynkowe aspekty współistnienia można postawić hipotezę, że produkty niemodyfikowane genetycznie mogą zagwarantować trwalszą przewagę konkurencyjną na niektórych rynkach niż produkty GMO. Skoro tak, to gdzie i w jakich segmentach? Co stanowi kluczowe czynniki sukcesu? Badania nad rynkowymi uwarunkowaniami współistnienia prowadzone są głównie poza UE, w szczególności przez największych producentów GMO, gdzie analizuje się przede wszystkim korzyści rynkowe wynikające z produkcji, przetwórstwa i handlu, ale produktami niezmienionymi. Na podstawie analiz efektów rynkowych segregacji zboża i soi niemodyfikowanych genetycznie w USA, przeznaczonych na rynek Japonii, będącej głównym importerem tych produktów wynika, że decyzja rolników amerykańskich (dostawców) – czy produkować rośliny modyfikowane genetycznie, czy niezmienione – w głównej mierze uzależniona jest od wysokości premii (a więc czynnika ekonomicznego), jaką skłonni są zapłacić odbiorcy japońscy za niemodyfikowane produkty [11]. W roku gospodarczym 2001 średnie koszty segregacji (próg zawartości GMO określono na 5%) w przypadku zboża oceniono na 0,45 USD/buszel2 (24% ceny na wyjściu z gospodarstwa), zaś soi na 0,40 USD/buszel (9% ceny na wyjściu z gospodarstwa). Jednocześnie premie płacone przez japońskich odbiorców za niemodyfikowane produkty wyniosły odpowiednio 0,40-0,50 USD/buszel w przypadku zboża i 0,27-0,33 USD/buszel w przypadku soi. Na podstawie wywiadów z importerami japońskimi stwierdzono, że są oni skłonni pokryć koszty segregacji. Konkludując, autorzy zadali pytanie, czy również europejscy importerzy byliby w stanie sprostać oczekiwaniom związanym z dodatkowymi kosztami wynikającymi z segregacji? Z badań wynika, że kluczowymi czynnikami sukcesu produktów niemodyfikowanych jest stosunek klientów do GMO i ich zdolność do ponoszenia kosztów produkcji GMO-free. Potwierdzają to badania prowadzone w Kanadzie. Analizie poddano czynniki rynkowe, takie jak percepcja klientów w stosunku do GMO oraz siła i zdolność branży zbożowej do reagowania na zmieniające się warunki otoczenia [1]. Stwierdzono, że główną rolę w organizacji sektora zbożowego w Kanadzie odgrywa powołana w 1912 r. rządowa agenda Kanadyjska Komisja Zbożowa, której zadaniem jest m.in. dbanie o zachowanie spełniających wymagania rynku standardów jakości. Już w latach 1980. Komisja dostrzegła możliwość czerpania korzyści z faktu dostarczania na rynek zbóż niemodyfikowanych genetycznie. Zapotrzebowanie na takie produkty zidentyfikowano w Japonii oraz UE, gdzie 2 Buszel (skrót bu) jest miarą objętości (pojemności) materiałów sypkich stosowaną w krajach anglosaskich. Buszel amerykański = 8 galonów amerykańskich = 35,238 litra. 24 Mariusz Maciejczak konsumenci obawiali się GMO. W szczególności firmy zajmujące się produkcją i handlem soją widziały potrzebę zaostrzenia kryteriów związanych z segregacją produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych. Pod koniec lat 90., pod auspicjami Kanadyjskiego Stowarzyszenia Eksporterów Soi opracowano kryteria segregacji soi modyfikowanej genetycznie od niezmienionej dla całego łańcucha dystrybucji. W 2000 r. powołana została niezależna jednostka kontrolna do certyfikacji systemu segregacji produktów niezmienionych genetycznie. Jednostka ta dokonuje audytów i certyfikacji na przestrzeni całego łańcucha dystrybucji soi, zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami Kanadyjskiego Systemu Identyfikacji Zachowania Jakości (ang. Canadian Identity Preserved Recognition System, CIPRS). Pierwszy audyt na zgodność z CIPRS został przeprowadzony w 2004 r. i w jego wyniku 16 firm uzyskało certyfikaty. Pod koniec 2005 r. firm tych było już 24. W 2005 r. w Kanadzie wyprodukowano ok. 2,5 mln t soi, z czego 35% stanowiła soja wolna od GMO. Głównymi jej importerami były kraje Azji południowowschodniej oraz UE. Klienci z tych rynków oczekiwali czystości produktów na poziomie od 0,5% do 2,0%. Cena płacona za produkty wolne od GMO zawierała zawsze premię, która wyższa była w przypadku firm posiadających certyfikat CIPRS. Premia ta wahała się od 15% do 60% ceny soi GMO i w pełni pokrywała koszty związane z segregacją, generowane w całym łańcuchu dystrybucji. Zdaniem Kanadyjskiej Komisji Zbożowej, to właśnie tak wysokie premie płacone za produkty niezmienione są gwarantem współistnienia, gdyż stanowią ekonomiczną zachętę do podejmowania działań na rzecz segregacji. Można zatem stwierdzić, że rozpatrując rynkowe uwarunkowania współistnienia, należy brać pod uwagę nie tylko korzyści dla producentów (rozwój podaży), ale przede wszystkim zmianę stosunku konsumentów do produktów konwencjonalnych, ekologicznych i GMO (rozwój popytu). W tym kontekście dynamiczny rozwój produkcji GMO w USA, Kanadzie, Australii i krajach Ameryki Łacińskiej (główni producenci GMO) nie pokrywał się z akceptacją produktów GMO w UE i krajach kandydujących oraz w Japonii (główne kraje importujące), co skutkowało wdrożeniem specyficznych strategii, zarówno kosztowych jak i różnicowania. Niektórzy producenci żywności wdrożyli strategie izolowania produkcji GMO i wolnej od GMO (Kanada), większość – głównie w USA – zastosowała podejście „czekaj i obserwuj” (ang. wait-and-see), niektórzy postanowili całkowicie zrezygnować z surowców GMO. Tak różne podejście przetwórców, którzy posiadali pozycję liderów łańcuchów, zarówno w odniesieniu do żywności jak i pasz, miało jednak największy wpływ na gospodarstwa rolnicze, które stosowały technologie GMO lub GMO-free. Wnioski W wyniku rozwoju nauki, w szczególności biotechnologii, pojawiły się możliwości zmiany genomu roślin i zwierząt pod kątem konkretnych cech, które pozwalają na uzyskanie lepszych wyników produkcyjnych i dają szansę na zdobycie odpowiednich przewag konkurencyjnych na rynku. Rozwijające się w obecnych czasach dynamicznie rolnictwo oparte na biotechnologii jest systemem gospodarowania Ekonomiczne i rynkowe aspekty współistnienia produktów 25 wykorzystującym organizmy modyfikowane genetycznie, dążącym do uzyskania jak największych korzyści ekonomicznych i przewag konkurencyjnych na rynku, wynikających z wdrożenia postępu biologicznego, technologicznego i organizacyjnego. Jednak system ten, jako nowy, nie jest do końca zbadany, wzbudza zatem wiele wątpliwości. Jednym z takich obszarów jest współistnienie produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych (konwencjonalnych i ekologicznych) na przestrzeni całego łańcucha żywności i pasz dla zwierząt. Zagadnienia współistnienia produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych można rozpatrywać w wielu wymiarach, zarówno etycznych, prawnych, jak i środowiskowych, społecznych, ekonomicznych, rynkowych, czy czysto technicznych. W każdym z nich przejawia się oczekiwanie, by konsumenci, rolnicy, przetwórcy i dystrybutorzy żywności mieli rzeczywistą możliwość wyboru pomiędzy produktami modyfikowanymi genetycznie i niezmienionymi. W niniejszym artykule skupiono się na ekonomicznych i rynkowych uwarunkowaniach współistnienia, co pozwoliło sformułować następujące wnioski: • Biorąc pod uwagę fakt, że żaden rodzaj rolnictwa: tradycyjne, ekologiczne, czy też wykorzystujące organizmy modyfikowane genetycznie, nie powinien być izolowany, natomiast konsumenci powinni mieć zagwarantowany szeroki wybór spośród produktów wytwarzanych przez te systemy, współistnienie na przestrzeni całego łańcucha dystrybucji dotyczy dwu zasadniczych kwestii: 1) potencjalnych strat ekonomicznych i wpływu zmieszania roślin oraz produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych, oraz 2) korzyści rynkowych wynikających ze stosowania strategii opartych na produktach modyfikowanych lub niezmienionych. • Z analizowanych badań wynika, że ogólnie rośliny GMO zapewniają uzyskanie lepszych wyników ekonomicznych na poziomie gospodarstwa rolniczego. Jednak nie we wszystkich krajach ma miejsce produkcja roślin GMO. W niektórych obserwuje się tylko obrót produktami GMO. Mimo to, zapewnienie właściwych warunków współistnienia wymaga zmian w sposobach zarządzania na poziomie całego łańcucha dystrybucji, który w przypadku niektórych produktów ma charakter międzynarodowy. • Dynamicznie powiększający się areał upraw GMO na świecie oraz duża skala wymiany międzynarodowej i postępująca liberalizacja rynków tych produktów prowadzi do wystąpienia efektów ekonomicznych dla przetwórców żywności i producentów pasz dla zwierząt. Z jednej strony mają oni możliwość korzystania z tańszych surowców, z drugiej wybierają strategię ponoszenia dodatkowych kosztów wynikających z korzystania z surowców niezmienionych (konwencjonalnych i ekologicznych). W wielu krajach, a zwłaszcza wysoko rozwiniętych (w tym w UE), konsumenci oczekują jednoznacznych gwarancji, że żywność, którą spożywają, jest wolna od GMO. Wysuwają tym samym sygnał do przetwórców i rolników, którzy chcąc jak najlepiej zaspokoić oczekiwania rynku, produkują żywność wolną od GMO. Dowodem na to jest równie dynamicznie powiększający się światowy areał upraw ekologicznych. 26 Mariusz Maciejczak • Jakkolwiek współistnienie uzależnione jest od kwestii ekonomicznych, to warunkiem stosowania produktów modyfikowanych genetycznie lub niezmienionych, czy to konwencjonalnych, czy ekologicznych, jest zapotrzebowanie zgłaszane przez konsumentów. To konsumenci decydują ostatecznie, które produkty będą dominowały na rynku. Stąd tak istotne jest zagwarantowanie im możliwości szerokiego wyboru, oraz rzetelnej i wiarygodnej informacji na temat tego, co kupują. W Polsce brak jest analiz współistnienia produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych w łańcuchu żywnościowym. W obliczu postępującej liberalizacji rynków i zmian organizacyjno-prawnych na poziomie UE, członkostwo w której nakłada na Polskę określone obowiązki, zagadnienia ekonomiczno-organizacyjne i rynkowe współistnienia wymagają podjęcia pilnych prac badawczych. Powinny być one w możliwie największym stopniu oparte o praktykę gospodarczą i służyć różnym interesariuszom życia społecznego, co w pełni wpisywać się będzie w priorytet UE wykorzystania bio-ekonomii opartej o wiedzę (ang. the knowledge based bio-economy). Literatura: 1. Anderson L.E. (2005): Using Identity Preservation to meet market demands: the case of the Canadian non-GM IP soybeans. Materiały konferencyjne II międzynarodowej konferencji “Co-existence between GM and non-GM based agricultural supply chains”. Agropolis Production, Montpellier. 2. Anioł A., Brooks G. (2005): GM arable crops in Poland. PG Economics Limited. 3. Boisson de Chazournes L., Mbengue M. (2005): International legal aspects of the coexistence between GM and non-GM products: approaches under international environmental law and international trade law. Materiały konferencyjne II międzynarodowej konferencji “Co-existence between GM and non-GM based agricultural supply chains”. Agropolis Production, Montpellier. 4. Brooks G., Craddock N., Kniel B. (2005): Global GM market – implications for the European food chain. Brookes West UK. 5. Ceresovska M., Holec J., Soukup J. (2005): Case study of co-existence and Bt maize growing in the Czech Republic. Materiały konferencyjne II międzynarodowej konferencji “Co-existance between GM and non-GM based agricultural supply chains”. Agropolis Production, Montpellier. 6. Clive J. (2004): Global status of commercialised biotech crops in 2004. The International Service for the Acquisition of Agri-Biotech Applications (ISAAA), www.isaaa.org odczytane 16.01.2006 r. 7. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/18/EC z dnia 12 marca 2001 r. w sprawie celowego, kontrolowanego wprowadzenia genetycznie zmodyfikowanych organizmów do środowiska oraz zniesienie Dyrektywy Rady Europejskiej 90/220/EEC, Official Journal L 106, 17/04/2001. Ekonomiczne i rynkowe aspekty współistnienia produktów 27 8. JRC – IPTS (2002): Scenarios for co-existence of GM, conventional and organic crops in European agriculture. Raport przygotowany na zlecenie Komisji Europejskiej. DG Agriculture, Bruksela. 9. Komisja Europejska (2002): Economic impacts of genetically modified crops on the agri-food sector. Raport przygotowany na zlecenie DG Agriculture. Bruksela. 10. Komisja Europejska, DG Research (2005): Transforming life science knowlegde into new, sustainable eco-efficient and competitive products. Materiały z konferencji „New perspectives on the knowledge-based bio-economy”. Bruksela. 11. Lin W. (2002): Segregation of non-biotech corn and soybeans: who bears the cost? ICABR, USA. 12. Meijer G.A.L. et all (2005): Supply of non-GM feed in consumer-driven animal production chains. Materiały konferencyjne II międzynarodowej konferencji “Co-existence between GM and non-GM based agricultural supply chains”. Agropolis Production, Montpellier. 13. Rozporządzenie (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy. Official Journal L 268, 18/10/2003. 14. Rozporządzenie (WE) nr 1830/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. dotyczące możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniające dyrektywę 2001/18/WE, Official Journal L 268, 18/10/2003. 15. Rozporządzenie (WE) nr 1946/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych, Official Journal L 287, 05/11/2003. 16. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 641/2004 z dnia 6 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonywania rozporządzenia (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady odnoszącego się do wniosków o zatwierdzenie nowego typu żywności i paszy genetycznie zmodyfikowanej, powiadamiania o istniejących produktach, oraz przypadkowym lub technicznie nieuniknionym występowaniu materiału genetycznie zmodyfikowanego, który pomyślnie przeszedł ocenę ryzyka. Official Journal L 102, 07/04/2004. 17. Zalecenie Komisji (WE) z dnia 23 lipca 2003r. w sprawie wskazówek na temat opracowania narodowych strategii i najlepszych praktyk na rzecz współistnienia upraw zmodyfikowanych genetycznie, upraw tradycyjnych i upraw ekologicznych . Dokument nr C (2003) 2624, Bruksela. 18. Żakowska-Biemans S., Maciejczak M. (2005): GMO and non-GM co-existence implications in Poland as a New Member State of EU. Materiały konferencyjne II międzynarodowej konferencji “Co-existence between GM and non-GM based agricultural supply chains”. Agropolis Production, Montpellier. 28 Mariusz Maciejczak MARIUSZ MACIEJCZAK Agricultural Academy Warszawa ECONOMIC AND MARKET ISSUES OF THE CO-EXISTENCE BETWEEN GM AND NON GM PRODUCTS IN THE FOOD AND FEED SUPPLY CHAINS Summary Currently the agriculture based on biotechnology is developing very dynamically, similarly to organic farming system. While considering different aspects of co-existence between GM and non-GM products (both conventional and the organic ones) it should be taken into account that no form of agriculture, neither conventional or organic nor the GMO based, should be excluded, and that the ability to maintain diversified agricultural production systems is a precondition for providing a high degree of choice for consumers. In this context co-existence between GM and non-GM products has a big impact on both economic and market issues. A modified management system within the whole value supply chain is necessary however, in order to secure proper conditions for the co-existence between GM and non-GM products. In case of some food and feed products this chain has already been international in its scope. Although the co-existence between GM and non-GM products is determined by economic factors, the attitudes of consumers towards these products should be considered a key issue of development of value supply chains based on different agricultural systems. STANISŁAW SZAREK Akademia Podlaska Siedlce MOŻLIWOŚCI WYNIKAJĄCE Z ZASTOSOWANIA EFEKTU HORMETYCZNEGO DO WYJAŚNIENIA PRAWA MALEJĄCEJ WYDAJNOŚCI W ROLNICTWIE Wstęp Celem pracy jest przedstawienie nowych aspektów zagadnienia transformacji nakładów na produkty finalne w rolnictwie w świetle prawa malejącej wydajności (malejącej efektywności nakładów). Aktualny stan wiedzy na temat tego prawa nie jest w stanie dać odpowiedzi na kluczowe pytanie stawiane ekonomice rolnictwa: Dlaczego intensywność produkcji nie zawsze idzie w parze z dochodowością produkcji? Zagadnienia prezentowane w niniejszym opracowaniu wprowadzają do ekonomiki gospodarowania koncepcję efektu hormetycznego i są propozycją połączenia tego efektu z prawem malejącej wydajności. Efekt hormetyczny oznacza pozytywną odpowiedź organizmu na niskie dawki substancji, będących w wyższych stężeniach inhibitorami wzrostu. Prezentowane zagadnienia są pierwszym tego typu opracowaniem. W sposób zadowalający uzupełniają i wyjaśniają problematykę zagadnienia transformacji nakładów na produkty finalne. Poznanie, możliwość ilościowego pomiaru oraz określenie siły oddziaływania na organizmy żywe substancji dotychczas pomijanych w określaniu efektywności gospodarowania, może stać się ważnym krokiem dla rozwoju rolnictwa. Umożliwi wejście na wyższy jakościowo i ilościowo poziom gospodarowania. Może w wydatny sposób przyczynić się do usunięcia ograniczeń blokujących zwiększanie się produktywności ziemi, a w efekcie – całej produkcji rolniczej. Otwiera też nowe, bardzo duże możliwości przed badaczami zajmującymi się rolnictwem. Należy zdać sobie sprawę, że będzie to pierwszy krok, jaki uczyniony zostanie w tym kierunku. Wytyczy on najważniejsze kierunki badań, jakie należy w najbliższym czasie podjąć, aby uporządkować zagadnienia intensyfikacji produkcji rolniczej. Materiałem empirycznym były wyniki badań nad stymulującym działaniem na organizmy żywe niskich dawek substancji toksycznych, prowadzone na świecie od początku XX wieku. 30 Stanisław Szarek Prawo malejącej wydajności Prawo malejącej wydajności jest jednym z kamieni milowych ekonomii XVIII w. Każdy ekonomista i student kierunków ekonomicznych zetknął się z tym zagadnieniem będąc świadomym, że korzeni tego prawa należy poszukiwać w rolnictwie. Inspiracją do sformułowania tego prawa była obserwacja prawidłowości zachodzących w gospodarstwach rolnych. W 1765 roku francuski arystokrata i finansista A.J. Turgot – zaliczany przez współczesną ekonomię do nurtu fizjokratycznego – ogłosił, że dodatkowe nakłady pracy i kapitału na jednostkę powierzchni ziemi przynoszą coraz to mniejszy przychód, przy innych nakładach nie zmienionych. Kilka lat później, w 1777 roku, to samo zjawisko odkrył szkocki ekonomista Anderson, jednak w literaturze ekonomicznej pierwszeństwo w odkryciu prawa malejących przychodów przyznaje się Turgotowi. W 1817 roku prawo malejących przychodów zostało wykorzystane przez D. Ricardo do stworzenia teorii renty gruntowej w dziele pt.: Principles of political economy and taxation [45]. Ricardo jako pierwszy zastosował uproszczoną analizę marginalną, obrazującą działanie prawa malejącej wydajności w praktyce. Rozwinięcie i przeniesienie tego prawa do ekonomii, jako swoistego uniwersum we wszystkich dziedzinach gospodarowania człowieka, nastąpiło dzięki N.W. Seniorowi, J.S. Millowi, J.H. von Thünenowi, M.S. Longfieldowi, a w późniejszym okresie A. Marshallowi, W.S. Jevonsowi, C. Mengerowi i L. Walrasowi [10]. Ekonomiści wskazywali przy tym na błąd fizjokratów, którzy wiązali to prawo wyłącznie z ziemią, nie zauważając, że dotyczy ono ekonomiki jako całości [9, 14]. Przyjęto, że poprawną nazwą zaobserwowanego przez Turgota zjawiska powinno być „prawo zmiennej efektywności nakładów” lub „prawo malejącej wydajności”. Mimo różnic w nazwie, sedno zjawiska jest takie samo. Oprócz zwolenników prawa malejącej wydajności była również grupa opozycjonistów, których głównymi przedstawicielami był Marks, Engels oraz Lenin [24, 27, 28]. Uważali oni, że prawo to jest wyłącznie wymysłem burżuazji i poddawali krytyce jego główne założenia [30]. Podstawowym argumentem był fakt, że postęp techniczny jest w stanie zlikwidować zmniejszanie się wydajności w rolnictwie, a tym samym ograniczyć skutki działania prawa malejącej wydajności. Założenie to jest słuszne, jeśli analizować jego działanie w długim okresie. Nie można natomiast negować przejawów jego oddziaływania w warunkach statycznych [3, 39, 44]. Zjawiska zachodzące w rolnictwie opisują przejawy działania prawa malejącej wydajności, choć natura zjawiska leżąca u jego podłoża nie została do końca wyjaśniona. Prawo minimum Liebiga i homeostaza nie dawały precyzyjnej odpowiedzi na mechanizm funkcjonowania tego prawa. Nie jest niczym niezwykłym, że prawo malejącej wydajności zostało odkryte, a nie poznano do końca jego źródła. Przykłady na poparcie tego stwierdzenia można by mnożyć. Przejawy działania prawa malejącej wydajności widoczne są zwłaszcza w rolnictwie w krótkim okresie. Każdy następny nakład – w stosunku do poprzedniego daje coraz niższy przychód, a w konsekwencji – dochód. Celem gospodarującego jest ustalenie takiego poziomu nakładów, który zagwarantuje najwyższy poziom Możliwości wynikające z zastosowania efektu hormetycznego 31 dochodów. Takie postępowanie jest zgodne z zasadą racjonalnego gospodarowania, przedstawioną przez A. Smitha w „An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations” (Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów) w 1776 roku [44]. Do chwili obecnej nie ma spójnej koncepcji wyjaśniającej przejawy działania prawa malejącej wydajności w rolnictwie. Uważa się, że jest ono przejawem działania sił związanych z pojemnością biologiczną organizmów żywych. Pojemność ta nie pozwala na przekroczenie zakodowanego poziomu produkcji, w związku z czym mnożenie dodatkowych nakładów mija się z celem i nie jest zgodne z zasadami racjonalnego gospodarowania. W praktyce bywa tak, że producent ponosząc dodatkowe nakłady nie osiąga – choć nie przekroczył pojemności biologicznej hodowanych organizmów – założonego poziomu produkcji. Poznanie mechanizmu rządzącego prawem malejącej wydajności pozwoli spojrzeć na produkcję rolniczą bardziej racjonalnie. Z prawem malejącej wydajności ściśle związane są zagadnienia wyboru poziomu intensywności produkcji. Problematyka ta i jej wpływ na dochodowość produkcji jest zagadnieniem niedostatecznie opracowanym. Wybór poziomu intensywności powinien sprowadzać się do prostej zależności przyczynowo skutkowej, jednak w praktyce tak nie jest [34, 39, 40, 41]. Tradycyjne mierniki poziomu intensywności, takie jak wysokość nawożenia mineralnego [50], czy wysokość nakładów na jednostkę powierzchni nie wyjaśniają w sposób zadowalający kształtowania się efektywności produkcji i osiąganego dochodu w rolnictwie. Co więcej, ich związek z dochodowością produkcji jest bardzo mały, więc tematyka ta nie jest przedmiotem wnikliwych badań ekonomicznych i bywa marginalizowana. A przecież dla gospodarującego pytanie „Jak racjonalnie gospodarować?” jest jedną z najistotniejszych kwestii, zważywszy na fakt, że dysponuje on ograniczonymi zasobami, z których chce „wycisnąć” jak najwięcej. Dostępne dane wskazują, że wzrostu produktywności rolnictwa należy poszukiwać w produkcji roślinnej, a w konsekwencji – w glebie. To właśnie ona jest odpowiedzialna za niepowodzenia we wzroście poziomu produkcji. Potencjalne możliwości produkcyjne roślin są bardzo duże. Wiadomo, że w dobrych warunkach kukurydza może dać plon ziarna w wysokości 19,3 t·ha-1, pszenica 14,5 t·ha-1, a ziemniaki nawet 94,1 t·ha-1. Jednak średnie plony tych roślin wynoszą w świecie odpowiednio: 4,6, 1,9, 28,2 t·ha-1, co oznacza wykorzystanie potencjału produkcyjnego w 20-30 procentach. Za tak dużą różnicę w 17% odpowiedzialne są 3 czynniki łącznie: choroby, szkodniki i chwasty. W pozostałych 83% winę za tak niskie plonowanie roślin ponoszą właściwości fizykochemiczne gleb [13]. Nie ma więc wątpliwości, że efektywność i dochodowość produkcji rolniczej uwarunkowana jest produktywnością ziemi, na co wskazują pośrednio wyniki nielicznych badań [40, 41]. Proces produkcyjny w rolnictwie jest nieodłącznie związany z ziemią, a efekty produkcyjne zależą w dużej mierze od jakości tej ziemi. Na glebach najlepszych kompleksów plony roślin uprawnych [21] są ponad dwukrotnie wyższe niż na glebach najsłabszych kompleksów. Podobną sytuację obserwuje się, biorąc pod 32 Stanisław Szarek uwagę klasę bonitacyjną gleby oraz jej odczyn [49]. Jednak to nie jakość gleby ma decydujący wpływ na plony uprawianych roślin. Doświadczenia przeprowadzone na terenie całej Polski pozwalają na wyciągnięcie wniosku, że nawet na glebach tej samej klasy bonitacyjnej i tego samego pochodzenia, przy zastosowaniu tych samych metod i środków produkcji efekty produkcyjne są zróżnicowane. Najbardziej przekonywującym przykładem jest przedział zmienności plonów buraka cukrowego w doświadczeniach polowych, który wyniósł na czarnych ziemiach 185 dt/ha, 193 dt/ha na madach i 305 dt/ha na glebach brunatnych [22, 23]. Tak duże różnice tłumaczone są najczęściej zmiennością warunków pogodowych, a przede wszystkim ilością opadów. Poznanie i zrozumienia mechanizmu hormezy pozwala spojrzeć na te wyniki z innej strony i uzależnić je od przejawów działania efektu hormetycznego. Efekt hormetyczny w badaniach naukowych Ekonomika produkcji rolniczej zawęża proces gospodarowania w rolnictwie do czynnika ziemi, pracy i kapitału, przy czym dąży się do zmniejszenia znaczenia czynnika ziemi oraz czynników przyrodniczych. Takie uproszczenie już na samym starcie eliminuje prawo, które z żelazną konsekwencją manifestuje swą obecność. W tej części opracowania zwrócono uwagę na fenomen hormezy, przez który rozumie się stymulujące działanie na organizmy żywe niskich dawek substancji, które w wyższych dawkach są dla tych organizmów inhibitorami wzrostu i rozwoju. Pokazano, jaki jest wpływ substancji uznawanych za toksyczne na wzrost i rozwój roślin uprawnych. Czynnik ten w naukach rolniczych dotychczas nie był uwzględniany. Jak pokazują wyniki badań, należy on do istotnych czynników stymulujących plonowanie roślin uprawnych, mających wpływ na efektywność produkcji. Pokazano też, że prawo malejącej wydajności jest pochodną efektu hormetycznego. Opisano również, w jaki sposób te dwa zagadnienia są ze sobą powiązane oraz jakie są wynikające z ich przyjęcia konsekwencje dla praktyki rolniczej. W związku z tym, że w krajowej literaturze naukowej nie ma pojęć opisujących efekt hormetyczny, na wstępie przedstawiono zestaw niezbędnych terminów, aby móc bez przeszkód poruszać się po zagadnieniach prezentowanych w niniejszej pracy [42]: – efekt hormetyczny (hormesis phenomen) – pozytywna odpowiedź organizmów żywych, wyrażająca się w podwyższeniu tempa wzrostu i rozwoju, obniżeniu zapadalności na choroby i w efekcie wzroście plonowania pod wpływem niskich dawek substancji, które w wyższych dawkach są toksyczne dla tych organizmów; – hormetyzator (hormetization factor) – substancja wywołująca efekt hormetyczny; – próg produkcyjny hormezy (production threshold of hormesis) – punkt, w którym dalsze zwiększanie ilości hormetyzatora powoduje zahamowanie wzrostu, plonowania i wydajności rośliny lub hodowanego zwierzęcia; – próg ekonomiczny hormezy (economic threshold of hormesis) – punkt, w którym dodatkowe nakłady na zwiększenie produkcji są równe dodatkowym nakładom poniesionym na jej uzyskanie. W ekonomice rolnictwa punk ten określany jest jako koszt graniczny; Możliwości wynikające z zastosowania efektu hormetycznego 33 – dawka progowa (threshold dose) – ilość hormetyzatora, która powoduje wystąpienie progu produkcyjnego lub ekonomicznego; – strefa hormetyczna (hormetic zone) – obszar pomiędzy punktami krzywej hormetycznej, obrazujący pozytywne działanie hormetyzatora. Podstawy teoretyczne efektu hormetycznego stworzone zostały w 1902 roku przez angielskich fizjologów E. Starlinga i W. Baylissa, którzy odkryli sekretynę – substancję pobudzającą wydzielanie trzustki. Substancje o takim działaniu, wydzielane w małych ilościach, nazwane zostały hormonami. Pojęcie „hormon” ma etymologię w greckim słowie hormán, oznaczającego pobudzać, a wywodzi się ono bezpośrednio od słowa hormē, oznaczającego impuls, atak, napaść. W 1926 roku C. Southam i J. Ehrlich zaobserwowali, że użyty do doświadczeń ekstrakt z twardzieli drewna cedrowego ma działanie hamujące wzrost grzybów. Jednocześnie ten sam ekstrakt – ale w małych dawkach – te same grzyby pobudzał do wzrostu. Opublikowane wyniki ich badań zawierały zmodyfikowane słowo Starlinga – „hormesis”, oznaczające stymulujące działanie na organizmy żywe małych dawek substancji, które w większych dawkach są inhibitorami wzrostu i rozwoju [35]. Choć Southam i Erlich jako pierwsi użyli słowa hormeza, nie oznacza to, że jako pierwsi zapoczątkowali badania w tym zakresie. Już na początku ubiegłego stulecia zaobserwowano stymulujące działanie toksycznego arsenu na rozwój ziemniaków [37], arsenianu sodu na wzrost i przyrosty świeżej masy owsa [11]. W okresie międzywojennym zaobserwowano stymulujące działanie niskich dawek związków glinu na wzrost i plonowanie roślin. [26, 33]. Od tego czasu w bazach danych na świecie pojawiło się wiele prac opisujących występowanie efektu hormetycznego [7]. Pod koniec ubiegłego wieku pojęcie hormeza nabrało nowego znaczenia dzięki pracom toksykologa E. Calabrese, który dokonał syntezy prac badawczych nad przejawami działania efektu hormetycznego w świecie istot żywych – roślin i zwierząt. Jego prace, jak również prace uczonych zajmujących się zagadnieniem wpływu promieniowania jonizującego na organizm doprowadziły do tego, że w 1994 roku UNSCEAR zaakceptował zjawisko hormezy1 [48]. Wszelkie organizmy otaczają szkodliwe substancje – metale ciężkie, toksyczne gazy. Ponadto organizmy te są ciągle wystawione na różnego rodzaju, działające z różnym natężeniem, promieniowanie jonizujące oraz promieniowanie UV. Te same gatunki roślin bytują w środowiskach, gdzie zawartość w glebie metali ciężkich jest bardzo niska [46] lub też poziom promieniowania jonizującego jest bardzo mały [31]. Inne zaś za środowisko życia i rozwoju obrały sobie – lub świadomie zrobił to człowiek – miejsca, gdzie koncentracja szkodliwych pierwiastków, gazów lub poziom promieniowania jest relatywnie wysoki, a nawet bardzo wysoki. To, że organizmy te żyją i rozmnażają się w tak różnych warunkach jest zasługą homeostazy, natomiast wpływ określonych dawek tych substancji na organizmy żywe można wyjaśnić jedynie przy zastosowaniu hormezy. 1 Z inicjatywy polskiej delegacji. 34 Stanisław Szarek Koncepcja hormezy zakłada, że każda substancja – nawet bardzo toksyczna – wywiera stymulujący wpływ na organizmy istot żywych, przejawiający się we wzroście, zdrowotności, odporności na choroby i zdolności do rozmnażania [36]. Wybrane przykłady dowodzą występowania przejawów efektu hormetycznego w świecie roślin. Toksyczny dla organizmów żywych chlorek kadmu (CdCl2) w dawce do 10 ppm wyraźnie zwiększał wysokość roślin oraz plon suchej masy soi [25]. Zwiększenie dawki do 20 ppm CdCl2 prowadziło do śmierci roślin2. Kadm stymulował również w niskich dawkach wzrost siewek dębu, klonu i soi. [8, 51]. Obserwowano również stymulujące działanie na kukurydzę, ryż i rośliny korzeniowe niskich dawek glinu [4, 5, 19], soli arsenu na wzrost i rozwój grochu, rzodkwi, pszenicy i ziemniaków [2, 11, 47]. Chrom, kobalt i miedź w niskich stężeniach miał również stymulujący wpływ na wzrost i rozwój roślin [12, 29]. Postrzegane jako pierwiastki bardzo toksyczne i niebezpieczne dla zdrowia człowieka związki ołowiu, litu i niklu również działały stymulująco na wzrost roślin [1, 16]. Pozytywna odpowiedź roślin na zastosowane w tych doświadczeniach czynniki hormetyzujące przekraczała poziom – w porównaniu do prób, gdzie hormetyzatora nie stosowano – nawet o kilkadziesiąt punktów procentowych. Pozostaje jeszcze do zweryfikowania kwestia, czy substancje używane w rolnictwie wywołują efekt hormetyczny, bo przecież stosowane są w dość dużych dawkach, dochodzących do kilkuset kilogramów, a w przypadku nawozów organicznych – kilkudziesięciu ton na jednostkę powierzchni uprawy danej rośliny. Jeśli przyjąć, że rośliny uprawne wykorzystują składniki pokarmowe z 30 cm warstwy gleby, to na 1 kg gleby – przy dawce nawozu wynoszącej 100 kg czystego składnika – przypada około 18 mg (18 ppm) czystej substancji chemicznej (przyjmując, że ciężar właściwy gleby wynosi 1,8 g∙cm-3). Nawozy stosuje się najczęściej w kilku podzielonych dawkach, a rośliny wykorzystują te substancje przez cały okres wegetacji, trwający od 150 do 320 dni. Taką ilość substancji czynnej bez wątpienia można sklasyfikować jako przejaw działania efektu hormetycznego. Wniosek taki jest uzasadniony, jeśli przeanalizować dawki toksycznych substancji stosowane w doświadczeniach, gdzie bada się ich wpływ na rośliny. Dawki te można zakwalifikować jako niskie, nie przekraczające 20 ppm [25], średnie – nie przekraczające 100 ppm [15, 20] lub duże – rzędu nawet 500-1000 ppm [18, 38]. Dawki te w przeliczeniu na 1 ha powierzchni wynoszą odpowiednio 110 kg w przypadku dawek niskich, 550 kg·ha-1 w przypadku dawek średnich oraz 2750-5500 kg·ha-1 w przypadku dawek wysokich. Gdyby rolnik chciał nawozić swoje użytki dawką 200 kg chlorku kadmu czy też dawką 150 kg arsenianu sodu, należało by uznać to za przejaw skrajnie nieracjonalnego działania, choć uzyskany dzięki temu efekt plonotwórczy byłby równoważny zastosowaniu 80 kg saletry amonowej lub mocznika. 2 -1 1 ppm odpowiada dawce 1 mg·kg . Możliwości wynikające z zastosowania efektu hormetycznego 35 Porównując te wyniki do dawek, jakie stosuje się na co dzień w rolnictwie (tabela 1) można jednoznacznie stwierdzić, że efekt hormetyczny w rolnictwie wywoływany jest przez dawki niskie, często niższe niż stosowane w doświadczeniach nad wpływem substancji toksycznych na rośliny. Substancje czynne stosowane w nawozach mineralnych są częściowo pobierane przez rośliny, częściowo przez mikroorganizmy glebowe, a pewne ich ilości są wymywane z warstwy ornej w głąb gleby przez wody opadowe, a więc dla roślin tracone bezpowrotnie. W tej sytuacji dawka skuteczna, docierająca bezpośrednio do rośliny jest jeszcze niższa. Tabela 1 Zawartość działającej substancji czynnej w 30 cm warstwie gleby w uprawie wybranych roślin przy doglebowym stosowaniu nawozu. Roślina Nazwa substancji czynnej Dawka nawozu (kg·ha-1) NH4NO3 K2O P2O5 Mo 100 80 60 1,0 Pszenica Ziemniaki Jęczmień Bobik Zawartość substancji czynnej w glebie (mg·kg-1) 18 14,4 10,8 0,18 Źródło: Opracowanie własne. Wszystkie nawozy i środki ochrony roślin są w świetle hormezy substancjami mniej lub bardziej toksycznymi. Stosowanie ich obwarowane jest konkretnymi środkami ostrożności, a każdy nawóz sztuczny ma podaną dawkę LD50. Dla przykładu, jeden z bardziej toksycznych nawozów – pentatlenek fosforu (P2O5) może powodować u człowieka: – przy kontakcie ze skórą: oparzenia, powstanie trudno gojących się ran; – przy spożyciu: oparzenia przełyku i żołądka, ryzyko perforacji przełyku i żołądka; – przy wdychaniu pyłów: uszkodzenie dróg oddechowych, objawy – bronchitis, pneumonia; – przy kontakcie z oczami: oparzenia, ryzyko zmętnienia rogówki i utraty wzroku. Efekt hormetyczny można opisać graficznie za pomocą funkcji przedstawionych na rysunku 1 i 2. W obu wypadkach mamy do czynienia z modelem funkcji kwadratowej, opisanej równaniem [17]: Y = b0 + b1 X + b2 X 2 + f Y = b0 + b1 X - b2 X 2 + f gdy b0; b1; b2 > 0 gdzie przez Y oznaczono zmienną zależną, przez X – zmienną niezależną, zaś przez b – współczynniki regresji. 36 Stanisław Szarek Efekt hormetyczny występuje również w przypadku, gdy jego przebieg można opisać przy zastosowaniu funkcji Gompertza lub funkcji logistycznej. W niniejszym opracowaniu przedstawiono najczęściej występujące funkcje kwadratowe [12]. Rys. 1. Krzywa typu b efektu hormetycznego wynikająca ze wzrostu produktywności przy zastosowaniu odpowiedniej dawki hormetyzatora. Źródło: Opracowanie własne. Rys. 2. Krzywa typu U efektu hormetycznego wynikająca z poprawy zdrowotności przy zastosowaniu odpowiedniej dawki hormetyzatora. Źródło: Opracowanie własne. Możliwości wynikające z zastosowania efektu hormetycznego 37 Dane eksperymentalne, które można sklasyfikować jako efekt hormetyczny, winny spełniać następujące warunki [43]: a) substancje wywołujące efekt hormetyczny powinny być potencjalnie toksyczne a nawet bardzo toksyczne; b) najlepsze wyniki uzyskuje się, jeśli badane obiekty poddać działaniu hormetyzatora w co najmniej 6 różnych dawkach; c) doświadczenie winno zawierać próbę kontrolną, w której nie stosowano hormetyzatora; d) konieczne jest osiągnięcie maksymalnej, pozytywnej odpowiedzi organizmu, która jest wyższa od próby kontrolnej. Maksymalna stymulacja przejawia się osiągnięciem progu produkcyjnego hormezy. Wzrost ten może być nieznaczny, jednak nie jest niczym niezwykłym, jeśli w stosunku do kontroli wyniesie on kilkadziesiąt lub nawet kilkaset procent; e) po osiągnięciu progu produkcyjnego hormezy dalsze zwiększenie ilości hormetyzatora powoduje obniżenie pozytywnej odpowiedzi organizmu. W zależności od stopnia szkodliwości substancji, spadek ten może być powolny lub gwałtowny. Tak opisany efekt hormetyczny nie różni się niczym od przedstawianej w wielu pracach z zakresu rolnictwa krzywej nawozowej, obrazującej działanie zwiększających się dawek nawozów mineralnych na wzrost, rozwój i plonowanie roślin uprawnych. Powiązanie prawa malejącej wydajności z efektem hormetycznym Ekonomia rozwinęła prawo malejącej wydajności, wzbogacając je dodatkowo o zagadnienie produktu krańcowego i przeciętnego (rys. 3). Określono na tej podstawie strefy racjonalnej i nieracjonalnej produkcji. Zasada racjonalnego gospodarowania wymaga, aby produkcja uzyskana dzięki dodatkowym nakładom była wyższa od dodatkowo poniesionych na nią nakładów. Jak wyraźnie pokazuje to rysunek 3, krzywa Pg jest dokładnym odwzorowaniem krzywej efektu hormetycznego opisanego na rysunku 1. Krzywe te są identyczne, a różnica sprowadza się do tego, że krzywa produkcji ma najczęściej wyraz wartościowy (pieniężny) zaś krzywa hormetyczna jest odwzorowana za pomocą wartości naturalnych (kg, dt, t). Nie zmienia to jednak postaci rzeczy. W przypadku odpowiedzi organizmu zobrazowanego na rysunku 2, krzywa w postaci litery U nie jest ekonomicznym odwzorowaniem dodatkowych nakładów. W tym wypadku nastąpi transformacja efektu wyrażonego w jednostkach naturalnych na jednostki pieniężne, co przedstawiono na rysunku 4. Nie ma zatem znaczenia, czy efekt hormetyczny odwzorowuje się w postaci krzywej typu b, czy też krzywej w kształcie litery U. Uzyskane efekty transformowane są w prosty sposób na poprawę produktywności (rys. 4), a dla gospodarującego jest istotne, że nastąpi wzrost produkcji. Efektem będzie obniżenie jednostkowych kosztów produkcji, poprawi się intensywność produkcji, wzrośnie efektywność i dochodowość gospodarowania. 38 Stanisław Szarek Pg 70 p c 60 Ep=0 50 b 40 Ep>1,0 Pg Ep=1,0 Ep<1,0 Ep<0 a 30 20 10 0 Pk 2,8 2,6 2,4 2,2 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0 5 10 Pp 15 a’ 20 25 30 35 b’ 40 N1 pp Pk Pp c’ 0 5 10 15 20 25 30 35 40 N1 Rys. 3. Zależności pomiędzy nakładem (N) a produktem całkowitym (Pg) krańcowym (Pk) i przeciętnym (Pp). Produkcja Pg 70 Maksymalna stymulacja przy dawce progowej 2 1 Kontrola -2 b 40 Ep>1,0 Ep=1,0 Ep<1,0 Pg Ep<0 a 30 -3 20 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Dawka hormetyzatora 10 11 12 7 6 5 4 Strefa hormetyczna 3 2 Kontrola Maksymalna stymulacja przy dawce progowej 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Dawka hormetyzatora 10 0 8 Śmiertelność Ep=0 50 -1 0 c 60 Strefa hormetyczna 0 -4 p 3 5 Pk Pp 2,8 2,6 2,4 2,2 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 N1 a’ b’ pp Pk 10 15 Pp c’ 20 25 30 35 40 N1 10 11 12 Rys. 4. Transformacja efektu hormetycznego w przypadku odwzorowania efektów produkcyjnych na jednostki pieniężne. Źródło: Opracowanie własne. Możliwości wynikające z zastosowania efektu hormetycznego 39 Należy zdać sobie sprawę, że nie można wyznaczać poziomu nakładów, a tym samym i poziomu intensywności produkcji na podstawie wielkości progu produkcyjnego hormezy, przedstawionych na rysunku 1 i 2. Zależności pomiędzy dodatkowym nakładem a dodatkową produkcją przedstawiono na rysunku 5. Próg produkcyjny występuje w tym przypadku przy nakładzie N7. Jeśli przyjmiemy, że krzywa P obrazuje wielkość produkcji uzyskaną dzięki zastosowaniu dodatkowej dawki hormetyzatora, to granicą racjonalnej produkcji będzie nie nakład N4, lecz nakład N3. Aby to wyjaśnić należy przeanalizować dane zamieszczone na rysunku 5. Jeśli przyjąć, że poziom nakładów i produkcji są wielkością wektorową, to z rysunku wyraźnie wynika, że przy wzroście nakładów z poziomu N1 do poziomu N2: ∆n1 < ∆p1 Dalszy wzrost nakładów z poziomu N3 do N4 spowoduje, że ∆n2 = ∆p2 Dalsze zwiększanie nakładów mija się z celem, bowiem po przekroczeniu tego punktu ∆n3 > ∆p3 Oznacza to, że wartość nakładów użytych na dodatkową produkcję jest wyższa niż uzyskana produkcja. Rys. 5. Punkt wystąpienia kosztu granicznego przy stosowaniu dodatkowych nakładów (∆n) na uzyskanie dodatkowej produkcji (∆p). Źródło: Opracowanie własne. W tym przypadku występuje przesunięcie krzywej hormetycznej do krzywej kosztów krańcowych. Krzywa kosztów krańcowych przesunięta jest w stosunku do krzywej hormetycznej w lewo (rysunek 6). Wielkość przesunięcia jest uwarunkowana kształtem krzywej hormetycznej. Im bardziej krzywa ta jest spłaszczona, tym bardziej krzywa kosztów krańcowych będzie przesunięta w lewo. W niektórych wypadkach 40 Stanisław Szarek wystąpienie efektu hormetycznego jest na tyle słabe, że fakt ten nie będzie miał przełożenia na efekt ekonomiczny (rysunek 7). W takiej sytuacji, pomimo wystąpienia efektu hormetycznego, wzrost produkcji uzyskany dzięki zastosowaniu hormetyzatora będzie tak słaby, że zastosowanie go w praktyce gospodarczej mija się z celem. Poniesienie w tym wypadku dodatkowych nakładów na uzyskanie niewielkiego wzrostu dodatkowej produkcji jest ekonomicznie nieuzasadnione, ponieważ ∆N > ∆P. Rys. 6. Przesunięcie krzywej kosztu krańcowego i krzywej hormetycznej. Próg produkcyjny występuje w tym wypadku przy dawce N2, zaś próg ekonomiczny przy dawce N1. Źródło: Opracowanie własne. Rys. 7. Wpływ kształtu krzywej hormetycznej na efektywność dodatkowych nakładów produkcyjnych. Źródło: Opracowanie własne. 41 Możliwości wynikające z zastosowania efektu hormetycznego Taka sytuacja jest spotykana w praktyce gospodarczej. W doświadczeniach nawozowych zastosowanie dodatkowego składnika nawozowego – na przykład zwiększenie ilości nawozów potasowych przy stałej dawce nawożenia azotowego i fosforowego – daje niewielki wzrost plonu w stosunku do obiektu kontrolnego, w którym nawożenia nie stosowano. Nowe aspekty wynikające z zastosowania efektu hormetycznego w ekonomice rolnictwa O ile przedstawiane wcześniej zagadnienia są znane i opisywane w literaturze, to koncepcja hormezy wprowadza nowe elementy poznawcze do nauk rolniczych i ekonomicznych. Analizując wyniki badań nad zawartością pierwiastków śladowych w glebach zauważa się, że gleby Polski charakteryzują się zróżnicowaną ich zawartością. Badania IUNG przeprowadzone na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa w latach 19921997 na użytkach rolnych całej Polski pozwoliły ustalić zawartość pierwiastków śladowych w glebach [46]: Cd Cu Ni Pb Zn 0,01 0,2 0,1 0,1 0,5 – 49,7 mg·kg-1 – 725 mg·kg-1 – 328,3 mg·kg-1 – 5000 mg·kg-1 – 5754 mg·kg-1 Tabela 2 Zawartość pierwiastków śladowych w glebach użytków rolnych poszczególnych województw w Polsce (mg∙kg-1) Województwo Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Kadm 0,23 0,19 0,17 0,12 0,20 0,57 0,15 0,33 0,28 0,21 0,22 0,87 0,28 0,15 0,14 0,20 Miedź 15,4 4,7 4,8 6,0 4,8 13,4 3,7 9,0 9,6 5,6 6,7 11,1 5,9 6,1 4,9 9,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie [46]. Nikiel 8,3 6,1 6,3 4,9 4,6 15,3 3,1 9,4 13,5 5,3 7,2 12,9 7,2 7,9 3,1 5,6 Ołów 20,6 11,7 10,8 9,9 13,9 29,1 9,3 20,9 17,5 10,2 12,2 39,8 13,8 12,2 10,1 12,6 Cynk 54,9 23,3 23,6 31,7 25,1 79,2 22,4 43,6 40,1 19,5 36,7 90,6 39,1 29,4 25,3 36,6 Metale-rm 118,85 68,29 68,77 81,73 71,17 157,73 66,85 100,77 95,17 62,21 89,73 175,97 93,57 78,05 71,49 89,57 42 Stanisław Szarek W naszym kraju występuje również duże zróżnicowanie zawartości pierwiastków śladowych w glebach poszczególnych województw (tabela 2). Najwyższą zawartością pierwiastków śladowych charakteryzują się gleby Śląska, zaś najniższą ich ilość zanotowano w województwie podlaskim. Dane te pokazują, że można spodziewać się wystąpienia efektu hormetycznego w przypadku uprawy roślin na glebach Polski. Efekt ten polegać będzie na tym, że określone stężenie pierwiastków śladowych w glebie będzie mieć korzystny wpływ na wzrost i plonowanie roślin. Przekroczenie tego poziomu skutkować będzie obniżeniem plonowania i wydatnym pogorszeniem jakości produkowanej żywności. Dla gospodarującego duże znaczenie będzie mieć fakt, że produkcja roślin na glebach zawierających zwiększoną zawartość pierwiastków śladowych będzie mniej nakładochłonna (rysunek 8). Producent dla uzyskania tej samej produkcji – w porównaniu do gleb zawierających niższe ilości pierwiastków śladowych – zużyje mniej nawozów mineralnych i środków ochrony roślin, co wydatnie przyczyni się do obniżenia kosztów produkcji a tym samym do poprawienia efektywności produkcji. W tym wypadku mieć będzie miejsce kompensacja dodatnich efektów, wynikająca z plonotwórczego działania hormetyzatora (np. nawozu mineralnego) i plonotwórczego działania zwiększonej zawartości pierwiastków śladowych w glebie. Rys. 8. Relacja pomiędzy wielkością produkcji (P) a ilością czynnika hormetyzującego (N) w zależności od zawartości pierwiastków śladowych w glebie (T). Źródło: Opracowanie własne. W takiej sytuacji efekt hormetyczny zmienia przebieg i kształt krzywej kosztów marginalnych, a tym samym działanie prawa malejącej wydajności. Dla osiągnięcia maksymalnej wartości przyrostu produkcji (P), przy wyższej zawartości pierwiastków śladowych w glebie (T), wystarczy niższa dawka dodatkowego hormetyzatora (N) niż na glebie o niższej zawartości tych pierwiastków. Dlatego na glebach o naturalnie wyższej zawartości pierwiastków śladowych można łatwo przekro- Możliwości wynikające z zastosowania efektu hormetycznego 43 czyć próg produkcyjny hormezy, co skutkować może obniżeniem plonowania i zanieczyszczeniem wód opadowych przez nawozy sztuczne. Wymagane jest więc przeprowadzenie szczegółowych badań nad reakcją poszczególnych roślin uprawnych na nawożenie mineralne na glebach o zróżnicowanej zawartości pierwiastków śladowych. Podsumowanie Przedstawione dane nie pozostawiają wątpliwości, że prawo malejącej wydajności jest pochodną efektu hormetycznego. O ile prawo to wyjaśnia zagadnienia transformacji nakładów na produkty finalne, to zjawisko hormezy wyjaśnia, dlaczego w praktyce rolniczej mamy do czynienia z występującymi tam anomaliami. Uwzględnienie czynników hormetyzujących w przypadku prawa malejącej wydajności z jednej strony, oraz wzbogacenie prawa hormezy elementami ekonomiki z drugiej umożliwi skuteczne zastosowanie ich w praktyce. Stworzy podstawę do precyzyjnego wyznaczenia dawek substancji hormetyzujących, gwarantujących uzyskanie maksymalnej produkcji. Analiza wyników doświadczeń pozwala na stwierdzenie, że zawarte w glebie pierwiastki metali ciężkich w istotny sposób mogą wpływać na plonowanie roślin uprawnych. Czynnik ten jest elementem, który należy uwzględnić w badaniach chemiczno rolniczych. Dotychczasowa klasyfikacja gleb winna być wzbogacona o zawartość pierwiastków metali ciężkich w poszczególnych glebach. Ponadto w glebach uprawnych mogą istnieć substancje swoiste dla danego rodzaju gleby, inne niż dotychczas oznaczane, a wywołujące efekt hormetyczny. Zachodzi więc konieczność rozszerzenia analizy gleby o zawartość w niej pierwiastków śladowych jako istotnego czynnika plonotwórczego. Stwierdzenie dobroczynnego wpływu na organizmy żywe substancji, które dotychczas uważano za toksyczne, jest trudnym do zaakceptowania faktem. Jednak nie można negować jego istnienia, tym bardziej, że takie postawienie sprawy wyjaśnia wiele kwestii dotychczas pomijanych w rolnictwie i ekonomice gospodarowania. Literatura: 1. Allender W.J., Cresswell G.C., Kaldor J., Kennedy I.R. (1997): Effect of lithium and lanthanum on herbicide induced hormesis in hydroponically growth cotton and corn. J. Plant Nutr., 20: 1-95. 2. Audus L.J. (1952): The time factor in studies of growth inhibition in excised organ sections. J. Exper. Bot., 3: 375-392. 3. Benham F. (1948): Economics. Trzaska Ewert i Michalski, Warszawa, s. 365-369. 4. Bennet R.J. and Breen C.M. (1991): The recovery of the roots of Zea mays L. from various aluminum treatments: toward elucidating the regulatory processes that underlie root growth control. Environ. Exper. Botany, 31: 153-163. 5. Bennet R.J., Breen C.M., and Fey M.V. (1987): The effects of aluminum on root cap function and root development in Zea mays L. Environ. Exper. Botany, 27: 91-104. 6. Budzyński F. (1990): Zróżnicowanie nakładów a produktywność ziemi w Polsce i wybranych krajach europejskich. Rozprawy naukowe i monografie. SGGW Warszawa. 44 Stanisław Szarek 7. Calabrese E.J., Baldwin L.A. (1997): The Dose determines the Stimulation (and Poison):Development of a Chemical Hormesis Database. Int. J. of Toxic. 16: 545-559. 8. Chandra P., Tripathi R.D., Rai U.N., Sinha S., and Garg P. (1993): Biomonitoring and amelioration of nonpoint source pollution in some aquatic bodies. Wat. Sci. Technol., 28: 323-326. 9. Clark J.M. (1949): Diminshing returns of Encyclopaedia of the Social Sciences. New York, t. V, s. 149. 10. Colander L. (1996): Historia myśli ekonomicznej. PWN Warszawa. 11. Crafts A.S. and Rosenfels R.S. (1939): Toxicity studies with arsenic in 80 California soils. Hilgardia, 12: 177-200. 12. Deng Ch., Graham R., Shukla R. (2001): Detecting and estimating hormesis using a model-based approach. Hum. Ecol. Risk Asses. Vol. 7, No 4: 849-866. 13. Domachowski R. (1992): Wybrane problemy gospodarcze świata /w:/ Zadania geograficzne. Koris, Warszawa, s. 133. 14. George H. (1904): Nauka ekonomii politycznej. Nakład Z. Słupskiego, Poznań; s. 296-314. 15. Grothe D.R. Dickson K.L. Red-Judkins D.K. (Eds) (1995): Whole effluent toxicity testing: An evaluation of methods and prediction of receiving system impacts. Society of Environmental Toxicology and Chemistry. 16. Harmet K.H. (1979): Rapid growth responses of Avena coleoptile segments to lanthanum and other cations. Plant Physiol., 64: 1094. 17. Hickey R.J., Bowers E.J., Clelland R.C. (1983): Radiation hormesis, public health and public policy: A Commentary. Health Phys. 44: 207-219. 18. Hirt H., Casari G., Barta A. (1989): Cadmium-enhanced gene expression in suspensionculture cells of tobacco. Planta, 179: 414-420. 19. Hutchinson G.E. (1945): Aluminum in soils, plants, and animals. Soil Sci., 60: 29-40. 20. Klemm D.J. et all (1994): Short term methods for estimating the chronic toxicity of effluent and receiving waters to marine and estuarine organisms. 2nd edition. EPA /600/4-91/003. 21. Krzymuski J. (1984): Czynniki plonowania zbóż. Zeszyty Problemowe PNR z. 305: 38-50. 22. Łachowski J. (1960): Wpływ różnych dawek siarczanu cynku na plony buraków cukrowych w Polsce. Rocz. Nauk Rol. T. 83-A-1, s. 158. 23. Łachowski J. (1962): Wpływ siarczanu magnezu na plony buraków cukrowych w Polsce. Rocz. Nauk Rol. T. 85-A-4, s. 674. 24. Lenin W. (1954): Dzieła. t. 13, Książka i Wiedza, Warszawa, s. 173. 25. Levings M.K. (1977): Effects of cadmium chloride on growth and pigments in Glycine max L., Quercus rubra L., Acer saccharinum L., and Cucumis staivus L. Masters Environ. Safety, 48: 51-55. 26. Lipman C.B. (1938): Importance of silicon, aluminum, and chlorine for higher plants. Soil Sci., 45: 189-198. 27. Marks K. (1925): Teorie wartości dodatkowej. Na podstawie Histoire des doctrines economiques. t. IV, Paryż, s. 69. 28. Marks K., Engels F. (1955): Socinienija. t. 1, Moskwa s. 563. Możliwości wynikające z zastosowania efektu hormetycznego 45 29. Monsees T.K., Winterstein U., Hayatpour J., Schill W-B., Miska W. (1998): Effect of heavy metals on the secretory function of testicular cells in culture. J. Trace Microprobe Technol., 16: 427-435. 30. Napoleoni C. (1964): Myśl ekonomiczna XX wieku. PWN Warszawa; s. 146-147. 31. Radiologiczny atlas Polski (1998). J. Jagielak, Agencja Wydawnicza ARIES, Warszawa. 32. Royle A., Rai T. i inni (1995): Cadmium regulated nitrate reductase activity in Hydrilla verticillata. Water, Air and Soil Pollution, vol. 106, s. 174. 33. Sommer, A.L. (1926): Studies concerning the essential nature of aluminum and silicon for plant growth. Univ. Calif. Pubs. Agric. Sci., 5: 57-81. 34. Sondel J. (1961): Zagadnienie kosztów przeciętnych i krańcowych w produkcji rolniczej. Roczniki Nauk Rolniczych, T. 76-G-2; s. 273-313. 35. Southam C.M., Ehrlich J. (1943): Effects of extract of western red cedar heartwood on certain wood-decaying fungi in culture. Phytopathology 33; 517-524. 36. Stebbing A.R.D. (1982): Hormesis – the stimulation of growth by low level of inhibitors. Total Environment 22: 213-234. 37. Stewart J. and Smith E.S. (1922): Some relations of arsenic to plant growth: Part 2. Soil Science, 14: 119-126. 38. Stigler G.J. (1949): The theory of price. University of Minnesota, New York s. 121. 39. Szarek S. (2000): Wpływ poziomu produktywności na opłacalność produkcji żywca wieprzowego /w:/ Możliwości poprawy konkurencyjności Agrobiznesu. Wyd. AR Lublin. 40. Szarek S., Kałuża H. (2003): Intensywność organizacji gospodarstwa a dochodowość produkcji rolniczej /w:/ Działalność rolnicza oraz jej uwarunkowania a aspekcie integracji z Unią Europejską. Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce. 41. Szarek S., Kałuża H. (2004): Wpływ intensywności gospodarowania na dochodowość produkcji rolniczej. Zeszyty naukowe SGGW, Seria Monografie, Warszawa. 42. Szarek S. (2005): Deficiencies in the law of diminishing returns. Part I EJPAU, Series Economics, Volume 8, iss. 3. 43. Szarek S. (2005): Use of concept of hormesis phenomenon to explain the law of diminishing returns. Part II. EJPAU, Series Economics, Volume 8, iss. 4. 44. Taylor E. (1947): Teoria produkcji. Wydawnictwo Kazimierza Rutskiego, Warszawa – Łódź; s. 184-245. 45. Taylor E. (1957): Historia rozwoju ekonomiki. PWN Poznań; s. 54-155. 46. Terelak H., Motowicka-Terelak T., Stuczyński T. Pietruch C. (2000): Pierwiastki śladowe (Cd, Cu, Ni, Pb, Zn) w glebach użytków rolnych Polski. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa. 47. Thimann K.V. and Bonner W.D. Jr. (1949): Experiments on the growth and inhibition of isolated plant. Part II: The action of several enzyme inhibitors on the growth of the Avena coleoptile and on Pisum internodes. J. Exp. Bot., 36: 214-221. 48. UNSCEAR (1994): Sources and Effect of Ionizing Radiation. United Nations Scientific Committee of Atomic Radiation, New York p. 272. 49. Witek T. (1979): Wpływ jakości gleby na plonowanie roślin uprawnych. Zeszyty Problemowe PNR z. 224, s. 35-43. 46 Stanisław Szarek 50. Woś A. (2005): Społeczne funkcje rolnictwa i nowa równowaga. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej nr 1/2005, s. 3-16. 51. Xiong X-T. and Peng Y-H. (2001): Response of pollen germination and tube growth to cadmium with special reference to low concentration exposure. Ecotoxicol. Degree, Purdue University, Indiana, pp. 73. STANISŁAW SZAREK Podlaska Academy Siedlce OPPORTUNITIES RESULTING FROM USING HORMETIC EFFECT FOR EXPLAINING THE LAW OF DIMINISHING EFFICIENCY IN AGRICULTURE Summary The new aspects of functioning of the law of diminishing efficiency in agriculture have been presented in the elaboration. It has been shown that the law origins in the hormetic effect understood as a positive impact of low dose of substances which used in higher doses serve as growth inhibitors. It has been also shown that making use of this hormetic effect allows to combine problem of maximal increase in economic intensity for growing effectiveness and incomes in farming with protection of natural environment. TOMASZ W. BRALEWSKI Akademia Rolnicza Poznań GLOBALNY RYNEK NASIENNY Nasiennictwo i jego znaczenie dla gospodarki Nasiennictwo to dział produkcji roślinnej obejmujący swym zakresem wiedzę związaną z hodowlą nowych odmian roślin uprawnych oraz reprodukcją, przerobem, magazynowaniem i wprowadzaniem materiału siewnego tych odmian na rynek [5]. Bez rozwiniętego nasiennictwa nie można sobie wyobrazić nowoczesnego rolnictwa i ogrodnictwa, gdyż nasiennictwo jest głównym czynnikiem postępu biologicznego w rolnictwie [10]. Postęp biologiczny stymuluje natomiast postęp technologiczny [4, 6] i jest niezbędny do osiągnięcia korzystnych wyników finansowych [7]. Trwający od XIX wieku rozwój przemysłu nasiennego doprowadził do powstania globalnego rynku nasiennego, a nasiennictwo jest obecnie jedną z liczących się gałęzi gospodarki światowej. Pojemność globalnego rynku nasiennego Pojemność globalnego rynku nasiennego określana wielkością rocznych obrotów, w roku 2004 szacowana była na około 50 mld USD, z czego około 30 mld USD przypadało na obroty handlowe [14]. Pozostałe 20 mld USD obejmowało wartość obrotów niehandlowych, w tym konsumpcję nasion (spożycie przez ludzi i zwierzęta)1. Wartość światowych obrotów nasionami systematycznie zwiększa się od roku 1970, w którym wynosiła 860 mln USD, a intensywny jej wzrost widoczny jest od II połowy lat 80. Przyrost wartości globalnego obrotu materiałem siewnym w stosunku do roku 1970 wynosił w kolejnych latach odpowiednio: w 1977 – 125%, 1980 – 140%, 1985 – 151%, 1994 – 337%, 1996 – 383%, 1998 – 418%, 2001 – 453%, a w 2004 przekroczył 500% (rys. 1) [9]. 1 Szacunki dotyczące globalnego rynku nasiennego opracowywane są przez Sekretariat ISF (International Seed Federation) i opierają się na analizie danych pochodzących z kilku źródeł, między innymi z UN (United Nations), WTO (World Trade Organization), APSA (Asian and Pacific Seed Association) i GNIS (Groupement National Interprofessionnel des Semences et Plants). 48 Tomasz Bralewski mln USD 4000 3000 2000 1000 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 200 2005 Rys. 1. Ewolucja globalnego obrotu nasionami w latach 1970-2004. Źródło: [14]. Na pojemność globalnego rynku nasiennego składają się wartości obrotów nasionami na rynkach poszczególnych krajów. W roku 2004 do ważnych w skali światowej należały rynki nasienne 56 państw, o łącznej wartości 25,243 mld USD. Ich udział w rynku światowym wynosił od 0,02% do 19,0%. Krajami o największych rynkach nasiennych były: USA (pojemność 5700 mln USD), Chiny (3000 mln USD), Japonia (2500 mln USD), Francja (1930 mln USD) i Brazylia (1500 mln USD). Łącznie stanowiły one około 50% pojemności rynku globalnego (tab. 1). W latach 1994-2004 nastąpiła znaczna ewolucja wielkości obrotów największych krajowych komercyjnych rynków nasiennych. W czołówce 24 państw o największych rynkach nasiennych, Austria, Belgia, Egipt, Finlandia, Grecja i Maroko ustąpiły miejsca Czechom, Danii, Korei Południowej, RPA, Tajwanowi i Turcji. Miejsce w czołówce światowej utraciło byłe ZSRR – na skutek rozpadu na Federację Rosyjską i kilka samodzielnych państw, co doprowadziło do zmniejszenia pojemności rynku nasiennego o 85,3%. Spośród 5 pozostałych państw z czołówki: w USA nastąpił wzrost pojemności rynku nasiennego o 26,6%, w Chinach o 50,0% i Francji o 7,2%, wielkość rynku Japonii pozostała bez zmian, a Niemiec uległa zmniejszeniu (-33,3%) (tab. 2). Na wielkość obrotów globalnego rynku nasiennego i ewolucję poszczególnych rynków krajowych ma wpływ kilka czynników (rys. 2). Między innymi: – poziom rolnictwa – zapotrzebowanie na kwalifikowany materiał siewny; – powierzchnia zasiewów – jej zmniejszanie (np. na skutek polityki rolnej UE dążącej do ograniczenia powierzchni upraw) lub zwiększanie (np. w rezultacie przeznaczania pod uprawy nowych terenów w krajach rozwijających się); – system dotacji do kwalifikowanego materiału siewnego; – ceny nasion – zapotrzebowanie na nasiona uszlachetniane lub nasiona drogich odmian roślin uprawnych (np. heterozyjnych lub transgenicznych). Źródło: [14] oraz obliczenia własne. USA Chiny Japonia Francja Brazylia Niemcy Indie Argentyna Włochy Kanada Federacja Rosyjska Korea Południowa Australia Meksyk Tajwan Hiszpania Polska Zjednoczone Królestwo Turcja RPA Holandia Czechy Węgry Dania Austria Maroko Szwecja Grecja Kraj 5 700 3 000 2 500 1 930 1 500 1 000 1 000 930 780 550 500 400 400 350 300 300 260 257 250 217 208 200 200 170 170 160 155 140 Wielkość obrotów rynku nasiennego (w mln USD) Szacunkowy udział w światowym rynku nasiennym (%) 19,00 10,00 8,33 6,43 5,00 3,33 3,33 3,10 2,60 1,83 1,67 1,33 1,33 1,17 1,00 1,00 0,87 0,86 0,83 0,72 0,69 0,67 0,67 0,57 0,57 0,53 0,52 0,47 Egipt Belgia Chile Serbia i Czarnogóra Nigeria Finlandia Nowa Zelandia Słowacja Szwajcaria Paragwaj Tunezja Urugwaj Bangladesz Portugalia Irlandia Izrael Kenia Kolumbia Boliwia Zimbabwe Peru Słowenia Arabia Saudyjska Zambia Ekwador Malawi Dominikana Uganda Kraj 140 130 120 120 120 103 90 90 80 70 70 70 60 60 60 50 50 40 35 30 30 30 18 15 12 10 7 6 Wielkość obrotów rynku nasiennego (w mln USD) Wielkość obrotów komercyjnych rynków nasiennych wybranych państw w roku 2004 Szacunkowy udział w światowym rynku nasiennym (%) 0,47 0,43 0,40 0,40 0,40 0,34 0,30 0,30 0,27 0,23 0,23 0,23 0,20 0,20 0,20 0,17 0,17 0,13 0,12 0,10 0,10 0,10 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0,02 Tabela 1 Globalny rynek nasienny 49 50 Tomasz Bralewski Ewolucja wielkości obrotów największych krajowych komercyjnych rynków nasiennych w latach 1994-2004 1994 Kraj USA Kraje byłego ZSRR Japonia Chiny Francja Niemcy Brazylia Indie Włochy Argentyna Zjednoczone Królestwo Hiszpania Polska Węgry Kanada Meksyk Holandia Australia Belgia Austria Maroko Egipt Grecja Finlandia Wartość obrotów (mln USD) % 4500 3400 2500 2000 1800 1500 1200 900 700 630 570 550 400 400 350 350 300 280 200 170 160 140 140 80 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Tabela 2 Rok 2001 2004 Zmiana w stosunku do roku 1994 Wartość Wartość obrotów % obrotów % (mln USD) (mln USD) +3000 +66,7 +1200 +26,7 -1400* -41,2 -2900* -85,3 0 0,0 0 0,0 +1000 +50,0 +1000 +50,0 -430 -23,9 +130 +7,2 -500 -33,3 -500 -33,3 0 0,0 +300 +25,0 0 0,0 +100 +11,1 -50 -7,1 +80 +11,4 +300 +47,6 300 +47,6 0 0,0 -313 -54,9 -250 -45,4 -250 -45,4 0 0,0 -140 -35,0 -200 -50,0 -200 -50,0 +200 +57,1 +200 +57,1 0 0,0 0 0,0 0 0,0 -92 -30,7 0 0,0 +120 +42,8 -70 -35,0 -70 -35,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 +23 +28,7 * Dotyczy pojemności rynku samej Federacji Rosyjskiej. Źródło: [8], [9], [14] oraz obliczenia własne. Czasami różnice w szacunkach pojemności rynku nasiennego wynikają z niepełnego uwzględnienia wszystkich czynników kształtujących go. Przykładem takim może być Polska, której krajowy rynek nasienny między rokiem 2001 a 2004 zmniejszył swoją pojemność z 400 mln USD do 260 mln USD (-35%). Pierwotnie pojemność tę oceniano mnożąc powierzchnię zasiewów poszczególnych gatunków 51 Globalny rynek nasienny roślin uprawnych przez średnią światową cenę ich nasion. Następnie dokonano korekty na skutek istnienia w Polsce dużej liczby samorozmnożeń nasion gatunków rolniczych oraz szarej strefy [3] (rys.3). Powierzchnia Ò zasiewów Zapotrzebowanie Ò na kwalifikowany mate- Samorozmnożenia Zapotrzebowanie riał siewny Ú materiału siewnego Ò na drogie nasiona Dotacje do Ò kwalifikowanego materiału siewnego Ò Ú Pojemność rynku nasiennego Powierzchnia Ô zasiewów Ú Zapotrzebowanie Ô na kwalifikowany mate- Ú Samorozmnożenia Ò Zapotrzebowanie Ú riał siewny Ô materiału siewnego Ô na drogie nasiona Dotacje do Ô kwalifikowanego materiału siewnego Ú Rys. 2. Wybrane czynniki wpływające na wielkość obrotów rynku nasiennego. Źródło: Opracowanie własne. Ziemniaki Pszenżyto Owies Żyto Jęczmień jary Jęczmień ozimy Pszenica jara Pszenica ozima Średnio zboża 0 10 20 30 40 50 60 Udział (%) 70 80 90 100 Rys. 3. Udział niekwalifikowanego materiału rozmnożeniowego w powierzchni upraw roślin rolniczych w Polsce w 2001 roku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [12]. 52 Tomasz Bralewski Międzynarodowy handel nasionami Na pełny obraz międzynarodowego handlu nasionami składają się dane dotyczące eksportu i importu nasion oraz bilanse handlowe poszczególnych państw. W latach 1977-1996 wartość światowego eksportu materiału siewnego zwiększała się w tempie około 10% rocznie i w roku 1996 wyniosła 3,3 mld USD [8]. W okresie 1996-1998 wzrosła o 10,3%, w 1988-2001 – o 7,1% i w 2001-2004 – o 22,9%, osiągając poziom 4,795 mld USD (rys. 4). W roku 2004 do światowych eksporterów nasion zaliczano w sumie 59 krajów, jednak największy w nim udział miała niewielka liczba państw, pięciu największych eksporterów – 65,3%, dziesięciu – już 80,1%, a piętnastu – 86,5%. Ilustruje to rys. 5. 5 mln USD 4,5 4 3,5 3 2,5 1996 1998 Rok 2001 2004 Rys. 4. Ewolucja wartości światowego eksportu nasion w latach 1996-2004. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: 1996 rok – [8], 1998 i 2004 rok – [14], 2001 rok – [9]. 100 95 Udział (%) 90 85 80 75 70 65 60 1-5 1-10 1-15 1-20 1-30 Państwa 1-40 1-50 1-59 Rys. 5. Udział poszczególnych grup państw w wartości światowego eksportu nasion w 2004 roku. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [14]. Źródło: [14]. USA Holandia Francja Niemcy Dania Kanada Włochy Chile Belgia Japonia Meksyk Węgry Australia Izrael Hiszpania Chiny Zjednoczone Królestwo Argentyna Austria Brazylia RPA Nowa Zelandia Turcja Tajlandia Szwajcaria Czechy Ukraina Korea Południowa Indie Szwecja Kraj rolniczych 598 165 521 335 305 190 99 102 83 25 88 77 60 2 36 22 38 39 37 34 36 17 25 2 22 20 18 1 7 10 ogrodniczych 298 672 186 25 25 31 62 35 14 71 6 4 12 59 14 28 6 3 4 7 5 15 5 24 2 3 0 16 8 4 łącznie 896 837 707 360 330 221 161 137 97 96 94 81 72 61 50 50 44 42 41 41 41 32 30 26 24 23 18 17 15 14 Eksport nasion (w mln USD) Portugalia Tajwan Federacja Rosyjska Grecja Kostaryka Irlandia Peru Rumunia Tanzania Mołdawia Kenia Pakistan Polska Serbia i Czarnogóra Gwatemala Wietnam Kolumbia Słowenia Urugwaj Chorwacja Maroko Egipt Bułgaria Boliwia Iran Wenezuela Finlandia Kazachstan Gruzja RAZEM Kraj Tabela 3 ogrodniczych 2 10 2 4 7 0 7 1 6 0 0 3 0 1 3 3 0 1 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 1696 łącznie 12 12 10 9 8 8 8 7 6 6 5 5 5 5 3 3 3 3 2 3 2 2 2 2 2 1 1 1 1 4795 Eksport nasiona (w mln USD) rolniczych 10 2 8 5 1 8 1 6 0 6 5 2 5 4 0 0 3 2 2 3 0 2 2 2 2 1 1 1 1 3099 Wielkość eksportu nasion wybranych krajów w roku 2004 Globalny rynek nasienny 53 54 Tomasz Bralewski Największą ilość nasion rolniczych w roku 2004 wyeksportowały: USA (598 mln USD), Francja (521 mln USD), Niemcy (335 mln USD) i Dania (305 mln USD), a ogrodniczych: Holandia (672 mln USD), USA ( 298 mln USD) i Francja (186 mln USD). Pod względem całej wartości wyeksprtowanych nasion pierwsze miejsce zajmowały USA (896 mln USD), drugie – Holandia (837 mln USD), a trzecie – Francja (707 mln USD) (tab. 4). W roku 2004 Polska na liście światowych eksporterów nasion zajęła dopiero 43 miejsce. Eksport nasion z naszego kraju oszacowano na 5 mln USD (0,1% wartości globalnej), z czego całość przypadała na nasiona rolnicze. Wartości eksportu nasion ogrodniczych, z powodu jego bardzo małych rozmiarów, nie szacowano (tab. 3). W latach 1994-2004 zmiany w czołówce 10 największych światowych eksporterów były nieznaczne. Jedyna dotyczyła awansowania do niej Kanady, która w 2004 roku zajęła 6 miejsce, spychając Belgię na miejsce 9 i eliminując Nową Zelandię. Z wyjątkiem Belgii i Nowej Zelandii, których wartość eksport zmniejszyła się odpowiednio o 12,6% (-14 mln USD) i 38,5% (-20 mln USD), wszystkie pozostałe kraje zwiększyły swój eksport nasion. Największy procentowy wzrost wartości zanotowano w przypadku Danii i Japonii, odpowiednio: o 142,6% (+194 mln USD) i o 140,0% (+56 mln USD), a wartościowy w przypadku Holandii i USA, odpowiednio: o 217 mln USD (+35,0%) i 196 mln USD (+28,0%) (tab. 4). Ewolucja eksportu nasion wybranych krajów w latach 1994 – 2004 Tabela 4 Rok 1994 Kraj USA Holandia Francja Niemcy Dania Belgia Włochy Chile Nowa Zelandia Japonia Wartość (mln USD) % 700 620 532 213 136 111 103 75 52 40 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 2001 2004 Zmiana w stosunku do roku 1994 Wartość Wartość % % (mln USD) (mln USD) +99 +14,1 196 +28,0 0 0 217 +35,0 -34 -6,4 175 +32,9 -28 -13,1 147 +69,0 +54 +39,7 194 +142,6 0 0 -14 -12,6 +8 +7,8 58 +56,3 +69 +92,0 62 +82,7 -16 -30,8 -20 -38,5 +65 +162,5 56 +140,0 Źródło: [8], [9], [14] oraz obliczenia własne. W latach 1998-2004 około 30% wartości globalnego eksportu materiału siewnego przypadało na nasiona ogrodnicze, a pozostała część na nasiona rolnicze. W latach 1998-2001 spośród roślin rolniczych największy udział w eksporcie miały: kukurydza (która wykazała się tendencją wzrostową kosztem innych gatunków), rośliny pastewne, ziemniaki, buraki i pszenica (rys. 6). 55 Globalny rynek nasienny W roku 2004 do liczących się na świecie importerów nasion zaliczało się 87 krajów. Udział pięciu największych importerów wynosił 43,4%, dziesięciu – już 73,1%, a piętnastu – 79,4% (rys. 7). Do największych importerów nasion należały: USA (440 mln USD), Francja (438 mln USD), Meksyk (420 mln USD), Holandia (349 mln USD), Włochy (310 mln USD) i Niemcy (304 mln USD), w tym nasion rolniczych: USA (335 mln USD), Francja (318 mln USD) i Meksyk (305 mln USD), a ogrodniczych – Holandia (193 mln USD). Polska zajmowała 13 miejsce na świecie z importem o wartości 75 mln USD, w tym 54 mln USD dotyczyło importu nasion rolniczych, a 21 mln USD nasion ogrodniczych (tab. 5). Największy udział w tym imporcie miały nasiona warzyw i kwiatów z Holandii, buraka z Niemiec i kukurydzy z Węgier i Francji [2]. Rośliny ogrodnicze Pozostałe rośliny rolnicze Pszenica Buraki Ziemniaki Rośliny pastewne Kukurydza 0 1998 2001 5 10 15 20 Udział (%) 25 30 35 Rys. 6. Udział poszczególnych roślin i grup roślin w wartości światowego eksportu w latach 1998-2001. Źródło: Obliczenia własne na podstawie: 1998 rok – [14], 2001 rok – [9]. W roku 2004 najlepszy bilans handlu zagranicznego nasionami miały: Holandia (+488 mln USD), USA (+456 mln USD), Dania (+ 281 mln USD) i Francja (+269 mln USD), a najgorszy: Włochy (-149 mln USD), Hiszpania (-151 mln USD) i Meksyk (-326 mln USD). Bilans handlowy Polski był ujemny i wynosił –70 mln USD, na co składał się handel nasionami rolniczymi (-49 mln USD) i ogrodniczymi (-21 mln USD) (tab. 6). USA Francja Meksyk Holandia Włochy Niemcy Hiszpania Belgia Kanada Japonia Zjednoczone Królestwo Chiny Polska Federacja Rosyjska Austria Grecja Portugalia Ukraina Turcja Szwajcaria Węgry Dania Kraj 335 318 305 157 197 251 103 130 126 64 85 52 54 49 59 43 50 43 20 42 47 37 105 120 115 192 113 53 98 28 31 49 14 37 21 23 8 20 11 12 34 9 2 12 440 438 420 349 310 304 201 158 157 113 99 89 75 72 67 63 61 55 54 51 49 49 rolniczych ogrodniczych łącznie Import nasion (w mln USD) Wietnam Słowenia Algieria Bułgaria Serbia i Czarnogóra Syria Kolumbia Wenezuela Tajlandia Nowa Zelandia Białoruś Finlandia Jordania Norwegia Kenia Hong Kong Gwatemala Litwa Bośnia i Hercegowina Filipiny Ekwador Jemen Kraj Wielkość importu nasion wybranych krajów w roku 2004 n.a. 13 3 13 10 6 9 8 1 5 10 10 4 6 7 1 5 6 6 5 5 2 n.a. 4 13 3 4 7 4 5 12 8 3 3 7 5 4 9 4 3 2 3 3 6 17 17 16 16 14 13 13 13 13 13 13 13 11 11 11 10 9 9 8 8 8 8 rolniczych ogrodniczych łącznie Import nasion (w mln USD) Tabela 5 56 Tomasz Bralewski Brazylia Korea Południowa Argentyna Rumunia Czechy Australia Chile Arabia Saudyjska Irlandia Egipt Szwecja Maroko RPA Indie Izrael Iran Słowacja Tajwan Urugwaj Tunezja Pakistan Chorwacja 33 17 34 36 40 25 33 30 30 10 25 15 16 3 9 12 15 2 17 13 7 10 14 27 10 8 2 16 8 10 1 20 4 12 9 18 12 8 4 17 2 6 11 7 47 44 44 44 42 41 41 40 31 30 29 27 25 21 21 20 19 19 19 19 18 17 Peru Mołdawia Kostaryka Angola Boliwia Senegal ZEA Irak Libia Uzbekistan Zimbabwe Albania Kazachstan Liban Burkina Faso Etiopia Kuwejt Macedonia Dominikana Azerbejdżan Sudan RAZEM 6 5 3 1 6 2 2 2 0 0 3 2 1 1 0 0 0 0 0 0 0 3018 2 2 4 5 0 3 3 2 4 4 1 1 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1459 cd. tab. 5 8 7 7 6 6 5 5 4 4 4 4 3 3 3 2 2 2 2 2 1 1 4477 Globalny rynek nasienny 57 8 263 268 203 69 64 84 -7 30 35 12 20 -2 -5 1 5 0 0 -4 1 -5 4 -2 0 -6 -6 -9 -7 480 193 13 66 30 0 -28 47 2 4 7 -4 3 5 -2 -7 -2 -2 0 -7 -1 -10 -4 -7 -3 -4 -3 -5 488 456 281 269 96 64 56 40 32 31 19 16 1 0 -1 -2 -2 -2 -4 -6 -6 -6 -6 -7 -9 -10 -12 -12 ogrodniczych łącznie Bilans handlowy (w mln USD) rolniczych Źródło: Obliczenia własne na podstawie: [14]. Holandia USA Dania Francja Chile Kanada Niemcy Izrael Węgry Australia Nowa Zelandia RPA Kostaryka Peru Mołdawia Argentyna Irak Kazachstan Boliwia Brazylia Gwatemala Indie Kenia Tajwan Serbia i Czarnogóra Kolumbia Finlandia Wenezuela Kraj Pakistan Bułgaria Chorwacja Słowenia Wietnam Szwecja Japonia Urugwaj Czechy Irlandia Turcja Maroko Austria Korea Południowa Szwajcaria Egipt Rumunia Ukraina Chiny Portugalia Grecja Zjednoczone Królestwo Belgia Federacja Rosyjska Polska Włochy Hiszpania Meksyk Kraj Tabela 6 -5 -11 -7 -11 b.d. -15 -39 -15 -20 -22 5 -15 -22 -16 -20 -8 -30 -25 -30 -40 -38 -47 -47 -41 -49 -98 -67 -217 rolniczych -8 -3 -7 -3 b.d. 0 22 -2 1 -1 -29 -10 -4 -11 -7 -20 -7 -12 -9 -9 -16 -8 -14 -21 -21 -51 -84 -109 ogrodniczych -13 -14 -14 -14 -14 -15 -17 -17 -19 -23 -24 -25 -26 -27 -27 -28 -37 -37 -39 -49 -54 -55 -61 -62 -70 -149 -151 -326 łącznie Bilans handlowy (w mln USD) Bilans handlu zagranicznego nasionami wybranych krajów w roku 2004 58 Tomasz Bralewski 59 Globalny rynek nasienny 100 Udział (%) 90 80 70 60 50 40 1-5 1-10 1-15 1-20 1-30 1-40 Państwa 1-50 1-60 1-70 1-80 1-87 Rys. 7. Udział poszczególnych grup państw w wartości światowego importu nasion w 2004 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [14]. Światowy przemysł nasienny W połowie lat 90. ubiegłego wieku udział 24 największych firm nasiennych (tzn. o obrotach przekraczających rocznie 100 mln USD) wynosił aż 27% wartości obrotów rynku globalnego (tab. 7). Obroty ważniejszych światowych firm nasiennych w mln USD Firma Pioneer Hi-Breed Novartis Limagrain Vander Have/Zeneca Takii Sakata Seminis KWS Agribiotech Dekalb Cargill Mycogen Obroty 1750 900 700 460 430 390 380 345 300 250 250 211 Firma Monsanto Ball Pennington Sigma Saatenunion RAGT Svalof/Weibull CEBECO DLF Barenburg Nunhems/Sunseeds Pau Euralis Tabela 7 Obroty 200 180 180 160 155 140 140 140 135 130 130 120 Źródło: [8]. Udział ten systematycznie wzrasta, co wynika z faktu, że przedsiębiorstwa należące do czołówki światowej dążą do wzmocnienia swojej pozycji na rynku na drodze przejęć i fuzji. Przykładem takiego działania może być należąca do Grupo Pulsar korporacja Seminis, która powstała w roku 1995 z połączenia firm: Asgrow Vegetable Seeds, Petoseed, Bruisma i Royal Sluis. W kolejnych latach zostały włączone: Incotec International, Genecorp, Bionova, DNA Plant Technology, Fresh World, Nath Sluis, Heuengnong Seed Co. i Choongang Seed Co. W roku 1997 korporacja ta wykupiła 20% udziałów w firmie ELM (udziały w niej ma również Monsanto), a w roku 1998 przejęła Heuengnong Seed i Choongang Seed [13]. 60 Tomasz Bralewski Najszybszy wzrost obrotów dotyczy przede wszystkim pięciu korporacji międzynarodowych o największym udziale w globalnym rynku nasiennym. Wzrost ten jest o wiele intensywniejszy niż w przypadku innych dużych przedsiębiorstw (rys. 9). Tych pięć firm w roku 1985 posiadało 8% udziału w rynku, a w roku 1999 już 17,5% (rys. 8). Ich obroty w tym okresie wzrosły o 233%. W rezultacie tego 30 mega-firm kontroluje 80% globalnego rynku nasiennego [10]. 30 Udział (%) 25 20 15 10 5 0 1985 1991 Rok 5 największych fim nasiennych 1996 1999 10 największych firm nasiennych 15 największych firm nasiennych Rys. 8. Ewolucja koncentracji udziału w globalnym rynku nasiennym największych światowych firm nasiennych w latach 1985-1999. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [10]. 1200 Obroty (mln USD) 1000 800 600 400 200 0 1985 1991 1 - 5 największych firm nasiennych Rok 1996 1999 5 - 15 największych firm nasiennych Rys. 9. Ewolucja koncentracji obrotów największych światowych firm nasiennych w latach 1985-1999. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [10]. 61 Globalny rynek nasienny W roku 2000 do największych firm światowego przemysłu nasiennego należały: Du Pont (Pioneer Hi-Breed), Pharmacia (Monsanto), Syngenta (Novartis), Groupe Limagrain, Grupo Pulsar (Seminis), Advanta (AstraZeneca and Cosun), Sakata, KWS AG, Dow (+ Cargill North America), Delta & Pine Land. Oceniając ich wyniki ekonomiczne można stwierdzić, że posiadają one zadowalającą stabilność finansową (od średniej do bardzo dobrej), przy jednoczesnej średniej sytuacji dochodowej (tab. 8, 9). Sytuacja ta jest prawdopodobnie efektem stosowanej przez nie polityki rozwoju na drodze konsolidacji, często bowiem rozbudowywały się przejmując podmioty o złej sytuacji finansowej. Kolejnym efektem tej strategii jest zwiększanie liczby segmentów działalności poszczególnych przedsiębiorstw, które poza produkcją nasienną zajmują się obecnie także m.in. chemią rolniczą, gospodarczą i przemysłową, dodatkami do żywności, farmaceutykami, technologiami, a także sektorem energetycznym [11]. Tabela 8 Stabilność finansowa największych globalnych firm nasiennych w latach 1996-2001 1996 b.d.b 1,0 2,0 b.d. 3,0 Ocena stabilności finansoweja Rok 1997 1998 1999 2000 b.d. b.d. b.d. b.d. 2,5 3,0 2,0 1,5 2,0 2,0 2,0 2,0 b.d. b.d. b.d. b.d. 2,5 3,5 2,5 2,0 2001 b.d. 3,0 2,0 b.d. 2,0 1,0 1,0 2,5 1,0 b.d. 1,0 1,0 2,5 1,5 b.d. 1,0 1,0 2,5 3,5 b.d. Firma DuPont (Pioneer), USA Pharmacia (Monsanto), USA Syngenta (Novartis), Szwajcaria Groupe Limagrain, Francja Grupo Pulsar (Seminis), Meksyk Advanza (AstraZeneca and Cosun), Wielka Brytania i Holandia Sakata, Japonia KWS AG, Niemcy Dow (+ Cargill North America), USA Delta & Pine Land, USA a 1,0 1,0 2,5 2,0 b.d. 1,0 1,0 3,0 1,5 b.d. Skala ocen od 1 – bardzo dobra, do 5 – bardzo zła. b.d. – brak danych na skutek blokady informacyjnej stosowanej przez firmę. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [11]. b 1,0 1,0 2,5 2,0 b.d. 62 Tomasz Bralewski Sytuacja dochodowa globalnych firm nasiennych w latach 1996-2001 1996 b.d.b 2,5 3,0 b.d. 5,0 Ocena stabilności finansoweja Rok 1997 1998 1999 2000 b.d. b.d. b.d. b.d. 3,5 4,0 2,5 2,5 3,0 3,0 3,5 2,5 b.d. b.d. b.d. b.d. 1,0 4,0 3,5 5,0 2001 b.d. 2,5 2,5 b.d. 1,5 1,0 2,5 3,0 2,5 b.d. 1,0 2,5 3,0 2,5 b.d. 2,0 2,5 2,5 5,0 b.d. Firma DuPont (Pioneer), USA Pharmacia (Monsanto), USA Syngenta (Novartis), Szwajcaria Groupe Limagrain, Francja Grupo Pulsar (Seminis), Meksyk Advanza (AstraZeneca and Cosun), Wielka Brytania i Holandia Sakata, Japonia KWS AG, Niemcy Dow (+ Cargill North America), USA Delta & Pine Land, USA Tabela 9 1,5 2,5 3,0 3,5 b.d. 3,0 2,5 2,5 3,5 b.d. 1,5 2,5 2,5 3,5 b.d. a Skala ocen od 1 – bardzo dobra, do 5 – bardzo zła. b.d. – brak danych na skutek blokady informacyjnej stosowanej przez firmę. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [11]. b Na światowy przemysł nasienny poza firmami-gigantami składają się również średnie i małe przedsiębiorstwa nasienne (w Europie o obrotach około 5 mln USD rocznie, a w USA – około 20 mln USD). Na rynku egzystują one w niektórych segmentach współrzędnie z korporacjami lub też oferują produkty niszowe dobrze dostosowane do potrzeb lokalnych nabywców. Podsumowanie Na funkcjonowanie i ewolucję globalnego rynku nasiennego ma wpływ wiele złożonych i często wzajemnie za sobą powiązanych czynników, które w przyszłości spowodują kolejne przemiany. Zaliczyć do nich można m.in.: – wzrost wielkości globalnego rynku nasiennego i zmiany pojemności rynków krajowych na skutek: zmiany powierzchni zasiewów, poziomu rolnictwa (zwiększone zapotrzebowanie na nasiona kwalifikowane), podniesienia cen nasion (nowe odmiany heterozyjne i tworzone z wykorzystaniem biotechnologii), a także polityki rolnej państw (np. dopłaty do kwalifikowanego materiału siewnego); – rosnący w światowym eksporcie udział nasion krajów rozwijających się, o dobrych warunkach przyrodniczo-ekonomicznych dla produkcji nasion (np. Chiny ������ i Chile); – dalszy rozwój międzynarodowych korporacji nasiennych i rosnący ich udział w rynku globalnym (w części z nich na skutek konsolidacji produkcja nasion przestanie być dominująca działalnością); – ekspansję niektórych koncernów na rynki dotychczas zarezerwowane dla firm małych i średnich; – wzrost nakładów na badania w zakresie nasiennictwa – głównie ze środków firm-gigantów (rozwój przede wszystkim biotechnologii); Globalny rynek nasienny 63 – wzrost znaczenia patentu jako środka służącego do ochrony własności intelektualnej (patenty dotyczące genów, sekwencji genów, odmian i technologii). Literatura: 1. Braun U., Dorna H., Duczmal K.W.: Światowy rynek nasienny. Hodowla Roślin i Nasiennictwo nr 1/2, 1999. 2. Duczmal K.W.: Relacja z 4-tej konferencji Wschodnioeuropejskiego Ugrupowania Nasiennego (4-th Eastern European Seed Network Meeting). Hodowla Roślin i Nasiennictwo nr 4, 2004. 3. Duczmal K.W.: Polski rynek nasienny. Hodowla Roślin i Nasiennictwo nr 2, 2005. 4. Harasim A.: Technologia jako czynnik kształtujący wykorzystanie potencjału produkcyjnego rolnictwa. Pamiętnik Puławski nr 132, 2003. 5. Hołubowicz R.: Przewodnik do ćwiczeń z nasiennictwa roślin warzywnych. Wyd. Akademii Rolniczej, Poznań 1993. 6. Kalinowska-Zdun M.: Zmiany technologiczne i ich konsekwencje w uprawie roślin. Zesz. Problem. Post. Nauk Rol. nr 439, 1997. 7. Klepacki B.: Znaczenie technologii i postępu technologicznego w rozwoju gospodarstwa rolnego. Rocz. Nauk. Rol. t. 87, z. 1, 1997. ����� 8. Le Buanec B.: An overview of the world seed market. New Letters 1998. 9. Le Buanec B.: The international seed trade and the prerequisite to be a succesful partner. ����������������������������������������������������������������������������� Materiały wykładu wygłoszonego dnia 18 września 2003 roku w Ankarze (Turcja) 2003. 10. Maciejczak M.: Ewolucja światowego sektora nasiennego. Hodowla Roślin i Nasiennictwo nr 3, 2002. 11. Maciejczak M.: Światowi liderzy sektora nasiennego. Hodowla Roślin i Nasiennictwo nr 3, 2002. 12. Oleksiak T.: Rynek nasion. Hodowla Roślin i Nasiennictwo nr 2, 2002. 13. Szopińska D.: Trendy światowe w nasiennictwie. Hodowla Roślin i Nasiennictwo nr 4, 1999. 14. www.worldseed/org/statistics.html. 23.12.2005. TOMASZ W. BRALEWSKI Agricultural Academy Poznań GLOBAL SEED MARKET Summary The article characterises the global market for seeds basing on analysis of its evolution, present capacity and the most important individual country outlets. The imports and exports and the trade balances in seeds of the main seed importers and exporters have been also presented as well as predictions concerning the future changes on these markets. Miscellanea EUGENIUSZ KAROL CHYŁEK Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Przedstawiciel Polski w Stałym Komitecie ds. Badań Naukowych w Rolnictwie przy Komisji Europejskiej OCENA PROCESÓW INNOWACYJNYCH W UNII EUROPEJSKIEJ Wstęp Polska, jako kraj Unii Europejskiej, została włączona w wypełnienie postanowień Strategii Lizbońskiej sformułowanej w marcu 2002 r. w Barcelonie. Po szczycie Komisja Europejska wydała komunikat, w którym określiła związek pomiędzy rozwojem gospodarczym a wiedzą w następujący sposób: „rzeczywiście bogactwo – rozumiane jako efektywność gospodarowania, konkurencyjność przemysłowa i zatrudnienie pochodzi nie tylko z dóbr materialnych, ale też z produkcji, transformacji i wykorzystania wiedzy”. Coraz większy dostęp do wysoko wyspecjalizowanej i przydatnej wiedzy, warunki sprzyjające skutecznej innowacji oraz łatwiejszy dostęp do rynków spoza Europy mają swój udział w stopniowym spadku europejskiej konkurencyjności, także w sektorze rolno-spożywczym. Europa pozostaje coraz bardziej w tyle za swoimi głównymi konkurentami. Efektywność gospodarki i struktur organizacyjnych w państwach Europy pod kątem wzrostu, produktywności i tworzenia miejsc pracy jest niewystarczająca, aby utrzymać dobrobyt w przyszłości. Światowa konkurencja bazująca na wiedzy zmienia w sposób radykalny obszar badań naukowych i struktur gospodarczych w Europie. Europa i pozostałe regiony o wysokim stopniu rozwoju gospodarczego na świecie nie mogą dłużej uznawać swojej technologicznej przewagi za oczywistą. Dążenie do lepszego wykorzystania istniejącego potencjału, m.in. pracy, wiedzy i kapitału, a także budowanie nowych form przewagi konkurencyjnej poprzez wzrost nakładów na działania prorozwojowe, tj. badania i rozwój, edukację, infrastrukturę społeczeństwa informacyjnego oraz opracowywanie metod ich skutecznego wykorzystania dla celów gospodarczych jest praktycznie jedynym słusznym rozwiązaniem. Dlatego też coraz częściej wyrażana jest opinia, że innowacja stanowi dla krajów członkowskich UE podstawę trwałego wzrostu gospodarczego Miscellanea 65 oraz poprawy warunków ekonomicznych i społecznych. Przyjmuje się, że polityka pomocy państwa w sferze badań i innowacji, zwłaszcza w sektorze rolno-spożywczym, może się przyczynić do zwiększenia innowacyjności gospodarki, nie tylko przez ochronę konkurencyjności rynkowej produktów jako stymulatora innowacyjności, ale również przez ustanowienie ram ułatwiających państwom członkowskim opracowanie skutecznych form pomocy na rzecz innowacji. Innowacyjność jako jeden z podstawowych czynników rozwoju Stały rozwój Unii Europejskiej uwarunkowany jest skuteczną realizacją wszystkich trzech filarów strategii lizbońskiej – ekonomicznego, społecznego i środowiskowego – gdyż są one równie ważne i wzajemnie się wzmacniają. Procesy innowacyjne są źródłem modernizacji, której realizacja również i w sektorze rolno-spożywczym decydować będzie o jego przyszłości. Innowacje w sektorze rolno-spożywczym prowadzą do wszechstronnych przemian strukturalnych, unowocześnienia i lepszego dopasowania do wymagań postępu technicznego, technologicznego, organizacyjnego i społecznego. Innowacje i powiązane z nimi procesy modernizacji traktowane powinny być jako metoda generowania wzrostu i rozwoju społecznogospodarczego i powinny być warunkiem zwiększania podstawowych wielkości gospodarczych, zwłaszcza poprawy ekonomicznej kondycji przedsiębiorstw, ich dochodowości, możliwości konsumpcji lub/i akumulacji. W konsekwencji, innowacje i realizacja działań modernizacyjnych prowadzą do realizacji procesu zwanego w ekonomii rozwojem. Analizując powiązanie procesów modernizacji z procesami innowacji w sektorze rolno-spożywczym należy mieć na względzie fakt, że ich wprowadzanie do przedsiębiorstwa, w tym także innowacji do gospodarstwa rolnego wiąże się nierozerwalnie z naruszaniem starych wzorców produkcyjnych i organizacyjnych. Innowacje w pierwszym etapie ich wprowadzania oddziaływają destruktywnie na wewnętrzny układ przedsiębiorstwa – gospodarstwa, wymuszając zmiany organizacji, metod zarządzania, procesów technologicznych itp. By innowacje docenione zostały przez rolników jako system wartości, czynnik postępu, a także ważny element rozwoju, potrzebne jest nieustanne uzupełnianie posiadanej wiedzy. Cecha ta podkreśla rolę instytucji naukowych i doradczych, które mogą i powinny uczestniczyć w transferze nowych rozwiązań technologicznych i doświadczeń, przyczyniając się do motywowania przedsiębiorców, w tym również rolników do ustawicznego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce wyników badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków. Z doświadczeń krajów rozwiniętych gospodarczo wynika, że realizacja wszystkich zadań, wynikających z działań dostosowawczych w sektorze rolno-spożywczym do współczesnych reguł gospodarki rynkowej, skuteczna będzie przy aktywnym, partnerskim współdziałaniu administracji publicznej z pracownikami zaplecza naukowo-badawczego, służbami doradztwa rolniczego oraz przedsiębiorcami działającymi w rolnictwie i przetwórstwie rolno-spożywczym. 66 Miscellanea Dlatego też instytucje unijne, jak i instytucje poszczególnych krajów członkowskich powinny podjąć realizację następujących działań: – wykorzystania wiedzy i innowacji w celu stymulowania wzrostu poprzez urzeczywistnienie idei Europejskiej Przestrzeni Badawczej i „celu barcelońskiego”; – zwiększania atrakcyjności Europy jako miejsca inwestycji i pracy; – aktywnego wykonywania mandatu otrzymanego od Rady Europejskiej w celu zapewnienia realizacji reform gospodarczych i zintegrowanego podejścia do konkurencyjności. Społeczeństwo w Europie zaczyna interesować się społecznymi i gospodarczymi skutkami postępu naukowego i technologicznego, jak również sposobem, w jaki podejmowane są decyzje dotyczące tych spraw. Jeśli Europa ma odgrywać decydującą rolę w dziedzinie nauki i technologii, co jest niezbędne dla osiągnięcia przyszłego dobrobytu, kwestie te należy rozważyć na poziomie europejskim i krajowym. Dlatego też Europa – Unia Europejska wraz z państwami członkowskimi – musi skoordynować działania na rzecz osiągnięcia czterech kluczowych celów: – stworzenia najbardziej korzystnych warunków dla sfery badań i rozwoju (B+R), – mobilizacji środków na rzecz innowacji i zrównoważonego wzrostu, – przyciągania i wynagradzania najlepszych twórców rozwiązań proinnowacyjnych, – budowania zaufania do nauki i technologii. Propozycja Komisji, dotycząca istotnego zwiększenia budżetu unijnego na rzecz badań naukowych w przyszłości, jest korzystnym posunięciem. Daje ono możliwość znacznego wzmocnienia europejskiej bazy badawczej i zwiększenia konkurencyjności Europy. Jednakże wzrost ten można osiągnąć wówczas, gdy towarzyszy mu zwiększenie wysokości funduszy przeznaczanych przez państwa członkowskie na B+R. Sygnał jest wyraźny: Unia Europejska jako całość musi inwestować więcej w B+R, aby odpowiednio sprostać tym celom. W Polsce zdecydowanie największy udział w badaniach aplikacyjnych i innowacyjnych mają jednostki badawczo-rozwojowe, które posiadają znaczący potencjał kadrowy i badawczy. Rezultatem ich działalności w skali kraju jest 80% nowowdrażanych wyrobów i technologii oraz praktycznych zastosowań wyników badań w gospodarce, przy – proporcjonalnie do efektywności procesów implementacji tych wyników do praktyki – najmniejszym ze wszystkich sektorów polskiej nauki wspomaganiu z budżetu państwa. Istniejące niekorzystne regulacje i zapisy, zarówno dla wykonawców projektów celowych (przedsiębiorstwa), jak też dla realizatorów części badawczej (jednostki badawcze), wydłużają proces zatwierdzania tych projektów do realizacji. Dodatkowo, poprzez zmiany w warunkach współfinansowania praktycznie zlikwidowano możliwość skutecznej realizacji w sektorze rolnospożywczym projektów celowych zamawianych. Niepokoi słabe zainteresowanie przedsiębiorstw (w tym zwłaszcza przedsiębiorstw rolnych) innowacjami, co wynika między innymi również ze zbyt małej liczby silnych jednostek gospodarczych. Małe, a także w wielu przypadkach średnie przedsiębiorstwa nie są w stanie finansować większych projektów badawczych. Instrumentem wspierającym wzrost pozabudżetowych nakładów na sferę B+R są Miscellanea 67 fundusze obniżające wskaźniki wysokiego ryzyka, którymi obciążone są procesy innowacyjne w działalności przedsiębiorczej. Powinny być one zasilane mechanizmami systemowego wspierania finansowego innowacji w postaci: venture capital, seed capital, risk capital, czyli funduszami stosowanymi powszechnie w krajach Unii Europejskiej. Jednak polski system bankowy, z Bankiem Gospodarki Żywnościowej i Bankami Spółdzielczymi, nie wykazuje dostatecznego zainteresowania wspieraniem przedsięwzięć innowacyjnych w sektorze rolno-spożywczym, jak to ma miejsce w innych krajach nie tylko europejskich, lecz także w USA czy Kanadzie. Sytuacja taka tworzy trudne warunki dla rozwoju przedsiębiorstw tego ważnego dla funkcjonowania państwa sektora gospodarki. Rozwój innowacyjności, zwłaszcza w sektorze rolno-spożywczym i na obszarach wiejskich w Polsce w dużym stopniu zależy od celów Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), w której obowiązują trzy podstawowe zasady: 1) jednolitości rynkowej (oznaczającej swobodny przepływ produktów rolnych między państwami UE oraz wspólne reguły w handlu produktami rolnymi z krajami trzecimi); 2) preferencji dla produktów rolnych Unii (czyli popierania towarów Wspólnoty na rynku wewnętrznym w stosunku do produktów sprowadzanych z krajów trzecich); 3) solidarności finansowej (zobowiązującej wszystkie kraje członkowskie do solidarnego uczestnictwa w kosztach finansowania polityki rolnej). Podstawowymi filarami Wspólnej Polityki Rolnej są: • I filar – część Wspólnej Polityki Rolnej UE obejmująca instrumenty (i budżet) wsparcia produkcji rolnej: dopłaty bezpośrednie i instrumenty wsparcia rynkowego (cenowego), tj. interwencję, subsydia eksportowe, prywatne przechowalnictwo; • II filar – część Wspólnej Polityki Rolnej UE obejmująca instrumenty wsparcia wielofunkcyjnego i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, co stanowi podstawę budowania europejskiego modelu rolnictwa . Oddziaływują one w znaczący sposób na procesy innowacyjne w tym sektorze. Na rozwój innowacyjności w sektorze rolno-spożywczym i na obszarach wiejskich mają wpływ również uwarunkowania wynikające z: – niedostatecznego rozwoju infrastruktury technicznej i społecznej; – niskiego poziomu wykształcenia i kwalifikacji ludności; – niewielkiej dostępności usług służących prowadzeniu działalności gospodarczej; – małej aktywności ekonomicznej i społecznej ludności; – niskiego poziomu dochodów, ograniczającego efektywny popyt na towary i usługi pozarolnicze; – słabości instytucji i organizacji wspierających rozwój gospodarczy; – braku dostosowywania wielkości i jakości produkcji do wymogów odbiorców; – niewłaściwej organizacji rynku rolnego oraz więzi pomiędzy poszczególnymi ogniwami łańcucha marketingowego żywności; 68 Miscellanea – niedoinwestowania przedsiębiorstw sektora rolno-spożywczego; – niezadowalającego poziomu wiedzy fachowej w zakresie technologii produkcji, marketingu i zarządzania; – niedostatecznego stopnia samoorganizacji producentów i przetwórców płodów rolnych. Konkurencja na rynku innowacji Innowacja stanowi proces łączący wiedzę i technologię z wykorzystaniem możliwości rynkowych dla nowych lub ulepszonych (w porównaniu z dostępnymi na rynku) produktów, usług i procesów gospodarczych, przy uwzględnieniu pewnego stopnia ryzyka. Wprowadzanie innowacji do życia gospodarczego, czy społecznego związane jest ze współdziałaniem osób i instytucji zainteresowanych tym, by nowo opracowane rozwiązania zastąpiły rozwiązania dotychczas wykorzystywane. Proces ten – szczególnie w początkowym etapie jego implementacji – bardzo często wspierany jest przez działania państwa, poprzez rozwiązania prawne oraz różnorodne formy subsydiowania, co dla sektora rolnego będącego w Polsce w dużym rozproszeniu, ma bardzo duże znaczenie. Europejskie uniwersytety i instytuty badawcze o profilu nauk rolniczych przez wiele lat były w stanie rozwijać i utrzymywać dobrą pozycję wiedzy europejskiej. W wielu dziedzinach tak nadal jest. Jednakże zaledwie kilka uniwersytetów europejskich i instytutów badawczych uważanych jest za światowych liderów. Bardzo skromnie w tej grupie reprezentowane są jednostki polskie. Jest to, przynajmniej po części, rezultatem niewystarczających funduszy, w połączeniu z podziałem europejskiego krajobrazu badań, technologii i rozwoju (RTD). Obecnie obowiązujący Traktat o Unii Europejskiej oraz przyjęta do realizacji Strategia Lizbońska określają dwa główne cele strategiczne sfery nauki i rozwoju: wzmacnianie podstaw naukowych i technologicznych gospodarki na rzecz zwiększenia jej konkurencyjności na poziomie międzynarodowym oraz wspieranie innych obszarów działalności Unii Europejskiej. W funkcjonującym systemie rynkowym konkurencja stwarza zachętę dla inwestycji w rozwój wiedzy i innowacje, pozwalające na osiągnięcie konkurencyjnych przewag oraz korzyści. Przy opracowywaniu skutecznych systemów promujących innowację w UE, wyłoniło się jednak wiele problemów. Działania na rzecz wspierania pomocą państwa procesów innowacji ingerują w rynek. Ważne zatem, zwłaszcza w sektorze rolno-spożywczym, staje się zapewnienie, by wynikłe zakłócenie konkurencji i wpływ na wymianę handlową były ograniczone w taki sposób, by środek pomocy nie był w rezultacie sprzeczny z interesem realizowanym we Wspólnej Polityce Rolnej. System wspierania innowacji powinien uwzględniać znaczenie efektu domina wobec konkurencji, a także oczekiwań Światowej Organizacji Handlu (WTO). Zasięg zakłócenia konkurencji zależy od wagi rynkowej objętych pomocą beneficjentów. Obecnie Komisja przychyla się do opinii, że istnieje znaczne ryzyko akceptowania z góry form pomocy dla innowacji nie związanych z technologią, ponieważ tego rodzaju inicjatywy mogłyby objąć praktycznie każdą z rutynowych czynności beneficjentów. Proponuje się zatem, by ustalane z góry Miscellanea 69 regulacje dotyczące pomocy publicznej na rzecz innowacji ograniczyć do innowacji technologicznych1, w celu wyeliminowania ryzyka obchodzenia reguł i zakłócania konkurencji. Beneficjentów danego środka pomocy powinno się więc wyłaniać z zastosowaniem otwartych, przejrzystych i niedyskryminacyjnych kryteriów, aby ograniczyć zakłócenia konkurencji oraz szkodliwy wpływ na handel, wynikające z niezasłużonego wyróżniania pewnych przedsięwzięć. Powinno się również wykluczyć dyskryminację z tytułu określonego kraju pochodzenia, aczkolwiek w sektorze rolnym raczej nie powinno to mieć miejsca w UE, z racji istnienia Wspólnej Polityki Rolnej. Rozwiązania proponowane przez Komisję Europejską Udzielenie pomocy państwa na rzecz innowacji musi zostać zatwierdzone przez Komisję na podstawie art. 87 ust. 3 lit. c) Traktatu Wspólnot Europejskich. Zakres tej pomocy powinien zależeć od uwarunkowań występujących na rynku, a mianowicie: – instrument pomocy winien być nakierowany na rozpoznane niepowodzenie rynkowe; – pomoc państwa ma stanowić odpowiedni instrument polityki – środek pomocy powinien mieć charakter zachęty, a więc musi pociągać za sobą dodatkowe działania na polu innowacji; – środek pomocy powinien być proporcjonalny do problemu, jaki ma rozwiązać; – zasady konkurencji i wymiana handlowa nie mogą być zakłócone w stopniu zagrażającym wspólnym interesom. Obecnie Komisja uważa za zbędne rozwijanie nowych, odrębnych dla każdego państwa ram pomocy dla innowacji. Byłoby to niezgodne z zamiarem uproszczenia zasad udzielania pomocy na rzecz innowacji w UE. Przeprowadzona analiza działań podejmowanych w zakresie innowacji wyraźnie wskazuje na przypadki niepowodzeń rynkowych hamujących innowację. Korzyści z umiejętnie wprowadzonej, według jak najprostszych reguł, pomocy publicznej mogą zrównoważyć ewentualne szkody grożące swobodzie konkurencji i handlu. Dlatego też Komisja, ustalając warunki stosowania pomocy publicznej wykorzystuje metodologię zgodną z podejściem ekonomicznym, w formie przyjętej w unijnym planie działań w zakresie pomocy państwa. Nowe zasady powinny zostać włączone w ramy pomocy na rzecz B + R oraz innowacji, ale również w wytyczne dotyczące kapitału podwyższonego 1 Definiuje to opracowanie „Proponowane zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji technologicznej – Podręcznik Oslo”: Innowacja technologiczna w obrębie produktu to przyjęcie i wprowadzenie na rynek cechujących się poprawioną efektywnością, obiektywnie nowych lub znacząco udoskonalonych metod wytwarzania, a także sposobów docierania z produktem czy nową lub udoskonaloną usługą do odbiorców. Innowacja technologiczna w obrębie procesu obejmuje wdrożenie lub przyjęcie procesów nowych pod względem technologicznym i znacząco udoskonalonych technologicznie metod produkcji i dostaw. Sprowadza się ona do zmian w urządzeniach, zasobach ludzkich, metodologii pracy lub kombinacji wymienionych elementów. Podręcznik Oslo, wydany z udziałem Komisji przez OECD w 1997 r., dostępny w internecie: http://www.oecd.org/dataoecd/35/61/2367580.pdf. 70 Miscellanea ryzyka, ochrony środowiska oraz ogólnego wyłączenia grupowego (co pozwoli na pominięcie wymogu zgłaszania pomocy przez państwa członkowskie). Niedostateczna innowacyjność została przez Komisję wymieniona wśród głównych czynników wpływających na pogorszenie wzrostu wydajności gospodarczej Europy2. W Komunikacie Komisji Europejskiej z 2003 r. pt. „Innovation policy: updating the Union’s approach In the context of the Lisbon Strategy”, została ona wskazana jako jedna z przyczyn zbyt powolnego tempa wzrostu i tworzenia miejsc pracy. Pomimo zauważalnych sukcesów w dziedzinie B+R i wyłonienia grupy liderów technologii, uważa się powszechnie, że Europa powinna przyjąć znacznie bardziej innowacyjne podejście do wzrostu wydajności, w celu dotrzymania zobowiązań poprawy sytuacji gospodarczej i podniesienia standardów opieki społecznej. W tym kontekście Komisja dokonała próby rozpoznania problemów innowacji w Europie i oszacowania możliwości konstruktywnego wkładu w ich rozwiązanie. Ocenę oparto na analizie nagromadzonych doświadczeń zebranych w publikacji „Vademecum innowacji” SEC (2004) 1453, jak również na badaniach wewnętrznych i kontaktach z ekspertami w dziedzinie innowacji. Komisja natknęła się na liczne problemy, które wywierają wpływ na innowacyjność UE w sektorze rolno-spożywczym, nie pozwalając na wykorzystanie potencjału Europy w tej dziedzinie. Można je ująć w następujących kategoriach: • Brak wspólnych zasad i standardów: zróżnicowanie systemów podatkowych, opieki społecznej, osłabiające mobilność kapitału ludzkiego; odmienne procedury certyfikacji spowalniające przekazywanie innowacyjnych wzorców przedsiębiorczości i idei pomiędzy krajami UE; różnice w ochronie praw patentowych w państwach członkowskich. • Słabości rynków pracy i kapitałowych: brak inwestycji prywatnych na rzecz B+R i innowacji – zwłaszcza wśród rolników; zbyt powolny rozwój rynków kapitału podwyższonego ryzyka; niedostatek specjalistycznej wiedzy u inwestorów; niezdolność do oceny innowacyjnych przedsięwzięć; trudno dostępna wysoko wykwalifikowana siła robocza; niezdolność sektora rolnego do przyciągnięcia specjalistów o wysokich kwalifikacjach zawodowych. • Niefunkcjonalne rynki produktów: przeszkody stawiane nowo tworzonym podmiotom gospodarczym sektora rolno-spożywczego sprawiające, że liczba przypadków pomyślnego wprowadzenia na rynek jest niewielka; niezdolność nowo tworzonych przedsięwzięć do szybkiego rozwoju zarówno na rynku wewnętrznym, jak i w innych państwach członkowskich; niedostateczna ochrona własności intelektualnej; niedostateczne zachęty (w stosunku do ryzyka) dla inwestycji w całkowicie nowatorskie rozwiązania; trudności, jakie napotykają podmioty sektora rolno-spożywczego w rozpoznaniu, rozwijaniu i propagowaniu technologii nie przetestowanych doświadczalnie (np. produkty genetycznie modyfikowane), jak również w tworzeniu okazji rynkowych i nawiązywaniu współpracy czy partnerstwa. 2 „Produktywność kluczem do konkurencyjności gospodarki i przedsiębiorstw europejskich”. Dokument COM (2002) 262. Miscellanea 71 • Niedostateczna koordynacja polityki: decyzje o lokalizacji przedsięwzięć innowacyjnych i nastawionych na B+R zapadają coraz częściej na poziomie globalnym. O ile USA, Japonia, czy wschodzący konkurenci z Azji Wschodniej wciąż zwiększają zdolność do koncentracji podstawowych zasobów, infrastruktury i inwestycji celem przyciągnięcia badaczy i środków na innowacje – Unia coraz bardziej ujawnia swą niezdolność uniknięcia rozproszenia sił pomiędzy państwa członkowskie, stając się mniej atrakcyjną dla lokalizacji przedsięwzięć biznesu zaangażowanego w B+R oraz innowację. • Ogólnosystemowa niewydolność: anemiczne wzajemne oddziaływanie podmiotów sektora rolno-spożywczego i ośrodków badawczych; brak współpracy, w szczególności sieci współpracy; powolne wdrażanie teleinformatyki (ICT) w działalność biznesową; nadmierna biurokracja obciążająca pomoc państwa; powolny rozwój technologii ochrony środowiska; brak kultury przedsiębiorczości; negatywna postawa wobec niepowodzeń, i niechęć do podejmowania ryzyka. Prawo wspólnotowe w kwestii pomocy publicznej poddawane jest obecnie przeglądowi. Jednostki naukowe oraz przedsiębiorstwa wszystkich wielkości, w tym również sektora rolno-spożywczego, w związku z nowym sposobem pojmowania interaktywnego charakteru innowacji, stawiają pod znakiem zapytania tradycyjne zasady finansowania. Ograniczenia dotyczące publicznego finansowania badań przedkonkurencyjnych i określenie poziomu wsparcia w zależności od przedsiębiorstwa – beneficjenta należy poddać rewizji. Rozwój Europy nie może być hamowany przez stosowanie surowszych zasad niż te, którym podlegają jej główni konkurenci. Dlatego też wspólnotowa polityka badań naukowych powinna być realizowana z uwzględnieniem następujących działań: • Proces tworzenia Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA). Powinna następować coraz większa spójność między krajową polityką w dziedzinie badań i innowacji a Programami Ramowymi. Program Ramowy powinien dotyczyć działań B+R przedstawiających wysoką europejską wartość dodaną, skuteczną na poziomie lokalnym i przystosowaną do implementacji na poziomach krajowym i regionalnym. Działania muszą być skonstruowane tak, aby pozwalały na stworzenie najlepszych i konkurencyjnych warunków dla badań naukowych na poziomie światowym, a także stanowiły dla Europy odpowiedź na zasadnicze wyzwania przedstawione powyżej. • Europa musi dążyć do jak największej integracji nowych państw członkowskich. Włączenie do całości polityki UE i instrumentów wspólnotowych jest warunkiem wstępnym do skutecznego wykorzystania potencjału ludzkiego i gospodarczego tych krajów w budowaniu bardziej konkurencyjnej i spójnej Europy, w myśl zasady zrównoważonego rozwoju. Programy Ramowe powinny pomóc w przyśpieszeniu procesu integracji. 72 Miscellanea • Ustanowienia Europejskiej Rady ds. Badań. Rada musi dysponować odpowiednimi funduszami, aby rozwijać europejską bazę naukową. Musi ona promować doskonałość w nauce przy odpowiednim gospodarowaniu środkami finansowymi oraz zachęcać do osiągania poziomu światowego. Badania naukowe, których przedmiotem jest długoterminowy rozwój konkurencyjności i innowacji powinny być także zdecydowanie wspierane. • Powinny zostać zawiązane „platformy technologiczne” w celu ustanowienia europejskiej przewagi w kluczowych technologiach przyszłości i zwiększenia inwestycji prywatnych dla RTD. Duże wspólne przedsięwzięcia prowadzone przez przemysł, powinny mieć charakter partnerstwa publiczno-prywatnego, zarówno w obszarze finansowania jak i zarządzania. Powinny w nich brać udział jednostki naukowe, małe i duże przedsiębiorstwa, a także uczestnicy z krajøw europejskich UE. Umiejętne i skuteczne zarządzanie wspólnymi funduszami z Programów Ramowych oraz funduszami krajowymi pochodzącymi z przemysłu jest niezbędne dla osiągnięcia zamierzonych skutków wzrostu konkurencyjności Europejskiej Przestrzeni Gospodarczej oraz poprawy standardów życia w Europie. Organizację finansowania badań z 7 Programu Ramowego i implementacji ich wyników powinna, zdaniem Komisji, koordynować Europejska Rada ds. Badań Naukowych (ERC), w skład której wchodziłaby Rada Naukowa, której działalność byłaby wspierana przez strukturę odpowiedzialną za wdrożenia. Ważną rolę w tym procesie powinna odegrać również Stała Komisja ds. Badań w Rolnictwie (SCAR), która zajmować się powinna, między innymi, nadzorowaniem decyzji dotyczących finansowania określonych rodzajów badań niezbędnych dla wsparcia Wspólnej Polityki Rolnej, organizowaniem procesu ocen środowiskowych, jak również monitorowaniem jakości wdrażania programów z punktu widzenia nauki. Struktura odpowiedzialna za wdrożenia zajmowałaby się w szczególności prowadzeniem ocen środowiskowych oraz zapewniałaby finansowe i naukowe zarządzanie badaniami. Ze swej strony Komisja gwarantowałaby pełną autonomię i integralność ERC. Ważnym ustaleniem praktycznym jest to, że struktura odpowiedzialna za wdrożenia powinna zostać ustanowiona przez Komisję jako agencja wykonawcza3. Ułatwi to, w opinii Komisji, sprawne ustanowienie i efektywne działanie ERC. Podsumowanie Wiele z poruszonych zagadnień związanych z procesami implementacji innowacji dotyka problemów systemowych, w tym także prawodawczych, wiąże się również z brakami w finansowaniu i otwartości rynków. Dlatego też, dbając o rozwój gospodarki, w tym także sektora rolno-spożywczego, należy podjąć prace prowadzące do: 3 Patrz rozporządzenie Rady (WE) nr 58/2003 z dnia 19 grudnia 2002 r., ustanawiające statut agencji wykonawczych, którym zostaną powierzone niektóre zadania w zakresie zarządzania programami wspólnotowymi (Dz.U. L 11 z 16.1.2003). Miscellanea 73 – rozszerzenia i pogłębienia rynku wewnętrznego poprzez prawidłowe, a przez to skuteczne, wprowadzenie w życie we właściwym czasie ustawodawstwa wspólnotowego i jego stosowanie; – ulepszenia ram prawnych, zmniejszających obciążenia przepisami i kosztami ponoszonymi przez przedsiębiorców wprowadzających rozwiązania innowacyjne; – zapewnienia otwartości i konkurencyjności rynków, co zapewni rolnictwu i przetwórstwu rolno-spożywczemu jednakowe warunki działania na rynku europejskim i rynkach światowych; – przyjęcia aktywnej polityki prowdrożeniowej w sektorze rolno-spożywczym, poprzez wzmocnienie zakresu i sposobu realizacji badań efektywnie związanych z celami gospodarczymi; – promowania przedsiębiorczości jako ważnego czynnika sprzyjającego innowacjom i konkurencyjności; – ułatwienia dostępu do źródeł finansowania (w tym szczególnie dla rozwojowych gospodarstw rolnych i zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego) poprzez zwiększenie dostępu do kapitału przy niższych kosztach, co powinno stymulować rozwój procesów innowacyjnych. Cele polskiej polityki w dziedzinie badań naukowych i innowacji mogą być osiągnięte tylko dzięki systemowemu podejściu, uwzględniającemu interaktywny charakter innowacji. Polityka B+R powinna być skoordynowana z innymi politykami społeczno-gospodarczymi, które mają wpływ na warunki innowacyjności. Dotyczy to konkurencyjności, ochrony praw własności intelektualnej, pomocy publicznej, human resources, edukacji, równości płci i etyki. Podejmując działania na rzecz innowacji, należy również uwzględnić fakt, że polityki skoncentrowane na popycie (zwłaszcza zamówienia publiczne na B+R oraz na produkty innowacyjne i dotyczące ich przepisy), odgrywają decydującą rolę w promowaniu innowacji i rozwoju dynamicznych rynków sektora rolno-spożywczego. Ma to tym większe znaczenie dzisiaj, gdy Polska funkcjonuje po akcesji już od 2004 roku jako jeden z ważniejszych podmiotów Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Literatura: 1. Communication from the Commission, for the Council the European Parliament, the European Economic and Social Committee and Regional Committees – being the answer for the five year period evaluation of the Community research activities (1999-2003). Dokument COM(2005) 387 z dnia 24 sierpnia 2005 r. 2. Communication from the Commission – Consultative document concerning the State help in the scope of innovation. Dokument COM(2005) 436 z dnia 21 września 2005 r. 3. Communication from the Commission – Proposal for decisions concerning the Seventh Framework Programme for Research and Technological development (2007-2013) – Building the Europe of Knowledge. Dokument 12521/1/05 REV 1 z dnia 26 września 2005 r. 4. Communication from the Commission. – Proposal for a Council Decision concerning the specific programme: „Ideas” implementing the 7th Framework Programme (20072013) of the European Community for research, technological development and demonstration activities. Dokument 12730/05 z dnia 28 września 2005 r. 74 Miscellanea 5. Note from the Presidency – Revised Presidency text for the parts „Cooperation” and „People” of the 7th EC RTD Framework Programme (2007-2013). Dokument 10704/05 z dnia 29 czerwca 2005 r. 6. Proposal for a Council Decision concerning the Specific Programme „Cooperation” implementing the 7th Framework Programme (2007-2013) of the European Community for research, technological development and demonstration activities. Dokument COM(2005) 440 z dnia 21 września 2005 r. BARBARA WIELICZKO Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB Warszawa POLITYKA USA WOBEC OBSZARÓW WIEJSKICH Od początku polskich starań o uzyskanie członkostwa w Unii Europejskiej, szczególne zainteresowanie teoretyków i praktyków zajmujących się wspieraniem rozwoju obszarów wiejskich budziły rozwiązania w tej dziedzinie stosowane przez Wspólnotę i jej państwa członkowskie. Choć kształt unijnego wsparcia na lata 20072013 został już praktycznie przesądzony1, to warto przyjrzeć się temu, jak wygląda system pomocy poza Wspólnotą. Interesującym przykładem jest tutaj polityka na rzecz wsi, realizowania w Stanach Zjednoczonych na szczeblu federalnym. Prezentowany artykuł ma na celu przedstawienie priorytetów i kształtu federalnej polityki USA wobec obszarów wiejskich oraz elementów systemu ewaluacji wdrażanych programów. Pomimo różnic pomiędzy kształtem wsparcia wsi w UE i USA, wnioski wypływające z analizy funkcjonowania amerykańskiego systemu mogą służyć za ważny punkt odniesienia w dalszych pracach nad zwiększaniem efektywności i skuteczności realizowanych programów. Obszary wiejskie USA i zarys federalnej polityki ich wspierania Podobnie jak w innych państwach, tak i w USA kwestia wyznaczenia obszarów wiejskich i miejskich jest sprawą stanowiącą przedmiot dyskusji w administracji publicznej i środowisku naukowym. Obecnie za wiejskie uznawane są te obszary, które obejmują otwartą zabudowę z mniej niż 2,5 tys. mieszkańców. Najczęściej jednak wykorzystuje się kategoryzację powiązaną z podziałem administracyjnym na hrabstwa. W tym przypadku mówi się o obszarach metropolitarnych i niemetropolitarnych. Za obszary metropolitarne uznaje się te hrabstwa, w których występuje przynajmniej jeden obszar miejski, oraz te, które je otaczają i są z nim powiązane gospodarczo. Ten drugi typ wyodrębniany jest za pomocą odsetka pracowników podróżujących z badanego hrabstwa do hrabstwa centralnego lub z centralnego do okolicznych, wynoszącego co najmniej 25%. 1 Szerzej problematyka ta została przedstawiona w pracy B. Wieliczko: Polityka Unii Europejskiej wobec obszarów wiejskich. IERiGŻ-PIB, Warszawa 2006. 76 Miscellanea Obszary niemetropolitarne są dodatkowo dzielone na dwa rodzaje. Pierwszy z nich to obszary mikropolitarne. Tę kategorię tworzą obszary niemetropolitarne, które obejmują obszar zawierający jednostkę miejską2 zamieszkałą przez co najmniej 10 tys. osób. Takie hrabstwo staje się centrum obszaru mikropolitarnego, do którego dołączane są okalające je hrabstwa, jeśli odsetek dojeżdżających do pracy do hrabstwa centralnego przekracza 25%, lub 25% zatrudnionych podróżuje z hrabstwa centralnego do okolicznych. Około 60% obszarów niemetropolitarnych zaliczanych jest do obszarów mikropolitarnych.3 Analizując kształt i skalę wsparcia federalnego na rzecz amerykańskiej wsi, należy zwrócić uwagę na fakt, iż odsetek ludności zamieszkującej obszary wiejskie jest w USA nieznaczny i sięga ok. 17%4. Dla porównania, w Unii Europejskiej wieś zamieszkuje 56% jej obywateli.5 Zasadniczą przyczyną wsparcia obszarów wiejskich są gorsze, niż w przypadku miast, wyniki gospodarcze uzyskiwane na wsi. Większość wskaźników społeczno-gospodarczych na wsi jest znacznie niższa niż w miastach. Dla przykładu, w odniesieniu do dochodów per capita różnica ta sięga ok. 30 p.p. (tab. 1). Dochody per capita na obszarach miejskich i wiejskich Rok Dochód per capita na obszarach wiejskich (w USD) Dochód per capita na obszarach miejskich (w USD) Średni dochód per capita (w USD) 2002 2003 23 566 23 827 33 143 33 038 31 506 31 472 Tabela 1 Dochód wiejski w stosunku do dochodu miejskiego (w %) 71,1 72,1 Źródło: Opracowanie własne; dane – http://www.ers.usda.gov/StateFacts/US.HTM Również w przypadku stopy bezrobocia, dane wskazują na mniej korzystną sytuację na obszarach wiejskich (tab. 2). 2 Jednostka miejska obejmuje obszar zamieszkiwany przez ponad 2,5 tys. osób, ale nie więcej niż 50 tys. Wykaz hrabstw zaliczanych do metro- i mikro- obszarów można znaleźć na stronie: http://www.ers.usda.gov/Data/RuralUrbanContinuumCodes/2003/met_micro_list.xls. Natomiast na stronie: http://maps.ers.usda.gov/loanlookup/viewer.htm można sprawdzić, czy dane hrabstwo jest uprawnione do wsparcia w ramach pomocy na rzecz obszarów wiejskich. 4 W roku 1980 sięgał 20,1% (http://www.ers.usda.gov/StateFacts/US.HTM). 5 Załącznik statystyczny do wiosennego sprawozdania skierowanego do Rady Europejskiej SEK (2005) 160. 3 77 Miscellanea Stopa bezrobocia na obszarach miejskich i wiejskich Rok Stopa bezrobocia na obszarach wiejskich Stopa bezrobocia na obszarach miejskich Przeciętna stopa bezrobocia 2003 2004 6,3 5,9 5,9 5,5 6.0 5.5 Tabela 2 Stopa bezrobocia na obszarach wiejskich w stosunku do stopy bezrobocia na obszarach miejskich 106,8 107,3 Źródło: Opracowanie własne; dane – http://www.ers.usda.gov/StateFacts/US.HTM Pomimo znacznej różnicy w przeciętnym poziomie dochodów, wskaźniki dotyczące skali ubóstwa na wsi tylko w niewielkim stopniu różnią się od tych, które odnotowuje się na obszarach miejskich. Te nieznaczne różnice przekładają się na zbliżony poziom wysokości transferów z budżetu federalnego (tab. 3). Tabela 3 Wybrane wskaźniki społeczno-ekonomiczne dotyczące obszarów metropolitarnych i niemetropolitarnych w USA (2003) Wskaźnik Stopa bezrobocia (w %) Średnie tygodniowe zarobki (w USD) Mediana rocznych dochodów gospodarstwa domowego Poziom ubóstwa (w %) w grupie wiekowej: Dzieci w gospodarstwach domowych pozbawionych bezpieczeństwa żywnościowego (food-insecure households) (w %) Transfery pieniężne per capita (w USD) Obszary niemetropolitarne 5,8 555 Obszary metropolitarne 6,0 699 35 112 14,2 46 060 12,1 18,7 4 923 18,1 4 275 Źródło: Opracowanie własne; dane – www.ers.usda.gov Poziom transferów pieniężnych jest zróżnicowany w zależności od budżetowej kategorii (rys. 1). Najwyższy poziom wsparcia dotyczy pozycji: zabezpieczenie dochodów. W tym przypadku wyższy poziom wsparcia uzyskują obszary niemetropolitarne – 3968 USD, w porównaniu z 3387 USD przeznaczanymi na rzecz obszarów metropolitarnych. W odniesieniu do innych pozycji budżetowych wsparcie wobec obszarów niemetropolitarnych jest nieznacznie wyższe w przypadku zasobów ludzkich i przeszło 12-krotnie wyższe dla rolnictwa i zasobów naturalnych. Natomiast dla pozostałych kategorii, wyższy poziom wsparcia uzyskują obszary metropolitarne. 78 Miscellanea 3968 4000 Niemetropolitarne Metropolitarne 3500 3387 3000 2500 2000 1500 1000 564 500 159 117 0 Zasoby ludzkie 958 815 807 521 498 310 46 Rolnictwo i zasoby naturalne Zasoby wspólnotowe Obrona Zadania Zabezpieczenie krajowe dochodów (poza obronnością) Rys. 1. Wysokość transferów federalnych przekazywanych obszarom metro- i nie­me­tro­po­ litarnym, według wybranych pozycji budżetowych (w USD) Źródło: Reeder R. J., Calhoun S. D.: Federal Funding for Rural America: Who Gets What? Amber Waves, The Economics of Food, Farming, Natural Resources, and Rural America, September 2004. Działania na rzecz rozwoju obszarów wiejskich zostały zapoczątkowane w ramach polityki prowadzonej przez prezydenta F. D. Roosevelta, służącej przezwyciężeniu Wielkiego Kryzysu.6 W roku 1935 powołana została agenda rządowa Resettlement Administration.7 Instytucja ta zajmowała się udzielaniem rolnikom niskooprocentowanych pożyczek, wykupem gruntów mających służyć konserwacji, wspieraniem wiejskich wspólnot, budową szkół i ośrodków dla emigrantów, jak również zapewniała miejsce zamieszkania („subsistence homesteads”) biednym rolnikom oraz mieszkańcom miast pozbawionym swoich dotychczasowych domów.8 W kolejnych dziesięcioleciach po zakończeniu Wielkiego Kryzysu, wprowadzano dalsze programy służące wsparciu rodzin rolniczych. Począwszy od lat 70. XX wieku tworzonych jest coraz więcej programów koncentrujących się bezpośrednio 6 W przypadku rolnictwa pierwszy federalny program wsparcia w formie systemu kredytowania pojawił się w roku 1916, po podpisaniu przez prezydenta W. Wilsona ustawy Federal Farm Loan Act. 7 Kolejne nazwy tej instytucji to: Farm Security Administration, Farmers Home Administration oraz Rural Development Administration. 8 Opis kolejnych programów oraz instytucji służących wsparciu obszarów wiejskich w XX wieku zawiera opracowanie [8]. Miscellanea 79 na rozwoju wsi i wsparciu wspólnot wiejskich, a nie na rolnictwie. Wynika to chociażby z faktu, iż obecnie w 7 na 8 hrabstw wiejskich w strukturze lokalnej gospodarki dominuje sektor przemysłowy bądź usługowy, a nie rolnictwo. [11]. Obecnie realizacją federalnej polityki na rzecz obszarów wiejskich zajmuje się United States Department of Agriculture Rural Development (USDA Rural Development), powstały na mocy ustawy Department of Agriculture Reorganization Act of 1994. W ramach tej jednostki połączono administrowanie wszystkimi funkcjonującymi w tym czasie programami, związanymi z obszarami wiejskimi będącymi w gestii tego departamentu. W chwili obecnej realizowanych jest ponad 40 różnych programów pożyczek i grantów, obejmujących takie dziedziny, jak: mieszkalnictwo, infrastrukturę i przedsiębiorczość. Priorytety amerykańskiej polityki na rzecz wsi Polityka USA wobec wsi realizowana na poziomie federalnym obecnie koncentruje się na celach określonych w dokumencie Departamentu ds. Rolnictwa „Rural Development. Strategic Plan for Fiscal Years 2005-2010”. Jest to plan strategiczny określający kluczowe dziedziny, na których powinny koncentrować się działania i programy wsparcia obszarów wiejskich i zamieszkującej je społeczności. W planie zostały wyznaczone dwa główne cele: • Cel 1 – Zwiększenie możliwości gospodarczych; • Cel 2 – Poprawa jakości życia mieszkających tam osób. Każdy z tych celów zawiera priorytety, które określają kierunki działań mających przyczynić się do realizacji wyznaczonych celów. Cel 1 obejmuje trzy priorytety. W ramach priorytetu 1.1. – Zwiększenie dostępu do kapitału służącego tworzeniu i rozwojowi przedsiębiorstw realizowane będą następujące działania: – wdrażanie programu Rural Business Investment Program9, które będzie obejmowało również jego intensywne popularyzowanie wśród potencjalnych beneficjentów; – uproszczenie regulacji w celu ograniczenia ilości dokumentów niezbędnych do uzyskania wsparcia przez małe przedsiębiorstwa i promowanie programów skierowanych do tej grupy beneficjentów; – rozwinięcie formalnej współpracy z innymi departamentami i agencjami federalnymi w celu zwiększenia skali środków przeznaczanych na wsparcie obszarów wiejskich; – koncentracja na wsparciu działań zwiększających wartość dodaną w rolnictwie i innych branżach związanych z zasobami naturalnymi; 9 W artykule nazwy poszczególnych programów pozostawiono w wersji oryginalnej, co pozwoli czytelnikom zainteresowanym danym programem na łatwiejsze dotarcie do szerszych informacji na jego temat. 80 Miscellanea – zwiększone wsparcie stanów o wysokich wskaźnikach zobowiązań wobec podmiotów finansowych uznanych za zagrożone, w celu zmniejszenia skali występowania w nich niekorzystnych zjawisk społecznych; – wsparcie rozwoju technologii opartych na odnawialnych źródłach energii. Priorytet 1.2. – Podniesienie zdolności wiejskich przedsiębiorstw do odniesienia sukcesu, poprzez zapewnienie dostępu do nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych obejmuje następujące działania: • intensyfikacja działań promocyjnych w celu rozpowszechnienia informacji o programie wśród jego wszystkich potencjalnych beneficjentów; • stałe ulepszanie programu rozwoju dostępności szerokopasmowego dostępu do Internetu, aby nadążał za zmianami w technologii; • promocja szerokopasmowego dostępu do Internetu dzięki tworzeniu partnerstw z władzami stanowymi i lokalnymi oraz organizacjami pozarządowymi; • rozwój sformalizowanych partnerstw z innymi agencjami federalnymi, władzami stanowymi i lokalnymi oraz organizacjami pozarządowymi w celu zaangażowania dodatkowych środków i wiedzy eksperckiej, aby zapewnić wyższą jakość usług oferowanych na wsi; Ostatni z priorytetów w ramach celu 1 to priorytet 1.3. – Dostarczenie nowych możliwości producentom rolnym i przedsiębiorstwom wiejskim. Koncentruje się on na wsparciu projektów dotyczących energii odnawialnej10 oraz promowaniu prowadzenia działalności gospodarczej w formie spółdzielni i wspieraniu efektywnego zarządzania nimi dzięki oferowaniu doradztwa organizacyjnego i biznesowego. Drugi spośród celów wiejskiej polityki USA dotyczy społeczności zamieszkującej obszary wiejskie – Poprawa jakości życia wiejskiej Ameryki. Obejmuje on dwa priorytety: • Priorytet 2.1. Dostęp do odpowiedniego i bezpiecznego budownictwa mieszkaniowego; • Priorytet 2.2. Rozwój infrastruktury komunikacyjnej. Pierwszy z priorytetów celu 2 koncentruje się na: – wsparciu prezydenckiej inicjatywy dotyczącej własności mieszkań wśród mniejszości (ang. minority homeownership initiative) dzięki wdrożeniu pięcioetapowego planu, który przewiduje: 1.niższe opłaty służące zmniejszeniu barier w dostępie do posiadania domów przez mniejszości; 2.podwojenie do roku 2010 liczby wspartych uczestników; 3.wzrost udziału mniejszości wśród uczestników działań samopomocowych; 4.promocję doradztwa kredytowego i edukacji w zakresie własności domu; 5.monitorowanie działalności pożyczkowej w celu zapewnienia 10% wzrostu udziału mniejszości we własności domów. – intensywnej popularyzacji programów mieszkaniowych; 10 Działania w tym zakresie obejmują wdrożenie i intensywną promocję programu Systemów Energii Odnawialnej (Renewable Energy Systems) i Zwiększenia efektywności energetycznej (Energy Efficiency Improvements) oraz dostarczanie pomocy finansowej i technicznej projektom służącym promocji wykorzystywania na obszarach wiejskich odnawialnych źródeł energii. Miscellanea 81 – rozwoju współpracy ze wszystkimi podmiotami zajmującymi się wsparciem budownictwa mieszkaniowego na obszarach wiejskich, w celu podniesienia dźwigni finansowej w odniesieniu do środków funduszy rozwoju obszarów wiejskich za pomocą zewnętrznych produktów finansowych; – promocji samopomocy jako sposobu wsparcia najbardziej potrzebujących mieszkańców wsi, zwłaszcza w stanach obecnie korzystających z tego programu. Drugi priorytet 2.2., tj. Rozwój infrastruktury komunikacyjnej, zakłada: • wdrożenie oraz intensywną promocję prezydenckiej inicjatywy wspólnotowej w celu zachęcenia lokalnych wspólnot religijnych i innych organizacji wspólnotowych do świadczenia usług niezbędnych całej lokalnej społeczności; • stałe ocenianie programów rozwoju wiejskiego odnoszących się do wsparcia i rozwoju infrastruktury, mające na celu ustalenie, czy ich kształt nie ogranicza dostępu społeczności wiejskiej do wykorzystywania najnowszych rozwiązań technologicznych (mogących przyczynić się do poprawy usług związanych z edukacją, bezpieczeństwem i opieką medyczną); • aktywne popularyzowanie programów rozwoju wiejskiego dotyczących usług komunalnych; • ocenę potrzeb wspólnot wiejskich dokonywaną przy współpracy z innymi podmiotami zajmującymi się wsparciem wsi oraz doradztwo w zakresie źródeł finansowania niezbędnych działań; • zapewnianie wiejskim społecznościom koniecznej pomocy technicznej, aby mogły one osiągnąć trwałość (ang. sustainability). Priorytety polityki wiejskiej USA skupiają się wokół kwestii wsparcia procesu dostosowywania się potencjału gospodarczego tych obszarów do aktualnych wyzwań związanych z takimi zjawiskami, jak rozwój nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych czy konieczność korzystania z alternatywnych wobec ropy naftowej źródeł energii. Wyraźnie widoczne jest również położenie nacisku na efektywność wdrażanych programów, jak i całej polityki, co ma swoje odzwierciedlenie w działaniach promocyjnych oraz intensyfikacji współpracy z innymi stronami. Wybrane programy wsparcia Liczba stosowanych obecnie instrumentów jest stosunkowo duża. Znaczna część z nich to programy, których realizacja opiera się na gwarancjach pożyczkowych, o które ubiegają się potencjalni beneficjenci danego programu, starający się o kredyt bądź pożyczkę w którymś z typów instytucji finansowych przewidzianych w programie. Wszystkie programy można podzielić na kilka grup w oparciu o przedmiot projektów, które mogą uzyskać wsparcie, oraz rodzaj beneficjenta. Można wśród nich wyróżnić: 1. Programy dotyczące szeroko rozumianej infrastruktury komunalnej; 2. Programy na rzecz przedsiębiorstw wiejskich (służące ich rozwojowi i wzrostowi ich konkurencyjności); 3. Programy służące rozpowszechnianiu najnowszych technologii telekomunikacyjnych na obszarach wiejskich; 4. Programy mieszkaniowe. 82 Miscellanea Przykładem programu odnoszącego się do infrastruktury komunalnej jest program Community Facilities Loans and Grants. Obejmuje on pożyczki i granty na rzecz usług użyteczności publicznej. Jest to program federalny Departamentu Rolnictwa. Gwarancje pożyczkowe udzielane są na rozwój tych usług na obszarach wiejskich oraz w miastach poniżej 20 tys. mieszkańców. Ubiegać się o nie mogą władze lokalne, a także organizacje pozarządowe uprawnione do zaciągania zobowiązań oraz obsługi i utrzymania danego obiektu. Gwarancja może obejmować aż do 90% wartości kredytu i odsetek. Departament może również przyznać pożyczkę wnioskodawcom, którzy nie są w stanie uzyskać komercyjnego kredytu. Pożyczka lub gwarancja może być przyznana maksymalnie na 40 lat. Jednakże czas spłaty jest ograniczony do okresu użytkowania danego obiektu i innych regulacji prawnych ograniczających ten okres. Natomiast podstawą do określenia oprocentowania jest rentowność obligacji municypalnych. Ostateczne oprocentowanie określane jest przez podmiot oferujący pożyczkę, w zależności od jego oceny danego projektu. Gwarantowane pożyczki mogą być przeznaczone na usługi użyteczności publicznej, takie jak instytucje oświatowo-edukacyjne, ośrodki ochrony zdrowia, podmioty ochrony publicznej (np. straż pożarna, policja) oraz instytucje publiczne pracujące na rzecz lokalnej społeczności, jak biblioteki, muzea, lotniska czy ośrodki dla bezdomnych. Zabezpieczeniem pożyczek mogą być obligacje, a w stanach, których przepisy to dopuszczają – również hipoteki. Obsługą wniosków zajmują się biura terenowe USDA Rural Development. Innym programem służącym lokalnym społecznościom w zakresie infrastruktury jest Electric Program. Ten program dotyczy elektryczności i udzielane są w nim pożyczki i gwarancje pożyczkowe na finansowanie budowy sieci generowania, przesyłu i dystrybucji energii elektrycznej, jak również na modernizację istniejących sieci (w tym projekty zwiększające energooszczędność systemu). Pożyczki udzielane są stanom, korporacjom, organizacjom typu non-profit i spółdzielniom. W ramach tego programu oferowane są różnego rodzaju pożyczki, w tym pożyczki na projekty dotyczące energii odnawialnej. Podstawowymi różnicami między tymi pożyczkami są kryteria ich przyznawania. Liczne programy skierowane są do przedsiębiorstw wiejskich. Znalazły się wśród nich m.in. programy: • Business & Industry Guaranteed Loan Program – wsparcie przyznawane jest samodzielnym przedsiębiorcom, spółdzielniom i podmiotom prowadzącym swoją działalność w ramach innej formy prawnej oraz władzom lokalnym. Wysokość gwarancji może sięgać 80% kwoty pożyczki, ale nie więcej niż 25 mln USD.11 • Intermediary Relending Program Loans – do ubiegania się o to wsparcie uprawnione są m.in. organizacje pozarządowe, jednostki publiczne oraz spółdzielnie. Podmioty te działają jako pośrednicy oferujący pożyczki na konkretne projekty 11 Wyjątek stanowią spółdzielnie, w przypadku gdy realizowany na obszarach wiejskich projekt zwiększa wartość dodaną produktu rolnego. Dla tego typu przedsięwzięć limit gwarancji sięga 40 mln USD. Miscellanea 83 inwestycyjne. • Rural Business Enterprise Grant Program – służy wsparciu podmiotów publicznych, organizacji non-profit w celu sfinansowania rozwoju małych przedsiębiorstw wiejskich. W szczególności uzyskane środki mogą być przeznaczone na: –zakup ziemi pod zabudowę związaną z infrastrukturą służącą lokalnej społeczności; –tworzenie funduszy pożyczkowych. • Rural Business Opportunity Grant Program – środki z tego programu przeznaczone są na pomoc techniczną związaną z opracowaniem programów rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich. • Rural Business Investment Program (RBIP) – oferuje pomoc w formie inwestycji typu venture capital firmom inwestującym w przedsiębiorstwa wiejskie. Warto zaznaczyć, iż w przypadku tego programu wiele zadań z zakresu jego bieżącej obsługi, takich jak przyjmowanie i proces selekcji wniosków, zostało przekazane Small Business Administration (SBA). Szczególne miejsce w federalnej polityce na rzecz wsi zajmują programy związane z rozpowszechnianiem najnowszych technologii na obszarach wiejskich. Wśród nich znajdują się programy telekomunikacyjne oferujące pożyczki i gwarancje pożyczkowe na finansowanie inwestycji w zakresie wdrażania nowych technologii telekomunikacyjnych na obszarach wiejskich. Obok programów związanych z telekomunikacją, funkcjonuje program nauczania na odległość i oferowania usług w zakresie telemedycyny – Distance Learning and Telemedicine – DLT. Innym programem z obszaru najnowszych technologii jest program rozwoju dostępu do Internetu szerokopasmowego – Rural Broadband Access Loan and Loan Guarantee – Broadband. Ważną część amerykańskiej polityki na rzecz obszarów wiejskich stanowią programy dotyczące budownictwa oraz infrastruktury służącej lokalnej społeczności. W ramach wsparcia budownictwa realizowanych jest szereg programów z zakresu budownictwa jedno- i wielorodzinnego. W odniesieniu do budownictwa wielorodzinnego funkcjonuje obecnie 5 programów12, a w przypadku budownictwa jednorodzinnego 10. Są wśród nich: • Rural Housing Guaranteed Loan. Pożyczki te skierowane są do osób o niskich dochodach, tj. dochodach poniżej 115% mediany dochodu na danym obszarze, nie posiadających odpowiedniego miejsca zamieszkania. Ubiegający się o wsparcie, przewidziane maksymalnie na 30 lat, muszą być w stanie sprostać spłacie hipoteki oraz wszystkim związanym z nią kosztom (podatki, ubezpieczenie) oraz legitymować się dobrą historią kredytową. Środki mogą być przeznaczone na budowę czy remont domu, uzbrojenie działki budowlanej lub zakup ziemi, bądź domu. W przypadku zakupu domu obowiązuje zasada, iż jego cena i wielkość 12 Należą do nich: Farm Labor Housing Loans and Grants, Rural Rental Housing, Housing Preservation Grant, Guaranteed Rental Housing, Rental Assistance Program. 84 Miscellanea muszą być umiarkowane oraz musi on spełniać obowiązujące normy związane z budownictwem. Środki w ramach tego programu przyznawane są m.in. przez stanowe agencje mieszkaniowe, Farm Credit System, czy wszelkie podmioty uczestniczące w innych programach USDA związanych z rozwojem wsi. • Rural Housing Direct Loans to program pożyczek finansowanych bezpośrednio przez władze federalne. Przyznaje się je ludziom o bardzo niskich dochodach – do 50% mediany lokalnego dochodu, osobom o niskich dochodach – z przedziału 50-80% mediany oraz osób o umiarkowanych dochodach – 80-100% mediany. Wysokość rat jest wyznaczana na bazie dochodów gospodarstwa domowego i zazwyczaj sięga 22-26% dochodów. Warunkiem uzyskania wsparcia jest niemożność otrzymania kredytu z innych źródeł, przy jednoczesnym posiadaniu dobrej historii kredytowej. Środki przyznawane są na okres do 33 lat, a w przypadku osób o dochodach poniżej 60% mediany mogą być przyznane nawet na 38 lat.13 Przedstawione dotąd programy ograniczają się do jednej, wybranej dziedziny. Uznano jednak, iż obok działań dotyczących poszczególnych elementów otoczenia wsi i rolnictwa, niezbędne jest opracowanie spójnej strategii rozwoju danego obszaru. W związku z tym w ramach ustawy Farm Bill Act 2002 wprowadzono nowy instrument wsparcia obszarów wiejskich. Jest nim program Rural Strategic Investment Program. W jego ramach 100 mln USD ma być przeznaczone na tworzenie wiejskich planów regionalnych oraz ich wdrażanie. Plany powinny dotyczyć zwiększenia dywersyfikacji gospodarki regionu, zwiększenia dostępu do finansowania, podniesienia poziomu kapitału ludzkiego, potrzeb w zakresie usług publicznych i infrastruktury, a także rozwijania współpracy pomiędzy podmiotami publicznymi i prywatnymi. Pojedyncze granty dotyczące tworzenia planów mogą opiewać na kwotę do maksymalnej wysokości 100 tys. USD, zaś granty z zakresu ich realizacji 3 mln USD. Instytucją zarządzającą tym programem jest Rada Krajowa. Jest tworzona przez Sekretarza ds. rolnictwa, a w jej skład wchodzi 14 osób reprezentujących 7 grup interesu, w tym m.in. przedstawicieli władz stanowych, organizacje przedsiębiorców i organizacje charytatywne działające na obszarach wiejskich. Do zakresu jej zadań należy certyfikowanie Regionalnych Rad Inwestycyjnych oraz przyznawanie im środków pomocowych, a następnie ocena ich wykorzystania w poszczególnych regionach. Na bazie analizy realizacji programu na poziomie regionów, Rady opracowują coroczny raport na temat wdrażania tego programu. Rady regionalne przesyłają do akceptacji przez Radę Krajową swoje regionalne plany inwestycyjne, które następnie wdrażane są przez instytucje pozarządowe działające w poszczególnych regionach. 13 Pozostałe programy to: Housing Repair & Rehabilitation Loan, Housing Repair & Rehabilitation Grant, Self-Help Technical Assistance Grant, Mutual Self-Help Loans, Rural Housing Site Loans, Individual Water & Waste Grants, Housing Application Packaging Grants, Homes for Sale. 85 Miscellanea W przypadku wniosków o wsparcie tworzenia planów preferowane są te, które odnoszą się do budowania trwałości wspólnoty. Natomiast w odniesieniu do grantów związanych z innowacyjnością stosuje się siedem kryteriów oceny. Złożony wniosek musi zawierać następujące elementy (w kolejności ich znaczenia): • wspólne rozwijanie innowacyjności i przedsiębiorczości w regionie, • zaangażowanie szerokiej reprezentacji stron związanych z regionem, • perspektywę uzyskania dodatkowych środków publicznych i prywatnych, • odniesienie do luk w istniejącym systemie podstawowych usług publicznych, • nawiązanie do dywersyfikacji gospodarczej regionu, • posiadanie planu pozwalającego na osiągnięcie planowania i rozwoju na poziomie obejmującym więcej niż jeden obszar administracyjny, • plan zaspokojenia potrzeb rozwojowych lokalnej społeczności, które zostały zidentyfikowane przez Radę Regionalną [5]. Rada Krajowa programu może przeznaczyć do 5% jego środków z puli grantów dotyczących innowacyjności, na pomoc techniczną służącą wsparciu Rad Regionalnych oraz na „przyspieszenie rozwoju bardziej zintegrowanych ram polityki wiejskiej”. Realizacja polityki wsparcia wsi i system jej ewaluacji Skala federalnego wsparcia obszarów wiejskich jest stosunkowo niewielka. Podstawowym kierunkiem wsparcia jest szkolnictwo, na które przeznacza się w ostatnich latach przeszło 70% środków federalnych trafiających na wieś. Poza nim, środki przeznaczane na rzecz wsi koncentrują się na rozwoju wspólnoty, edukacji i na infrastrukturze (tab. 4). Tabela 4 Środki budżetu federalnego przeznaczone na rzecz obszarów wiejskich w budżetach lat 2003-2006 (w mln USD) Grupa programów Rozwój wspólnoty Rozwój gospodarczy Edukacja Zdrowie i usługi dla ludności Zasoby naturalne Infrastruktura Pozostałe Razem a 2003a 2004 5274,7 364,8 53113,7 729,6 1401,0 4634,0 2493,0 68010,8 5114,0 3746,7 55662,5 830,1 1402,0 5946,5 1857,0 74558,8 2005 projekt 4872,8 3707,3 57339,0 71,0 900,8 3826,0 855,5 71572,5 2005 9406,1 3673,4 56576,6 857,0 1151,6 5393,8 1257,5 78316,0 2006 projekt 4231,7 3192,6 56047,8 11,0 755,6 4286,9 925,5 69451,1 dane dotyczą lat fiskalnych; rok fiskalny zaczyna się w USA w październiku. Źródło: Opracowanie własne; dane – National Rural Network: Why Rural Matters: The Rural Impact of the Administration’s FY06 Budget Proposal. Presented at United States Capitole, March 15th 2005. 86 Miscellanea Poziom wsparcia obszarów wiejskich z budżetu Departamentu Rolnictwa14 jest również niewielki w porównaniu do całości wydatków tego departamentu. Przeciętnie w ostatnich kilku budżetach wahał się w granicach ok. 11-16% (tab. 5). Co więcej, większość środków zapisanych w budżecie to środki związane z działalnością kredytową, przy czym ok. 40% to gwarancje kredytowe. Wydatki na rzecz wsi w budżecie Departamentu Rolnictwa w latach 2005-2007 (mln USD) Tabela 5 2 326 2006 (prognoza) 2 499 2007 (prognoza) 2 178 -3 642 4 956 1 427 370 2 3 142 796 9 377 85 284 -1 575 6 503 1 473 588 99 4 161 1 092 14 840 95 712 -2 213 5 164 1 464 550 3 4031 1 288 12 465 92 783 Kategoria wydatków budżetowych 2005 Rozwój wsi (wydatki uznaniowe) Rozwój wsi (wydatki obowiązkowe, w tym likwidacja aktywów majątkowych) Działalność kredytowa (bezpośrednie wypłaty): Rural Utilities Service Rural Housing Rural Business & Community Development Działalność kredytowa (gwarancje kredytowe): Rural Utilities Service Rural Housing Rural Business & Community Development Razem Łączne wydatki Departamentu Źródło: Opracowanie własne; dane – Projekt budżetu federalnego na rok fiskalny 2007. Skala wykorzystania i efekty wsparcia w odniesieniu do programów związanych ze wsparciem przedsiębiorstw wiejskich są zróżnicowane w zależności od programu (tab. 6). Odmiennie kształtuje się również przeciętna wysokość wsparcia w przeliczeniu na jedno utworzone lub zachowane miejsce pracy. Średnia dla tych programów to ok. 13,7 tys. USD na jedno miejsce pracy, przy czym najbardziej kosztowne było utworzenie/zachowanie 1 miejsca pracy w przypadku Programu grantów na rzecz energii odnawialnej (ok. 55,2 tys. USD). Na tak wysoki koszt mogły wpływać jednakże konieczne w tym przypadku nakłady inwestycyjne na stworzenie nowego stanowiska pracy. Najniższy koszt 1. miejsca pracy odnotowano w Programie grantów na rzecz wykorzystania możliwości biznesowych na wsi – wyniósł on ok. 1,3 tys. USD. 14 Warto dodać, iż udział budżetu Departamentu Rolnictwa stanowi jedynie ok. 3-3,5% całego budżetu federalnego USA. 87 Miscellanea Tabela 6 Wykorzystanie wybranych form wsparcia obszarów wiejskich w roku 2004 Program Program gwarantowanych pożyczek dla przedsiębiorstw i przemysłu Program pośrednictwa pożyczkowegoa Program grantów dla wiejskich przedsiębiorstw Program grantów na rzecz wykorzystania możliwości biznesowych na wsi Program pożyczek na rzecz rozwoju gospodarczego wsi Program grantów na rzecz rozwoju gospodarczego wsi Program grantów na rzecz energii odnawialnej Łącznie Liczba pożyczek i grantów Wartość przyznanej pomocy (w USD) Liczba utworzonych/ zachowanych miejsc pracy Liczba przedsiębiorstw, które skorzystały z pomocy 463 972105086 24763 476 63 39764000 30420 223 513 47948406 18569 10201 55 3307869 2620 400 41 14704169 2513 45 13 10786000 1734 18 163 1311 22692325 1111307855 411 81030 186 11549 a W przypadku tego programu brak jest rzeczywistych danych dotyczących liczby utworzonych/ zachowanych miejsc pracy. Średnio na każde 100 tys. USD pożyczone w ramach pośrednictwa przypada 20-25 utworzonych/zachowanych miejsc pracy, przy czym pożyczka przyznawana jest ostatecznemu beneficjentowi przeciętnie na 8,8 roku, co w 30-letnim okresie korzystania przez pośrednika z programu oznacza 3,4 krotne wykorzystanie powierzonych środków. Stąd na każde 100 tys. USD przyznane na okres 30 lat przypada 76,5 miejsc pracy. Źródło: USDA, Rural Development, Rural Business-Cooperative Service, September 30, 2004. Istotnym elementem procesu wdrażania programów pomocowych na rzecz wsi jest w USA system ewaluacji ich realizacji. Dla poszczególnych priorytetów wyznaczono wskaźniki realizacji. Dla przykładu, w przypadku priorytetu 1.1. zwiększenie dostępu do kapitału służącego tworzeniu i rozwojowi przedsiębiorstw określono pięć wskaźników (tab. 7). 88 Miscellanea Tabela 7 Działania i wskaźniki realizacji priorytetu 1.1 Zwiększenie dostępu do kapitału służącego tworzeniu i rozwojowi przedsiębiorstw Działanie Stworzenie nowych lub utrzymanie istniejących miejsc pracy dzięki finansowaniu przedsiębiorstw wiejskich Wskaźnik realizacji Rok bazowy 2003 Rok końcowy 2010 87 619 miejsc pracy 88 500 miejsc pracy Dostarczenie kapitału inwestycyj- Nie dotyczy nego poprzez tworzenie podmiotów inwestujących w przedsiębiorstwa wiejskie Pomoc małym przedsiębiorstwom wiejskim 30 mln USD środków spoza budżetu federalnego zainwestowanych w 3 przedsięwzięciach inwestycyjnych Wsparcie finansowe 515 Wsparcie finansowe 900 podmiotów podmiotów Skuteczne zarządzanie portfelem Wskaźnik (z wyłączebiznesowym w celu minimaliza- niem przypadków bancji wskaźnika zobowiązań klien- kructwa) wyniósł 8,5% tów uznanych za zagrożone Wskaźnik na poziomie co najwyżej 8,0% Wsparcie rozwoju produkcji energii ze źródeł odnawialnych Przegląd, analiza i określenie możliwości zaakceptowania przez odbiorców 2 technologii produkcji energii ze źródeł odnawialnych Nie dotyczy Źródło: USDA Rural Development Strategic Plan for Fiscal Years 2005-2010. Poza wskaźnikami dotyczącymi poszczególnych priorytetów opracowano również wskaźniki służące ocenie systemu zarządzania wsparciem wobec obszarów wiejskich. W ramach strategii wdrażania programów pomocowych w najbliższych latach wyznaczono trzy priorytety: 1. Priorytet 1. Popularyzacja i zwiększenie dostępności programów rozwoju obszarów wiejskich; 2. Priorytet 2. Wzrost efektywności programów i zarządzania nimi; 3. Priorytet 3. Poprawa zarządzania kapitałem ludzkim. Szczególne znaczenie mają dwa pierwsze priorytety, gdyż ich realizacja, choć uzależniona również od wdrożenia priorytetu 3, pozwala uzyskać bezpośrednie efekty związane ze skutecznością i efektywnością realizowanej polityki. W przypadku priorytetu 1 skoncentrowano się na udostępnieniu przez administrację rządową usług i informacji drogą elektroniczną (eGov) oraz rozszerzeniu działań marketingowych dotyczącego rozwoju obszarów wiejskich; 89 Miscellanea W odniesieniu do tego priorytetu określono trzy wskaźniki służące ocenie stopnia jego realizacji (tab. 8). Drugi z priorytetów w zakresie zarządzania, tj. Wzrost efektywności programów i zarządzania nimi, obejmuje m.in.: • podniesienie jakości zarządzania finansami publicznymi (mają temu służyć np.: wdrożenie prezydenckiej agendy zarządczej w odniesieniu do budżetu i jego wykonania, outsourcingu i zarządzania finansowego, monitorowanie efektywności kosztowej realizowanych działań, zintegrowanie raportowania finansowego z administracyjnym); • ewaluację programów oraz uwzględnienie jej wyników w procesie tworzenia budżetu (elementem służącym temu celowi ma być integracja danych dotyczących programów rozwoju obszarów wiejskich z odpowiednimi zewnętrznymi źródłami danych); • poprawę jakości wdrażania programu poprzez automatyzację procesów biznesowych dzięki skutecznym i efektywnym systemom informacyjnym; Dla tego priorytetu określono trzynaście wskaźników realizacji (tab. 9). Wskaźniki realizacji priorytetu 1 Działanie Zapewnienie dostępu do formularzy związanych z programami rozwoju wsi w mediach elektronicznych Tabela 8 Wskaźnik realizacji Rok bazowy 2003 Rok końcowy 2010 140 formularzy spełniających Wszystkie formularze wskazówki departamentu odnośnie elektronicznego dostępu do dokumentów Wzrost liczby programów Żaden z programów pożyczzgodnych ze strategią eGov kowych nie został włączony do strategii eGov Wszystkie programy zgodne ze strategią eGov Rozszerzenie zasięgu docie- Brak planów marketingorania informacji o prograwych na poziomie programach do wszystkich poten- mów i stanów cjalnych beneficjentów Roczne plany marketingowe dla wszystkich programów i stanów Źródło: USDA RURAL DEVELOPMENT Strategic Plan for Fiscal Years 2005-2010. Management Strategies. 90 Miscellanea Wybrane wskaźniki realizacji priorytetu 2 Działanie Poprawa efektywności programów rozwoju obszarów wiejskich Stworzenie dokładnej informacji o stopach procentowych służącej wsparciu programów i instytucji je wdrażających Tabela 9 Wskaźnik realizacji Rok bazowy 2003 Rok końcowy 2010 1.Z 6 programów poddanych 1.Wszystkie ocenione proewaluacji w ramach narzędzia gramy uznane za skuteczne ratingowej oceny programów 2.Opracowanie metodologii (Program Assessment Rating służącej ocenie kosztów Tool – PART) 1 został uznany realizacji i obsługi każdego za skuteczny z programów 2.Ograniczona możliwość oceny kosztów realizacji i obsługi każdego z programów 95% planowanych kamieni milowych i terminów zostało zachowanych 100% Zapewnienie bezpieczeń- Wdrażany jest plan naprawczy, stwa i zgodności zautoktóry ma usunąć zdiagnozowamatyzowanych systemów ne podczas audytów i przeglądów systemu niedoskonałości Nie ma nierozwiązanych problemów związanych z bezpieczeństwem zautomatyzowanych systemów Zapewnienie zgodności Żaden z systemów zarządzania danych i systemów zarzą- finansami wykorzystywanych dzania finansowego przez Rural Development nie odpowiadał federalnym wymogom co do systemu zarządzania finansami ani standardom rachunkowości Wszystkie elementy systemów zarządzania finansami wykorzystywane przez Rural Development odpowiadają wymogom federalnym Źródło: USDA Rural Development Strategic Plan for Fiscal Years 2005-2010. Management Strategies. Podsumowanie Obszary wiejskie w Stanach Zjednoczonych, podobnie jak w UE, są bardzo zróżnicowane i przeciętnie uboższe niż obszary miejskie. Polityka władz federalnych na rzecz wsi obejmuje szereg różnego rodzaju programów. Podstawową różnicą, w porównaniu do działań realizowanych w UE, jest zdecentralizowanie wdrażania poszczególnych instrumentów pomocowych. Znaczną część programów stanowi zapewnienie gwarancji pożyczkowych lub dostarczenie jednostkom pośredniczącym środków na udzielanie pożyczek ostatecznym beneficjentom. Miscellanea 91 Obecny kształt polityki wiejskiej spotyka się z szeroką krytyką. „Polityka na rzecz wsi powinna przesunąć swój punkt ciężkości z polityki sektorowej na rzecz większej koncentracji na polityce regionalnej.” [1] Postuluje rozwijanie przedsiębiorczości, krytykuje się uzależnienie od publicznych dotacji i subsydiów oraz brak niezbędnych informacji o tym, które programy i gdzie się sprawdzają [1]. Polityka na poziomie federalnym potrzebuje wsparcia poszczególnych regionów. To właśnie na poziomie polityki regionów powinno się dążyć, zdaniem Ch.W. Fluhearty, do stworzenia nowej polityki na rzecz wsi, która pozwoliłaby na jej dostosowanie do aktualnych i przyszłych wyzwań. Wskazuje on również na konieczność intensyfikacji współpracy pomiędzy poszczególnymi szczeblami – federalnym, regionalnym, stanowym i lokalnym, oraz współdziałanie sektora publicznego i prywatnego [3]. Analogicznie, jak w przypadku działań na rzecz wsi podejmowanych przez UE, także i w USA podkreśla się znaczenie partnerstwa. Należy jednakże zaznaczyć, iż zadanie polityki wiejskiej widziane jest jako działanie o charakterze subsydiarnym, mające służyć wsparciu wiejskich przedsiębiorców i tamtejszych społeczności w uzyskaniu masy krytycznej niezbędnej im do przeprowadzenia koniecznych zmian [2]. W ostatnich latach coraz większego znaczenia nabierają programy mające na celu wsparcie przemian na wsi związanych z rozwojem technologicznym, co w przypadku UE prawie nie występuje. Istotnym elementem stają się również działania związane z systemem wdrażania oferowanej pomocy, które mają na celu zwiększenie ich skuteczności i efektywności dzięki monitorowaniu i ewaluacji stosowanych instrumentów. Podsumowując należy jednak stwierdzić, iż aktualna amerykańska polityka wsparcia wsi nie obejdzie się w najbliższych latach bez zmian, które doprowadziłyby do zapewnienia realizowanym programom większej spójności i pozwalałyby na poziomie poszczególnych stanów, czy grup hrabstw, na tworzenie zwartych strategii rozwoju. Literatura: 1. Drabenstott M.: A New Era for Rural Policy. Economic Review, Quarter 4, 2003. 2. Drabenstott M., Sheaff K. H.: The New Power of Regions: A Policy Focus for Rural America – A Conference Summary. Economic Review, Quarter 2, 2002. 3. Fluhearty Ch. W.: The Farm Bill, Rural Policy and the Future of Rural America: Future of Rural America: Building a „Regional Rural Innovation” Framework. Presented to the NCSL Rural Policy Academy Seattle, Washington, August 15-16, 2005 Rural Policy Research Institute. 4. http://www.ers.usda.gov/StateFacts/US.HTM 5. http://www.planning.org/legislation/ruralfactsheet.htm 6. National Rural Network: Why Rural Matters: The Rural Impact of the Administration’s FY06 Budget Proposal. Presented at United States Capitole, March 15th 2005. 92 Miscellanea 7. Reeder R. J., Calhoun S. D.: Federal Funding for Rural America: Who Gets What? Amber Waves, The Economics of Food, Farming, Natural Resources, and Rural America, September 2004. 8. Roth D., Effland A. B. W., Bowers D. E.: Federal Rural Development Policy in the Twentieth Century. United States Department of Agriculture – Economic Research Sernice, Washington 2002. 9. The Executive Office of the President of the United States: Projekt budżetu federalnego na rok fiskalny 2007. 10. USDA, Rural Development: Business Program Report, Fiscal Year 2004. Washington 2005. 11. USDA Rural Development Strategic Plan for Fiscal Years 2005 – 2010. August 2004. 12. USDA, Rural Development, Rural Business-Cooperative Service, September 30, 2004. IRENA AUGUSTYŃSKA-GRZYMEK IZABELA ZIĘTEK MARCIN ŻEKAŁO Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej–PIB Warszawa SYSTEM ZBIERANIA DANYCH O ROLNICZYCH DZIAŁALNOŚCIACH PRODUKCYJNYCH1 – STRUKTURA ORGANIZACYJNA I WYKORZYSTANIE2 Zarys historyczny Początki gromadzenia i wykorzystywania danych rachunkowych z gospodarstw rolnych sięgają w Polsce XI wieku3. Przyjmuje się jednak, że historia rachunkowości rolniczej4 prowadzonej w indywidualnych (dawniej: chłopskich) gospodarstwach rolnych w chwili obecnej (tzn. w roku 2006) liczy sobie w naszym kraju 80 lat. Pierwszych, udokumentowanych zapisów rachunkowych dokonano bowiem 1 lipca 1926 roku pod kierunkiem Wydziału Ekonomiki Drobnych Gospodarstw Wiejskich w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW) w Puławach. Początkowo zapisy prowadzono w systemie raportowym, a w późniejszym okresie dane źródłowe gromadzone były w książkach rachunkowości rolnej. Szata graficzna tych książek i treść prowadzonych w nich zapisów zmieniały się co pewien czas. Jednak przez cały 80-letni okres, gromadzone dane wykorzystywane były (między innymi) do określenia bieżącej sytuacji dochodowej gospodarstw rolników indywidualnych. Sytuacja ta uzależniona była zarówno od dochodowości prowadzonych w tych 1 Od roku 2004 system funkcjonuje pod nazwą „System Zbierania Danych o Produktach Rolniczych”, a od roku 2006 – pod nazwą „System Zbierania Danych o Produktach Rolniczych – AGROKOSZTY”. 2 Praca stanowi wprowadzenie do publikacji, w której zaprezentowane są wyniki badań prowadzonych w ramach wyżej wspomnianego systemu. Publikacja ta zamieszczona została w Dodatku do z. 3/2006 Zagadnień Ekonomiki Rolnej. 3 Goraj L.: Rachunkowość rolna w Polsce. FAPA, Warszawa 2000. 4 Rachunkowość rolnicza to system ewidencji gospodarczej, ujmujący w liczbach procesy zaopatrzenia, produkcji i zbytu oraz wyniki działalności gospodarczej, procesy dystrybucji, spożycia, akumulacji i inne towarzyszące im zjawiska finansowe, związane z ruchem należności i zobowiązań określonej rolniczej jednostki gospodarczej lub organizacyjnej. Rachunkowość rolnicza obejmuje zespół zapisów i obliczeń dotyczących zarówno przeszłości jak i teraźniejszości. Źródło: Encyklopedia Ekonomiczno-Rolnicza. PWRiL, Warszawa 1984. 94 Miscellanea gospodarstwach rolniczych działalności produkcyjnych, jak i od umiejętności w zarządzaniu gospodarstwem poszczególnych rolników. Przeprowadzane badania umożliwiały również wykorzystywanie bazy zgromadzonych danych źródłowych do obliczania kosztów i dochodów uzyskiwanych z poszczególnych rolniczych działalności produkcyjnych. Od 1950 do 1982 roku organizację i nadzór nad rachunkowością rolną w indywidualnych gospodarstwach rolnych przejął Instytut Ekonomiki Rolnej w Warszawie (IER), od roku 1983 przekształcony w Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (IERiGŻ), w wyniku połączenia IER oraz Instytutu Ekonomiki i Organizacji Przemysłu Spożywczego (IEiOPS), a od roku 2005 w IERiGŻ-PIB. Organizacja i efekty badań kosztowych przeprowadzonych do roku 2001 Począwszy od lat siedemdziesiątych XX wieku aż do chwili obecnej, w IER, a później w IERiGŻ w Warszawie, wykonywane były rachunki kosztów i dochodów poszczególnych rolniczych działalności produkcyjnych. Wykorzystywano różne metody badań, jednak począwszy od lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku zastosowana została zmodyfikowana metoda rozdzielczouorganiczniona. Charakteryzuje się ona między innymi ciągnionym rachunkiem kosztów odzwierciedlającym koszty ponoszone w całym cyklu produkcji. Oznacza to, że produkty obrotu wewnętrznego (np. własne nasiona i pasze) wyceniane są po kosztach własnych, a nie według cen rynkowych. Rachunki dla rolniczych działalności produkcyjnych wykonywane były na podstawie rzeczywistych danych źródłowych, pochodzących w ostatnich latach z co najmniej 300 indywidualnych gospodarstw rolnych położonych na terenie całego kraju. Gospodarstwa te prowadziły do roku 2001 rachunkowość pod kierunkiem inspektorów rachunkowości rolnej, będących terenowymi pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Na bazie przeprowadzonych rachunków przygotowywano publikacje i opracowania, a także różnego rodzaju ekspertyzy i rachunki symulacyjne. Opracowywane one były na potrzeby instytucji publicznych, a także na zlecenia osób prywatnych. Ze względu na największe zainteresowanie odbiorców, najczęściej rachunki wykonywane były dla następujących produktów w ramach działów produkcji rolniczej: produkcja roślinna: • pszenica, • żyto, • jęczmień, • ziemniaki, • rzepak, produkcja zwierzęca: • mleko, • żywiec wołowy, • żywiec wieprzowy. Miscellanea 95 Uzyskane wyniki publikowane były między innymi w wydawnictwach Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej5. Przyczyny powstania Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych Do końca 2001 roku dane liczbowe pochodzące z indywidualnych gospodarstw rolnych, niezbędne do obliczania kosztów i dochodów rolniczych działalności produkcyjnych, gromadzone były we wspomnianych uprzednio książkach rachunkowości rolnej, tzn. jednocześnie z pozostałymi danymi rachunkowymi dotyczącymi całego gospodarstwa. W roku 2002 sytuacja uległa zmianie. Rozpoczęto wtedy wdra­ża­nie na terenie całego kraju Systemu Zbierania i Wykorzystywania Da­nych Rachunkowych z Gospodarstw Rolnych, zwanego Polskim FADN6. Działania te podjęto w rezultacie uchwalonej w dniu 29 listopada 2000 roku, przez Sejm Rzeczpospolitej Polskiej, ustawy o zbieraniu i wykorzystywaniu danych rachunkowych z gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 3 poz. 20 z 2001 r.). System FADN, utworzony na podstawie Rozporządzenia Rady EWG nr 79/65/EWG z dnia 15 czerwca 1965 r., jest nieodzownym narzędziem do oceny i programowania Wspólnej Polityki Rolnej w Unii Europejskiej. Umożliwia gromadzenie obiektywnych danych liczbowych niezbędnych do określenia rocznych dochodów i wyników produkcyjnych uzyskiwanych w różnych rodzajach gospodarstw rolnych. FADN zajmuje się gospodarstwem jako całością. W ramach tego systemu nie ma możliwości gromadzenia szczegółowych danych źródłowych dla poszczególnych rolniczych działalności produkcyjnych. System ten nie posiada też oprogramowania informatycznego, niezbędnego do wyodrębnienia danych dotyczących wartości produkcji oraz nakładów i kosztów bezpośrednich ponoszonych na te działalności. Przy wykorzystaniu tego systemu nie jest możliwe także generowanie raportów o dochodach z badanych działalności produkcyjnych. W związku z powyższym zaistniała konieczność stworzenia odrębnego systemu spełniającego wspomniane warunki. Działania podjęte w tym kierunku, zaowocowały wdrożeniem w roku 2004 Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych (umownie nazywanym systemem kosztowym). System ten jest w znacznej mierze kompatybilny z systemem Polski FADN. W obu systemach wykorzystywany jest między innymi ten sam zestaw kodów, przypisanych działalnościom produkcji roślinnej i zwierzęcej, maszynom rolniczym, paszom itd. Możliwa jest dzięki temu kontrola niektórych danych zgromadzonych w ramach „systemu kosztowego” za pomocą danych systemu FADN. Możliwe jest także „pobieranie” z systemu FADN szeregu 5 Do ostatnich z nich należą: Skarżyńska A., Augustyńska-Grzymek I.: Koszty jednostkowe i dochodowość produkcji rolniczej w gospodarstwach indywidualnych w 2001 roku. IERiGŻ, Warszawa 2002; Skarżyńska A., Augustyńska-Grzymek I., Ziętek I.: Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2003-2004. IERiGŻ-PIB, Warszawa 2005. 6 FADN – skrót z języka angielskiego: Farm Accountancy Data Network (Sieć Danych Rachunkowości Gospodarstw Rolnych). 96 Miscellanea danych liczbowych, wykorzystywanych do tworzenia ogólnych oraz szczegółowych raportów kosztów i dochodów dla wybranych do badań działalności produkcji roślinnej i zwierzęcej (np. informacji źródłowych o powierzchni użytków rolnych, powierzchni gruntów ornych). Ze względu na wspomnianą możliwość „uzupełniania” Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych danymi rachunkowymi pochodzącymi z bazy danych systemu Polski FADN stosowana jest dotychczas zasada, że badania w ramach „systemu kosztowego” prowadzone są tylko w gospodarstwach uczestniczących w Polskim FADN. Zakłada się jednak, że w przyszłości w nowopowstałym „systemie kosztowym” będą mogły również brać udział gospodarstwa nie znajdujące się w zbiorowości badanej przez Polski FADN. Dotyczy to zarówno badań w gospodarstwach prowadzonych metodami konwencjonalnymi, jak i zainicjowanych w roku 2005 badań w certyfikowanych gospodarstwach ekologicznych. Liczba gospodarstw uczestniczących w badaniach prowadzonych dla wybranych rolniczych działalności produkcyjnych jest ograniczona. Próba gospodarstw objętych pracami w ramach określonej działalności produkcyjnej dotychczas nie przekroczyła liczby 150 sztuk (rys. 1). Dobór gospodarstw pod względem wielkości i kierunku gospodarowania jest celowy. W związku z tym, uzyskane wyniki nie powinny być bezpośrednio utożsamiane z wynikami wszystkich rolniczych gospodarstw indywidualnych w kraju. Pozwalają jednak na określenie na ich podstawie ogólnych tendencji i kierunków zmian w rolnictwie indywidualnym. Należy zaznaczyć, że zgromadzone w ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych dane o wartości produkcji, nakładach i kosztach bezpośrednich, poniesionych na badane działalności produkcji roślinnej i zwierzęcej, umożliwiają obliczanie nadwyżek bezpośrednich zgodnie z metodyką obowiązującą w Unii Europejskiej. Dzięki temu uzyskane wyniki są porównywalne zarówno na poziomie kraju, jak i UE. Liczba gospodarstw 900 800 Łubin na nasiona Bobik na nasiona 700 Tuczniki 600 Ziemniaki jadalne 500 Pszenica jara 400 Mieszanki zbożowe jare 300 200 100 0 Pszenica ozima Rzepak ozimy Krowy mleczne Żyto Pszenica jara 2002 2003 Krowy mleczne Buraki cukrowe Ziemniaki skrobiowe Jęczmień jary Rok badań 2004 Owies Kukurydza na ziarno Buraki cukrowe 2005 Rys. 1. Liczba gospodarstw objętych badaniami Systemu Zbierania Danych o Pro­duktach Rolniczych w latach 2002-2005 Miscellanea 97 Dokumenty źródłowe Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych W związku z rozdzieleniem zadań związanych z gromadzeniem danych źródłowych pochodzących z gospodarstw indywidualnych pomiędzy oba wspomniane systemy, konieczne – w obydwu przypadkach – było opracowanie książek niezbędnych do prowadzenia zapisów rachunkowych. W Systemie Zbierania Danych o Produktach Rolniczych rolę tą spełniają specjalnie do tego celu opracowane Formularze do zbierania danych o wartości produkcji oraz nakładach i kosztach ponoszonych na: • działalność produkcji roślinnej towarowej, • działalność produkcji roślinnej – produkty nietowarowe, • działalność produkcji zwierzęcej (typ I), • działalność produkcji zwierzęcej (typ II), • działalność produkcji zwierzęcej (typ III). Formularze muszą być wypełniane zgodnie z precyzyjnie określonymi założeniami metodycznymi, przytoczonymi w Instrukcjach do prowadzenia zapisów o wartości produkcji oraz nakładach i kosztach ponoszonych na: • działalność produkcji roślinnej, • działalność produkcji zwierzęcej. Dane źródłowe dla każdej z badanych działalności produkcji roślinnej towarowej gromadzone są na identycznych formularzach. W przypadku produkcji zwierzęcej działalności podzielono (dla potrzeb systemu) na trzy różne typy, dla których opracowano odrębne rodzaje formularzy. Działania te podyktowane były faktem występowania różnic w strukturze wartości produkcji i kosztów wymiany stada, w zależności od rozpatrywanej działalności produkcji zwierzęcej (np. działalności krowy mleczne, czy tuczniki). Ponadto, zgodnie z przyjętymi założeniami metodycznymi, konieczne jest zbieranie danych o nakładach i kosztach ponoszonych na pasze własne z produktów roślinnych nietowarowych, które są wykorzystywane w żywieniu badanych grup zwierząt. Do gromadzenia tych danych również opracowany został specjalny formularz. Rolnicze działalności produkcyjne objęte badaniami w ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych W „systemie kosztowym” założono możliwość objęcia badaniami 125 działalności produkcji roślinnej towarowej, 15 działalności produkcji roślinnej nietowarowej oraz 30 działalności produkcji zwierzęcej. Są to te same działalności, które występują w badaniach systemu Polski FADN. 98 Miscellanea W latach 2002-2005 w badaniach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych uczestniczyły przede wszystkim gospodarstwa prowadzone metodami konwencjonalnymi. W gospodarstwach tych zebrano dane dla 15 rolniczych działalności produkcyjnych. Pracami zostały objęte: w 2002 roku: • pszenica ozima, • buraki cukrowe, • krowy mleczne; w 2003 roku: • pszenica jara, • żyto ozime, • rzepak ozimy, • krowy mleczne; w 2005 roku: • pszenica jara, • mieszanki zbożowe jare, • owies, • kukurydza uprawiana na ziarno, • bobik uprawiany na nasiona, • łubin uprawiany na nasiona, • buraki cukrowe, • ziemniaki jadalne, • tuczniki. w 2004 roku: • jęczmień jary, • ziemniaki skrobiowe; W roku 2006 rozpoczęto proces gromadzenia danych źródłowych dla następujących rolniczych działalności produkcyjnych: • pszenica ozima, • żyto ozime, • pszenżyto ozime, • gryka, • rzepak ozimy, • krowy mleczne, • żywiec wołowy, • kury nioski, • brojlery kurze. Proces corocznego gromadzenia danych w terenie, poprzedzony jest każdorazowo celowym doborem rolniczych działalności produkcyjnych. W ciągu jednego roku obrachunkowego badanych jest zwykle kilka działalności. Ich wybór przeprowadzany jest w oparciu o szereg indywidualnie przyjętych założeń. Dane rachunkowe zbierane są najczęściej dla działalności charakteryzujących się w Polsce dużym znaczeniem gospodarczym. W przypadku działalności produkcji roślinnej przesłanką do ich wyboru jest, między innymi, wysoki udział w strukturze zasiewów, a w przypadku produkcji zwierzęcej – liczne pogłowie zwierząt analizowanej działalności. Niekiedy badaniami obejmowane są także działalności produkcyjne o stosunkowo małym znaczeniu gospodarczym w Polsce, ale wzbudzające coraz większe zainteresowanie producentów rolnych. Celem Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych jest dostarczanie wiarygodnych danych rachunkowych, zarówno o powszechnie występujących w kraju, jak też rzadziej prowadzonych rolniczych działalnościach produkcyjnych. 99 Miscellanea Należy zauważyć, że dążeniem organizatorów badań jest przede wszystkim stworzenie możliwości wykorzystywania pozyskanych informacji przez szerokie grono odbiorców. Zgodnie z ówcześnie przyjętymi założeniami, w latach 2002-2003 dane liczbowe – dla działalności badanych w ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych – gromadzone były w każdym z 16 województw kraju. Od 2004 roku badania w ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych przeprowadzane są za pośrednictwem Biur Rachunkowych Polskiego FADN, rozmieszczonych na terenie całej Polski (rys. 2). Nie wszystkie jednak Biura gromadzą dane dla każdej z badanych w określonym roku działalności. Przy wyborze Biur do przeprowadzenia „badań kosztowych” wykorzystywane są także dane statystyczne np. z Powszechnego Spisu Rolnego z roku 2002, czy spisów rocznych np. dla lat 2003-2005. Przy podejmowaniu decyzji o wyborze obszaru działania, brano pod uwagę także informacje o lokalizacji zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego, wykorzystujących produkty uzyskiwane z objętych badaniami działalności. pomorskie warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie podlaskie kujawsko-pomorskie mazowieckie wielkopolskie lubuskie łódzkie dolnośląskie lubelskie opolskie Pomorze i Mazury Wielkopolska i Ślask świętokrzyskie śląskie małopolskie podkarpackie Mazowsze i Podlasie Małopolska i Pogórze Rys. 2. Regiony i Biura Rachunkowe systemu Polski FADN Zbieranie danych źródłowych dla badanych działalności produkcji roślinnej odbywa się w województwach charakteryzujących się (według danych GUS) wysokim udziałem powierzchni ich uprawy w ogólnej ich powierzchni w Polsce. Przyjęto również kryterium, aby na całym objętym badaniami obszarze suma powierzchni zajętej przez każdą z badanych działalności stanowiła minimum 80% krajowej powierzchni jej uprawy. 100 Miscellanea W przypadku produkcji zwierzęcej przyjęto założenie, że badania będą prowadzone w województwach o wysokim udziale ilości zwierząt badanej działalności w ogólnym ich pogłowiu w kraju. Ponadto założono, że na całym obszarze objętym badaniami łączne pogłowie zwierząt tej działalności powinno wynosić powyżej 80% ich pogłowia w kraju. Z gromadzenia danych dla analizy dochodowości rolniczych działalności produkcyjnych, w określonym roku badań wyłączane są te Biura Rachunkowe, które znajdują się na terenie województw charakteryzujących się niedużą powierzchnią uprawy badanych działalności produkcji roślinnej oraz małym pogłowiem zwierząt badanych działalności produkcji zwierzęcej. Wielkość próby badawczej dla każdej z działalności badanych w gospodarstwach prowadzonych metodami konwencjonalnymi ustalana jest w sposób umożliwiajacy równomierny dobór liczby gospodarstw w próbie pod względem różnych poziomów produkcji. Poziomy te pośrednio odzwierciedlają odmienne technologie wytwarzania produktów rolniczych. Badania prowadzone są przede wszystkim w gospodarstwach nastawionych „prorynkowo”, a minimalne progi rozmiaru produkcji zostały dokładnie wyznaczone. Dla przykładu, dla działalności produkcji roślinnej towarowej przyjęto, że najmniejsza powierzchnia uprawy powinna wynosić 1 ha. Natomiast w działalności produkcji zwierzęcej – krowy mleczne, średnioroczny stan krów nie może być mniejszy niż 2 sztuki. Osoby zaangażowane w gromadzenie danych Pierwszych zapisów w formularzach opracowanych dla tworzonego w tym czasie Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych dokonali w latach 2002-2003 inspektorzy rachunkowości rolnej IERiGŻ. Zebrane przez nich informacje przekazane zostały do siedziby Instytutu w formie odręcznych wpisów. Wprowadzenie danych do komputerowego Systemu Zbierania i Kontroli Danych o Produktach Rolniczych oraz wszystkie pozostałe czynności umożliwiające utworzenie plików z poprawnymi danymi wynikowymi zostały wykonane w IERiGŻ. Począwszy od roku 2004, nastąpiły istotne zmiany organizacyjne w ramach funkcjonowania Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych. W działania związane z gromadzeniem danych rachunkowych zaangażowani zostali pracownicy Biur Rachunkowych Polskiego FADN, a mianowicie: koordynatorzy i doradcy. Wspomniane Biura Rachunkowe mają siedziby w rozmieszczonych na terenie całego kraju ośrodkach doradztwa rolniczego. W ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych ściśle określono procedury organizacyjne oraz zadania koordynatorów i doradców. Do zadań koordynatorów, związanych z gromadzeniem danych, między innymi należy: • organizacja i koordynacja badań w zakresie zbierania danych, dla wybranych do badań działalności produkcji roślinnej oraz działalności produkcji zwierzęcej; • prowadzenie ewidencji doradców zbierających dane na terenie działania Biura Rachunkowego oraz ewidencji gospodarstw uczestniczących w badaniach, ponadto współpraca z doradcami i udzielanie pomocy merytorycznej w zakresie prowadzonych badań; Miscellanea 101 • aktualizacja oprogramowania systemu komputerowego, tj. pobranie z Instytutu aktualnego „folderu rocznego” wykorzystywanego przez doradców oraz w Biurze Rachunkowym, przejęcie od doradców wprowadzonych i zweryfikowanych danych źródłowych dla badanych działalności produkcyjnych, powtórna ich kontrola, a następnie przesłanie do IERiGŻ plików z poprawnymi danymi. Zadania doradców różnią się od zakresu działań koordynatorów. Prace te, między innymi, obejmują: • utrzymywanie bezpośredniego kontaktu z rolnikami, użytkownikami gospodarstw rolnych, na terenie których odbywają się badania dla poszczególnych działalności produkcji roślinnej i produkcji zwierzęcej; • zebranie kompletnych danych o wartości produkcji oraz nakładach i kosztach bezpośrednich poniesionych na badane działalności; • wszelkie czynności związane z wprowadzeniem uprzednio zgromadzonych danych do komputerowego systemu zbierania i kontroli danych źródłowych oraz przekazaniem koordynatorowi w Biurze Rachunkowym rzetelnie przygotowanych plików z danymi. W ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych założono, że dane liczbowe dla każdej przyjętej do badań działalności gromadzone będą zwykle raz na kilka lat. Prawdopodobnie nie rzadziej niż co 5 lat. Szczegółowe informacje o poziomie produkcji, nakładach i kosztach bezpośrednich ponoszonych na działalności wykorzystywane będą w następnych latach do wykonywania rachunków symulacyjnych. Utworzona baza danych wynikowych będzie podstawą wielu publikacji, opracowań i ekspertyz, między innymi porównań z wynikami innych krajów. Organizacja zbierania danych dotyczących produktów ekologicznych W ostatnich kilku latach coraz więcej rolników w Polsce deklaruje chęć prowadzenia gospodarstw metodami ekologicznymi. W 2005 roku, zgodnie z danymi publikowanymi przez GIJHARS7, gospodarstw rolniczych z certyfikatem zgodności w rolnictwie ekologicznym oraz w trakcie przestawiania było łącznie 7183. W roku tym, w stosunku do roku 2004 – w którym ich liczba wynosiła 3760 – wzrosła liczba tych gospodarstw o 91%. Na podstawie danych GIJHARS możemy także zaobserwować regularne zwiększanie się ogólnej powierzchni użytków rolnych w gospodarstwach ekologicznych. W roku 2005 powierzchnia tych użytków wyniosła 167 740 ha i była ponad 2-krotnie większa niż w roku 2004 (82 730 ha)8. 7 Raport Głównego Inspektoratu Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych: Rolnictwo ekologiczne w Polsce w 2004 roku. Warszawa, 18 kwietnia 2005 roku; Stan i tendencje rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce – dane o rolnictwie ekologicznym za 2005 rok. Źródło: www.ijhar-s.gov.pl. 8 Patrz odnośnik 1. 102 Miscellanea Małopolska i Pogórze 2928 1721 2197 Mazowsze i Podlasie 1105 746 Wielkopolska i Śląsk 382 2005 r. 2004 r. 1312 Pomorze i Mazury 552 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 Liczba gospodarstw ekologicznych Rys. 3. Liczba gospodarstw prowadzonych w Polsce metodami ekologicznymi (podział według 4 regionów Polskiego FADN) w latach 2004-2005. Źródło: Obliczenia własne na podstawie GIJHARS. W ramach członkostwa w Unii Europejskiej, a tym samym uczestnictwa we Wspólnej Polityce Rolnej polscy rolnicy mogą korzystać z dofinansowania do produkcji prowadzonej metodami ekologicznymi. Dotowanie tej produkcji z funduszy publicznych stwarza potrzebę gromadzenia różnego rodzaju informacji, także danych dotyczących wartości produkcji i ponoszonych kosztów na poszczególne działalności. Zbieranie danych o produktach ekologicznych jest obecnie realizowane w ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych. Badania obejmują gospodarstwa ekologiczne uczestniczące w próbie Polskiego FADN. Identyfikacja tych gospodarstw jest możliwa dzięki odpowiednim zapisom w sprawozdaniu Polskiego FADN9, które jest wykonywane dla każdego gospodarstwa rolnego uczestniczącego w systemie. Udział rolników w badaniach dotyczących produktów ekologicznych jest całkowicie dobrowolny. Możliwość wyboru gospodarstw do badań jest ograniczona niską liczebnością gospodarstw ekologicznych w próbie Polskiego FADN. W roku 2004 gospodarstwa ekologiczne stanowiły tylko około 0,9% całej próby. Ogólny wzrost liczby gospodarstw ekologicznych w Polsce (rys. 3) nie przekłada się jednak bezpośrednio na powiększenie ich liczby w powyższej próbie. W przyszłości dane o produktach ekologicznych będą mogły być gromadzone również w gospodarstwach spoza próby Polskiego FADN. Obecnie ze względu na małą ilość gospodarstw ekologicznych występujących w FADN, praktykowane będzie także powtarzanie badań dla danej działalności produkcji roślinnej lub zwierzęcej przez okres kilku lat. 9 Commission Regulation (EC) No 2253/2004 amending Regulation (EEC) No 2237/77 on the form of farm return. Brussels, January 2005. 103 Miscellanea Badania produktów ekologicznych prowadzone są tylko w gospodarstwach rolnych, które posiadają certyfikat zgodności w rolnictwie ekologicznym10. Certyfikat ten stanowi gwarancję, że badane gospodarstwo poddawane jest corocznym kontrolom, prowadzonym przez upoważnione jednostki certyfikujące w rolnictwie ekologicznym, a produkcja odbywa się zgodnie z kryteriami stosowanymi w rolnictwie ekologicznym. W 2004 roku w próbie Polskiego FADN znalazło się niewiele ponad 100 gospodarstw spośród wszystkich 1683 certyfikowanych gospodarstw ekologicznych działających w Polsce11. W roku 2005 w badaniach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych po raz pierwszy uwzględniono 4 działalności produkcji ekologicznej roślinnej, (badaniami objęto 35 gospodarstw ekologicznych), a mianowicie: • pszenica ozima, • żyto ozime, • ziemniaki jadalne, • truskawki w uprawie polowej. Gospodarstwa objęte przyjętym na 2005 rok planem zbierania danych o produktach ekologicznych były zlokalizowane w województwach: podkarpackim, świętokrzyskim (region Małopolska i Pogórze), mazowieckim, lubelskim, podlaskim (region Mazowsze i Podlasie) oraz pomorskim (region Pomorze i Mazury). Wyboru dokonano w województwach, w których najliczniej występowały gospodarstwa ekologiczne prowadzące w 2004 roku książki rachunkowe Polskiego FADN. Doboru rolniczych działalności produkcyjnych do badań prowadzonych w 2006 roku dokonano na podstawie rozpoznania przeprowadzonego wśród gospodarstw ekologicznych znajdujących się w roku 2004 w próbie Polskiego FADN. W 2006 roku w ramach działów produkcji rolniczej wstępnie wybrano do badań następujące działalności produkcyjne: produkcja roślinna: • pszenica ozima, • żyto ozime, • ziemniaki jadalne, • truskawki w uprawie polowej, • pszenżyto, • owies, • gryka, produkcja zwierzęca: • tuczniki, • krowy mleczne. Dla 4 pierwszych wymienionych działalności produkcji roślinnej badania stanowiły kontynuację z roku poprzedniego. Natomiast trzy kolejne działalności roślinne oraz działalności zwierzęce, w roku 2006 wybrane zostały do badań po raz pierwszy. 10 Zgodnie z podstawowymi regulacjami prawnymi w rolnictwie ekologicznym, tzn. z Ustawą o rolnictwie ekologicznym z dnia 20 kwietnia 2004 r. (Dz. U. 2004, Nr 93, poz. 898 z dnia 30 kwietnia 2004 r.) oraz z Rozporządzeniem Rady nr 2092/91/EWG z dnia 24 czerwca 1991 r. 11 Raport GIJHARS: Rolnictwo ekologiczne w Polsce w 2004 roku. Źródło: www.ijhar-s.gov.pl. 104 Miscellanea Pod uwagę wzięto nie tylko najczęściej występujące działalności, ale także rodzaj działalności badanych równolegle w gospodarstwach konwencjonalnych. Głównym celem badania produktów ekologicznych jest przede wszystkim porównywanie uzyskiwanych w nich wyników rachunkowych z wynikami rolniczych działalności produkcyjnych, otrzymanymi w gospodarstwach konwencjonalnych. Dla gromadzonych danych o produktach ekologicznych ustalone zostały minimalne progi rozmiaru produkcji. W przypadku produkcji roślinnej założono wielkość powierzchni uprawy powyżej 1 ha. W szczególnych przypadkach (np. dla działalności rzadziej uprawianych w Polsce) minimalne zakresy ustala się indywidualnie np. dla gryki wzięto pod uwagę powierzchnię uprawy wynoszącą powyżej 0,5 ha; a w przypadku truskawek – powyżej 0,4 ha. Dla ekologicznych działalności produkcji zwierzęcej ustalono minimalne zakresy odnośnie ilości sztuk zwierząt w gospodarstwie w danym roku badań, np. dla działalności krowy mleczne – 3 sztuki, dla tuczników – co najmniej 5 sztuk. Do zbierania danych dotyczących produkcji ekologicznej służą, podobnie jak w przypadku działalności konwencjonalnych, Formularze do zbierania danych o wartości produkcji oraz nakładach i kosztach ponoszonych na działalności produkcji roślinnej towarowej, roślinnej nietowarowej oraz zwierzęcej. Są one oznakowane napisem „Produkty ekologiczne”. Zapisy w formularzach prowadzone są zgodnie z Instrukcjami do prowadzenia zapisów o wartości produkcji oraz nakładach i kosztach ponoszonych na działalności produkcji roślinnej/zwierzęcej. Dodatkowo dołączono aneksy do Instrukcji, w których ujęte zostały różnice w prowadzeniu zapisów dla działalności ekologicznych, wynikające z istotnych różnic między produkcją ekologiczną a konwencjonalną. Tworzenie baz danych dla rolniczych działalności produkcyjnych w ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych Ewidencjonowane w formularzach dane o rolniczych działalnościach produkcyjnych podlegają rejestracji, kontroli i dalszej obróbce informatycznej za pośrednictwem utworzonego do tego celu czteromodułowego programu komputerowego zwanego Systemem Zbierania i Kontroli Danych o Produktach Rolniczych. Oprogramowanie to zostało zaprojektowane według metodologii UE w kontekście rachunku nadwyżki bezpośredniej, która jest kategorią dochodową określaną jako różnica między wartością produkcji (uzyskaną z 1 ha uprawy lub od 1 zwierzęcia) a kosztami bezpośrednimi poniesionymi na wytworzenie tej produkcji. Przy użyciu wspomnianego systemu możliwa jest obsługa informatyczna badań wszystkich działalności produkcji roślinnej towarowej, produkcji zwierzęcej (w ramach trzech typów) oraz produkcji roślinnej nietowarowej, powiązanej z produkcją zwierzęcą. Dla każdej badanej działalności występującej w ramach działów produkcji rolniczej tworzone są wynikowe bazy danych. Należy zaznaczyć, że oprogramowanie skonstruowane zostało tak, iż możliwe jest badanie nie tylko produktów rolniczych wytwarzanych metodami tradycyjnymi, lecz również metodami ekologicznymi, co znacznie poszerza zakres badań. Miscellanea 105 Proces tworzenia wynikowych baz danych dla poszczególnych produktów rolniczych – objętych w danym roku badaniami w ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych – jest dość rozbudowany, ale jednocześnie przejrzysty i logiczny (rys. 4). Za pośrednictwem pierwszego modułu oprogramowania – modułu ZAK – wprowadzane są do systemu zakresy z poziomu IERiGŻ-PIB, określane dla działalności produkcji roślinnej i zwierzęcej badanych w danym roku. Zakresy te definiowane są jako graniczne wielkości mierników charakteryzujących poszczególne działalności od strony produkcyjnej i kosztowej. Odgrywają one bardzo ważną rolę w procesie kontroli jakości danych źródłowych wczytywanych do programu komputerowego. Do zakresów zalicza się między innymi: dopuszczalne kody analizowanych w danym roku działalności, dopuszczalne stawki VAT zgodne z przepisami prawa podatkowego, liczne zakresy minimalne i maksymalne ustalane dla każdej działalności (np. minimalny i maksymalny plon buraków cukrowych, minimalna i maksymalna cena sprzedawanych tuczników). Kolejnym modułem systemu informatycznego jest moduł DOG, przy pomocy którego doradca wczytuje do programu komputerowego gromadzone w formularzach dane o rolniczych działalnościach produkcyjnych na poziomie gospodarstwa rolnego. Na tym etapie tworzenia baz danych mamy do czynienia z pojęciem danych źródłowych, innymi słowy zawartością formularzy do zbierania danych o produktach rolniczych wczytaną do programu komputerowego. Zarejestrowane dane poddawane są kontroli, z równoczesnym uwzględnieniem powiązań między odpowiednimi działalnościami produkcji zwierzęcej i produkcji roślinnej nietowarowej, wytwarzającej paszę dla tych zwierząt. Poprawne dane źródłowe przesyłane są do Biura Rachunkowego, gdzie podlegają dalszemu przetworzeniu przy pomocy modułu AGR – trzeciego modułu w strukturze programu informatycznego. Koordynator, za pomocą tego modułu, ma za zadanie przeprowadzić powtórną kontrolę danych, a następnie ich agregację. W efekcie uzyskiwane są dane zagregowane, czyli dane o badanych działalnościach produkcji rolniczej powstałe (na bazie specjalnie opracowanych algorytmów naliczających) z danych źródłowych wczytanych do programu komputerowego. Ostatnim etapem tworzenia wynikowych baz danych dla poszczególnych działalności produkcyjnych są operacje informatyczne wykonywane przez IERiGŻ-PIB za pośrednictwem modułu TWBAZ. Danymi wejściowymi dla tego modułu są dane zagregowane przesłane do Instytutu z Biur Rachunkowych oraz wyciąg informacji z bazy rachunkowości rolnej systemu Polski FADN. Po kolejnej kontroli zestawów danych w Instytucie następuje sprawdzenie ich kompatybilności z danymi FADN. Jest to dodatkowe narzędzie weryfikacji gwarantujące wysoką jakość danych. Dla przykładu, dane dla działalności JĘCZMIEŃ JARY porównywane są z analogicznymi danymi FADN jak: powierzchnia uprawy, czy plon w tym samym gospodarstwie rolnym. Natomiast w przypadku działalności KROWY MLECZNE przykładem jest średnioroczny stan krów mlecznych, czy liczba cieląt z urodzenia w gospodarstwie rolnym. Ponadto za pomocą tego modułu baza jest uzupełniana o niektóre dane FADN takie jak np. produkcja mleka krowiego, czy wartość VAT od sprzedanego mleka krowiego w gospodarstwie rolnym. Wynikowe bazy danych Produkcja roślinna towarowa pszenica ozima rzepak buraki cukrowe ziemniaki jadalne Moduł AGR > Koordynator Agencja danych źródłowych dla poszczególnych produktów rolniczych Moduł TWBAZ > IERiGŻ-PIB Tworzenie wynikowych baz danych dla poszczególnych produktów rolniczych Wynikowe bazy danych Produkcja roślinna towarowa buraki pastewne kukurydza pastewna na zielonkę marchew pastewna trawy w uprawie polowej na zielonkę Dane zagregowane Produkcja roślinna towarowa buraki pastewne kukurydza pastewna na zielonkę marchew pastewna trawy w uprawie polowej na zielonkę dane FADN Rys. 4. Proces tworzenia wynikowych baz danych dla przykładowych rolniczych działalności produkcyjnych – objętych badaniami w danym roku – przy wykorzystaniu Systemu Zbierania i Kontroli Danych o Produktach Rolniczych. Raporty kosztów i dochodów badanych działalności produkcji rolniczej Kalkulacje rolnicze, krótko- i średniookresowe prognozy Opracowania, analizy, ekspertyzy Inne dane FADN Wynikowe bazy danych Produkcja zwierzęca TYP I TYP II TYP III krowy mleczne tuczniki żywiec wołowy kury nioski cielęta żywiec barani matki owcze brojlery kurze jałówki do hodowli Dane zagregowane Produkcja zwierzęca TYP I TYP II TYP III krowy mleczne tuczniki żywiec wołowy kury nioski cielęta żywiec barani matki owcze brojlery kurze jałówki do hodowli Dane zagregowane Produkcja roślinna towarowa pszenica ozima rzepak buraki cukrowe ziemniaki jadalne dane FADN Dane źródłowe Produkcja zwierzęca TYP I TYP II TYP III krowy mleczne tuczniki żywiec wołowy kury nioski cielęta żywiec barani matki owcze brojlery kurze jałówki do hodowli Dane źródłowe Produkcja roślinna towarowa buraki pastewne kukurydza pastewna na zielonkę marchew pastewna trawy w uprawie polowej na zielonkę Twożenie minimalnych i maksymalnych zakresów dla poszczególnych rolniczych produktów badanych w danym roku Dane źródłowe Produkcja roślinna towarowa pszenica ozima rzepak buraki cukrowe ziemniaki jadalne Moduł DOG > Doradca Wczytywanie do programu komputerowego danych źródłowych dla poszczególnych produktów rolniczych Moduł ZAK >IERiGŻ-PIB 106 Miscellanea Miscellanea 107 Efektem końcowym działań w module TWBAZ są trzy rodzaje baz danych: dla produkcji roślinnej towarowej, produkcji zwierzęcej i powiązanej z nią produkcji roślinnej nietowarowej, wygenerowane przez program komputerowy z danych zagregowanych (rys. 4). Oprogramowanie Systemu Zbierania i Kontroli Danych o Produktach Rolniczych zostało wyposażone w narzędzia sprawdzające poprawność danych. Kontrola przeprowadzana dla poszczególnych działalności produkcji roślinnej i zwierzęcej ma charakter wielopoziomowy, tzn. jako pierwszy weryfikuje je doradca wczytujący dane, następnie koordynator w Biurze Rachunkowym odpowiedzialny za agregację danych źródłowych, wreszcie IERiGŻ-PIB. Proces kontroli składa się z czterech etapów: • etap I – kontrola, pod względem rachunkowym, kompletności wczytanych danych źródłowych oraz ich zgodności z przypisanymi zakresami programowymi. Przeprowadzana jest także kontrola logicznych powiązań między działalnościami produkcji zwierzęcej a działalnościami produkcji roślinnej nietowarowej; • etap II – dla poszczególnych działalności sprawdzane jest, czy wyliczone przez program wartości mieszczą się w dopuszczalnych przedziałach wyznaczonych minimalnymi i maksymalnymi zakresami, które ustalane są corocznie dla badanych działalności; • etap III – wykorzystywane są testy sprawdzające dotyczące tylko działalności produkcji zwierzęcej; • etap IV – sprawdzana jest kompatybilność niektórych danych gromadzonych w ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych z danymi systemu Polski FADN. W sytuacji wystąpienia niezgodności podczas procesu kontroli danych, generowany jest raport o błędach, czyli wykaz nieprawidłowości, jakie wystąpiły dla konkretnych działalności. Na podstawie wspomnianego raportu dane źródłowe muszą być skorygowane w Biurze Rachunkowym. Dokonanie poprawek lub wyjaśnienie przyczyn wystąpienia błędów (jeśli są one uzasadnione w związku z faktycznym stanem zaistniałym w gospodarstwie rolnym) umożliwia dalsze przeprowadzenie procesu przetwarzania danych. Efektem końcowym procesu przetwarzania informacji przy pomocy Systemu Zbierania i Kontroli Danych o Produktach Rolniczych są bazy danych o produkcji rolniczej, z podziałem na badane w poszczególnych latach działalności produkcji roślinnej i zwierzęcej. Wynikowe bazy danych są źródłem informacji stanowiącym obszerny zbiór mierników techniczno-ekonomicznych, opisujących rolnicze działalności produkcyjne. Program komputerowy umożliwia generowanie ogólnych i szczegółowych raportów kosztów i dochodów badanych działalności produkcji rolniczej. Bazy mogą być również wykorzystywane do sporządzania kalkulacji rolniczych niezwykle ważnych w prowadzeniu gospodarstwa rolnego, krótkoi średniookresowych prognoz, jak również wszelkich opracowań, analiz, ekspertyz. Przy czym należy zaznaczyć, że wyniki mogą być prezentowane np. dla różnych skal produkcji lub w układzie regionalnym. Gospodarka rolna rozwija się, ulega ciągłym przekształceniom. Zmieniają się warunki produkcyjno-cenowe i technologie wytwarzania. Program komputerowy 108 Miscellanea utworzony dla potrzeb obsługi badań w ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych zaprojektowano z myślą o tych zmianach, można go więc łatwo modyfikować i rozbudowywać. Ochrona danych Należy podkreślić, że rolnik dobrowolnie uczestniczy w badaniach prowadzonych w ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych. Ponadto wszystkie informacje zawarte w formularzach i innych materiałach uzupełniających traktowane są jako poufne i nie mogą być bez zgody rolnika udostępniane nikomu spoza zespołu zaangażowanego w badania. Prawo do samodzielnego wglądu do formularzy i dokumentów uzupełniających Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych mają: • osoba, która koordynuje na danym terenie prace wykonywane w ramach wspomnianego systemu; • pracownik Biura Rachunkowego opiekujący się gospodarstwem uczestniczącym w badaniach, bezpośrednio odpowiedzialny za zbieranie danych dla poszczególnych rolniczych działalności produkcyjnych; • Kierownik i pracownicy Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ-PIB; • inne osoby posiadające upoważnienie Kierownika Zakładu Rachunkowości Rolnej. Wykorzystanie bazy danych zgromadzonych dla Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych Dane źródłowe zebrane w ramach omawianego systemu stanowią cenną, szczegółową bazę informacji o wartości produkcji oraz nakładach i kosztach bezpośrednich ponoszonych na rolnicze działalności produkcyjne prowadzone w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Jak już było wspomniane, wykonane na tej bazie rachunki, poprowadzone do nadwyżki bezpośredniej są zgodne metodycznie z wymogami Unii Europejskiej. Zapewnia to porównywalność uzyskanych wyników z wynikami innych krajów Unii Europejskiej. Nadwyżka bezpośrednia obliczana w ramach przeprowadzonych rachunków ułatwia wybór w gospodarstwie najbardziej dochodowych rolniczych działalności produkcyjnych. Pozwala też na ocenę ekonomicznej efektywności wytwarzania poszczególnych produktów rolniczych, w zależności od zmian plonów, wydajności zwierząt, czy cen produktów i środków produkcji. Może być również stosowana do oceny konkurencyjności poszczególnych działalności produkcji roślinnej i zwierzęcej. Na podstawie przeprowadzonych rachunków mogą być też wykonywane opracowania, ekspertyzy, kalkulacje rolnicze (np. dotyczące przyszłych dochodów, efektywności pracy itd.) oraz analizy produkcyjno-ekonomiczne. Prace te mogą być wykorzystywane przez ośrodki badawcze i instytucje naukowe, ośrodki kształtujące politykę rolną i jednostki wspierające rozwój rolnictwa, a także służby doradztwa rolniczego – szczególnie ekonomiczno-organizacyjnego itp. Miscellanea 109 Zgromadzone w ramach Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych dane liczbowe mogą być również wykorzystywane na różnego rodzaju szkoleniach, kursach, czy wykładach, zarówno w ośrodkach szkoleniowych, jak i na uczelniach wyższych. Przede wszystkim jednak wyniki badań mogą być wykorzystywane przez rolników indywidualnych do podejmowania decyzji produkcyjnych, mogą być również materiałem pomocniczym w zarządzaniu gospodarstwem. Dane te stanowią bowiem źródło oceny potencjalnych możliwości produkcyjnych gospodarstw chłopskich (np. poprzez możliwość wykonania analizy porównawczej dla gospodarstw pogrupowanych ze względu na skalę produkcji określonej działalności). Służą również do określania poniesionych nakładów i kosztów, jak też efektywności wykorzystania środków produkcji. Literatura: 1. Commission Regulation (EC) No 2253/2004 amending Regulation (EEC) No 2237/77 on the form of farm return. Brussels, January 2005. 2. Encyklopedia Ekonomiczno-Rolnicza. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1984. 3. Goraj L.: Rachunkowość rolna w Polsce. FAPA, Warszawa 2000. 4. Gulbicka B., Pokrzywa T., Radoń Z., Zegar J. St.: Rachunkowość rolna gospodarstw indywidualnych. Wybrane zagadnienia. Komunikaty, raporty, ekspertyzy. Zeszyt 104. Instytut Ekonomiki Rolnej. Warszawa, wrzesień 1982. 5. Raport Głównego Inspektoratu Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych: Rolnictwo ekologiczne w Polsce w 2004 roku. Warszawa, 18 kwietnia 2005 r. 6. Stan i tendencje rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce – dane o rolnictwie ekologicznym za rok 2005 opracowane przez Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Źródło: www.ijhar-s.gov.pl. JERZY REMBEZA Politechnika Koszalińska JADWIGA SEREMAK-BULGE Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB Warszawa ASYMETRIA W TRANSMISJI CEN NA RYNKU MLEKA I JEGO PRODUKTÓW Wstęp Ceny pełnią kluczową rolę w funkcjonowaniu rynków. Zainteresowanie cenami wynika zarówno ze względów teoretycznych, jak i utylitarnych. Teoria ekonomii podkreśla znaczenie efektywności mechanizmu cenowego. Zachowania cen, odbiegające od postulowanych przez teorię, mogą skłaniać do jej weryfikacji bądź uzupełnienia. Ceny wpływają na poziom ponoszonych kosztów i uzyskiwanych dochodów, a w konsekwencji na reakcje poszczególnych uczestników rynku. Analizy cenowe, dostarczając informacji o funkcjonowaniu rynków, są powszechnie wykorzystywane dla potrzeb polityki gospodarczej. Pozwalają m.in. pełniej ocenić skuteczność określonych narzędzi oddziaływania państwa na rynki. Mogą być także wykorzystywane przez podmioty rynkowe w procesie podejmowania decyzji. W ostatnich latach dużą popularnością cieszą się analizy dotyczące mechanizmu transmisji cen. Dotyczą one rynków bardzo rozmaitych produktów: rolno-spożywczych, energetycznych, finansowych [1, 2, 3, 10]. Przedmiotem zainteresowania jest zazwyczaj mechanizm przenoszenia cen pomiędzy rynkami rozdzielonymi w przestrzeni i w czasie, a także w ramach jednego łańcuch marketingowego. Punktem wyjścia są m.in. teoretyczne modele równowagi Enkego, Samuelsona, Takayamy-Judge’a, odwołujące się do prawa jednej ceny [14]. Modele rynku doskonale konkurencyjnego implikują występowanie w pełni proporcjonalnych reakcji cenowych pomiędzy rynkami. W realnym świecie zasada ta jest często naruszana. Przyczyny mogą tkwić w zaburzeniach mechanizmu transmisji cen, wynikających np. z wysokich kosztów transferu produktów, barier transportowych, a w przekroju międzynarodowym również ceł, niedoskonałej informacji itp. Jednym z przejawów nieekwiwalentnych reakcji cenowych jest asymetria w transmisji cen. Polega ona na tym, że reakcje cenowe na jednym rynku są zróżnicowane w zależności od tego, czy ceny na innym rynku podlegały wzrostowi czy spadkowi. Przyczyn asymetrii może być wiele, a samo stwierdzenie jej występowania może pozwalać nie tylko na lepszą charakterystykę ale i ocenę funkcjonowania rynków. Miscellanea 111 W opracowaniu niniejszym przedmiotem zainteresowania było testowanie występowania asymetrycznych reakcji cenowych na rynku mleka i jego produktów. W analizie uwzględniono ceny skupu mleka oraz ceny przetworów na poziomie zakładu przetwórczego oraz handlu detalicznego za lata 1996-2005. W okresie tym rynek mleka i jego produktów uległ znacznym przekształceniom. Starano się więc również określić, czy i w jakim stopniu znalazło to odzwierciedlenie w procesie transmisji cen. Zmiany w organizacji i funkcjonowaniu rynku mleka i jego produktów W ostatnich latach doszło do znaczących zmian w sferze produkcji mleka, przetwórstwa i obrotu jego przetworami. W części wynikały one z ogólnych trendów na rynku produktów rolno-spożywczych, w części z konieczności dostosowania branży do warunków rynku UE. Ich charakterystyka powinna pozwolić na lepszą interpretację wyników analiz transmisji cen. Charakteryzując zmiany na rynku mleka i jego produktów, należy zwrócić uwagę na następujące zjawiska: – po spadku w pierwszej połowie lat 90., produkcja mleka ustabilizowała się w kolejnych latach na poziomie 11-12 mld l. Spadkowi pogłowia krów towarzyszył wzrost ich mleczności. Równocześnie ze stabilizacją produkcji postępowała koncentracja, tak na poziomie gospodarstw jak i w skali regionalnej. Liczba gospodarstw utrzymujących krowy zmniejszyła się z 1,31 mln w 1996 r. do 0,71 mln w 2005 r., a przeciętna wielkość stada krów wzrosła z 2,64 do 3,93 sztuki. Na uwagę zasługuje zwłaszcza wyraźny wzrost udziału w pogłowiu stad liczących 10-29 sztuk i spadek udziału stad najmniejszych (do 4 sztuk). Można szacować, że w 2005 r. udział stad większych, liczących powyżej 10 krów, w krajowej sprzedaży mleka przekroczył 50%, podczas gdy jeszcze w 1996 r. wynosił około 20%. Po wieloletniej stagnacji wyraźnie zaczęła również rosnąć wydajność mleczna od krowy, dochodząc w 2005 roku do 4269 kg. W dalszym ciągu produkcja mleka w polskich gospodarstwach jest jednak znacznie bardziej rozdrobniona aniżeli w gospodarstwach UE. Wprowadzenie kwot mlecznych w kwietniu 2004 r. nie miało realnego wpływu na wielkość produkcji mleka w latach 2004 – 2005, mimo że kwota przyznana Polsce była prawie o 26% mniejsza od faktycznej produkcji z 2003 r. Kwotowanie nie hamowało także procesu restrukturyzacji i produkcji mleka w roku kwotowym 2004/05, a nawet proces ten przyspieszało. Można jednak przewidywać, że w najbliższej przyszłości system kwot i obowiązujące zasady dokonywania transferów będą utrudniać pożądaną restrukturyzację oraz hamować wzrost skali produkcji, a także przesuwanie produkcji mleka do regionów dysponujących korzystniejszymi warunkami przyrodniczymi i gospodarczymi; – poddanie rynku mleka działaniu mechanizmu rynkowego spowodowało, że produkcja mleka stopniowo przesuwa się do województw, w których warunki przyrodnicze i gospodarcze sprzyjają efektywnej produkcji mleka, a więc z południa Polski na północ. Najczęściej w tych regionach rolnicy otrzymują także wyższe ceny za sprzedane mleko, na co wpływ ma przede wszystkim kondycja finansowa mleczarni; 112 Miscellanea – po pewnym regresie początku lat 90., przyspieszeniu uległy procesy koncentracji przetwórstwa mleka. Zmniejszeniu uległa liczba mleczarń, wzrosła natomiast wielkość przerobu w przeliczeniu na jeden zakład – z 18 mln l w 1995 r. do ponad 29 mln l w 2004 r. Wzrost wymagań jakościowych mleczarni w stosunku do surowego mleka, wsparty aktywną polityką cenową, przyspieszyły postęp w zakresie jakości mleka. W pierwszej połowie 2005 r. udział mleka klasy extra w skupie mleka zwiększył się do ponad 92%, a co drugi dostawca hurtowy mleka spełniał wymogi weterynaryjne w produkcji mleka i został dopuszczony do sprzedaży mleka na obszarze całej Unii (w 1998 r. było ich zaledwie 15% i 4%); – pod wpływem zmiany preferencji rynkowych nastąpiła zmiana struktury produkcji przetworów mlecznych. Ograniczono produkcję mleka spożywczego, serów twarogowych, śmietany i masła, na które spadł popyt, oraz kazeiny i chudego mleka w proszku ze względu na niedobór surowca. Zwiększono natomiast produkcję serów dojrzewających i topionych, jogurtów i napojów mlecznych oraz lodów, na które wzrastał popyt krajowy i eksportowy. W latach 1995-2005 istotnym czynnikiem umożliwiającym przyspieszenie niezbędnej modernizacji sektora były kredyty preferencyjne, które od 2004 r. zastępowane są stopniowo pomocą wspólnotową. Udział kredytów preferencyjnych w finansowaniu inwestycji prowadzonych w sektorze mleczarskim w latach 1994/95-2005 kształtował się powyżej 28%, a w latach 1995-2003 powyżej 32%. Udział pomocy budżetowej w finansowaniu tych inwestycji w latach 1995-2003 wahał się od 5 do 18,5% i wzrósł do ponad 41% w latach 2004-2005; – ceny skupu mleka stopniowo zbliżały się do cen w UE, przy czym proces ten uległ gwałtownemu przyspieszeniu od momentu wejścia Polski do Unii. W połowie 2005 r. ceny skupu w Polsce nie odbiegały już znacząco od cen skupu w Niemczech, Holandii i we Francji. Minione dziesięciolecie było okresem relatywnie szybko postępujących zmian w sferze produkcji i przetwórstwa mleka. W badaniach nad mechanizmami transmisji cen ten aspekt funkcjonowania rynków mleka i jego przetworów powinien być uwzględniony. Teoria asymetrii w transmisji cen Założenia, na których opiera się model rynków doskonale konkurencyjnych prowadzą do wniosku, że reakcje cenowe pomiędzy powiązanymi z sobą rynkami powinny mieć charakter symetryczny. W ramach powiązanych pionowo kanałów rynkowych ceny na jednym poziomie powinny więc reagować tak samo silnie na spadki, jak i na wzrosty cen na innym poziomie kanału. W przypadku produktów rolno spożywczych dotyczyć to może reakcji cen detalicznych na zmiany cen skupu lub reakcji cen produktów finalnych na zmiany cen surowców. W wielu empirycznych analizach mechanizmu transmisji cen przyjmuje się ukryte założenie symetryczności tych reakcji. Popularnie stosowane testy na kointegrację, bazujące na takim założeniu, tracą jednak na swej sile w przypadku, gdy faktyczne dostosowania cen mają charakter asymetryczny [7]. Miscellanea 113 Rzeczywiste rynki funkcjonują w warunkach, które często odbiegają od założeń rynku doskonale konkurencyjnego. Może to wpływać na mechanizmy reakcji cenowych. Analizy empiryczne często kwestionują występowanie symetrii w mechanizmie transmisji cen. Peltzman, analizując kilkaset par cen uzyskiwanych przez producentów i płaconych przez finalnych nabywców, w około 2/3 przypadków stwierdzał występowanie asymetrii [12]. W wielu pracach uzyskane wyniki wskazywały na silniejsze przenoszenie wzrostów niż spadków cen, chociaż w niektórych analizach miało miejsce zjawisko odwrotne [6, 9]. Asymetria w mechanizmie transmisji cen może mieć różny charakter. W najprostszej klasyfikacji może dotyczyć siły reakcji oraz czasu reakcji. Zdarzają się sytuacje, w których wzrosty cen są w pełni przenoszone, natomiast znacznie słabiej spadki cen, a także takie, w których wzrosty cen natychmiast są przenoszone, natomiast spadki cen z opóźnieniem. Mogą również występować sytuacje mieszane, zawierające w sobie kombinacje jednego i drugiego przypadku asymetrii. Zazwyczaj jednak w badaniach empirycznych uwaga skupiona jest na asymetrii w sile reakcji. W warstwie teoretycznej występowanie asymetrii wskazuje na luki w klasycznej teorii ekonomicznej, zakładającej symetryczne reakcje cenowe. Na płaszczyźnie utylitarnej stwierdzane przypadki asymetrii mogą być uwzględniane w polityce gospodarczej lub wykorzystywane w zarządzaniu ryzykiem cenowym. W literaturze ekonomicznej wskazuje się na wiele czynników, które mogą powodować asymetrię [1, 2, 6]. Należą do nich m.in.: – niedoskonała konkurencja. Uczestnicy rynku mający silniejszą pozycję mogą ingerować w mechanizm transmisji cen. Zazwyczaj w sposób ekwiwalentny reagują w sytuacjach wzrostu cen na niższych szczeblach rynku, natomiast w ograniczonym stopniu w przypadku spadku cen. Skutki koncentracji mogą być jednak niwelowane przez dodatnie efekty skali zwiększające siłę transmisji cen [11]; – poziom zorganizowania uczestników rynku. Przykładowo, detalistom łatwiej przenosić wzrost cen hurtowych na ceny detaliczne, gdy konsumenci są słabo zorganizowani; – oczekiwania cenowe. Wzrosty cen są silniej przenoszone w ramach kanału rynkowego jeżeli dominuje oczekiwanie dalszego ich wzrostu, natomiast transmisja jest słabsza jeżeli dominuje przekonanie o przejściowym charakterze wzrostu; – wspieranie cen przez państwo. Wzrosty cen mogą być wówczas odbierane jako mające bardziej trwały charakter niż spadki cen; – cechy produktu. Zaburzenia w transmisji cen mogą dotyczyć zwłaszcza produktów o niskiej trwałości. W razie ich wzrostu na poziomie hurtu, ceny detaliczne mogą rosnąć wolniej z obawy przed nie sprzedaniem części produkcji. Testowanie asymetrii w transmisji cen W przypadku występowania asymetrii tradycyjne modele ekonometryczne, które nie uwzględniają tego faktu, prowadzą do błędnego opisu związków pomiędzy cenami. Błędami obarczone byłyby zarówno proste modele dwumianowe, 114 Miscellanea jak i znacznie bardziej złożone modele autoregresyjne. Najprostszym sposobem uwzględnienia asymetrii jest podejście Houcka i jego liczne modyfikacje [6, 7]. Podejście to sprowadza się do wprowadzenie do modelu dwóch zmiennych zamiast jednej zmiennej, oddzielnie dla przypadków wzrostów i oddzielnie dla przypadków spadków cen. Ilustruje to następujące równanie: DPA,t = a + b1 DP+B,t + b2 DP-B,t + ft (1) gdzie: PA i PB oznaczają ceny na dwóch różnych rynkach (np. różnych poziomach kanału rynkowego), a symbole plus oraz minus oznaczają odpowiednio dodatnie i ujemne przyrosty cen na rynku traktowanym jako egzogeniczny. W tym wypadku testowanie asymetrii sprowadza się do testowania istotności różnic pomiędzy współczynnikami β1 a β2. W bardziej rozwiniętej postaci może być użyty model: k k l=1 l=1 PA,t = a + / b1,l P+B,t - 1 + / b2,l P-B,t - 1 + ft (2) gdzie: P+ jest sumą dodatnich, a P– sumą ujemnych zmian cen na rynku B. Testowanie asymetrii polega na testowaniu różnic współczynników β1,l i β2,l ( asymetria krótkookresowa) oraz ich sum (asymetria długookresowa). W opracowaniu wykorzystano inne podejście do testowania asymetrii, oparte na modelu korekty błędem (ECM). Jeżeli zmienne są skointegrowane, to zachodzi pomiędzy nimi długookresowa relacja, choć w krótkim okresie może dochodzić do jej zaburzeń. Wówczas parametr korekty błędem opisuje dochodzenie do tej długookresowej relacji. Punktem wyjścia jest następujący model: DPA,t = a0 + a1 DPB,t + a2 ECTt - 1 + a3 (L) DPA,t - 1 + a4 (L) DPB,t - 1 (3) gdzie: α3(L) oraz α4(L) są wielomianami opóźnień, natomiast ECT jest parametrem korekty błędem, obliczonym jako reszta z regresji kointegrującej PA względem PB. Modyfikacja uwzględniająca możliwość wystąpienia asymetrii polega na uwzględnieniu odrębnie dodatnich i ujemnych wartości ECT [7]. W konsekwencji model przyjmuje postać: DPA,t = a0 + a1 DPB,t + a+2 ECT+t - 1 + a-2 ECT-t - 1 + a3 (L) DPA,t - 1 + a4 (L) DPB,t - 1 (4) Testowanie symetryczności w procesie transmisji cen polega na testowaniu równości współczynników α +2 i α –2. Miscellanea 115 Odrębnym problemem w testowaniu asymetrii jest określenie kierunku transmisji cen. W tym przypadku teoria daje niezbyt przejrzyste wskazówki. Z jednej strony może to być uzależnione od tego, czy w praktyce większe znaczenie mają szoki podażowe czy popytowe, z drugiej zaś od tego, czy jeden z rynków z różnych powodów nie ma pozycji dominującej względem drugiego. Dlatego sugestie odnośnie kierunku transmisji cen przyjęto na podstawie testów na przyczynowość Grangera. W opracowaniu wykorzystano dane GUS o cenach skupu mleka, cenach produktów na poziomie zakładów przetwórczych oraz cenach detalicznych wybranych produktów mlecznych za okres styczeń 1996 – sierpień 2005. Dane te dotyczą interwałów miesięcznych, które powinny być wystarczająco długie aby rejestrować ewentualne reakcje cenowe pomiędzy poszczególnymi rynkami. W obliczeniach posługiwano się danymi przekształconymi do postaci logarytmów. Mechanizm transmisji cen Analizę transmisji cen poprzedzono testami na integrację i kointegrację zmiennych, wykorzystując test ADF oraz procedurę Johansena1. Wyniki testu ADF wskazały, że badane ceny były zmiennymi zintegrowanymi w stopniu jeden, a więc stacjonarne były dopiero pierwsze ich przyrosty. Ceny przetwórców były bardziej skointegrowane z cenami skupu mleka aniżeli z cenami detalicznymi. Na poziomie 0,05 stwierdzano kointegrację pomiędzy cenami skupu i cenami przetwórców w przypadku mleka 2%, mleka w proszku, sera gouda i masła, a pomiędzy cenami przetwórców i cenami detalicznymi w przypadku mleka w proszku i masła. W pozostałych przypadkach testy na kointegrację były istotne dopiero na poziomie 0,1. Niemniej jednak testy na integrację i kointegrację wskazują na możliwość zastosowania w analizie transmisji cen modelu z mechanizmem korekty błędem opisanego przez równanie 4. Dla określenia dominującego kierunku przepływu impulsów cenowych, przeprowadzono analizę przyczynowości Grangera. Wyniki testów przedstawiają tabele 1 i 2. W przypadku pierwszego poziomu kanału stwierdzano bądź przepływy od cen skupu do cen przetworów, bądź dwustronne kierunki transmisji. Ceny skupu wpływały jednostronnie na ceny mleka 2% i 3%, a zatem produktów o niskim stopniu przetworzenia. Dla kształtowania się cen tych produktów szoki o charakterze podażowym mają więc zasadnicze znaczenie. Produkty o wyższym stopniu przetworzenia były powiązane z cenami skupu dwustronnymi zależnościami. Na ceny skupu mleka wpływały zatem również zmiany cen twarogu, masła i śmietany. Tylko w jednym przypadku, cen mleka w proszku, odnotowano wyraźnie silniejsze oddziaływanie w kierunku od cen przetwórców do cen skupu. Mleko w proszku stanowiło przedmiot interwencji cenowych na rynku mleka. Interwencje te, wpływając na ceny mleka w proszku, mogły stanowić wskazówkę dla uczestników rynku odnośnie prognoz cenowych. 1 Z uwagi na szczupłość miejsca, nie zamieszczono w artykule szczegółowych wyników analizy integracji i kointegracji. 116 Miscellanea Tabela 1 Wyniki testów na przyczynowość Grangera: ceny skupu mleka a ceny przetwórców Test F Zmienna niezależna Zmienna zależna Mleko skup – MS Mleko 2% – M2 Dominujący kierunek zależności wartość poziom p Mleko 2% – M2 Mleko skup – MS 7,8632 2,1225 0,000 0,1017 MS M2 Mleko skup – MS Mleko 3% – M3 Mleko 3% – M3 Mleko skup – MS 4,6359 0,6520 0,0044 0,5835 MS M3 Mleko skup – MS Mleko w proszku – MP Mleko w proszku – MP Mleko skup – MS 3,3509 8,7744 0,0127 0,0000 MS Û MP Mleko skup – MS Gouda – G Gouda – G Mleko skup – MS 5,2579 4,8506 0,0020 0,0033 MS Û G Mleko skup – MS Twaróg tłusty – T Twaróg tłusty – T Mleko skup – MS 4,3507 3,3049 0,0152 0,0404 MS Û T Mleko skup – MS Masło – MŁ Masło – MŁ Mleko skup – MS 4,9356 3,9865 0,0011 0,0098 MS Û MŁ Mleko skup – MS Śmietana – Ś Śmietana – Ś Mleko skup – MS 5,4473 3,1617 0,0056 0,0463 MS Û Ś Tabela 2 Wyniki testów na przyczynowość Grangera – ceny przetwórców a ceny detaliczne Test F Dominujący kierunek zależności Zmienna niezależna Zmienna zależna poziom wartość p Mleko 2% det. – M2D Mleko 2% prod. – M2P Mleko 2% prod. – M2P Mleko 2% det. – M2D 7,3737 5,3196 0,0002 0,0019 M2P Û M2D Mleko 3% det. – M3D Mleko 3% prod. – M3P Mleko 3% prod. – M3P Mleko 3% det. – M3D 0,2777 1,5789 0,8414 0,1988 M3P M3D Mleko w proszku det. – MPD Mleko w proszku prod. – MPP Mleko w proszku prod. – MPP Mleko w proszku det. – MPD 0,4251 9,0802 0,7354 0,0000 MPP MPD Gouda det. – GD Gouda prod. – GP Gouda prod. – GP Gouda det. – GD 1,6709 30,307 0,1929 0,0000 GP GD Twaróg det. – TD Twaróg prod. – TP Twaróg prod. – TP Twaróg det. – TD 5,1510 5,2498 0,0073 0,0067 TP Û TD Masło det. – MŁD Masło prod. – MŁP Masło prod. – MŁP Masło det. – MŁD 2,8026 26,217 0,0434 0,0000 MŁP MŁD Śmietana det. – ŚD Śmietana prod. – ŚP Śmietana prod. – ŚP Śmietana det. – ŚD 3,6539 6,7332 0,0152 0,0033 ŚP Û ŚD Miscellanea 117 Oceniając wyniki testów na przyczynowość można stwierdzić, że rynek mleka i jego produktów w Polsce zachowuje się w sposób dość typowy dla wielu rynków produktów rolnych w innych krajach. Dominuje kierunek przepływu od skupu do przetwórstwa, i dalej – do handlu detalicznego. O kształtowaniu się cen na rynku produktów mlecznych decydują więc w większym stopniu zmiany o charakterze podażowym. Mechanizm transmisji cen jest jednak wrażliwy na interwencje o charakterze administracyjnym. Mechanizm transmisji cen analizowano przy użyciu modeli autoregresyjnych. Zgodnie z testami przyczynowości, konstruując je jako zmienną egzogeniczną, przyjęto ceny skupu dla poziomu skup-przetwórstwo, a ceny przetwórców dla poziomu przetwórstwo-detal. Parametry modeli opisanych równaniem (4), odrębnie dla transmisji pomiędzy cenami skupu i cenami przetwórców oraz cenami przetwórców a cenami detalicznymi, przedstawiono w tabelach 3 i 4. Ponadto dla wybranych produktów przedstawiono wyniki analizy dla dwóch podokresów. W modelach tych zmienne odnoszące się do pierwszych różnic cen opisują reakcje krótkookresowe, natomiast zmienne ECT opisują mechanizm powrotu cen do długookresowych relacji. Wartość ECT równa –1 oznacza natychmiastowy powrót i skrajnie szybką reakcję cen. Im wartość bezwzględna współczynników mniejsza, tym wolniejszy powrót do długookresowych relacji pomiędzy poszczególnymi cenami. Uzyskane wyniki wskazują na złożony charakter mechanizmu transmisji cen, łączący w sobie krótkookresowe i długookresowe dostosowania, choć wyniki są zróżnicowane w zależności od poziomu łańcucha marketingowego. Ceny przetwórców wykazywały umiarkowany związek z bieżącymi zmianami cen skupu. Wyraźnie przy tym widać, że reakcja ta była silniejsza w przypadku produktów o większej trwałości: masła, sera twardego oraz mleka w proszku. Reakcje cen mleka w folii, mleka UHT, twarogu oraz śmietany na zmiany cen skupu mleka były znacznie słabsze. Wzrost cen skupu mleka o 1 % prowadził do wzrostu cen tych produktów jedynie o 0,08-0,13%. Również reakcje dostosowawcze opisane przez ECT wskazują, że proces powrotu cen przetwórców do długookresowej równowagi przebiegał stosunkowo wolno. Współczynniki dla ECT nie przekraczały 15%, a zazwyczaj kształtowały się poniżej 10%. Proces dochodzenia do równowagi długookresowej trwał powyżej 6 miesięcy, a w większości przypadków powyżej 1 roku. Reakcje cenowe pomiędzy cenami przetwórców a cenami skupu w niewielkim tylko stopniu wykazywały asymetryczny charakter. Uwidoczniły się one przede wszystkim w odniesieniu do mleka w folii oraz twarogu. Asymetria polegała na tym, że ceny produktów na poziomie zakładów przetwórczych reagowały wyraźnie silniej na wzrosty cen skupu mleka niż na ich spadki. W przypadku cen mleka w proszku oraz masła, asymetria – choć nie tak istotnie zaznaczona – miała odwrotny charakter. Ceny tych produktów silniej reagowały na spadek cen skupu niż na ich wzrost. Tę specyfikę można tłumaczyć faktem, że na cenach mleka w proszku oraz masła koncentrowały się działania interwencyjne ARR. Gdy w wyniku interwencji rosły ceny skupu mleka, mogło to wstrzymywać działania interwencyjne, a w konsekwencji ceny owych produktów nie ulegały zwiększeniu. -0,0003 0,5732 (0,9183) (0,0000) 0,0006 0,1781 (0,6971) (0,0544) 0,0041 0,6460 -0,2347 0,1764 0,5000 (0,3494) (0,0000) (0,0296) (0,0654) (0,0002) 0,0011 0,4583 (0,2858) (0,0000) 0,0046 0,5968 (0,0501) (0,0000) Ser gouda Twaróg tłusty Masło Śmietana Mleko skup - - - - - ΔPs,t-2 0,1030 (0,0000) 0,0766 (0,0388) 0,3102 (0,0000) - - - - - - - - - - - 0,2974 (0,0000) - ECT– R2 DW Ist. -F -0,0477 -0,0220 0,22 2,01 0,0002 (0,2445) (0,6744) -0,0067 -0,1336 0,50 1,95 0,0000 (0,7729) (0,0000) ECT+ Tabela 3 -0,0021 -0,0762 0,17 (0,9452) (0,0097) 2,05 0,0005 -0,0972 -0,1155 0,58 2,10 0,0000 (0,0677) (0,0633) - -0,0225 -0,0280 0,49 1,99 0,0000 (0,3687) (0,3033) -0,3569 -0,1046 -0,0457 0,54 2,01 0,0000 (0,0055) (0,0927) (0,3790) - - -0,1902 -0,1575 -0,0155 0,52 2,04 0,0000 (0,0350) (0,0598) (0,8359) - - ΔPs,t-3 0,1176 -0,2852 -0,2460 -0,0919 0,72 2,09 0,0000 (0,1419) (0,0001) (0,0001) (0,1704) Transmisja cen od mleka w proszku do cen skupu mleka - - - - ΔPs,t-1 0,1143 0,0943 -0,0497 (0,0451) (0,1933) (0,3811) 0,0031 0,4905 -0,1938 0,3147 0,4111 (0,2847) (0,0000) (0,0635) (0,0015) (0,0000) - 0,1289 (0,0000) ΔPs,t Mleko w proszku - - ΔPp,t-3 0,0021 0,1594 (0,2483) (0,0954) - ΔPp,t-2 Mleko 3% ΔPp,t-1 0,0003 0,2310 (0,9796) (0,0053) Stała Mleko 2% Produkt Model transmisji cen pomiędzy cenami skupu mleka a cenami przetwórców 118 Miscellanea -0,0002 0,2952 (0,8659) (0,0002) -0,0005 0,3972 (0,5387) (0,0000) -0,0009 0,4438 (0,1482) (0,0000) -0,0002 0,2759 (0,8832) (0,0027) 0,0003 (0,7464) Mleko w proszku Ser gouda Twaróg tłusty Masło Śmietana - 0,0022 0,3346 (0,0316) (0,0003) Mleko 3% - ΔPp,t-1 0,0025 (0,0021) Stała Mleko 2% Produkt - - - - - - - ΔPp,t-2 ΔPs,t ΔPs,t-1 ΔPs,t-2 - - - - - 0,3230 0,2191 -0,0841 (0,0000) (0,0000) (0,0864) 0,0802 0,1137 (0,0388) (0,0042) 0,2332 0,2114 (0,0000) (0,0000) 0,0724 0,0337 (0,0388) (0,3740) 0,0647 0,0576 (0,0965) (0,1488) 0,2298 0,2112 0,2695 (0,0083) (0,0536) (0,0165) - - - - - -0,1722 0,5204 0,2544 0,1354 (0,0073) (0,0000) (0,0001) (0,0276) ΔPp,t-3 ECT– R2 Ist. -F 2,11 0,0000 DW -0,0233 0,0047 0,25 2,05 0,0000 (0,1292) (0,8208) -0,1000 0,0232 0,71 (0,1601) (0,7774) ECT+ Tabela 4 - - - -0,0070 -0,1031 0,34 1,97 0,0000 (0,8948) (0,0731) -0,0261 -0,1278 0,87 1,97 0,0000 (0,4204) (0,0004) 0,0746 -0,1707 0,63 1,79 0,0000 (0,0049) (0,0000) -0,0373 -0,0447 -0,1688 0,93 2,01 0,0000 (0,0000) (0,2884) (0,0012) 0,1003 0,0061 -0,1015 0,67 2,00 0,0000 (0,0055) (0,6917) (0,0000) - - ΔPs,t-3 Model transmisji cen pomiędzy cenami przetwórców a cenami detalicznymi Miscellanea 119 0,0001 0,2474 0,2222 (0,9705) (0,0581) (0,0935) 0,0016 (0,0781) 0,0005 0,3783 (0,8694) (0,0033) -0,0019 (0,1314) -0,0019 0,1281 (0,3627) (0,1830) Masło Mleko 2% Mleko w proszku Ser gouda Masło 0,3295 (0,0008) - 0,0001 0,2844 (0,9604) (0,0052) Ser gouda - - - - - - 0,0019 0,3996 (0,2108) (0,0000) - ΔPp,t-2 Mleko w proszku - ΔPp,t-1 0,036 (0,0237) Stała Mleko 2% Produkt ΔPs,t ΔPs,t-2 1996-2000 ΔPs,t-1 - - - - - - ECT– -0,1129 -0,0414 (0,2729) (0,8476) ECT+ - - -0,0808 -0,1594 (0,2161) (0,0399) -0,0647 0,1887 -0,0051 -0,0651 (0,0914) (0,0000) (0,8425) (0,1495) - ΔPs,t-3 - 0,2648 0,1493 (0,0000) (0,0282) 0,1974 0,2227 (0,0000) (0,0012) 0,0821 (0,1940) - - - 0,3427 0,2616 0,1606 (0,0007) (0,0071) (0,0653) 2001-2005 -0,0164 -0,1183 (0,8189) (0,1828) -0,0975 0,0017 (0,3572) (0,8928) - 0,0059 -0,2731 (0,9196) (0,0112) -0,0484 -0,0236 -0,2264 (0,2849) (0,7332) (0,0071) - - 0,4115 0,1640 -0,2047 -0,1140 -0,1462 -0,3147 (0,0000) (0,0766) (0,0142) (0,1303) (0,0899) (0,0049) 0,0944 0,2875 0,2309 (0,1431) (0,0000) (0,0018) -0,0960 0,0655 (0,2137) (0,0288) -0,2183 0,5773 0,2187 0,0963 (0,0113) (0,0001) (0,0124) (0,2444) ΔPp,t-3 0,79 0,93 0,36 0,54 0,92 0,94 0,87 0,76 R2 Model transmisji cen pomiędzy cenami przetwórców a cenami detalicznymi w poszczególnych podokresach 1,86 1,99 2,11 2,27 2,01 1,94 2,35 2,25 DW Tabela 5 120 Miscellanea Miscellanea 121 W analizie transmisji cen zwraca się też uwagę, czy mają miejsca opóźnione efekty zmian cen na innym rynku, oraz jaki jest kierunek oddziaływania zmiennych opóźnionych. Popularny model Heiena zakłada, że wzrosty cen pociągają za sobą przyszłe obniżki cen [8]. Następstwo to wynika z propodażowych skutków wzrostu cen, powodujących ich spadek w przyszłości. W przypadku uwzględnionych w analizie produktów efekt ten, choć niezbyt silny, występował w przypadku cen mleka w proszku oraz masła. Można sądzić, że brak wyraźnie zaznaczonych opóźnionych reakcji wynika z małej elastyczności cenowej podaży mleka. Z tego powodu, wzrosty cen skupu nie dają w perspektywie kilku miesięcy znaczących efektów podażowych. Nieco inaczej kształtują się mechanizmy transmisji cen pomiędzy poziomem przetwórstwa a poziomem handlu detalicznego. Generalnie, ceny detaliczne wykazywały znacznie silniejszą reakcję na zmiany cen przetwórców, niż ceny przetwórców na zmiany cen skupu. Ponadto reakcja ta była rozciągnięta w czasie. W przypadku mleka w folii, w reakcji na 1% wzrost cen przetwórców skumulowany wzrost cen detalicznych wyniósł aż 0,91%. Nieco szybsze były również powroty cen detalicznych do długookresowych relacji względem cen przetwórców. Zasadnicza różnica tkwi w znacznie wyraźniej zarysowanej asymetrii w transmisji cen. W przypadku większości produktów, ceny detaliczne znacznie silniej reagowały na wzrosty cen przetwórców aniżeli na ich spadki. Jedynie w przypadku cen mleka w folii oraz UHT asymetria, znacznie słabiej zarysowana , miała odwrotny charakter. Analizę transmisji cen przeprowadzono również dla kolejnych podokresów 1996-2000 oraz 2001-2005. Uzasadnieniem są znaczące przekształcenia w branży mleczarskiej, jakie dokonały się w minionym dziesięcioleciu oraz ogólne zmiany o charakterze makroekonomicznym. Dla procesu mechanizmu transmisji cen znaczenie mógłby mieć m.in. wyraźny spadek inflacji. Porównując wyniki dla poszczególnych podokresów, można stwierdzić utrzymanie się takiego samego charakteru asymetrii. Należy jednak zwrócić uwagę na wyraźny wzrost wartości parametrów ECT, przy utrzymaniu tego samego charakteru asymetrii. W przypadku takich produktów, jak ser twardy i masło, proces dochodzenia cen detalicznych do długookresowych relacji względem cen na poziomie przetwórców trwał 4-5 miesięcy. Można sądzić, że uwzględnienie specyfiki zmieniających się uwarunkowań funkcjonowania analizowanych rynków lepiej opisuje tempo dostosowawczych reakcji cenowych. Wnioski końcowe Mechanizmy transmisji cen zazwyczaj mają złożony charakter, dlatego sprawiają dużo problemów w badaniach empirycznych. Tym niemniej, mogą dostarczyć istotnych informacji o specyfice funkcjonowania rynków. Powinny być jednak traktowane jako jeden ze sposobów analizy rynków, mogący uzupełniać inne badania. 122 Miscellanea Uzyskane wyniki wskazują, że analizowane w pracy ceny mleka i jego produktów zachowują się w sposób zbliżony do obserwowanego w wielu innych krajach. Dominującym kierunkiem transmisji jest kierunek od cen skupu do cen przetwórców, i dalej – cen detalicznych. Tempo dochodzenia cen do długookresowej równowagi, choć zróżnicowane w odniesieniu do poszczególnych produktów, było zbliżone do obserwowanego w Hiszpanii, a nieco wolniejsze niż w USA [9, 12]. Nieco szybszą reakcją charakteryzowały się ceny detaliczne niż ceny przetwórców. Przeprowadzone badania wskazały na znaczne różnice w mechanizmie transmisji cen pomiędzy poszczególnymi poziomami łańcucha marketingowego: produkcją mleka i jego przetwórstwem oraz przetwórstwem i handlem detalicznym. Wskazuje to na celowość przeprowadzania odrębnych analiz dla każdego z tych poziomów. Analizy przeprowadzane pomiędzy cenami skupu, uzyskiwanymi przez producentów rolnych, a cenami detalicznymi przetworzonych produktów rolno-spożywczych mogą zacierać faktyczne zachowanie się cen. W przeprowadzonych badaniach większość przypadków asymetrii w transmisji cen stwierdzono pomiędzy cenami detalicznymi a cenami przetwórców. Asymetria ta polegała na ogół na silniejszej reakcji cen detalicznych na wzrosty niż na spadki cen przetwórców. Potwierdzałoby to sugestie o silniejszej pozycji handlu detalicznego w stosunku do branży przetwórczej. Asymetrię tę można też interpretować, odwołując się do kosztów poszukiwań na rynkach lokalnych [4]. Pomimo istotnych zmian w branży mleczarskiej, nie stwierdzono w trakcie badanego okresu znaczących zmian w mechanizmie transmisji cen produktów mlecznych. Może to wynikać z wzajemnego znoszenia się efektów działania różnych tendencji. Z jednej strony procesy koncentracji, ograniczając poziom konkurencji, zwiększały możliwości dla asymetrycznych reakcji cenowych, z drugiej jednak – spadek inflacji oraz towarzyszące koncentracji dodatnie efekty skali mogły dawać przeciwny efekt. Literatura: 1. Aguiar D.R.D., Santana J.A. (2002): Asymmetry in farm to retail price transmission: evidence from Brazil. Agribusiness, No 18. 2. Azzam A. (1999): Asymmetry and rigidity in farm-retail transmission. American Journal of Agricultural Economics, No 81. 3. Bachmaier L.J., Griffin J.M. (2003): New evidence on asymmetric gasoline price responses. Review of Economics and Statistics, No 85. 4. Benson B.L., Faminow M.D.(1985): An alternative view of pricing in retail food markets. American Journal of Agricultural Economics, No 67. 5. Conforti P. (2004): Price transmission in selected agricultural markets. FAO Commodity and Trade Policy Research Working Papers, No 7. 6. Von Cramon-Taubadel S. (1998): Estimating asymmetric price transmission with the error correction representation: An application to the German pork market. European Review of Agricultural Economics, No 25. 7. Granger C.W.J., Lee T.-H. (1989): Investigation of production, sales and inventory relationship using multicointegration and non-symmetric error correction models. Journal of Applied Econometrics, No 4. Miscellanea 123 8. Heien D.M. (1980): Markup pricing in a dynamic model of food industry. American Journal of Agricultural Economics, No 59. 9. Kinnucan W.H., Forker O.D. (1987): Asymmetry in farm-retail price transmission for major dairy products. American Journal of Agricultural Economics, No 69. 10. Luoma A., Luoto A., Taipala M. (2004): Threshold cointegration and asymmetric price transmission in Finnish beef and pork market. Pellerevo Economic Research Institute, No 70. 11. McCorriston S., Morgan C.W., Rayner A.J. (2001): Price transmission: the interaction between market power and returns to scale. European Review of Agricultural Economics, No 28. 12. Peltzman S. (2000): Price rise faster than they fall. Journal of Political Economy, No 108. 13. Serra T., Goodwin B.K. (2003): Price transmission and asymmetric adjustment in the Spanish dairy sector. Applied Economics, No 35. 14. Takayama T., Judge G. (1971): Spatial and temporal price allocation models. NorthHolland Publishing, Amsterdam. 15. Ward R. (1982): Asymmetry in retail, wholesale and shipping point pricing for fresh vegetables. American Journal of Agricultural Economics, No 53. WALDEMAR IZDEBSKI Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Warszawa ZASTOSOWANIE METODY EKSPERCKO-MATEMATYCZNEJ DO ZBUDOWANIA PROGNOZY SPRZEDAŻY CIĄGNIKÓW ROLNICZYCH W POLSCE Wstęp Opracowanie prognozy sprzedaży ciągników rolniczych jest bardzo trudnym przedsięwzięciem bez poznania czynników mających wpływ na wielkość sprzedaży tych maszyn w Polsce. Czynników tych jest wiele i są one bardzo zróżnicowane pod względem wielkości wpływu na wielkości sprzedaży. Dlatego też dokonanie oceny stopnia ich wpływu na badany proces jest trudne przy użyciu tradycyjnych metod eksperymentalno-statystycznych. Do analizy tej można wykorzystać metodę ekspercką, jednakże do jej prawidłowego przeprowadzenia potrzebne są długotrwałe badania i zebranie dużej liczby danych. Posługując się metodą ekspercko-matematyczną można analizę tę wykonać poprawnie i w krótkim okresie czasu (wysoką zgodność otrzymanych w ten sposób wyników z wynikami badań eksperymentalno–statystycznych potwierdziły badania przeprowadzone w USA w latach 70-tych [1]). Poznanie struktury rozpatrywanych czynników pozwoliło na wyznaczenie wpływających w decydującym stopniu na wielkość sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce. Dokładna analiza najbardziej istotnych czynników pozwoli na określenie wielkości sprzedaży tych maszyn w Polsce. Metodyka badań W długim okresie w świadomości specjalistów z danej branży gromadzą się znaczne ilości profesjonalnych informacji, które mogą posłużyć do oceny badanych procesów. Istota metody ekspercko-matematycznej polega na wykorzystaniu danych otrzymanych w rezultacie naukowo opracowanej procedury pozyskiwania, systematyzowania i analizy informacji [3]. Na podstawie wstępnej analizy wielkości sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce w latach poprzednich, wyznaczono czynniki mające wpływ na wielkość sprzedaży tych maszyn w Polsce (C1). Na tej podstawie zbudowano przedstawione na rysunku 1 drzewo zdarzeń ilustrujące wpływ tych czynników na badany proces. 125 Miscellanea C1 C11 C111 C112 C12 C113 C121 C122 C14 C13 C123 C131 C132 C133 C141 C142 C15 C143 C151 C152 C153 Rys. 1. Drzewo zdarzeń (oznaczenia czynników przedstawione w tab.1) W celu przeprowadzenia badań wybrano specjalistów, którzy byli związani z sprzedażą ciągników rolniczych w Polsce (właściciele, bądź prezesi dużych firm zajmujących się dystrybucją tych maszyn w różnych regionach Polski). Minimalną liczbę ekspertów biorących udział w badaniach wyznaczono z zależności (1). N= fb (n - 1) (d + 1) (n - 1) W 0 (1) gdzie: N – liczba ekspertów biorących udział w ekspertyzie; fβ (n-1) – kwantyl rozkładu x2; n – liczba ocenianych czynników; δ – założona dokładność w ocenie konkordancji; W0 – krytyczna wartość współczynnika konkordancji. Rezultatem uogólnienia ocen ekspertów jest ustalana wielkość średnia: średnia arytmetyczna, mediana, czy wartość modalna. Miarami ilościowymi charakteryzującymi rozrzut ogółu ocen ekspertów są wskaźniki statystyczne tych ocen: średnie odchylenie kwadratowe, współczynnik parzystej szeregowej korelacji i inne. Badane wielkości mogą być wyrażone w rangach (na odpowiednich poziomach) i w wyskalowanych ocenach, przy czym ta ostatnia może być wyznaczana lub w końcowej fazie wyznaczania zamieniona na ocenę wyrażoną w częściach jednostki, czyli w procentach. W przypadkach, gdy stosuje się zasadę szeregowania – rozmieszczenia czynników w porządku zmniejszania się stopnia ich ważności – w celu oceny stopnia zgodności ocen ekspertów stosowany jest dyspersyjny współczynnik konkordancji, który przy braku jednakowych szeregów określany jest z zależności: 12S W= 2 3 N ( k - k) (2) gdzie: S – suma kwadratów odchyleń od średniej wartości rang; k – liczba wariantów. 126 Miscellanea k =1 i=1 n //x ij -x (3) j=1 i=1 gdzie: n //x S= ij - x – średnia arytmetyczna sumy rang; xij – ranga nadana przez i-tego eksperta j-temu czynnikowi oraz x= 1 n k //x k i = 1 j = 1 ij (4) W przypadku istnienia podobnych szeregów współczynnik konkordancji jest określany według wzoru: S W= N 1 2 3 12 N (b - b) - N / Ti i=1 (5) gdzie: Ti – wskaźnik szeregów podobnych E p 1 Ti = 12 / (ti3 - ti) i=1 (6) gdzie: p – liczba grup jednakowych szeregów w ocenie j-tego eksperta; ti – liczba powtórzeń jednakowego szeregu w p-e grupie. Współczynnik konkordancji jest oceną ilościową stopnia zgodności ocen ekspertów i zmienia się w przedziałach 1 ≥ W ≥ 0, przy czym W = 0 wyraża brak zgodności w opinii ekspertów, a W = 1 to całkowita zgodność w ich opinii. Dlatego przyjmując wartość krytyczną W bliżej zera, musimy jednocześnie liczyć się ze zwiększoną liczbą ekspertów, ale jednocześnie zapewniamy większą wiarygodność wyników. Współczynnik konkordancji obliczony według zależności (2) lub (5) jest oceną rzeczywistej wartości tego współczynnika, a więc przedstawia wielkość przypadkową. W celu sprawdzenia, czy zmniejszanie się liczby rangowanych czynników nie jest przypadkowe, należy przeprowadzić ocenę wartości znaczeniowej współczynnika konkordancji, według kryterium zgodności, korzystając z zależności: s |2 = N 1 1 12 Nb (b + 1) - b - 1 / Ti i=1 (7) Jeżeli obliczona według zależności (7) wartość χ2 jest większa od tabelarycznej χ2tab, a współczynnik konkordancji znacząco się różni od zera, to można twierdzić, że zgodność ocen ekspertów jest nie przypadkowa [3]. 127 Miscellanea Ocena priorytetów lokalnych założonych celów metodą ocen skalowanych (wyrażonych w punktach lub procentach) jest nieco bardziej skomplikowana od oceny priorytetów przez szeregowanie na odpowiednich poziomach ważności. Ma jednak tę znaczną przewagę, że w jej wyniku otrzymujemy bezpośrednio wartości liczbowe priorytetów i ich udział w ogólnej strukturze rozpatrywanych czynników. W tym przypadku zgodność osądów ekspertów jest oceniana za pomocą współczynnika wariancji. Z danych ekspertyzy określa się priorytet lokalny mj j-tego czynnika: m j = d / mij n /N E NE i=1 (8) Następnie ustala się średnie odchylenie kwadratowe współczynnika ważności j-tego czynnika: N gj = / (m - mij ) 2 j i=1 N-1 dla N E # 30 (9) (10) N gj = / (m j - mij ) 2 i=1 N dla N E > 30 Na podstawie tych wskaźników dla każdego czynnika jest obliczany współczynnik wariancji: gj Vj = mj (12) Uważa się, że jeśli Vj ≤ 0,25, to zgodność wyznaczonych przez ekspertów indywidualnych ocen ważności jest wystarczająca. Jeżeli zaś Vj > 0,25, to zgodność jest niewystarczająca. Można również przyjąć następującą gradację współczynników wariancji: Vj ≤ 0,10 – zgodność wysoka; od 0,10 do 0,15 – wyższa od średniej; od 0,16 do 0,25 – średnia; od 0,26 do 0,35 – niższa od średniej; Vj > 0,35 – niska. Do przeprowadzenia badań eksperymentalnych opracowano arkusz badań, który rozesłano do 30 ekspertów. Każdy z ekspertów znał bardzo dokładnie rynek ciągników rolniczych w Polsce i posiadał minimum wyższe wykształcenie specjalistyczne. Średni staż pracy w tej specjalności dla pierwszej grupy ekspertów wyniósł 12,6 lat (od 6 do 32 lat). Dla zapewnienia maksymalnej inicjatywy twórczej ekspertów przygotowano pytania z rozszerzonymi możliwościami odpowiedzi, tzn. każdy ekspert miał prawo oceniać dowolny czynnik od minimalnej do maksymalnej wartości przyjętej skali ocen, jak również rozszerzać lub zmniejszać liczbę ocenianych czynników. Każdy czynnik był oceniany poprzez przydzielanie mu punktów od 0 do 100, przy założeniu że w sumie na wszystkie oceniane czynniki w danej grupie można było 128 Miscellanea rozdzielić 100 punktów. Następnie wszystkie czynniki szeregowano według liczby przydzielonych im punktów. W ten sposób osiągnięto podwójne matematyczne opracowanie rezultatów ekspertyzy: określono priorytety systemowe poszczególnych czynników, wartość których jest wyrażona liczbowo, jak również uszeregowanie na odpowiednich poziomach ważności każdego czynnika (czynnikowi najważniejszemu przypisano liczbę 1, najmniej ważnemu ostatnią liczbę odpowiadającą liczbie ocenianych czynników) (tab. 2). Do ostatecznej analizy pozwalającej na zbudowanie prognozy sprzedaży ciągników rolniczych przyjęto czynniki z pierwszej, drugiej i trzeciej grypy ważności, tzn.: dostępność i wysokość funduszy pomocowych, przychody z produkcji rolniczej, wysokość dopłat bezpośrednich, cenę wersji podstawowej ciągnika, cenę zbytu produktów rolniczych. Otoczenie ekonomiczne nabywców ciągników rolniczych jest zmienne i może zmieniać się: od stanu niesprzyjającego, powodującego zmniejszenie wielkości zakupu ciągników rolniczych, do stanu sprzyjającego, w którym wielkość zakupu tych maszyn będzie wzrastała. Każdy z pięciu wyżej wymienionych czynników (dostępność i wysokość funduszy pomocowych, przychody z produkcji rolniczej, wysokość dopłat bezpośrednich, cena wersji podstawowej ciągnika, ceny zbytu produktów rolniczych), które stanowią otoczenie ekonomiczne, może zmieniać się niezależnie. W ten sposób otrzymujemy odpowiedni stan końcowy całego otoczenia ekonomicznego nabywców tych maszyn. Przed zbudowaniem prognozy sprzedaży ciągników rolniczych należy rozpatrzyć możliwe stany otoczenia ekonomicznego, w jakich mogą znaleźć się potencjalni nabywcy tych maszyn – od możliwie sprzyjających, do niesprzyjających. Otrzymamy wówczas przedział rozpatrywanych stanów: od niesprzyjających Y2, przez średni Y3, do sprzyjających Y4. W celu zapewnienia pełnej ortogonalności rozpatrywanego przedziału poszerzono go o 21,5% założonej wielkości przedziału, licząc od stanu średniego do niesprzyjającego (Y1 – bardzo niesprzyjający) i od średniego do sprzyjającego (Y5 – bardzo sprzyjający). Za pomocą metody ekspercko-matematycznej określono również prawdopodobieństwo zaistnienia odpowiedniego stanu w otoczeniu ekonomicznym nabywców ciągników rolniczych (tab. 4). Wyniki badań Oceny poszczególnych ekspertów biorących udział w ankietowaniu są zbieżne, co odzwierciedla wielkość współczynnika konkordancji (średnio 0,81). Średnie odchylenie standardowe badanych czynników trzeciego poziomu wyniosło χ2obl = 102,43, tablicowa wartość odchylenia standardowego dla przedstawionych parametrów wynosi χ2tab = 15,09. Można, zatem powiedzieć, że spełniony jest warunek χ2obl > χ2tab. Współczynnik konkordancji jest znaczący dla czynników drugiego i trzeciego poziomu. Potwierdza to prawidłowość przyjętego wniosku o wysokiej zgodności ocen przedstawionych przez ekspertów biorących udział w badaniach [2]. Źródło: Badania własne Nazwa czynnika Suma poziomów Wysokość dopłat i funduszy pomocowych – C11 C111 Wysokość dopłat bezpośrednich 32 C112 Dostępność i wysokość funduszy pomocowych 59 C113 Inne formy pomocy państwa 89 Współczynnik konkordancji Kryterium χ2 Dochodowość produkcji rolniczej – C12 C121 Przychody z produkcji rolniczej 56 C122 Przychody z innej działalności gospodarstwa 40 C123 Obciążenia fiskalne i inne gospodarstw rolnych 84 Współczynnik konkordancji Kryterium χ2 Rynek zbytu produktów rolniczych – C13 C131 Wielkość popytu na produkty rolnicze 34 C132 Ceny zbytu produktów rolniczych 73 C133 Wielkość partii i ciągłość sprzedaży produktów rolniczych 74 Współczynnik konkordancji Kryterium χ2 Oferta ciągników używanych – C14 C141 Oferta ciągników używanych sprowadzanych z zagranicy 77 C142 Oferta ciągników używanych sprzedawanych przez rodzimych rolników 37 C143 Relacje cen ciągników używanych do cen ciągników nowych 65 Współczynnik konkordancji Kryterium Poziom cen nowych ciągników – C15 C151 Cena wersji podstawowej ciągnika 50 C152 Cena dodatkowego wyposażenia ciągnika 61 C153 Upusty przy zakupie ciągnika 68 Współczynnik konkordancji Kryterium χ2 Oznaczenie czynnika Wyniki badań i ich matematyczne opracowanie Współczynnik wariancji 0,112 0,092 0,131 0,170 0,124 0,097 0,194 0,117 0,143 0,237 0,258 0,251 0,139 0,131 0,119 Wartość średnia priorytetu lokalnego 51,92 32,96 15,12 0,789 91,23 33,26 41,96 24,78 0,819 109,51 51,87 24,08 24,05 0,701 105,08 26,12 42,96 30,92 0,84 121,42 41,91 28,01 30,08 0,91 95,91 Tabela 1 Miscellanea 129 130 Miscellanea Wyniki badań otrzymane na podstawie ocen ekspertów wyrażone w punktach, jak również na odpowiednich poziomach ważności, zamieszczono w tabeli 2. Tabela 2 Priorytety systemowe (wartości wyrażone w punktach odpowiadają wartościom wyrażonym w %) oraz rangi analizowanych czynników III poziomu Czynnik C112 C121 C111 C151 C132 wcC131 C123 C113 C122 C152 C133 C153 C143 C142 C141 Dostępność i wysokość funduszy pomocowych Przychody z produkcji rolniczej Wysokość dopłat bezpośrednich Cena wersji podstawowej ciągnika Ceny zbytu produktów rolniczych Wielkość popytu na produkty rolnicze Obciążenia fiskalne i inne gospodarstw (podatki, ubezpieczenia itp.) Inne formy pomocy państwa np. dopłaty do przechowalnictwa płodów rolnych itp. Przychody z innej działalności gospodarstwa (usługi mechanizacyjne, transportowe itp.) Ceny dodatkowego wyposażenia ciągnika Wielkość partii i ciągłość sprzedaży produktów rolniczych Upusty przy zakupie ciągnika Relacje cen ciągników używanych do cen ciągników nowych Oferta ciągników używanych sprzedawanych przez rodzimych rolników Oferta ciągników używanych sprowadzanych z zagranicy Priorytety systemowe 18 17 14 7 7 6 5 Ranga czynnika 1 2 3 4 4 5 6 5 6 4 7 4 4 7 7 3 3 8 8 2 9 2 9 Źródło: Badania własne. Ocena ważności poszczególnych czynników mających wpływ na poziom sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce, wyrażona poziomami ważności, daje tylko pogląd o tym, który czynnik jest najważniejszy, który mniej ważny, aż do najmniej istotnych. Natomiast ocena wyrażona w punktach informuje o tym, które z czynników są najważniejsze, a jednocześnie przedstawia strukturę udziału poszczególnych czynników w osiągnięciu celu głównego (priorytet systemowy danego czynnika). Wartość priorytetu systemowego danego czynnika oznacza jego udział w strukturze wszystkich czynników danego poziomu mających wpływ na wielkość sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce. Jak wynika z tabeli 2, największy udział w strukturze mają następujące czynniki: dostępność i wysokość funduszy pomocowych, przychody z produkcji rolniczej i wysokość dopłat bezpośrednich. 131 Miscellanea Wartości priorytetów systemowych wahają się w przedziale 2,0-18.0, średnia wartość priorytetu jest równa 6,67 (100:15 = 6,67). Jeżeli cały przedział priorytetów systemowych rozdzielimy na cztery grupy i przyjmiemy 6,67 za wartość średnią, to otrzymamy cztery przedziały stopnia ważności realizacji celu głównego: 1 – wysoki (14,1-18,0), 2 – wyższy od średniego (10,1-14,0), 3 – średni (6,1-10,0), 4 - niższy od średniego (2,0-6.0) (tab. 3). Przedziały ważności priorytetów systemowych III poziomu Granice Nr przedziałów przedziału % 1 2 3 4 14,1-18,0 10,1-14,0 6,1-10,0 2,0-6,0 Oznaczenie czynników wchodzących do przedziałów C112, C121 C111 C151, C132 C131, C123, C113, C122, C152, C133, C153, C143, C142, C141 „Waga” przedziału % 35,0 14,0 14,0 37,0 Tabela 3 Wartość średnia priorytetu systemowego czynnika w przedziale % 17,5 14,0 7,0 3,7 Źródło: Badania własne. Suma wartości priorytetów systemowych w poszczególnych przedziałach („waga przedziału” – zsumowane wartości priorytetów systemowych) jest zbliżona, ale jest to wynikiem wzrastającej liczby czynników zaliczonych do danego przedziału. Średnia wartości priorytetów systemowych („waga przedziału” podzielona przez liczbę czynników zaliczonych do danego przedziału) w poszczególnych przedziałach znacznie się różni, dlatego też przy wykonywaniu prognoz sprzedaży należy w pierwszej kolejności brać pod uwagę czynniki z pierwszej, drugiej i trzeciej grupy ważności. W tabeli 4 przedstawiono procentowy udział w wielkości sprzedaży ciągników rolniczych każdego przyjętego do analizy czynnika (od pierwszej do trzeciej grupy istotności) w latach 2006 do 2012. Udział ten przedstawiono w porównaniu do sprzedaży bazowej, tzn. sprzedaży w roku 2004, a wyraża on wzrost udziału w sprzedaży każdego z tych czynników w porównaniu do roku bazowego. Udziały te przedstawiono również w zależności od stanu w otoczeniu ekonomicznym potencjalnych nabywców ciągników rolniczych. Na podstawie przeprowadzonych badań określono prawdopodobieństwo zaistnienia odpowiedniego stanu – tak prawdopodobieństwo stanu średniego wynosi 50%, niesprzyjającego – 18%, sprzyjającego – 24%, skrajnie niesprzyjającego – 3%, i bardzo sprzyjającego – 5%. 132 Miscellanea Tabela 4 Wykaz możliwych stanów w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym mających wpływ na prognozę sprzedaży ciągników rolniczych w porównaniu do roku 2005 Y1 2006 2008 2010 2012 C112 C121 C111 C151 C132 C112 C121 C111 C151 C132 C112 C121 C111 C151 C132 C112 C121 C111 C151 C132 Y2 Y3 Y4 Y5 24,90 29,74 34,58 39,08 23,51 28,08 32,65 36,89 19,36 23,13 26,89 30,39 9,82 11,73 13,64 15,41 9,53 11,39 13,24 14,96 29,84 35,64 41,44 46,83 28,17 33,64 39,12 44,21 23,20 27,71 32,22 36,41 11,67 13,94 16,21 18,32 11,53 13,77 16,01 18,09 38,07 45,47 52,87 59,74 35,94 42,92 49,91 56,40 29,60 35,35 41,11 46,45 14,95 17,85 20,76 23,46 14,64 17,49 20,34 22,98 40,54 48,42 56,30 63,62 38,27 45,71 53,15 60,06 31,51 37,64 43,77 49,46 15,84 18,92 22,00 24,86 15,68 18,73 21,78 24,61 Prawdopodobieństwo zaistnienia danego stanu w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym 3% 18% 50% 24% 44,61 42,12 34,69 17,60 17,08 53,46 50,46 41,56 20,91 20,65 68,20 64,38 53,03 26,78 26,24 72,63 68,56 56,46 28,38 28,10 5% Źródło: obliczenia własne. W tabeli 4 przedstawiono procentowy udział wpływu każdego z istotnych czynników (grupy I, II, III) na wielkość sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce w latach 2006-2012. Czynniki z czwartej grupy ważności, jako że posiadają minimalny wpływ na analizowany proces, zostały pominięte. Struktura wielkości wpływu każdego z czynników jest adekwatna do struktury ważności priorytetów systemowych poszczególnych czynników mających istotny wpływ na wielkość sprzedaży ciągników rolniczych. Na tej podstawie, przyjmując wielkość sprzedaży ciągników rolniczych w roku 2004 jako bazową, wyznaczono wielkości sprzedaży w latach 2006-2012 w zależności od stanu w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym potencjalnych nabywców tych maszyn w Polsce (rys. 1). Dokonano tego sumując wartości priorytetów systemowych dla wszystkich czynników w analizowanym roku dla analizowanego stanu w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym. Otrzymano w ten sposób współczynnik wielkości sprzedaży ciągników rolniczych, a następnie wielkość tego współczynnika pomnożono przez poziom sprzedaży tych maszyn w roku bazowym. 133 Miscellanea Wielkość sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce 20000 Y5 18000 Y4 16000 Y3 14000 Y2 12000 10000 Y1 8000 6000 4000 2000 0 2006 2008 Lata 2010 2012 Rys. 2. Poziom sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce w latach 2006-2012 w zależności od stanu w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym w Polsce. Jak wynika z rysunku 1 liczba sprzedawanych cięgników rolniczych w Polsce w latach 2006-2012 powinna wzrastać, niezależnie od stanu w otoczeniu ekonomicznym potencjalnych nabywców. Stan w otoczeniu ekonomicznym tych nabywców będzie odgrywał jednak dość znaczącą rolę w wielkości sprzedaży tych maszyn w Polsce. I tak, w roku 2006 w zależności od tego stanu wielkość sprzedaży może wahać się w przedziale od około 5600 sztuk w skrajnie niekorzystnym stanie w otoczeniu ekonomicznym, do nawet około 10700 sztuk. W średnim stanie otoczenia ekonomicznego nabywców ciągników rolniczych można z prawdopodobieństwem 50% określić wielkość sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce na poziomie około 8100 sztuk. Dość znaczący przyrost wielkości sprzedawanych ciągników rolniczych w Polsce powinien mieć miejsce w latach 2008-2010. W tych latach powinny w miarę ustabilizować się zarówno warunki produkcji rolnej, jak i znacznie odczuwalny powinien być skutek napływu funduszy europejskich związanych z finansowaniem różnych priorytetów europejskich. Na podstawie zbudowanej prognozy można powiedzieć, że w średnim stanie otoczenia ekonomicznego nabywców ciągników rolniczych w Polsce w roku 2012, wielkość sprzedaży tych maszyn powinna wynosić około 13800 sztuk. Jeżeli stan ten będzie lepszy od średniego, to sprzedaż może osiągnąć poziom około 15800 sztuk, a w wyjątkowo sprzyjającym stanie nawet 18200 stuk. I odwrotnie, jeżeli stan w otoczeniu ekonomicznym nabywców będzie gorszy od średniego, poziom 134 Miscellanea tej sprzedaży może wynosić około 11900 sztuk. W skrajnie niekorzystnym stanie (prawdopodobieństwo jego zaistnienia jest niewielkie) sprzedaż może wynosić około 9700 sztuk. Wnioski 1. Wykorzystując metodę ekspercko-matematyczną można z dużym prawdopodobieństwem określić hierarchię ważności czynników mających wpływ na wielkość sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce. Poznanie tej struktury pozwoli na dość precyzyjne planowanie sprzedaży tych maszyn w Polsce. 2. W celu wykonania prognozy sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce należy w pierwszej kolejności dokonać dokładnej analizy zmian czynników I, II i III grupy (tab. 3) w latach, dla których wykonujemy prognozę, tzn.: dostępność i wysokość funduszy pomocowych, przychody z produkcji rolniczej, wysokość dopłat bezpośrednich i ceny zbytu produktów rolniczych, których łączny udział priorytetów systemowych wynosi 63%. 3. Na podstawie wykonanej prognozy można powiedzieć, że do roku 2012 powinniśmy w Polsce obserwować stopniowy wzrost sprzedaży ciągników rolniczych. Ponieważ proces ten zależy od wielu czynników, które w różnym stopniu na niego wpływają, to wielkość sprzedaży ciągników rolniczych będzie zależała od kształtowania się tych czynników. Przy średnio sprzyjającym rozwoju tych czynników, wielkość sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce wzrośnie od około 8100 sztuk w roku 2006, do około 13800 sztuk w roku 2012. Literatura: 1. Gordon T, Helmer O.: The RAND Corporation report of long range study. Santa Monica, California 1974. 2. Jewlanow Ł.G., Kutuzow W.A.: Ekspertne ocenki w uprawlenii. Ekonomika 1988. 3. Jewlanow Ł. G.: Osnowy tieorii priniatia rieszenji. ANH ZSRR 1981. Streszczenia rozpraw doktorskich ORGANIZACYJNO-EKONOMICZNE ASPEKTY GOSPODARKI CHEMICZNYMI ŚRODKAMI OCHRONY ROŚLIN W OKRESIE PRZEMIAN RYNKOWYCH Praca doktorska mgr Magdaleny Czerwińskiej Promotor: Prof. dr hab. Jan Zalewa Recenzenci: Prof. dr hab. Sylwester Makarski Prof. dr hab. Henryk Rudnicki Obrona odbyła się 19 maja 2005 r. na Wydziale Ekonomicznym Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Streszczenie Cel i zakres pracy Głównym celem pracy była próba oceny zmian zachodzących pod wpływem transformacji systemowej w gospodarce chemicznymi środkami ochrony roślin oraz ich skutków ekonomicznych i ekologicznych w rolnictwie, sadownictwie i na działkach pracowniczych. Realizacji celu głównego służyły cele cząstkowe, którymi były: 1. charakterystyka warunków gospodarowania chemicznymi środkami ochrony roślin w województwie lubelskim wśród różnych grup ich użytkowników (rolnicy, sadownicy, działkowcy); 2. analiza warunków obrotu chemicznymi środkami ochrony roślin na terenie województwa lubelskiego w ocenie ich użytkowników; 3. analiza ekonomicznych uwarunkowań ochrony roślin w Polsce w okresie przemian rynkowych; 4. próba klasyfikacji czynników wpływających na racjonalność gospodarowania chemicznymi środkami ochrony roślin; 5. analiza przepisów prawnych dotyczących stosowania i obrotu chemicznymi środkami ochrony roślin w aspekcie ich wpływu na racjonalność gospodarowania pestycydami; 6. próba sformułowania wniosków dotyczących kierunków usprawnień gospodarki chemicznymi środkami ochrony roślin, funkcjonowania rynku tych środków oraz zakresu i kierunków usprawnień w ustawodawstwie ekologicznym w świetle standardów międzynarodowych; 7. charakterystyka negatywnych skutków nieracjonalnej gospodarki chemicznymi środkami ochrony roślin oraz wskazanie kierunków ich likwidacji, a także zapobiegania ich powstawaniu w przyszłości. Przedmiotowy zakres pracy obejmował zagadnienia dotyczące gospodarowania chemicznymi środkami ochrony roślin i funkcjonowania rynku tych środków, głównie w aspekcie ewentualnych społecznie niebezpiecznych skutków ubocznych. 136 Streszczenia rozpraw doktorskich Zakres podmiotowy dotyczył wszystkich podmiotów mających kontakt z chemicznymi środkami ochrony roślin na szczeblu ich produkcji, dystrybucji i stosowania. Zakres podmiotowy przeprowadzonych badań empirycznych dotyczył bezpośrednich użytkowników pestycydów, podzielonych na trzy grupy: rolników, sadowników i działkowców. Zakres przestrzenny rozprawy dotyczył obszarów użytkowanych rolniczo (uprawy rolnicze, sadownicze, działkowe) w Polsce. Został on ograniczony do obszaru województwa lubelskiego. Zakres czasowy rozprawy objął okres od lat dwudziestych XX wieku do początku XXI wieku, ze szczególnych uwzględnieniem lat 1989-2003, tj. okresu transformacji systemowej i wdrażania zasad gospodarki rynkowej w Polsce. Dla własnych badań empirycznych przyjęto okres jesień 2002 – wiosna 2003. Zastosowane metody badawcze i źródła materiałów W pracy wykorzystano literaturę naukową z zakresu ekonomiki i ochrony środowiska, polityki agrarnej, chemii rolnej, ekonomiki i organizacji produkcji rolnej, zaopatrzenia rolnictwa w środki produkcji oraz prawa ochrony środowiska. Niezbędne okazały się także studia obowiązujących przepisów prawnych oraz badania empiryczne. Źródło informacji stanowiły również: dane GUS; publikacje Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa dotyczące oceny stosowania i dystrybucji chemicznych środków ochrony roślin; ekspertyzy diagnozujące stan i oceniające tendencje zmian ochrony roślin sporządzone przez jednostki organizacyjne Polskiej Akademii Nauk, Instytut Ochrony Roślin, Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz inne placówki naukowo-badawcze; publikacje zawierające wyniki badań prowadzonych przez placówki naukowo-badawcze, takie jak: Instytut Medycyny Wsi w Lublinie, Akademia Rolnicza w Lublinie, Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu, Akademia Rolnicza w Krakowie, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w Warszawie, Akademia Rolnicza we Wrocławiu; raporty o stanie ochrony roślin w Polsce i Europie; oficjalne dokumenty rządowe, Ministerstwa Środowiska, Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, organów samorządowych (np.: strategia rozwoju kraju, założenia polityki rolnej, założenia polityki ekologicznej, strategia rozwoju województwa itp.). Własne badania ankietowe dla potrzeb pracy zostały przeprowadzone na terenie województwa lubelskiego, ze względu na jego wyraźnie rolniczy charakter, przejawiający się m.in. w wysokiej wartości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, dużym odsetku osób pracujących w rolnictwie, liczbie gospodarstw rolnych oraz znacznym udziale użytków rolnych w ogólnej powierzchni województwa. W badaniach własnych zastosowano celowy i warstwowy dobór próby badawczej. Celowo dobrana próba badawcza objęła 450 użytkowników środków ochrony roślin. Dokonano stratyfikacji respondentów na trzy główne grupy użytkowników pestycydów (rolnicy, sadownicy, działkowcy). Do określenia liczebności poszczególnych grup respondentów zastosowano metodę doboru kwotowego. 70% (315 respondentów) stanowili rolnicy, 10% (45 respondentów) działkowcy, a 20% (90 respondentów) sadownicy. Następnie w grupie gospodarstw rolnych wyróżniono jeszcze 6 grup producenckich gospodarstw specjalizujących się w produkcji określonych upraw (zboża, ziemniaki, buraki cukrowe, rzepak i rzepik, tytoń i chmiel, warzywa). Podjęte badania empiryczne były o tyle cenne, że pozwoliły poznać poglądy, oceny i opinie bezpośrednich użytkowników środków ochrony roślin, a więc osób najbardziej zainteresowanych korzystnym ich oddziaływaniem na produkcję roślinną, a jednocześnie najbardziej narażonych na negatywne skutki stosowania tych preparatów. Wyniki badań własnych stanowią wartościowe uzupełnienie ściśle specjalistycznych opracowań z zakresu technologii produkcji chemicznych środków ochrony roślin, zasad ich przechowywania i stosowania, ich toksyczności oraz szkodliwości dla środowiska naturalnego, opartych na precyzyjnych badaniach laboratoryjnych i klinicznych. Streszczenia rozpraw doktorskich 137 W rozprawie wykorzystano, dostosowane do zakresu pracy, następujące metody badawcze: analizę krytyczno-poznawczą piśmiennictwa przedmiotowego, przyczynowoskutkową ocenę zależności zjawisk, analizę porównawczą pierwotnych i wtórnych danych empirycznych. Zastosowano także analogię oraz statystyczne i graficzne metody prezentacji danych. Wyniki badań i wnioski Przeprowadzone badania wykazały, że: • Zmiany organizacyjne rynku, będące następstwem urynkowienia gospodarki, wpływają na minimalizację ewentualnych szkód ubocznych, występujących podczas stosowania chemicznych środków ochrony roślin. • Prawidłowa gospodarka chemicznymi środkami ochrony roślin oraz odpadami pestycydowymi stanowi ważny element likwidacji obszarów potencjalnych zagrożeń dla środowiska naturalnego. • Na gospodarkę chemicznymi środkami ochrony roślin mają oraz będą miały w przyszłości wpływ przede wszystkim postawy proekologiczne producentów żywności, ich dochody oraz relacje cen płodów rolnych i środków produkcji rolnej. Przeprowadzone w pracy rozważania oraz analiza materiału empirycznego, które dotyczyły organizacyjno-ekonomicznych aspektów gospodarowania chemicznymi środkami ochrony roślin w okresie przemian rynkowych, pozwoliły na sformułowanie szeregu wniosków końcowych, spośród których do najbardziej wartościowych zaliczono następujące: 1. Podstawowym regulatorem gospodarki chemicznymi środkami ochrony roślin stał się mechanizm rynkowy, który wymusza ekonomiczną racjonalność ich stosowania, co pośrednio wpływa również na racjonalność ekologiczną. 2. Pozytywnym skutkiem wprowadzenia zasad gospodarki rynkowej stało się ograniczenie powstawania odpadów pestycydowych podczas dystrybucji i stosowania środków ochrony roślin. 3. Na ilość stosowanych środków ochrony roślin wpływają głównie relacje ich cen do cen płodów rolnych, czyli obecnie nadmiernie rozwarte tzw. „nożyce cen”. Zmniejszenie rozwarcia „nożyc cen” pozwoli na bezpieczne podniesienie poziomu zużycia pestycydów, który obecnie jest niższy niż poziom założony w programach ograniczania chemikaliów w krajach UE oraz w integrowanych technologiach produkcji. 4. Dla użytkowników środków ochrony roślin największym hamulcem w stosowaniu pestycydów nie jest świadomość ich zagrożeń oraz dążenie do produkcji ekologicznej, ale niski poziom dochodów oraz wysokie ceny preparatów pestycydowych. 5. Relacje cenowo-dochodowe na rynku środków ochrony roślin oraz świadomość ekologiczna ich użytkowników są komplementarnymi narzędziami polityki w zakresie stosowania pestycydów. Relacje cenowo-dochodowe są skutecznym narzędziem oddziaływania na gospodarkę środkami ochrony roślin w krótkim okresie. Na wzrost świadomości ekologicznej wśród użytkowników środków ochrony roślin można liczyć dopiero w długim okresie. Jednocześnie w okresie długim można spodziewać się złagodzenia bariery cenowo-dochodowej na skutek wzrostu dochodów producentów żywności, wynikającego z dokonujących się zmian strukturalnych rolnictwa (m.in. zmiany struktury agrarnej). 6. Zachodzi wyraźna dodatnia korelacja między zużyciem pestycydów a poziomem dochodów rolniczych. Wzrost poziomu realnych dochodów do dyspozycji brutto powoduje wzrost poziomu zużycia pestycydów w kolejnym roku. 7. Rosnąca świadomość zagrożeń ze strony metod chemicznych nie powoduje zaprzestania ich stosowania, ale skłania do poszukiwania dróg i sposobów ograniczania szkodliwości 138 chemizacji. Skutkuje to bardziej odpowiedzialnym i bezpiecznym stosowaniem pestycydów oraz łączeniem ich z innymi metodami w ramach zintegrowanej ochrony roślin. 8. Mechanizm rynkowy za pomocą narzędzi ekonomicznych (głównie cen) ograniczył zużycie środków ochrony roślin (a więc w pewnym sensie zracjonalizował gospodarkę nimi), ale nie spowodował zmiany świadomości szkodliwości pestycydów u wszystkich ich użytkowników. 9. Zagrożenia środowiskowe niesie ze sobą niewłaściwie przeprowadzana chemizacja, wynikająca m.in. z niskiego poziomu wiedzy rolników, ubogiej infrastruktury rolnictwa, czy też niewłaściwych nawyków produkcyjnych producentów żywności. 10.Bezpieczeństwu ekologicznemu zabiegów chemizacyjnych sprzyjają: ograniczenie zużycia pestycydów, zmiana asortymentu środków polegająca na wycofywaniu preparatów najbardziej toksycznych, rozbudowany system regulacji prawnych z zakresu ochrony roślin oraz zmiany w technice przeprowadzania zabiegów w kierunku ich większej precyzji. Magdalena Czerwińska UWARUNKOWANIA I SKUTKI EKONOMICZNO-SPOŁECZNE WYPADKÓW PRZY PRACY W ROLNICTWIE Praca doktorska mgr inż. Agnieszki Otłowskiej Promotor: dr hab. Eugeniusz Pudełkiewicz, prof. nadzw. Recenzenci: prof. dr hab. Andrzej Rosner prof. dr hab. Marian Podstawka Obrona pracy odbyła się 14 czerwca 2005 roku na Wydziale Ekonomiczno-Rolniczym Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Streszczenie Cel i zakres pracy Celem rozprawy było z jednej strony ustalenie okoliczności i przyczyn śmiertelnych zdarzeń wypadkowych, a z drugiej – określenie skutków ekonomicznych i społecznych tych wypadków. W badaniach postawiono cztery hipotezy: 1) Cechy społeczno-demograficzne ludzi mają związek z liczbą śmiertelnych zdarzeń wypadkowych przy pracy w rolnictwie. 2) Śmiertelne zdarzenia wypadkowe w rolnictwie częściej występują w gospodarstwach: – o małej powierzchni, – produkujących sezonowo, – o niskich miesięcznych dochodach gospodarstwa domowego. 3) Wypadkom przy pracy częściej ulegają rolnicy w trakcie transportu związanego z gospodarstwem aniżeli podczas wykonywania pozostałych czynności rolniczych. 4) Śmiertelne zdarzenia wypadkowe w mniejszym stopniu oddziaływają na sytuację ekonomiczną gospodarstw rolnych, niż na sytuację społeczną członków rodziny poszkodowanego. Materiały źródłowe Podstawą analizy były protokoły powypadkowe uzyskane z Centrali, Oddziałów Regionalnych i Placówek Terenowych Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) w Warszawie oraz dane zebrane w gospodarstwach rolnych. Dobór obiektów do badań był celowy. Na podstawie posiadanych informacji oraz własnych analiz, do badań wybrano dwa województwa, różniące się pod względem liczby śmiertelnych wypadków w rolnictwie, przypadających na 1 000 ubezpieczonych: – województwo mazowieckie (z najwyższym wskaźnikiem) i województwo opolskie (z najniższym wskaźnikiem). 140 Streszczenia rozpraw doktorskich Podstawowym źródłem wtórnym była: literatura z zakresu ubezpieczeń społecznych, prawa pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisy prawne (ustawy i rozporządzenia wykonawcze oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego). Opisując ewolucję zarówno systemu ubezpieczeń społecznych, jak i pojęcia prawnego wypadku, korzystano z piśmiennictwa pochodzącego z początku XX wieku. Wykorzystano ponadto coroczne zestawienia Centrali KRUS, dotyczące wypadków przy pracy oraz działalności prewencyjnej z lat 19992001, jak również opracowania naukowe Instytutu Medycyny Wsi, Państwowej Inspekcji Pracy, Centralnego Instytutu Ochrony Pracy, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Korzystano także ze statystyk zbiorczych GUS. Do opracowania danych wykorzystano: metody statystyczne (średnia arytmetyczna, średnia medialna, średnia modalna), nieparametryczne testy zgodności c2 (zależności badano tylko przy poziomie istotności 0,05; 0,01 i 0,001). Mapy województw zostały opracowane w programie ArcView 8.3 firmy ESRI, a wyniki badań przedstawiono w formie tabelarycznej, graficznej i opisowej. Metodyka badań Pierwszy etap procesu badawczego polegał na ustaleniu liczby oddziałów regionalnych i placówek terenowych KRUS, którym podlegają gospodarstwa rolnicze znajdujące się na terenie województwa mazowieckiego i opolskiego. Była to sprawa bardzo istotna, ponieważ KRUS po reformie administracyjnej nie zmienił zakresu działania swoich jednostek. Niektóre placówki terenowe znajdujące się na terenie województwa mazowieckiego lub opolskiego podlegają oddziałom regionalnym wchodzącym w skład ościennych województw. Inne natomiast, znajdujące się w przyległych województwach, obejmują swym działaniem gospodarstwa z województwa mazowieckiego bądź opolskiego. Następnie zapoznano się ze wszystkimi śmiertelnymi zdarzeniami wypadkowymi powstałymi od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia 2001 r., zgłoszonymi w formie wniosku o jednorazowe odszkodowanie z tytułu śmiertelnego wypadku przy pracy rolniczej do dnia 30 czerwca 2004 r.1, do placówek terenowych i oddziałów Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego obejmujących swym zasięgiem gospodarstwa na terenie województwa mazowieckiego i opolskiego. Po odrzuceniu skrajnych przypadków (samobójstw), wyłoniona grupa badawcza stanowiła 188 śmiertelnych zdarzeń wypadkowych, w których zginęło 195 osób. Aby dokonać szczegółowej analizy zróżnicowania terytorialnego powstawania wypadków, przeprowadzono badania w 180 gospodarstwach rolniczych2, w których mieszkały osoby zmarłe na skutek ww. zdarzeń wypadkowych. W wyniku przeprowadzonych badań terenowych wypełniono 180 kwestionariuszy wywiadu: 171 w gospodarstw rolniczych z terenu województwa mazowieckiego i 9 z terenu województwa opolskiego, które stały się źródłem pierwotnym wykorzystanym przy pisaniu rozprawy. 1 Zgodnie z Zarządzeniem nr 3 Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 21 stycznia 1998 r., rolnik lub poszkodowany jest zobowiązany zgłosić wypadek bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w ciągu 3 lat od dnia zdarzenia, stąd ta rozbieżność dat. 2 Różnica pomiędzy liczbą zdarzeń a liczbą ankietowanych gospodarstw wynika z tego, że: w trzech przypadkach zginęły osoby, po śmierci których nie było z kim przeprowadzić badań, ponieważ byli to kawalerowie; w dwóch wypadkach, co prawda byli spadkobiercy, ale oni również zmarli w niedługim czasie po zdarzeniu; w kolejnych dwóch przypadkach rodzina poszkodowanego zmieniła adres zamieszkania i nie udało się ustalić nowego; w jednym wypadku zginęła osoba, która zamieszkiwała w gospodarstwie, którego nie udało się odnaleźć. Streszczenia rozpraw doktorskich 141 Wyniki badań Analizując przeprowadzone badania przyjęto, trzy grupy przyczyn powodujących zdarzenia wypadkowe – czynnik ludzki, czynnik losowy i czynnik techniczny. Przyjęto, iż każde zdarzenie mogło być spowodowane jedną przyczyną główną. Uznano, że na czynnik ludzki składała się: nierozwaga i niewiedza poszkodowanego, niewłaściwe zachowanie innych osób, upojenie alkoholowe. Do grupy tej zaliczono także przypadki śmierci spowodowanej jedynie czynnikiem wewnętrznym, przykładowo zawałem mięśnia sercowego. Przyczyny techniczne objęły: zmęczenie materiału, wadliwe działanie sprzętu, niewłaściwą budowę maszyn i urządzeń. Za czynnik losowy uznano: działanie sił przyrody, pożary, zatrucia gazami. Do grupy tej zaliczono również nagłe zachorowania spowodowane przeciążeniem organizmu, których nie można było przewidzieć, a które były bezpośrednią przyczyną wypadków, jak również niespodziewane zachowania zwierząt. Blisko 80% wszystkich śmiertelnych wypadków spowodowane było czynnikiem ludzkim (45% z nich powstało w wyniku nierozwagi bądź niewiedzy poszkodowanego, 24% z powodu niewłaściwego zachowania innych osób, 17% z powodu upojenia alkoholowego, a 14% w wyniku długotrwałej choroby). Prawie 16% badanych zdarzeń wypadkowych spowodowane było czynnikiem losowym, a tylko 5% czynnikiem technicznym. Zgodnie z przeprowadzonymi badaniami, uwarunkowania społeczno-demograficzne śmiertelnych zdarzeń wypadkowych przy pracy w rolnictwie przedstawiają się następująco: • płeć – spośród wszystkich ofiar śmiertelnych zdarzeń wypadkowych, ponad 14% stanowiły kobiety, a blisko 86% mężczyźni; • wiek – najliczniejszą grupą poszkodowanych było osoby w wieku 40-49 lat (ponad 34% badanej populacji). Ponad 21% poszkodowanych było w wieku 50-59 lat, a blisko 14% w wieku 30-39 lat. Zjawisko to jest zrozumiałe, ponieważ poszkodowani w przedziale wiekowym 30-59 lat to osoby w wieku produkcyjnym, czyli grupa najbardziej narażona na możliwość wypadku. Niepokojący jest jednak fakt, że kolejnymi grupami poszkodowanych są osoby w wieku powyżej 65 lat (ponad 13%) i dzieci w wieku do 16 lat (blisko 5%). Może to świadczyć o tym, że na wsi występuje dotkliwy brak siły roboczej. Udział procentowy pozostałych grup wiekowych przedstawia się następująco: poszkodowani w wieku 20-29 lat stanowili 5%, 17-20 lat – 4%, a wieku 60-64 lata 4%; • wykształcenie – ponad 37% poszkodowanych miało wykształcenie podstawowe, 36% wykształcenie zawodowe (w tym zawodowe rolnicze 21%), a ponad 14% nie posiadało ukończonej szkoły. Tylko niecałe 12% poszkodowanych miało wykształcenie średnie; • miejsce zdarzenia – najczęstszym miejsce powstawania śmiertelnych zdarzeń wypadkowych była droga – 39% ogółu wypadków. Z zasady były to potrącenia, przejechania, zderzenia czy przygniecenia, spowodowane przez wywrócony ciągnik, przyczepę, bądź samochód. Blisko 23% zdarzeń miało miejsce na podwórzu gospodarstwa (poślizgnięcia prowadzące do upadków lub oparzeń w wyniku oblania się poszkodowanego gorącą cieczą znajdującą się w niesionym naczyniu; porażenia prądem podczas dokonywania remontów i napraw maszyn oraz urządzeń, jak również podczas prac przy pilarkach; wypadki podczas prac załadunkowych, przeładunkowych i rozładunkowych). Pole, łąka, sad, czy las to miejsca blisko 17% zdarzeń wypadkowych (upadki z przyczep, przygniecenia przez wywrócony ciągnik, zdarzenia powstałe podczas czyszczenia i naprawy włączonych maszyn). W 15% do śmiertelnych zdarzeń wypadkowych dochodziło w budynkach gospodarczych, podczas prac przy zwierzętach oraz prac porządkowych. Po 3% zdarzeń miało miejsce: w domu (zasłabnięcia i omdlenia powstałe bezpośrednio po powrocie do domu, po wykonywaniu ciężkich czynności fizycznych) i poza gospo- 142 • • • • Streszczenia rozpraw doktorskich darstwem (zdarzenia mające miejsce na placach targowych, bazarach, giełdach towarowych, podwórzach lub w gospodarstwach sąsiadów); miesiąc – najwięcej zdarzeń wypadkowych nastąpiło w miesiącach letnich: w czerwcu ponad 13%, w lipcu ponad 12% i w sierpniu ponad 10%, najmniej zaś w miesiącach jesienno – zimowych: w listopadzie (blisko 5%) w grudniu (blisko 5%) i w styczniu (blisko 6%). Jest to oczywiste w rolnictwie, bowiem w miesiącach letnich jest dużo więcej pracy, z którą wiąże się wykonywanie czynności w pośpiechu i przy skrajnym wysiłku fizycznym. Wtedy też towarzyszy pracy stres, spowodowany na przykład złymi warunkami atmosferycznymi, małymi zbiorami, czy niskimi cenami płodów rolnych. W tym okresie występuje również większe zapotrzebowanie na siłę roboczą, więc każde ręce do pracy są przydatne, bez względu na wiek, doświadczenie czy stan zdrowia; godzina – średnia godzina powstania wypadku to 13:15, wartością środkową badanej populacji była godzina 14:00, jednakże najczęściej powtarzającą się godziną wypadku była godzina 18:00; dzień tygodnia – spośród badanych śmiertelnych zdarzeń wypadkowych najwięcej zdarzyło się we wtorek i w środę – po 18%. W sobotę miało miejsce 17% ogółu zdarzeń, w poniedziałek 15%, a w czwartek 13%. Natomiast w piątek i w niedzielę wydarzyło się najmniej śmiertelnych wypadków – odpowiednio 11% i 8%; rodzaj wykonywanej czynności – 25% wypadków wydarzało się podczas wykonywania prac na wolnym powietrzu, ponad 17% w trakcie sprzedaży lub kupna artykułów rolno-żywnościowych, 15% podczas wykonywania czynności pośrednio związanych z produkcją rolniczą (opłacanie podatku, składek, załatwianie formalności związanych z uzyskaniem kredytu itp.). 13% zgłoszonych śmiertelnych zdarzeń miało miejsce podczas wykonywania czynności nie związanych z pracą rolniczą, (np. potrącenie podczas powrotu z baru do domu, czy podczas drogi do domu znajomych). Blisko 13% zostało poszkodowanych przez zwierzęta, a około 10% podczas prac remontowych, naprawczych czy budowlanych. W trakcie prac załadunkowych, przeładunkowych i rozładunkowych miało miejsce 7% ogółu zdarzeń. Jak wynika z przeprowadzonych badań, uwarunkowania ekonomiczne śmiertelnych zdarzeń wypadkowych przy pracy w rolnictwie przedstawiają się następująco: • powierzchnia gospodarstwa – w gospodarstwach o powierzchni 5-10 ha miało miejsce blisko 32% wypadków, 24% wypadków było w gospodarstwach o powierzchni 10-15 ha, a w gospodarstwach o powierzchni 2-5 ha zdarzyło się blisko 17% wypadków. Zdarzenia wypadkowe w gospodarstwach dużych 15-20 ha i wielkoobszarowych powyżej 20 ha stanowiły odpowiednio 16% i 8% ogółu. Pozostała część (3%) wypadków miała miejsce w gospodarstwach niewielkich, o powierzchni do 2 ha; • typ gospodarowania – spośród ankietowanych gospodarstw w blisko 52 % prowadzono sezonową sprzedaż swoich produktów, w 27 % prowadzono sprzedaż przez cały rok, a w pozostałych przypadkach produkowano praktycznie na samozaopatrzenie (wyłącznie na własne potrzeby – 21 % gospodarstw); • głównym źródłem utrzymania – w 87% praca w gospodarstwie była głównym źródłem utrzymania, w 9% praca zarobkowa, w 3% świadczenia społeczne. Pozostały 1% gospodarstw utrzymywał się z innych, niż wcześniej wymienione, źródeł (własna działalność pozarolnicza, dochody z dzierżawy czy alimenty). Streszczenia rozpraw doktorskich 143 Skutki ekonomiczno-społeczne omawianych śmiertelnych zdarzeń wypadkowych przy pracy w rolnictwie indywidualnym były następujące: • 128 wypłaconych jednorazowych odszkodowań z tytułu wypadku przy pracy rolniczej, w łącznej kwocie 4 839 700,00 zł. Średnia wysokość odszkodowania to 37 840,16 zł (najniższe wynosiło 15 000 zł, najwyższe 80 000 zł, mediana 36 000 zł, a najczęściej wypłacano odszkodowanie w wysokości 30 000 zł); • przyznanie renty rodzinnej 85 rodzinom w średniej kwocie 542,15 zł (najczęściej jednak rodziny otrzymywały 549,52 zł). Kwota najniższej renty wynosiła 426,13 zł, a najwyższej 665,44 zł; • sytuacja gospodarstw rolnych po zdarzeniu wypadkowym przedstawiała się następująco: w 79% przypadków gospodarstwo było dalej prowadzone (w blisko 70% poziom produkcji był taki sam, bądź zbliżony do poziomu sprzed wypadku, w ponad 16% skala produkcja została znacznie zmniejszona, w 8% zwiększona, a w 6% zmieniono kierunek lub profil gospodarowania). W blisko 14% przypadkach wydzierżawiono grunty gospodarstwa, w 5% gospodarstwa sprzedano, a w 2% zaprzestano prowadzenia działalności rolniczej; • sytuacja rodziny poszkodowanego po wypadku: około 69% badanych stwierdziło, że ich sytuacja po wypadku pogorszyła się – brak osoby gospodarza, rąk do pracy (w 85% przypadków), uszczerbek psychiczny członków rodziny poszkodowanego (w 12%), brak środków finansowych (w 3%). Prawie 14% ankietowanych trudno było porównać sytuację obecną do istniejącej poprzednio, ponad 11% badanych stwierdziło, że żyje im się inaczej (ale ani lepiej ani gorzej). Natomiast ponad 6% odpowiedziało że wypadek wpłynął na poprawę ich sytuacji (spokojniejszy tryb życia – 37%, więcej środków finansowych – 27%, lepsza organizacja pracy – 27%, zmiana miejsca zamieszkania – 9%); • organizacja pracy w gospodarstwie – z przeprowadzonych badań wynika, że w ponad 58% badanych gospodarstw wypadek spowodował całkowitą dezorganizację pracy, ponieważ zburzył istniejący w nich podział czynności. W blisko 25% nie wpłynął na organizację pracy, a w 17% miał wpływ nieznaczny. Wnioski 1. Przyczyną większości śmiertelnych zdarzeń wypadkowych w rolnictwie indywidualnym było niewłaściwe zachowanie poszkodowanych. Zazwyczaj wynikało ono z pośpiechu, bagatelizowania zagrożeń, braku wyobraźni a także ze zwykłego niedbalstwa. 2. W istniejących warunkach określonej mentalności i nawyków części rolników, tworzenie systemu ochrony pracy w tym dziale gospodarki jest zadaniem niełatwym i długotrwałym, lecz niezbędnym, ponieważ prowadzącym do obniżenia wypadkowości w rolnictwie indywidualnym, gdzie średnia liczba zdarzeń uznanych za wypadek przy pracy wynosi ponad 30 000 rocznie. Spośród wszystkich działów gospodarki narodowej najwięcej wypadków śmiertelnych ma miejsce właśnie w indywidualnych gospodarstwach rolniczych – stanowią one blisko 29% ogółu zdarzeń śmiertelnych. Liczby te dotyczą jedynie wypadków wśród ok. 1 560 000 rolników indywidualnych i członków ich rodzin ubezpieczonych w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Wypadki przy pracy rolników nie objętych ustawowym obowiązkiem ubezpieczeniowym nie są ujęte w żadnych statystykach. 144 Streszczenia rozpraw doktorskich 3. Ze względu na małą efektywność metod administracyjno-nakazowych w odniesieniu do rolników indywidualnych, należy preferować mechanizmy ekonomiczne stymulujące poprawę bhp w gospodarstwach rolnych. Z przeprowadzonych badań wynika, iż dla blisko 85% badanych bodziec finansowy (obniżenie składki, dofinansowanie zakupu nowego sprzętu itp.) byłby najbardziej mobilizujący do poprawy warunków bhp we własnym gospodarstwie. 4. Należy wprowadzić obowiązek analizowania wszystkich zdarzeń wypadkowych, a nie tylko wypadków, w których podjęto decyzje przyznające odszkodowania. Do statystyk publicznych przesyłane są dane dotyczące tylko liczby zdarzeń uznanych za wypadek przy pracy, a co z pozostałymi zdarzeniami, które przez decyzję pracownika KRUS nigdzie nie są odnotowywane? Jest to sprawa ważna, gdyż bez tego nie może być mowy o rozpoznaniu rzeczywistej skali zagrożeń i prowadzeniu racjonalnej profilaktyki. 5. Istnieje potrzeba wprowadzenia centralnej jednostki, która zajmowałaby się orzecznictwem, chociażby w sprawie uznawania śmiertelnych zdarzeń za wypadki przy pracy rolniczej. Konieczność ta spowodowana jest wydawaniem przez różne oddziały KRUS odmiennych decyzji w sprawach wypadków mających identyczne okoliczności i przyczyny. 6. Rozważenia wymaga także sposób kontrolowania ustanowionej listy robót i czynności, których w żadnym wypadku nie wolno powierzać dzieciom, bez względu na to, w jakim stosunku i związku pozostają one do osoby wykorzystującej ich pracę. 7. Należy wyposażyć KRUS w narzędzia wpływające na postawy rolników. Jednym z nich mogłaby być możliwość różnicowania składki na ubezpieczenie wypadkowe, w zależności od przebiegu bezwypadkowej pracy w gospodarstwie rolniczym. 8. Stworzenie osobnej ustawy wypadkowej (i wprowadzenie jej w życie) dla wszystkich osób prowadzących rolniczą działalność (bez względu na fakt czy ubezpieczeni byliby w KRUS, czy w ZUS), doprowadziłoby do objęcia ubezpieczeniem wypadkowym wszystkich osób pracujących na roli i tym samym do określenia rzeczywistej liczby wypadków przy pracy w rolnictwie. Agnieszka Otłowska UWARUNKOWANIA I SKUTKI DOSTOSOWANIA SEKTORA PRZETWÓRSTWA ŻYWCA WIEPRZOWEGO DO STANDARDÓW UNIJNYCH Praca doktorska mgr inż. Artura Steca Promotor: prof. dr hab. Wojciech Ziętara Recenzenci: dr hab. Bożena Tańska-Hus, prof. AR Wrocław dr hab. Maria Zajączkowska, prof. SGGW Obrona pracy odbyła się 15 listopada 2005 r. na Wydziale Ekonomiczno-Rolniczym Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Streszczenie Cel pracy Tradycje żywieniowe Polaków preferują wieprzowinę, stąd też produkcja i przetwórstwo wieprzowiny stanowią ważne ogniwo polskiej gospodarki. Po podpisaniu w 1991 roku przez Polskę Układu Stowarzyszeniowego z Unią Europejską, priorytetowym zadaniem sektora produkującego i przetwarzającego żywiec wieprzowy stała się modernizacja i przebudowa zakładów mięsnych pod kątem wdrożenia systemów zapewniających bezpieczeństwo żywności. Głównym celem badań była identyfikacja ekonomicznych oraz organizacyjnych skutków dostosowania zakładów przetwórstwa żywca wieprzowego w województwie podkarpackim do standardów europejskich w odniesieniu do sektora i jego otoczenia. Ponadto w pracy podjęto próbę wykrycia zależności pomiędzy kategorią zakładu nadaną przez Państwową Inspekcję Weterynarii a wielkością zakładu, formą prawną zakładu, skalą produkcji oraz wydatkami na inwestycje przypadającymi na jednostkę przeliczeniową stosowaną w określaniu mocy ubojowych zakładów. Celem szczegółowym pracy było określenie stopnia koncentracji i specjalizacji sektora przetwórstwa żywca wieprzowego oraz skali oddziaływania zakładów na zmiany w sektorze produkcji poprzez stosowanie w rozliczeniach z producentami żywca wieprzowego systemu klasyfikacji EUROP oraz systemu umów kontraktacyjnych. Badania zmierzały również do uzyskania odpowiedzi na następujące pytania: • Jakie czynniki sprzyjają, a jakie stanowią zagrożenie dla zakładów mięsnych zajmujących się przetwórstwem żywca wieprzowego w funkcjonowaniu na rynku wspólnotowym? • Jakie działania podejmują zakłady przetwarzające żywiec wieprzowy na rzecz rozwoju bazy surowcowej? • Jakie były główne przyczyny braku zainteresowania ze strony niektórych zakładów pozyskiwaniem środków na modernizację z funduszy strukturalnych i kredytów bankowych? 146 Streszczenia rozpraw doktorskich W pracy przyjęto następujące hipotezy badawcze: 1. Proces dostosowania zakładów przetwórstwa żywca wieprzowego do rosnących wymogów jakościowych powoduje koncentrację sektora. 2. W województwie podkarpackim istnieje konieczność zwiększenia produkcji żywca wieprzowego, ponieważ zakłady mięsne są zainteresowane rozwojem bazy surowcowej. 3. W małych zakładach mięsnych największy udział w pokryciu kosztów modernizacji i restrukturyzacji posiadał kapitał własny. Źródła materiałów i metodyka badań Zakres przestrzenny badań obejmował obszar województwa podkarpackiego. Wybrano województwo wyróżniające się największym w kraju rozdrobnieniem agrarnym oraz małą skalą produkcji. Zakres czasowy dotyczył okresu lat 1999-2004 (do momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej). Od 1999 roku zaczął obowiązywać nowy podział administracyjny kraju oraz PIW zaczęła prowadzić kategoryzację zakładów mięsnych. Badania i analizy, jakie zostały zaprezentowane w pracy, opierają się na teorii ekonomii oraz koncepcjach marketingowych. Analiza założonych w koncepcji pracy problemów badawczych wymagała przeprowadzenia badań empirycznych w skali mikro- i makroekonomicznej w odniesieniu do przetwórstwa żywca wieprzowego. Badania zostały przeprowadzone w oparciu o literaturę przedmiotu, analizę wyników dotychczasowych badań, dane statystyki masowej udostępnione przez Główny Urząd Statystyczny i Wojewódzki Urząd Statystyczny w Rzeszowie oraz dane z własnych badań empirycznych. Przedmiotem badań były zakłady przetwarzające żywiec wieprzowy. Podstawę analizy sektora przetwórczego w województwie podkarpackim stanowiły dane pochodzące z Wojewódzkiej Inspekcji Weterynaryjnej (WIW), Oddział w Krośnie. Uzyskane informacje dotyczyły kategorii nadawanych przez WIW, mocy produkcyjnych i skali produkcji oraz formy prawnej zakładów mięsnych. Przy gromadzeniu danych korzystano z dokumentów posiadanych przez WIW (okres 1999-2000) oraz programu SPIWET (okres 2001-2004). Do analizy brano pod uwagę dane na 31 grudnia każdego roku, oprócz 2004 roku, kiedy to zebrano informacje na dzień 30 czerwca. Była to data sporządzenia sprawozdania z działania sektora przetwarzającego żywiec wieprzowy w programie SPIWET najbliższa momentowi wejścia Polski do Unii Europejskiej. Wspomniane sprawozdania są opracowywane na koniec każdego kwartału. Na podstawie informacji o wielkości zdolności produkcyjnych przeprowadzono w pracy podział zakładów na rzeźnie o małej zdolności ubojowej, które ubijają do 20 jednostek przeliczeniowych na tydzień, o średniej – 20-100 jednostek przeliczeniowych i duże powyżej 100 jednostek przeliczeniowych na tydzień. W odniesieniu do podmiotów posiadających uprawnienia do rozbioru, za małe uznano firmy dokonujące rozbioru do 5 ton mięsa tygodniowo. Pozostałe były traktowane jako duże. Jednostki, które zajmują się przetwarzaniem, również podzielono na małe (do 7,5 ton wyrobu gotowego na tydzień) i duże (7,5 tony i więcej). Ponadto zostały przeprowadzone badania empiryczne. W tym celu przygotowany został kwestionariusz wywiadu, który składał się z trzech części. Pierwsza miała na celu zebranie ogólnych informacji o zakładzie. W drugiej części były zawarte pytania dotyczące mocy ubojowych, uboju faktycznego, obszaru, z którego prowadzony był skup i form skupu. Dodatkowo uzyskane odpowiedzi zmierzały do ustalenia skali kontraktacji, sposobów rozliczania skupowanego surowca, planów na przyszłość w zakresie bazy surowcowej (przewidywane potrzeby i działania na rzecz rozwoju bazy surowcowej), a także wielkości produkcji i kierunków sprzedaży. Druga część obejmowała również pytania, które umoż- Streszczenia rozpraw doktorskich 147 liwiły ustalenie wielkości sieci dystrybucyjnej zakładu i określenie form promocji prowadzonych w latach 1999-2003. Ostatnia część skupiała się na ocenie wpływu środowiska zewnętrznego i wewnętrznego na firmę, w kontekście wejścia Polski do Unii Europejskiej. Pytano także o opinie faktu integracji ze strukturami unijnymi z punktu widzenia wpływu nowej sytuacji na możliwości funkcjonowania na rynku. Trzecia część wywiadu stała się pomocna w ocenie przydatności systemu HACCP w podnoszeniu bezpieczeństwa żywności oraz identyfikacji przyczyn niekorzystania przez zakłady mięsne ze środków z funduszy przedakcesyjnych i kredytów preferencyjnych. Znalazły się tu również pytania o wielkość wydatków inwestycyjnych i źródła ich pokrycia w latach 1999-2003 oraz o planowane kwoty z przeznaczeniem na inwestycje w latach 2004-2005, 2007 i 2010. Badania zostały przeprowadzone w 2004 roku metodą doboru celowego. Objęły zakłady mięsne, które przetwarzały żywiec wieprzowy oraz posiadały pełny zakres uprawnień czyli ubój, rozbiór i przetwórstwo. Powyższe warunki spełniało na dzień 30.06.2004 roku 57 zakładów z ogólnej liczby 113. Zgodę na udział w badaniach wyraziło 16 jednostek, tj. 28% zakładów mięsnych ze wszystkimi uprawnieniami. Badania zostały przeprowadzone w okresie od września do grudnia 2004 roku. Przy wypełnianiu kwestionariusza wywiadu były prowadzone rozmowy z właścicielami zakładów mięsnych. Jeden zakład mięsny spośród badanych nie zgodził się na podanie jakichkolwiek danych liczbowych. Z tego względu przy opracowaniach statystycznych, gdzie występowały wielkości liczbowe otrzymane na podstawie kwestionariusza, brano pod uwagę 15 zakładów mięsnych. W analizach dokonywanych na podstawie kwestionariuszy wywiadu podzielono zakłady mięsne na mikro-, małe, średnie i duże przedsiębiorstwa. Dokonano tego na podstawie wielkości zatrudnienia, zgodnie z ustawą z dnia 2.07.2004 o swobodzie działalności gospodarczej. Za mikroprzedsiębiorstwa uznaje się jednostki, które średniorocznie zatrudniały mniej niż 10 pracowników, za małe – mniej niż 50, za średnie – 250, za duże powyżej 250. W pracy zostały wykorzystane następujące metody: 1. Metoda opisowa – do scharakteryzowania postępów w prawodawstwie polskim dotyczącym przetwórstwa żywca trzodowego przed wstąpieniem do Unii oraz scharakteryzowania regionu Podkarpacia, a także zakładów mięsnych działających na jego obszarze. 2. Metody matematyczno-statystyczne przy opracowywaniu danych liczbowych − opis statystyczny (średnia, odchylenie standardowe, wartości maksymalne i minimalne); współczynnik koncentracji Giniego; test &Levene’a jednorodności wariancji; test niezależności c2. 3. Metody marketingowe – analiza SWOT. 4. Metoda analizy tabelaryczno-opisowej i graficznej prezentacji. 5. Studia literatury przedmiotu. Podsumowanie Ze względu na fakt, że badaniami szczegółowymi nie objęto wszystkich zakładów mięsnych z województwa podkarpackiego posiadających pełny zakres uprawnień, wyników nie można uznać za reprezentatywne dla całej populacji. Można jednak przyjąć, że odzwierciedlają one tendencje, jakim podlega sektor przetwarzający żywiec wieprzowy w regionie. Są one następujące: • Okres poprzedzający wejście Polski do Unii Europejskiej był dla sektora produkującego i przetwarzającego żywiec wieprzowy czasem intensywnych przemian, zmierzających do dostosowania się do wymagań stawianych przez krajowego prawodawcę. W gospodarce żywnościowej szczególna uwaga zwracana jest na bezpieczeństwo higieniczno-sani- 148 Streszczenia rozpraw doktorskich tarne produkowanych wyrobów. Dlatego Państwowa Inspekcja Weterynaryjna poprzez swoje oddziały w województwach nadzorowała proces wdrażania unijnych standardów w zakładach mięsnych. Nie wszystkie były w stanie sprostać wymogom wprowadzania kosztownych procedur oraz koniecznej modernizacji budynków i wyposażenia. Od 1999 do 2003 roku nastąpił spadek liczby zakładów mięsnych przetwarzających żywiec wieprzowy o 23,7%. Analiza statystyczna wykazała na podstawie współczynnika Giniego, że w 2004 roku najwyższą koncentracją charakteryzowała się część sektora zajmująca się rozbiorem. W odniesieniu do uboju procesy koncentracji obserwowano w okresie od 1999 do 2001 roku, po czym nastąpiła dekoncentracja. Od 2002 do 2004 roku ponownie miała miejsce koncentracja części rzeźnianej sektora. W przypadku rozbioru można było również wyróżnić dwa etapy. Od 1999 do 2001 roku dochodziło do koncentracji, w 2002 roku nastąpiło jej obniżenie i ponowna koncentracja do 2004 roku. Jedynie w przetwórstwie w okresie 1999-2004 koncentracja utrzymywała się na stałym wysokim poziomie. • Poza województwem podkarpackim, w tuczniki zaopatrywało się 7 z 16 badanych zakładów mięsnych. Były one sprowadzane z województwa lubelskiego, małopolskiego, świętokrzyskiego, kujawsko-pomorskiego, śląskiego, podlaskiego i lubuskiego. Skupem spoza województwa podkarpackiego są w przyszłości szczególnie zainteresowane zakłady mięsne o mocach ubojowych wyższych niż 20 jednostek przeliczeniowych na tydzień (20 sztuk świń dziennie powyżej 100 kg). W 2010 roku zarządzający zakładami planują, że skup spoza województwa wyniesie ponad 35% skupu ogółem. Ponadto 7 z 16 respondentów twierdziło, że pokrycie potrzeb surowcowych zakładów mięsnych w oparciu o trzodę chlewną z województwa podkarpackiego jest niemożliwe. Kierownictwo 3 badanych zakładów mięsnych planuje prowadzić własny chów, aby uniezależnić się od braków surowca. Świadczy to o konieczności zwiększenia chowu świń w województwie podkarpackim. • Kosztowny proces restrukturyzacji mikroprzedsiębiorstw i małych zakładów mięsnych był finansowany przede wszystkim ze środków własnych. W latach 1999-2002 w wydatkach na inwestycje środki własne stanowiły w tych dwóch grupach firm ponad 80%. Jedynie w 2003 roku, kiedy udział środków własnych w finansowaniu inwestycji w małych przedsiębiorstwach wynosił ponad 60%, korzystały one w większym niż do tej pory stopniu z kredytów preferencyjnych i na warunkach ogólnych oraz ze środków z uruchomionego funduszu SAPARD. Kierownictwa zakładów mięsnych, które nie zabiegały o uzyskanie kredytów preferencyjnych i środków z funduszy przedakcesyjnych, czyniły to głównie ze względu na wątpliwości związane ze skutecznością środków i czasochłonnymi procedurami poprzedzającymi otrzymanie pieniędzy. • Analiza statystyczna (test &Levene’a) dowiodła, że nie istnieje zależność pomiędzy kategorią zakładu nadaną przez Wojewódzką Inspekcję Weterynaryjną a wielkością zakładu mierzoną liczbą zatrudnionych pracowników. Kolejne zależności zostały zweryfikowane testem c2. Nie zaobserwowano zależności pomiędzy kategorią zakładu a wydatkami inwestycyjnymi, przypadającą na jednostkę przeliczeniową stosowaną przy określaniu mocy ubojowych. Wystąpiła natomiast zależność pomiędzy kategorią a mocami produkcyjnymi zakładu. Można było o niej mówić w odniesieniu do uboju w latach 1999-2000 i 2002-2004, w odniesieniu do rozbioru w latach 1999-2000 i 2003-2004 oraz do przetwórstwa w całym badanym okresie. Zakłady mięsne o dużych mocach produkcyjnych dostosowane do unijnych standardów otrzymywały kategorię A, o małych mocach natomiast B1. Bez względu na możliwości produkcyjne zakłady opóźnione w procesach restrukturyzacyjnych były przyporządkowywane do kategorii Streszczenia rozpraw doktorskich 149 B2 lub C. W latach 1999-2004 istniała również zależność pomiędzy kategorią zakładu w odniesieniu do każdego z uprawnień a statusem prawnym. Najsilniejsza była w odniesieniu do rozbioru. Zakłady mięsne, które prowadziły indywidualną działalność gospodarczą trafiały w latach 1999-2000 do kategorii B1 i B2, a od 2001-2004 przede wszystkim do B1 i C. W latach 1999-2003 przedsiębiorstwa, które posiadały kategorię A, były spółkami akcyjnymi, natomiast spółdzielnie w całym badanym okresie należały do kategorii B1 i B2. • Najmocniejszymi stronami sektora przetwarzającego żywiec wieprzowy w województwie podkarpackim są: elastyczność zakładów w dostosowywaniu się do zmian, kwalifikacje kadry i organizacja w sferze zarządzania. Słabymi stronami są wysokie ceny żywca oraz niestabilność cen i rynku surowców. Szanse dla sektora stwarza szybko przeprowadzony proces restrukturyzacji, chłonność rynku krajowego oraz możliwości eksportu na rynek unijny. Do najważniejszych zagrożeń można zaliczyć nieskuteczne zwalczanie przez rząd nieuczciwej konkurencji oraz trudności związane z pozyskiwaniem środków w ramach kredytów preferencyjnych i funduszy przedakcesyjnych. • Skup w oparciu o umowy kontraktacyjne stanowił zaledwie 27,6% skupu ogółem. W 2010 roku kierownictwa zakładów mięsnych planują objąć umowami kontraktacyjnymi 44,8% skupu. Będą one dotyczyć zarówno rolników z województwa podkarpackiego (59,7%) jak i spoza regionu (40,3%). Zakłady o małych mocach ubojowych są zainteresowane przede wszystkim krótkoterminowymi umowami kontraktacyjnymi z rolnikami tylko z regionu, natomiast te o średnich i dużych mocach ubojowych – umowami długoterminowymi. • Klasyfikacja EUROP nie pełni w województwie podkarpackim roli narzędzia podnoszącego mięsność tuczników. Jest prowadzona zaledwie w 3 z 16 badanych zakładów. Badani nie są jednak w stanie określić, jak kształtowała się mięsność na przestrzeni ostatnich 6 lat. Pozostałe zakłady mięsne albo nie zamierzają wprowadzać klasyfikacji EUROP, albo traktują ją jako obowiązek, który tylko podniesie koszty produkcji. Wnioski Przeprowadzone badania upoważniają do sformułowania następujących wniosków: 1. Zachodzące w ostatnich latach w sektorze przetwórstwa żywca wieprzowego przemiany już obecnie pozwalają wyodrębnić trzy grupy zakładów. W przyszłości podział ten będzie jeszcze bardziej wyrazisty. Pierwszą grupę stanowią zakłady mięsne o dużych mocach produkcyjnych, które produkują na rynek krajowy i na eksport, ze szczególnym uwzględnieniem zaopatrzenia sieci handlowych. Korzystają one z nowoczesnych i wydajnych technologii, w dużym stopniu poprawiających wyniki ekonomiczne. Drugą grupę tworzą średnie firmy, których rynkiem docelowym jest Podkarpacie i przylegające bezpośrednio województwa. Obecnie dostosowały się do unijnych standardów lub kończą wdrażanie systemów zapewnienia jakości. Również przed tymi zakładami otwiera się szansa produkcji na rynek unijny. Wytwarzają one bowiem często wyroby dobre jakościowo, według tradycyjnych receptur, chociaż droższe. Wiele sieci handlowych z Niemiec czy Francji jest zainteresowanych kupowaniem takich produktów w Polsce i dostarczaniem ich konsumentom swoich krajów. W ostatniej grupie znajdują się najmniejsze zakłady mięsne. Nie są one dostosowane do wymagań unijnych i zaopatrują mieszkańców miejscowości lub gminy, w której posiadają swoją siedzibę. Produkują produkty niszowe, regionalne specjały. 2. W sektorze przetwórstwa żywca wieprzowego będzie następowała dalsza konsolidacja ubojów. Przemawiają za tym względy ekonomiczne, gdyż ubój jest najkosztowniejszą 150 Streszczenia rozpraw doktorskich częścią łańcucha produkcji mięsnej, oraz względy sanitarno-weterynaryjne. Uboje będą dokonywane w dużych, przemysłowych ubojniach spełniających unijne wymogi, natomiast mniejsze przedsiębiorstwa będą rezygnować z uboju we własnym zakładzie. 3. Do 2007 roku zakłady mięsne zamierzają zmniejszać wydatki inwestycyjne. Okres intensywnych przeobrażeń, które objęły cały sektor przetwórstwa żywca wieprzowego wiązał się z poniesieniem wysokich kosztów. Obecnie przedsiębiorstwa funkcjonują na rynku unijnym i chcąc być konkurencyjnymi nadal muszą inwestować w nowoczesne technologie oraz w promocję produktów w krajach UE. Polski Związek Producentów, Eksporterów i Importerów Mięsa oraz Stowarzyszenie Rzeźników i Wędliniarzy powinny zatem podejmować więcej wspólnych działań w zakresie marketingu. Zakłady mięsne, przede wszystkim duże, które korzystały przy wdrażaniu systemów zapewnienia jakości ze środków z programu SAPARD, posiadają doświadczenie w ich pozyskiwaniu, nie mają więc obecnie problemów w staraniu się o środki finansowe z Sektorowego Programu Operacyjnego, który stanowi kontynuację programu SAPARD. Przeprowadzona analiza wykazała, że spośród 16 badanych przedsiębiorstw tylko 3 ubiegały się o środki finansowe z funduszy przedakcesyjnych. Aby zwiększyć zainteresowanie, należałoby kierownictwom zakładów mięsnych, które nie czyniły starań o środki z SAPARD-u, przedstawić korzyści jakie dawał ten program oraz zaznajomić z procedurami przyznawania pomocy. Zadania tego mogłaby się podjąć ARiMR. Pomoc jest potrzebna zwłaszcza małym przetwórniom, gdyż nie przejawiały one – jak do tej pory – zainteresowania tą formą pozyskiwania środków finansowych. Istnienie mikro- i małych przedsiębiorstw jest zasadne z ekonomicznego punktu widzenia, ponieważ zaopatrują biedniejsze obszary województwa. Ludności nie stać często na kupno droższych produktów dużych i renomowanych firm. Ponadto małe zakłady mięsne zagospodarowują produkcję małych, lokalnych hodowli zwierząt rzeźnych. 4. Poszukiwanie przez zakłady mięsne z województwa podkarpackiego surowca w innych regionach kraju oznacza, że wskazane jest zwiększenie pogłowia świń w regionie. Proces ten powinien się jednak odbywać przy większym, niż do tej pory, zaangażowaniu przedsiębiorstw. Działania ze strony zakładów mięsnych powinny polegać na podpisywaniu krótko- i długoterminowych umów kontraktacyjnych, zaopatrywaniu rolników w odpowiedni materiał hodowlany, organizowaniu spotkań instruktażowych dotyczących sposobu osiągania wysokiej jakości tusz czy też współpracy w organizowaniu grup i stowarzyszeń producentów. Należy dodać, że województwo podkarpackie należy do najczystszych regionów w Polsce. Przed rolnikami otwiera się szansa chowu świń w oparciu o zasady stosowane w rolnictwie ekologicznym. Produkty takie są poszukiwane obecnie na rynkach unijnych i osiągają wysokie ceny. Część zakładów mięsnych mogłaby podjąć się produkcji w oparciu o taki surowiec, co w przyszłości przyczyniłoby się do uzyskania lepszych efektów finansowych. Artur Stec Recenzje – Polemiki JÓZEF STANISŁAW ZEGAR Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB Warszawa Franciszek Tomczak: GOSPODARKA RODZINNA W ROLNICTWIE: UWARUNKOWANIA I MECHANIZMY ROZWOJU IRWiR-PAN, Warszawa 2005, 466 s. W Wydawnictwie Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN ukazała się nader interesująca i ważka książka prof. dr hab. Franciszka Tomczaka – polskiego akademika – znanego i uznanego badacza gospodarki chłopskiej (rodzinnej). Książka dotyczy problematyki ewolucji rolnictwa rodzinnego i wykorzystania doświadczeń krajów o różnym poziomie rozwoju gospodarczego w ustalaniu strategii i programu rozwoju rolnictwa polskiego. Zawiera ona próbę uogólnienia teoretycznego doświadczeń krajów wysoko rozwiniętych w zakresie rozwoju rolnictwa w postaci pewnego modelu, wspartego tu i ówdzie bezpośrednio lub pośrednio (poprzez przywołanie stosownych badań) faktografią. Ta analiza ma prowadzić do osiągnięcia celu, który został wyartykułowany jako „określenie i interpretacja współczesnej drogi i uwarunkowań rozwojowych rolnictwa rodzinnego” (s. 15). Rzecz przy tym idzie o skalę globalną (rolnictwo światowe), ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa polskiego. Temu ostatniemu poświęcono zresztą główną uwagę, poddając go bliższemu oglądowi, co jest oczywiście zrozumiałe ze względu na naturalną więź emocjonalną, a także przebytą interesującą drogę, obejmującą doświadczenia gospodarki centralnie planowanej oraz transformacji systemowej. Wartość poznawcza pracy tkwi jednak – w moim przekonaniu – przede wszystkim w tym pierwszym, ponieważ problematyka rozwoju rolnictwa polskiego była już przedmiotem wielu prac, w tym również autorstwa prof. F. Tomczaka, co zresztą znajduje wyraźne odzwierciedlenie w pracy przez spożytkowanie dotychczasowych publikacji Autora i wielu innych badaczy rolnictwa polskiego. Praca prof. F. Tomczaka zasługuje na szczególną uwagę zarówno ze względu na Autora, jak i meritum – przekazywane treści. Otóż prof. Franciszek Tomczak znany jest jako wnikliwy badacz gospodarki rodzinnej (chłopskiej) w Polsce oraz w innych krajach, w tym tak odmiennych pod względem relacji czynników produkcji i tradycji kulturowych, jak Stany Zjednoczone i Japonia. Wielokrotnie, w okresie tzw. uspołecznienia czy socjalizacji rolnictwa, prof. F. Tomczak stawał w obronie gospodarki chłopskiej (rodzinnej) w Polsce, wskazując na jej zalety i możliwości 152 Recenzje – Polemiki rozwojowe. Interesujące jest zatem spojrzenie Autora na przyszłość tej gospodarki w nowych uwarunkowaniach ustrojowych oraz w dobie procesów globalizacyjnych i integracyjnych. Obecnie postawa prof. F. Tomczaka wobec tej formy gospodarowania w rolnictwie jest daleko bardziej krytyczna i nacechowana sceptycyzmem co do jej przyszłości. Stwarza to możliwość poznania argumentów na rzecz dokonanego przewartościowania kwestii chłopskiej, a także pobudza do zadumy nad losem chłopów, którzy przez tysiące lat nadawali ton rozwojowi cywilizacji ludzkiej. Nie sposób nie podkreślić, iż recenzowana praca stanowi znaczący wkład w objaśnienie ewolucji gospodarki chłopskiej i w ogóle rolnictwa, a przy tym wyśmienite kompendium wiedzy o rolnictwie rodzinnym i mechanizmach jego rozwoju. Ale przede wszystkim zawiera interesujące doświadczenia Autora i – w pewnym sensie – podsumowanie wyników Jego wieloletnich badań. Podsumowanie, tym bardziej wartościowe, iż zawarte jest w postaci pewnego, eleganckiego zresztą modelu, przekazującego bardzo sugestywnie ważkie treści o prawidłowościach rozwojowych rolnictwa. Rozumowanie Autora, prowadzące do uzasadnienia modelowej drogi ewolucji rolnictwa, znajduje wyraz w strukturze pracy, obejmującej: uogólnienie empiryczne rozwoju krajów znajdujących się w różnych stadiach – etapach rozwoju (rozdz. I), siły zewnętrzne rozwoju (rozdz. II), uwarunkowania krajowe przemian rolnictwa rodzinnego w Polsce (rozdz. III), mechanizm zmian i ewolucji gospodarstw rodzinnych (rozdz. IV), uwarunkowania wynikające z procesów integracyjnych i globalizacyjnych (rozdz. V). Rozwinięcie wybranych aspektów sił wewnętrznych rolnictwa rodzinnego zostało dokonane w rozdz. VI (rolnictwo rodzinne jako small business), zaś zagadnienia strategii rozwoju rolnictwa polskiego w kontekście mechanizmu rozwoju rolnictwa rodzinnego w rozdz. VII. Pracę wieńczy Zakończenie, w którym skoncentrowano się na przyszłości rolnictwa rodzinnego w Polsce. Przyszłość zawiera się w konstatacji, iż „rolnictwo polskie wchodzi po prostu na drogę farmerską, rozumianą jako kolejny etap rozwojowy na drodze chłop – rolnik – farmer” (s. 360). Nie sposób oczywiście przedstawić chociażby w największym skrócie całego bogactwa, wielowątkowej zresztą, pracy. Wobec tego ograniczymy się do podstawowej kwestii – w naszym oglądzie uznając za nią model zmian – rozwoju rolnictwa, którą najzwięźlej określa się jako drogę „od chłopa do farmera”, a ostatnio do „agrobiznesmena”, czy od gospodarstwa chłopskiego do przedsiębiorstwa agrobiznesowego. Na taką drogę wskazywano już wcześniej, podobnie jak na relacje ekonomiczne rolnictwa i „reszty” gospodarki. Prof. F. Tomczak nadał jednak tej drodze modelowy charakter z bogatą podbudową teoretyczną i empiryczną, ukazując jednocześnie stadia rozwojowe (chłop – rolnik – farmer – agrobiznesmen) oraz sposób przejścia do kolejnego stadium. Co więcej, modelową drogę rozwoju rolnictwa powiązał z pewnymi relacjami (współzależnościami) makroekonomicznymi, co ma umożliwiać przewidywanie dalszej drogi rozwoju rolnictwa krajów słabiej rozwiniętych, w tym także Polski. Stanowi to o niezaprzeczalnej wartości pracy i już samo jest wystarczającym powodem do jej przestudiowania. Recenzje – Polemiki 153 Podstawowa konkluzja pracy, szczególnie ważna dla Polski, to uznanie przedstawionej modelowej drogi rozwoju rolnictwa za uniwersalną, a zatem nieuchronną także dla polskiego rolnictwa. Stwierdza to wprost Autor, wskazując na jednolitość tendencji rozwoju rolnictwa i gospodarstw rolnych na świecie, pisząc w zakończeniu: „Model współczesnego rozwoju polskiego rolnictwa, w tym dominującej, rodzinnej, chłopskiej gospodarki rolnej, kształtowany jest przez tendencje restrukturyzacyjne gospodarki rolniczo-żywnościowej, jakie zachodzą na świecie i w Europie, a Polska nie jest i nie będzie w tym zakresie wyjątkiem” (s. 374). Stwarza to możliwość określenia na tej podstawie miejsca, uwarunkowań rozwojowych i przyszłości rolnictwa w Polsce, które nieuchronnie podąża tropem krajów wyżej rozwiniętych. To nader ważna konstatacja, o daleko idących skutkach praktycznych. Wniosek o tożsamości, a raczej podobieństwie czy zbieżności dróg rozwojowych krajów mniej rozwiniętych do dróg krajów wyżej rozwiniętych został także wyprowadzony z postawionej hipotezy badawczej, którą daje się ująć w stwierdzeniu, iż mechanizmy ewolucji gospodarki rodzinnej zależą od PKB (GNP) i wydajności pracy w rolnictwie. Ogólny rozwój gospodarczy niewątpliwie stanowi główną siłę sprawczą zmian w rolnictwie. Na rzecz tej tezy przytoczono w pracy stosowne dane empiryczne dla krajów świata, które posłużyły do wykreślenia krzywych ilustrujących współzależności: im wyższy PKB per capita, tym wyższa wydajność pracy w rolnictwie, a także niższy udział rolnictwa w tworzeniu PKB oraz w zatrudnieniu. Fakty, na podstawie których wykreślono krzywe współzależności, są oczywiste i nie podlegają podważeniu. Stanowią one ważną busolę dla projektowania polityki wobec rolnictwa. Wykorzystanie modelu ewolucji do prognozowania (przewidywania) jest niezwykle ważne dla polskiego rolnictwa (Polski w ogóle), ponieważ przekracza ono półmetek na tej modelowej drodze. Jeżeli więc model wskazywałby na nieuchronność tej modelowej drogi rozwoju (chłop – ... – agrobiznesmen), to przewidywanie przyszłości byłoby wyłącznie wynikiem rachunku (relacji ekonomicznych), a nie także polityki. Na gruncie dotychczasowych doświadczeń taka konstatacja wydaje się być trafna i niepodważalna, ergo bezdyskusyjna. Jednak dobrym prawem, a nawet obowiązkiem badacza naukowego jest przede wszystkim wątpić. Otóż – i tu różnię się z prof. F. Tomczakiem – mam pewne wątpliwości co do nieuchronności, a tym bardziej celowości przyjęcia strategicznego kursu wedle takiej drogi. Na rzecz potrzeby pogłębionej refleksji nad podniesioną kwestią przemawiają co najmniej dwa powody. Pierwszy powód jest natury pozaekonomicznej – bardziej osobisty, osadzony w aksjologii. Otóż uważam, iż społeczeństwa mają prawo do marzeń, zaś zadaniem polityki jest działanie na rzecz ich spełnienia, aczkolwiek nie wszystkie marzenia się spełniają. Model rolnictwa agrobiznesowego, zapewniający wysoką efektywność ekonomiczną i wydajność pracy, ma także wiele wad związanych z degradacją środowiska naturalnego i środowiska społeczno-kulturowego, walorami zdrowotnymi i smakowymi produktów żywnościowych, dobrostanem zwierząt, a także ograniczaniem wolności farmerów w podejmowaniu decyzji produkcyjnych (ekonomicznych) przez korporacje agrobiznesu. Te wady coraz bardziej są uświadamiane przez społeczności ludzkie. 154 Recenzje – Polemiki Powód drugi jest bardziej konkretny – natury ekonomicznej. Poświęcę mu nieco więcej uwagi. Otóż na początku zauważę, iż stadium agrobiznesu zostało wprawdzie osiągnięte przez niektóre kraje najwyżej rozwinięte (USA), a właściwie przez część rolnictwa amerykańskiego, jednak wątpliwe czy może stać się ono udziałem dominujących w świecie krajów rozwijających się – poza wyjątkami. Dostrzega to prof. F. Tomczak, słusznie konkludując, iż ¾ ludności świata nie ma szans na zwiększenie GNP (PKB) naśladując kraje rozwinięte, a zatem zapewne i amerykański model rozwoju rolnictwa. Zagadnienie to jest jednak bardzie złożone. Nie ulega wątpliwości, iż obecne stadium rozwoju rolnictwa amerykańskiego (agrobiznesu) nie jest końcowym stadium w rozwoju rolnictwa. Jakie będzie następne? Trudno tu o uchylenie zasłony przyszłości. Pojawia się jednak coraz więcej oznak wskazujących na zasadniczą zmianę paradygmatu rozwoju rolnictwa. Ścierają się tu potężne siły procesów globalizacyjnych i motywu prywatnej korzyści ekonomicznej oraz rosnącej świadomości ekologicznej, wyrastającej z twardych ograniczeń środowiskowych. Narasta również świadomość znaczenia pozaekonomicznych aspektów działalności ludzkiej. Obecnie panujący paradygmat rozwoju rolnictwa eksponujący korzyść mikroekonomiczną, wyodrębnienie produkcji rolniczej ze środowiska przyrodniczego oraz postęp techniczny, bez oglądania się efekty zewnętrzne, wyraźnie się załamuje w świetle twardych relacji ekonomicznych (na przykład relacja cen paliw do cen produktów roślinnych), skutków dla środowiska naturalnego imputowanej intensyfikacji rolnictwa oraz świadomości utraconych korzyści w warstwie społeczno-kulturowej. Również coraz bogatsi konsumenci zwracają większą uwagę na walory zdrowotne i smakowe żywności. Znajduje to wyraz w polityce, co można obserwować na przykładzie europejskiego modelu rolnictwa, który leży u podstaw obecnej wspólnej polityki rolnej, a odbiega znacząco od modelu amerykańskiego. Do tego dochodzi niezwykle potężny czynnik postępu, który zmienia zasadniczo charakter – coraz mniej kojarzy się z użyciem zasobów wyczerpywanych i traktowaniem zwierząt gospodarskich jedynie utylitarnie, a coraz bardziej opiera się na wiedzy w wykorzystaniu sił natury – także w drodze manipulacji genowych – dla zwiększania produkcji żywności oraz w kojarzeniu wytwórczości rolniczej z wymogami środowiskowymi i społecznymi. Konkludując, paradygmat rozwoju wedle modelu rolnictwa industrialnego traci pole na rzecz nowego paradygmatu rozwoju zrównoważonego. Już obecnie widoczne jest słabnięcie jednych cech rolnictwa industrialnego, przy dalszym utrzymywaniu się innych. O tym pierwszym można mówić w odniesieniu do intensyfikacji produkcji rolniczej przy wykorzystaniu środków chemii rolnej oraz sztucznych środków farmakologicznych, specjalizacji i koncentracji pól uprawnych. Nadal umacnia się natomiast motyw zysku (korzyści ekonomicznej) oraz włączanie gospodarstw rolnych w łańcuchy żywnościowe integrowane przez wielkie korporacje przemysłowe bądź handlowe. Ale i tu pojawiają się symptomy odwrotu w kierunku bezpośrednich więzi producentów i konsumentów, co zresztą znakomicie ułatwia Internet. Sceptycyzm co do praktycznego wykorzystania modelu dla projektowania strategii rozwoju polskiego rolnictwa absolutnie nie podważa wartości samego modelu ani możliwości wykorzystania go w kreśleniu scenariuszy rozwojowych. Recenzje – Polemiki 155 Przeciwnie, wykorzystanie go umożliwia ukazanie nam potencjalnych skutków pościgu za pociągiem krajów wysoko rozwiniętych. Trzeba tu jednak uwzględniać przestawianie „zwrotnic” na sposoby produkcji i organizacji rolnictwa bardziej przyjazne dla środowiska przyrodniczego i społecznego. Przedstawiony model można było uznawać za uniwersalny w warunkach panowania paradygmatu rozwoju industrialnego, natomiast trudno pozbyć się wątpliwości co do jego uniwersalności w warunkach przechodzenia do paradygmatu zrównoważonego. Pryncypia tego ostatniego nie do końca zostały sformułowane. Nie znamy też dalszej ewolucji rolnictwa, ani wartości utraconych korzyści. Zagadnienia te wymagają rozpoznania z uwzględnieniem nowych wyzwań i uwarunkowań. Wiele analiz długookresowych wskazuje na przebieg rozwoju wedle krzywej logistycznej. Ma to miejsce również w przypadku rozwoju rolnictwa, także w odniesieniu do koncentracji i skali produkcji, co może sugerować, iż w ramach obecnego paradygmatu zbliżamy się do kresu, do wyczerpania potencjalnych możliwości. Kończąc, chcę podkreślić ponownie wartość pracy, również jej znaczenie jako inspiracji do stawiania pytań i refleksji. Jej przydatność wykracza daleko poza relatywnie wąski krąg osób profesjonalnie związanych z rolnictwem. Praca wnosi także wkład w metodologię nauk ekonomicznych i społecznych. Kronika EKONOMICZNE ASPEKTY PRODUKCJI I PRZETWÓRSTWA MLEKA W POLSCE 2 lutego 2006r. w Sali Senatu Pałacu Rektorskiego SGGW odbyła się konferencja naukowa pt. Ekonomiczne aspekty produkcji i przetwórstwa mleka w Polsce (stan i kierunki zmian), zorganizowana przez Katedrę Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW i Katedrę Zarządzania Przedsiębiorstwami AR w Szczecinie. Konferencja zgromadziła grono osób związanych bezpośrednio z produkcją i przetwórstwem mleka (rolników, członków związków przetwórców i spółdzielni mleczarskich) oraz pracowników naukowych zajmujących się badaniem tego sektora. Specjalnym gościem konferencji był przedstawiciel Federalnego Instytutu Rolniczego z Niemiec – dr Torsten Hemme. Uczestników konferencji powitali prof. dr hab. W. Ziętara oraz prof. dr hab. B. Klepacki podkreślając, iż jednym z celów konferencji jest analiza organizacyjnych i ekonomicznych problemów produkcji mleka. Referat wprowadzający, opisujący współpracę sieci zrzeszających producentów i przetwórców mleka wygłosił prof. dr hab. M. Świtłyk, który szczegółowo przedstawił organizację i badania Europejskiego Związku Producentów Mleka (European Dairy Farmers – EDF). Przedstawił historię powstania EDF oraz prowadzonych w jej ramach analiz kosztów produkcji mleka. Referent podkreślał, iż celem EDF nie jest jedynie badanie kosztów produkcji mleka w zależności od systemu produkcji, lecz również wymiana doświadczeń pomiędzy rolnikami z różnych krajów Europy. Polska jako sześcioletni członek systemu początkowo badała 8 gospodarstw, a w 2004 r. – 29. W ramach polskiego odcinka działalności EDF tworzone są raporty krajowe oraz analizy danych na poziomie gospodarstwa i ich odniesienia do średnich z pozostałych krajów będących członkami sieci. Poza charakterystyką EDF referent krótko przedstawił również International Farm Comparison Network – IFCN Dairy (niezależną, otwartą sieć o zasięgu światowym ) i IFCN Cream Club (zrzeszenie 100 czołowych producentów mleka). Dr Torsten Hemme wygłosił referat pt. „Ekonomiczne aspekty produkcji mleka na świecie”. W swoim wystąpieniu zobrazował trendy w poziomie cen mleka od 1981r. do chwili obecnej. Ukazał obszary skoncentrowania produkcji mleka na poszczególnych kontynentach, zróżnicowanie wielkości farm i stad oraz powiązane z tym zróżnicowanie kosztów produkcji. W kolejnej części referatu przedstawił trendy światowe w eksporcie i imporcie mleka i jego przetworów, a także ich odniesienie do poziomu konsumpcji i kosztów produkcji. Zwrócił uwagę na szybkość zmian zachodzących w technologii produkcji mleka oraz na globalizację rynku i perspektywę uwolnienia cen. Wśród trendów globalnych duży nacisk położono na regionalizację systemów utrzymania, poziomu kosztów produkcji i poziomu cen, a wreszcie na decyzje WTO. Przeciwstawiono kosztochłonną produkcję mleka w USA, Kanadzie i UE-15 niskim kosztom produkcji w Oceanii, Azji i Ameryce Południowej. Prof. dr hab. W. Ziętara w referacie pt. „Stan i kierunki zmian produkcji mleka w Polsce” prezentował zmiany pogłowia (spadek z 5 mln do 2,7 mln szt.) i obsady krów w okresie od 1990r. do chwili obecnej oraz strukturę towarowej produkcji zwierzęcej w latach 2001-2004. Z badań wynikało, iż udział mleka i żywca wołowego w produkcji Kronika 157 towarowej wynosił około 40% – co przekłada się bezpośrednio na poziom dochodu rodzin rolniczych i ich sytuację bytową. Referent podkreślił pozytywne zjawisko, jakim jest wzrost jednostkowej wydajności krów, przy jednoczesnej stabilizacji pogłowia w ostatnich latach. Ukazał postępującą polaryzację gospodarstw mlecznych i regionalizację produkcji, nawiązał również do związku formy własności gospodarstwa z prowadzeniem produkcji mleka (problem najmu wyspecjalizowanego personelu). Referat dr E. Kołoszycz pt. „Koszty produkcji mleka w Polsce i wybranych krajach UE” dotyczył głównie wpływu skali produkcji mleka na poziom kosztów, przychodów i dochodów, z uwzględnieniem kosztu pasz i pracy. Analiz dokonano na podstawie danych bazy polskiego EDF. W referacie porównano wydajności krów, koszty bezpośrednie produkcji mleka w badanych gospodarstwach, a także oszacowano koszt ziemi, pracy własnej i kapitału, porównano uzyskiwane dopłaty i subsydia oraz przeanalizowano rentowność badanych gospodarstw. W podsumowaniu zawarto porównanie polskiej grupy EDF do wybranych krajów UE. Wydajność mleczna krów w Polsce jest zbliżona do wydajności osiąganej w Irlandii i Węgrzech. Polska na tle badanej próby jest krajem o najniższych kosztach bezpośrednich, natomiast najwyższe koszty zanotowano na Węgrzech, czego powodem były problemy gospodarstw węgierskich z wykorzystywaniem ziemi pod produkcję pasz i konieczność korzystania z pasz zakupionych. Najwyższe koszty pracy odnotowano we Francji i Szwecji, natomiast Węgry i Polska znalazły się w grupie o najniższych kosztach pracy. Niestety, porównanie przychodów z produkcji mleka nie jest korzystne dla Polski – na tle badanej próby osiągnamy najniższe wartości. Porównując jednak dochody rolnicze – wartości uzyskiwane przez polskie gospodarstwa były zbliżone do poziomu dochodu rolniczego w Niemczech Wschodnich, a w przeliczeniu dochodu rolniczego na 100 kg FCM do Wielkiej Brytanii. Dr A. Parzonko w referacie „Efektywność produkcji mleka w Polsce i wybranych krajach UE” przedstawił w ujęciu terytorialnym zmiany w koncentracji produkcji mleka, a w drugiej części referatu dokonał analizy efektów zwiększenia skali produkcji w czterech gospodarstwach posiadających odpowiednio: 7, 15, 30 i 50 szt. krów mlecznych. Analiza została przeprowadzono w dwóch scenariuszach: optymistycznym i pesymistycznym przy założeniu 2 wariantów: odważnego i ostrożnego. Modelowe rozważania miały na celu udzielenie odpowiedzi na pytanie o ekonomiczne skutki zwiększenia skali produkcji. We wnioskach referent stwierdził, iż dopiero posiadanie stada 30 szt. zapewniało wyniki generujące dochód, stado 15 szt. przynosiło niski dochód niepokrywający części kosztów własnych czynników produkcji, natomiast gospodarstwa ze stadem 7 szt. miały niewielkie szanse na wzrost skali produkcji. W dyskusji podsumowującej pierwszą część konferencji głos zabrała dr hab. J. Seremak-Bulge zwracając uwagę, iż w okresie ostatnich 15-tu lat nastapił postęp organizacyjny w zakresie produkcji mleka w Polsce, pomimo braku poprawy struktury agrarnej. Natomiast koncentracja produkcji mleka była motywowana wyłącznie uwolnieniem mechanizmów rynkowych. W drugiej części konferencji referaty wygłosili dr A. Malak-Rawlikowska, dr P. Kasztelan oraz dr M. Pietrzak. W referacie dr A. Malak-Rawlikowskiej „Kwotowanie produkcji mleka i jego skutki na przykładzie wybranych krajów UE” zaprezentowano organizację kwotowania produkcji mleka w czterech państwach: Holandii, Niemczech, Danii i Francji. Referentka umiejscowiła system kwot pośród narzędzi WPR, zarysowała legislację unijną dotyczącą kwotowania produkcji, a także przedstawiła wpływ elementów systemu kwot (transferów, rezerw krajowych i programu wykupu kwot) na rynek mleka. Omówiła także mechanizmy oddziaływania 158 Kronika 4 państw na wysokość produkcji mleka z zastosowaniem wymienionych narzędzi. Końcowa część referatu zawierała ocenę opłacalności „inwestycji w kwotę” w danych państwach oraz zobrazowanie wpływu systemu kwot na spowolnienie procesu koncentracji. Dr P. Kasztelan w referacie „Aktualne problemy kwotowania produkcji mleka w Polsce” przedstawił liczbowo wielkość przyznanej Polsce kwoty mlecznej na tle UE-25, porównał poziom spożycia produktów mlecznych w Polsce, UE-15 i UE-25, zaprezentował także wykorzystanie kwoty mlecznej w latach 2004/2005 i 2005/2006. Dużo miejsca poświęcił prognozom przekroczenia limitów w roku 2005/2006 i konsekwencjom, jakie czekają producentów mleka. Referent zobrazował możliwe sposoby oddziaływania na poziom kwoty na poziomie państwa i negocjacji unijnych. Jednym z omawianych rozwiązań były transfery kwoty bezpośredniej na hurtową. W referacie zawarto też prognozy rozwoju rynku mleka po roku 2005/2006 oraz zwrócono uwagę na wyraźny wpływ regionalizacji i małej stabilności prawa na trudności przy sporządzaniu analiz i prognoz. Ostatni referat wygłosił dr M. Pietrzak „Przetwórstwo, handel i konsumpcja produktów mlecznych w Polsce - stan i kierunki zmian”. Przy współudziale mgra P. Szajnera referent dokonał badań rynku mleka i stworzył mapę grup strategicznych w sektorze przetwórstwa mleka. W referacie zobrazowano strukturę asortymentową przetworów w 1999 r. i 2004 r., przedstawiono zmiany struktury podmiotowej przetwórstwa (przyspieszenie procesów koncentracji), a także dokonano symulacji konkurencyjności polskiego przetwórstwa mleka względem niemieckiego. We wnioskach podkreślono malejącą rolę sprzedaży bezpośredniej, dynamiczne zmiany struktury handlu detalicznego oraz rosnącą rolę marek sieci handlowych. W dyskusji podsumowującej konferencję prof. dr hab. H. Runowski odniósł się do kwestii opłacalności przekroczenia limitu kwoty mlecznej przez producenta hurtowego. Aby zobrazować ten frapujący problem, przedstawił symulację dla gospodarstwa produkującego ilość referencyjną 3 mln litrów – przekroczoną o 500 tys. litrów. Omawiając poziom kary (zależny od współczynnika realokacji), dyskutant równocześnie wykazał wzrost dochodu gospodarstwa spowodowany zwiększonym przychodem ze sprzedaży mleka. W odpowiedzi na zaprezentowaną przez prof. Runowskiego symulację prof. J. Szarek (KHB AR) postulował rozwój produkcji żywca wołowego (wzrost pogłowia krów mamek i zagospodarowanie mleka o niższych parametrach jakościowych). Prof. Szarek proponował zmianę filozofii w zakresie produkcji mleka: odejście od maksymalizacji wydajności jednostkowej (wysokie koszty reprodukcji i leczenia), przy równoczesnym wydłużeniu okresu laktacji sztuk wysokowydajnych. Dyskutant podkreślał również konieczność zwiększenia wielokrotności doju i większą dbałość o poziom zawartości białka w mleku. Wystąpienie W. Kownackiego (SPM „Mućka”) dotyczyło barier i niepewności legislacyjnych oraz związanych z tym problemów decyzyjnych rolników. Dyskutant zwrócił uwagę na długość cyklu produkcyjnego bydła mlecznego i znikome możliwości zmniejszania wysokości produkcji w trakcie jej trwania. Małej elastyczności produkcji mlecznej przeciwstawił niepewność producentów mleka co do zasad prawnych naliczania kar za przekroczenie limitów mlecznych. Dr J. Żuk (SGGW) w swoim wystąpieniu kładł nacisk na konieczność właściwego przygotowania polskich reprezentantów w kolejnych negocjacjach dotyczących WPR, w tym aspektów kwot mlecznych. Prezes Cz. Janicki (Chodów), jako reprezentant producentów mleka zwracał uwagę na brak pewności rolników w chwili decyzji o zakupie kwoty mlecznej. Podkreślił, iż produkcję mleczną charakteryzuje ograniczona możliwość szybkiej zmiany wysokości produkcji, zaś niestabilne i nieprzewidywalne prawo nie zachęca do inwestycji. Kronika 159 Również W. Broś (KZSM) zwracał uwagę na legislacyjne trudności przy decyzjach o „inwestycjach w kwotę mleczną”. Sz. Skomra (SPOMLEK) zabierając głos podkreślił związki ustawodawstwa polskiego z nowelizacjami prawa unijnego – usprawiedliwiając poniekąd zmienność przepisów i opóźnienie ich publikacji. Równocześnie zwrócił uwagę na niewystarczającą produkcję materiału hodowlanego w polskich gospodarstwach i potrzebę importu jałowizny. K. Maj (Milk May) zwrócił uwagę na niedostateczne odnowienia stad - zwłaszcza w okresie przedakcesyjnym i związane z tym opóźnienia we wzroście poziomu produkcji mleka klasy ekstra w okresie „wypracowania krajowej kwoty mlecznej”. S. Michalski w swej wypowiedzi przypomniał opracowanie Skorygowanego Programu Restrukturyzacji Mleczarstwa oraz postulował potrzebę objęcia badaniami socjologicznymi grupy gospodarstw „wypchniętych” z produkcji mleka. Całość konferencji została podsumowana przez prof. dr hab. H. Runowskiego, który zwrócił uwagę na terytorialne zróżnicowanie produkcji mleka na świecie i zróżnicowanie kosztów. Tradycyjne rejony produkcji mleka na świecie, takie jak Europa, znajdą się pod ciśnieniem konkurencji. Procesy te zostaną wzmocnione postępującą liberalizacją rynku mleka. W tej sytuacji wystąpi potrzeba koncentracji w sektorze produkcji i przetwórstwa mleka. Szczególną rolę odgrywać będzie wiedza – czynnik produkcji niemal tak samo ważny jak postęp biologiczny, techniczny i organizacyjny. To właśnie wiedza w realiach liberalizacji rynku mleka, coraz trudniejszych warunków rywalizacji, może decydować o konkurencyjności polskich producentów – gdyż tylko zrozumienie otoczenia pozwoli na właściwe dostosowania w zakresie produkcji i przetwórstwa mleka. Katarzyna Bańkowska WYBRANE PROBLEMY RACHUNKOWOŚCI ROLNICZEJ I FADN W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ W dniu 21 kwietnia 2006 r. w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie odbyła się konferencja naukowa podejmująca problematykę rachunkowości rolnej i systemu FADN w krajach Unii Europejskiej. Organizatorami konferencji byli: Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych, Podyplomowe Studia Rachunkowości Gospodarstw Rolniczych i Przedsiębiorstw Wydziału Ekonomiczno-Rolniczego SGGW oraz Krajowe Stowarzyszenie Księgowych w Rolnictwie. W Radzie Programowej Konferencji uczestniczyli prof. H. Runowski, prof. W. Ziętara, dr T. Kondraszuk, dr L. Goraj oraz dr E. Tchorzewska. W konferencji wzięło udział ponad siedemdziesiąt osób – przedstawiciele instytutów naukowych, akademii rolniczych, akademii ekonomicznych oraz przedstawiciele świata praktyki. Wśród zaproszonych gości wymienić należy: dr R. Sassa – Dyrektora KujawskoPomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego, dr L. Goraja – kierownika Zakładu Rachunkowości Rolnej Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (IERiGŻ), dr B. Matusza – Dyrektora Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie. L. Gorajowi towarzyszyła grupa pracowników Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ, między innymi dr D. Osuch – Kierownik Pracowni Zasilania i Zarządzania Bazą Danych, mgr inż. K. Grabowska – Kierownik Pracowni Metodyki i Szkolenia oraz pracownik Zakładu Rachunkowości Rolnej – dr A. Smolik. Głównym celem konferencji było przedstawienie najważniejszych problemów dotyczących Systemu Zbierania i Wykorzystywania Danych Rachunkowych z Gospodarstw Rolnych (FADN) oraz stworzenie możliwości do dyskusji na temat słabych i mocnych stron tego systemu, wprowadzania ulepszeń itp. Zaprezentowano jedenaście referatów w dwóch sesjach, z których pierwsza dotyczyła przede wszystkim funkcjonowania systemu FADN oraz zagadnień rachunkowości rolnej, druga natomiast zagadnień związanych z rachunkowością dla potrzeb zarządzania w gospodarstwach oraz przedsiębiorstwach rolniczych. Uczestników konferencji przywitał prof. B. Klepacki, który zwrócił szczególną uwagę na rolę, jaką odgrywa system FADN w pozyskiwaniu danych do badań naukowych oraz konieczność podejmowania prób ulepszania FADN w celu doskonalenia jakości tych danych. Pierwszą sesję poprowadził dr T. Kondraszuk – Kierownik Podyplomowych Studiów Rachunkowości Gospodarstw Rolniczych i Przedsiębiorstw SGGW. Funkcjonowanie systemu FADN, jego cele oraz zasady przedstawił w swoim wystąpieniu dr L. Goraj. Omówił priorytet systemu, jakim jest pozyskiwanie danych rachunkowych z reprezentatywnej próby gospodarstw rolnych i dostarczanie ich do Sieci Danych Rachunkowych. Przy pomocy odpowiednich narzędzi statystycznych wyznacza się reprezentatywną próbę gospodarstw rolnych dla pola obserwacji Polskiego FADN. Ustalona liczebność próby Polskiego FADN, zaakceptowana przez Komisję Europejską liczy 12100 gospodarstw, co oznacza, że jedno gospodarstwo rolne uczestniczące w Polskim FADN Kronika 161 reprezentuje średnio około 62 gospodarstwa znajdujące się w polu obserwacji Polskiego FADN. Referent przedstawił także szczegółowe zasady funkcjonowania systemu oraz jego główne wady i zalety. Wystąpienie wzbudziło duże zainteresowanie, czego dowodem było mnóstwo pytań oraz późniejsza dyskusja. Kolejnym referentem była dr K. Grabowska, która przedstawiła polskie oraz unijne procedury kontroli jakości otrzymywanych danych źródłowych do systemu FADN. Zwróciła uwagę na konieczność ulepszenia stosowanych dotychczas zasad kontrolowania informacji pozyskiwanych z gospodarstw oraz niemożność sprawdzenia prawdziwości niektórych danych. Tylko rzetelne, dokładne informacje na temat zjawisk występujących w gospodarstwach objętych systemem FADN umożliwiają uzyskanie wyników badań odzwierciedlających rzeczywistość. Organizację i przetwarzanie danych w polskim FADN omówił w swoim wystąpieniu dr D. Osuch. Ukazał procedury organizacji oraz przetwarzania informacji pochodzących z gospodarstw objętych systemem FADN oraz przedstawił główne trudności i problemy towarzyszące organizacji tych danych. Zasad przygotowywania raportów dla rolników uczestniczących w polskim FADN dotyczył referat dr A. Smolika. Korzyści z opracowywania raportu są dla rolnika między innymi następujące: uzyskanie we właściwym czasie niezbędnych danych przydatnych do podejmowania prawidłowych decyzji w gospodarstwie rolnym; informacja o kondycji finansowej gospodarstwa, jego sytuacji majątkowej i kapitałowej; pomoc w sporządzaniu planów taktycznych, operacyjnych i strategicznych dla gospodarstwa rolniczego oraz możliwość kontroli funkcjonowania gospodarstwa. Autor podkreślił również duże znaczenie standardowego raportu dla rolników pod kątem późniejszego opracowywania danych przez instytucje FADN. Swoimi doświadczeniami związanymi z FADN w województwie kujawsko-pomorskim podzielił się z uczestnikami posiedzenia dr R. Sass. Większość uczestników szkoleń organizowanych przez Ośrodek Doradztwa Rolniczego, którego dyrektorem jest autor wystąpienia, podkreślała, że podejmowanie decyzji na podstawie nieprawdziwych danych o gospodarstwie nie jest możliwe, ponieważ nie odzwierciedlają one faktycznego stanu. Referent przedstawił główne problemy, z jakimi zetknął się podczas szkoleń i najważniejsze doświadczenia dotyczące funkcjonowania systemu FADN w województwie kujawskopomorskim. Kolejnym z referentów miał być J. M. Tweddle – przedstawiciel systemu FADN w Szkocji. Niestety z nieprzewidzianych przyczyn nie mógł on uczestniczyć w konferencji, jednak wszyscy zainteresowani mogli zapoznać się z treścią referatu i zadawać ewentualne pytania za pośrednictwem poczty elektronicznej. Artykuł przedstawiał zasady, cele oraz przede wszystkim różnice między systemami FADN w Polsce oraz w Szkocji. Po zakończeniu pierwszej sesji tematycznej wywiązała się dyskusja. Największe zainteresowanie wzbudziły referaty dr Romana Sassa oraz dr Lecha Goraja. Pytania dotyczyły głównie kwestii sposobów rozwiązywania problemów związanych z pozyskiwaniem danych w systemie FADN oraz możliwości mobilizowania rolników do ujawniania prawdziwych informacji dotyczących zjawisk, które rzeczywiście miały miejsce w gospodarstwie – czyli uzyskiwania jak najlepszych jakościowo informacji. Zwrócono uwagę także na fakt, że rolnicy niechętnie udostępniają cała prawdę np. o dochodach z gospodarstwa (dr T. Kondraszuk, dr E. Tchorzewska z Katedry Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW). Kolejne pytania dotyczyły reprezentatywności gospodarstw uczestniczących w systemie FADN. 162 Kronika Drugiej sesji przewodniczył prof. W. Ziętara – Kierownik Katedry Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW. Pierwszy z referentów – dr T. Kondraszuk przedstawił nową wizję rachunkowości dla potrzeb zarządzania w referacie pt. „Rachunkowość na potrzeby zarządzania – nowe spojrzenie na księgowość gospodarczą”. Przydatność rachunkowości dla potrzeb zarządzania, podejmowania decyzji zależy od wielu czynników, przede wszystkim od jakości i prawdziwości danych zawartych w sprawozdaniach i raportach. Kolejnym referentem był mgr S. Jarzębowski – doktorant w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW, który przedstawił referat współautorstwa dr inż. J. Żuka nt.: „Baza i bank danych do zarządzania jakością w przedsiębiorstwach branży przetwórstwa rolno-spożywczego”. Pokonanie utrudnień związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa zdrowotnego, występujących w całym łańcuchu żywnościowym, jest warunkowane szybkim dostępem do niezbędnych, wiarygodnych informacji, wystarczająco dokładnych oraz poprawnie opisujących zjawiska podlegające ocenie i decyzji. W centrum omawianej problematyki znajduje się baza i bank danych służących podejmowaniu decyzji w procesach zarządzania jakością produktów spożywczych, a w szczególności poprawieniu działań i procesów zarządzania w przypadku zdarzeń kryzysowych. Wdrożenie do powszechnej praktyki życia gospodarczego wymagań jakościowych artykułów żywnościowych jest uwarunkowane przede wszystkim regulacjami prawnymi oraz zróżnicowanymi oczekiwaniami konsumentów. Proces wdrożenia systemu zarządzania jakością prowadzi do zmian nie tylko struktury produkcji, ale także i sposobu zarządzania produkcją. Podstawowe uwarunkowania wynikają z obowiązujących norm prawnych. Punktem wyjściowym każdego systemu zarządzania jakością jest przestrzeganie przepisów prawnych, które stawiają coraz większe wymagania wobec gwarancji bezpieczeństwa żywności. Całych procesów produkcyjnych w każdej branży przetwórstwa rolno-spożywczego dotyczą często rygorystyczne wymagania prawne odnośnie jakości żywności i odpowiedzialności za gotowe produkty . Autorzy są zdania, że odpowiednio zorganizowany system zarządzania jakością umożliwia nie tylko identyfikacje partii produktów, lecz także kontrolę poziomu zarządzania jakością w całym łańcuchu produkcyjnym. Zagadnień tych dotyczył także referat dr inż. J. Żuka: „Baza i bank danych do podejmowania decyzji produkcyjnych w gospodarstwie-przedsiębiorstwie rolniczym”. W swoim wystąpieniu J. Żuk podkreślił, że prawie trzydzieści lat temu w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW została opracowana logistyka oraz szczegółowy algorytm do prac badawczych i programistycznych w zakresie bazy danych do podejmowania decyzji w gospodarstwach rolniczych. Mimo dużych walorów metodyczno-praktycznych, opracowanie to nie zostało z różnych przyczyn wdrożone do praktyki rolniczej. Autor podkreślił, że wzrasta znaczenie umiejętności doskonałego przewidywania oraz podejmowania trafnych decyzji o kierunku i poziomie intensywności produkcji, zakupie odpowiednich maszyn itp. Od optymalnych decyzji w tym zakresie zależy poziom wydatków finansowych związanych z wyposażeniem gospodarstw w techniczne środki pracy oraz kosztów ich użytkowania. Skutkiem postępu produkcyjnego w rolnictwie jest nie tylko wzrost produktywności i efektywności gospodarowania, lecz także komplikacje w przebiegu procesów produkcyjnych oraz organizacji gospodarstwa. Wiąże się ten fakt z narastaniem trudności w procesach decyzyjnych, prowadzących do dalszej poprawy efektów działalności gospodarczej. Pokonanie tych utrudnień warunkowane jest szybkim dostępem do niezbędnych, wia- 163 Kronika rygodnych informacji, wystarczająco dokładnych oraz poprawnie opisujących zjawiska podlegające ocenie i decyzji. Takim zestawem informacji w nowoczesnym systemie zarządzania gospodarstwami i w polityce gospodarczej są nie tylko wyniki ekonomiczno-finansowe, lecz przede wszystkim „baza i bank danych technologicznych”, umożliwiające szybkie analizowanie potrzebnych informacji w zakresie i układzie wymaganym przez decydenta. Dr B. Matusz wygłosił referat pod tytułem „Wspomaganie informatyczne służby doradczej”. Referent podkreślił potrzebę wprowadzania nowoczesnych systemów informatycznych w Ośrodkach Doradztwa Rolniczego w celu poprawy jakości oferowanych szkoleń dla rolników. W systemie FADN niezbędne są nowe systemy komputerowe do ewidencji i prezentacji zebranych danych. Ostatnim referatem podczas obrad było wystąpienie dr E. Tchorzewskiej, która przedstawiła zagadnienie podatku VAT w rolnictwie. Autorka omówiła główne problemy związane z tym zagadnieniem oraz propozycje zmian. FADN bazuje na danych rachunkowych przydatnych do podejmowania decyzji (w konwencji rachunkowości zarządczej), dlatego również podczas dyskusji w drugiej sesji tematycznej starano się rozwiązać problemy dotyczące jakości pozyskiwanych danych oraz jak najlepszego szkolenia rolników i uświadamiania im zasad oraz znaczenia systemu FADN. Sebastian Jarzębowski Marzena Chmielewska Bibliografia KSIĄŻKI EKONOMICZNO-ROLNICZE JUSZCZYK S.: Uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne opłacalności produkcji mleka w gospodarstwach wyspecjalizowanych. – Warszawa: Wydawnictwo SGGW 2005, 208 s. Rozprawy Naukowe i Monografie. Opłacalność produkcji mleka może być rozumiana wąsko, jako iloraz wartości produkcji i kosztów, oraz szeroko, jako dodatnia różnica między wartością produkcji a kosztami. W omawianej publikacji na podstawie badań z lat 1997-2001 prowadzonych w gospodarstwach makroregionu środkowego, specjalizujących się w produkcji mleka, analizowano zróżnicowania opłacalności produkcji mleka i ustalono czynniki determinujące jej poziom. Posłużono się wskaźnikiem opłacalności bezpośredniej oraz nadwyżką bezpośrednią, a także nowo zaproponowanymi wskaźnikami kompleksowości technologii produkcji mleka oraz głębokości specjalizacji. Analizę rozpoczęto od charakterystyki sytuacji w produkcji mleka na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem Unii Europejskiej. Następnie przedstawiono obszar badań i ważniejsze cechy organizacyjne badanych gospodarstw mlecznych. Podkreślono czynniki różnicujące opłacalność produkcji mleka, w tym skalę i jakość produkcji, zróżnicowanie cen skupu oraz poszczególnych rodzajów kosztów bezpośrednich. W końcowej części pracy omówiono bariery wzrostu opłacalności produkcji mleka w opinii jego producentów, a także czynniki sprzyjające zwiększaniu wydajności mlecznej krów, poprawie jakości mleka oraz obniżaniu kosztów bezpośrednich. (M.M.) Polska strategia w procesie kształtowania polityki Unii Europejskiej wobec obszarów wiejskich i rolnictwa. Praca pod red. nauk. J. WILKINA, M. BŁĄD, D. KLEPACKIEJ. – Warszawa: IRWiR PAN 2006, 160 s. Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa. Obszary wiejskie i ich mieszkańcy stanowią olbrzymi potencjał rozwojowy, dla którego musi być określona strategia i cel. Należy sprecyzować trendy rozwojowe, których nie unikniemy oraz takie, na których nam powinno zależeć i na które możemy wpływać przez dobór odpowiednich działań. Omawiana publikacja jest kolejną, która ma na celu zainicjowanie dyskusji nad długookresową wizją rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce. Wypracowanie takiej wizji jest niezbędnym warunkiem prawidłowego określenia polskiego stanowiska w sprawie reformy WPR. Prawdopodobnie zmiany WPR nie będą gwałtowne i zaskakujące, ale od ich skali zależeć będzie restrukturyzacja polskiego rolnictwa oparta na środkach z UE. Trzeba zatem znać rzeczywiste cele i interesy polskiej polityki rolnej i wiedzieć, do jakiej grupy gospodarstw kierować środki, szkolenia i nowoczesne technologie. W Polsce bardzo istotny jest także rozwój obszarów wiejskich i dywersyfikacja wiejskiej gospodarki. Należy ją widzieć nie tylko przez pryzmat rozwoju rolnictwa i infrastruktury, ale poprzez rozwój i kształtowanie kapitału ludzkiego i społecznego. Autorzy publikacji wywodzący się ze świata nauki i praktyki rolniczej uważają, że zainspirują kompleksowe myślenie o sprawach wsi. Dostarczą także politykom argumentów do wykorzystania w procesie negocjacji z UE oraz przy tworzeniu kolejnych programów rozwoju wsi i rolnictwa. (M.M.) Bibliografia 165 PYĆ D.: Prawo zrównoważonego rozwoju. – Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 2006, 287 s. Ludzkość korzysta ze środowiska naturalnego w sposób nieracjonalny i lekkomyślny. Ubożenie zasobów naturalnych i zanieczyszczanie środowiska wpływają negatywnie na jakość życia społeczeństw i kierunki przyszłego rozwoju. W stosunkach międzynarodowych i prawodawstwie coraz częściej znajdują się odwołania do uniwersalnych wartości, których przestrzeganie jest jedynym gwarantem zachowania ludzkiej cywilizacji. Normy etyczne i moralne, pojawiające się przy analizie współistnienia i współżycia muszą mieć priorytet w procesie budowania nowych relacji między człowiekiem i przyrodą, człowiekiem i człowiekiem, człowiekiem i przyszłością. Autorka publikacji propaguje ideę zrównoważonego rozwoju jako główny sposób zagwarantowania przeżycia ludzkości w środowisku naturalnym. Kolejne rozdziały przynoszą rozważania o wartościach, zasadach i praktyce realizacji zrównoważonego rozwoju człowieka w środowisku. Szczegółowo scharakteryzowany został obowiązek ochrony środowiska, gospodarowanie zasobami, trwały porządek publiczny, bioróżnorodność oraz edukacja jako atrybut społeczeństwa przyszłości. Zrównoważony rozwój w aspekcie praktycznym ukazano poprzez omówienie strategii globalnej, europejskiej i polskiej oraz wskaźniki pomiaru i rodzaje audytu. Książka zawiera także wybór międzynarodowych i polskich aktów prawnych z zakresu ochrony środowiska, zasobów naturalnych i zrównoważonego rozwoju. (M.M.) ZEGAR J. St.: Źródła utrzymania rodzin związanych z rolnictwem. Warszawa: IERiGŻ – PIB 2006, 356 s. Studia i Monografie nr 133. Publikacja jest obszerną analizą źródeł utrzymania rodzin związanych z rolnictwem, na początku XXI wieku. Czas ten można określić mianem przełomu dla rozwoju polskiego rolnictwa z uwagi na prawie zakończony proces transformacji ustrojowej i rozpoczęcie procesu integracji gospodarczej w ramach regionalnego ugrupowania (Unii Europejskiej). Materiałem źródłowym monografii są dane statystyczne pochodzące z Powszechnego Spisu Rolnego 2004, a przedmiotem badawczym jest zbiorowość ludności związanej z rolnictwem. Praca ma ogromne znaczenie poznawcze i praktyczne. Stanowi unikatową bazę empiryczną dla charakterystyki i oceny ważnych zjawisk społeczno-ekonomicznych oraz ustalenia ich struktur. Walory poznawcze pracy pozwalają na: – zrozumienie kategorii „ludność rolnicza”, – określenie stanu rzeczy w zakresie liczby i struktury gospodarstw domowych oraz ludności ze względu na źródła utrzymania, – poznanie podstawowych czynników różnicujących te struktury, – wyjaśnienie przestrzennego (regionalnego) zróżnicowania struktur gospodarstw domowych i ludności ze względu na źródła utrzymania. Walory praktyczne publikacji pozwalają ustalić i ocenić strukturę ludności i rodzin ze względu na źródła utrzymania. Odnosząc tę strukturę do analogicznych w innych krajach, można dokonywać oceny stanu istniejącego oraz prognoz użytecznych w polityce społecznej i ekonomicznej. Poznanie stanu rzeczy w zakresie źródeł utrzymania może mieć także znaczenie normatywne w wytyczaniu najlepszych rozwiązań politycznych w dochodzeniu do poziomu krajów wyżej rozwiniętych. (M.M.) Oprac. M.M. ARTYKUŁY EKONOMICZNO-ROLNICZE BERENDSON H., HENESCHE, H., WILDRAUT CH.: Optionen zur Stärkung der Wettbewerbsposition der heimischen Agrarwirtchaft (������������������������������� Opcje wzocnienia pozycji konkurencyjnej niemieckiej gospodarki rolnej��������������������������������������������������� ). – ���������������������������������������������� Berichte über Landwirtschaft, Münster-Hiltrup 2006 Band 84 nr 1, s. 106-115. Warunki ekonomiczne prowadzenia działalności gospodarczej w sektorze żywnościowym systematycznie zaostrzają się, co ma swoje konsekwencje również w rolnictwie. W związku z tym autorzy uważają za pożądane wskazanie możliwości wzmocnienia pozycji konkurencyjnej rolnictwa względem przemysłu przetwórczego. Jednym z możliwych rozwiązań jest ukierunkowanie produkcji na potrzeby przemysłu spożywczego. Celem projektu badawczego była empiryczna analiza działań marketingowych na poszczególnych poziomach przetwórstwa. Jako przykład autorzy wybrali sektor przetwórstwa owoców i warzyw, w którym przeprowadzono badania ankietowe wśród kadry kierowniczej i w działach surowcowych. Uzupełnienie badań stanowiły wywiady z ekspertami rynkowymi. Wyniki badań pozwoliły na identyfikację kryteriów oraz wskazanie możliwości poprawy współpracy między poszczególnymi poziomami, w tym głównie z rolnictwem jako partnerem rynkowym dla przemysłu przetwórczego. (P.S.) BLAIR D., SOBAL J.: Wasting food resources through overeating (Luksusowa konsumpcja). – Agriculture and Human Values, Gainesville FL 2006 nr 1, s. 63-74. W latach 1983-2000 spożycie żywności w USA wzrosło o 18% tzn. o 600 kcal (2,51 MJ) na osobę. Szacuje się, że martnotrastwo żywności wśród obecnego postindustrialnego społeczeństwa USA jest znaczne – wynosi 27-29% dostępnej konsumentom żywności. Ta luksusowa konsumpcja – przedstawiając ją obrazowo – wymaga 0,36 ha UR i obszarów połowowych per capita. Daje to 100,6 mln ha dla całej populacji USA i 3,1% ogólnego zużycia energii w Stanach Zjednoczonych. Znaczący wzrost tego rodzaju konsumpcji dotyczy w najwyższym stopniu syropu kukurydzianego o wysokiej zawartości fruktozy (HFCS) – 22% jego podaży wykorzystuje się przy produkcji napojów gazowanych. Dla przykładu, luksusowa konsumpcja dosładzanej wody sodowej w ilości 31,8 l na osobę wymaga: 0,8% amerykańskich zbiorów kukurydzy, 33,6 mln kg nawozów azotowych, 175 kg herbicydu o nazwie Atrazine oraz prowadzi do erozji gleby w skali 4,9 mln ton. Oczywistym rezultatem takiej sytuacji jest bezprecedensowy wzrost otyłości ludności w Stanach Zjednoczonych. Z otyłością łączy się istotny wzrost chorób przez nią wywoływanych. Autorzy stwierdzają, że poziom konsumpcji luksusowej w odniesieniu do poszczególnych artykułów żywnościowych jest znacznie większy niż możnaby się spodziewać. Konsumpcja ta przy tym ma silny wpływ na wykorzystanie ziemi uprawnej, degradację gleby, wydatkowanie energii oraz zanieczyszczenie środowiska. (M.K.) Bibliografia 167 FRENKEL I.: Ludność, zatrudnienie i bezrobocie na wsi polskiej na tle krajów Unii Europejskiej. – Wieś i Rolnictwo 2006 nr 1, s.24-70. Przedstawiono analizę porównawczą wybranych elememtów sytuacji demograficznej, zatrudnienia i bezrobocia w Polsce (w tym na obszarach wiejskich) z pozostałymi krajami UE i niektórymi innymi krajami europejskimi. Przedmiotem analizy były dotychczasowe i przewidywane (do 2030 r.) tendencje zmian ogólnej liczby ludności i ludności wiejskiej, poziom rozrodczości i umieralności, struktura ludności wg płci, wieku i poziomu wykształcenia, poziom zatrudnienia, stopa i wybrane cechy bezrobocia. Dane statystyczne pochodziły z bazy EUROSTAT, innych źródeł międzynarodowych oraz GUS. Przeprowadzone porównania umożliwiły m. in. określenie punktów zbieżnych i różnic badanych procesów i struktur w Polsce i innych krajach oraz niektórych ich uwarunkowań, a także miejsca Polski w kształtowaniu się tych zjawisk w całej UE oraz dystansu dzielącego Polskę od sytuacji w Unii, uznawanej za bardziej korzystną niż w naszym kraju. (M.M.) GAY ST. H., OFFERMANN F.: Comparing support for organic and conventional farming in the European Union using an adjusted Producer Support Estimate (Porównanie wsparcia rolnictwa organicznego i konwencjonalnego w Unii Europejskiej, z wykorzystaniem metody szacowania pomocy producentom). – ������������������� European Review of Agricultural Economics Oxford 2006 nr 1, s. 31-48. Porównania pomocy udzielanej rolnictwu organicznemu i konwencjonalnemu w UE dokonano wykorzystując metodologię PSE (szacowanie pomocy udzielanej producentom) stosowaną w krajach OECD. PSE to wskaźnik rocznych transferów środków finansowych od konsumentów i podatników do producentów rolnych, mierzonych na poziomie gospodarstwa, środków które uruchamiane są w ramach polityki rolnej. Porównania dokonano w 2001 r., kiedy produkcja organiczna w UE prowadzona była na obszarze 4,35 mln ha, co stanowiło 3,4% ogółu ziemi wykorzystywanej rolniczo. W sposób organiczny najczęściej produkowane są oliwa z oliwek, żyto, owies, wołowina i cielęcina, mleko, jagnięcina oraz wino. Choć nie jest łatwo określić wsparcie cenowe produktów organicznych, autorzy oszacowali tą pomoc w UE na 41-44%, natomiast dla rolnictwa konwencjonalnego na 35%. Płatności bezpośrednie zazwyczaj są wyższe dla rolnictwa organicznego. Nie wykryto wyraźnego związku pomiędzy poziomem wsparcia rolnictwa organicznego a jego udziałem w gospodarce rolnej krajów członkowskich UE. Być może wynika to z niedostatku danych statystycznych dotyczących rolnictwa organicznego. Warto zaznaczyć, że metodologia PSE dotyczy tylko ekonomicznych aspektów gospodarki rolnej. Poza analizą pozostają efekty społeczne i ekologiczne, dotyczące zrównoważonego rozwoju. (M.K.) 168 Bibliografia JURCEWICZ A.: Problematyka prawna Ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego (na tle rysu historycznego w sferze obrotu nieruchomościami rolnymi). – Wieś i Rolnictwo 2006 nr 1, s. 71-90. Na tle rozwiązań prawnych dotyczących obrotu nieruchomościami rolnymi w Polsce powojennej oraz na tle zasad prowadzonej w różnych okresach polityki rolnej, autorka artykułu krytycznie odniosła się do obowiązującej od kwietnia 2003 roku Ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego. Ustawa reguluje jedynie fragment zagadnień związanych z ustrojem rolnym, a mianowicie stosunki własnościowe. Nie wprowadziła natomiast spójnych i przemyślanych rozwiązań prawnych, które aktywnie i racjonalnie wspierałyby pożądane przemiany struktury agrarnej gospodarstw. Ustawa nie zawiera żadnych instrumentów prawnych zapobiegających nieracjonalnym podziałom gospodarstw i przeciwdziałających nadmiernej koncentracji ziemi. W sposób nieuzasadniony poszerzono w Ustawie krąg osób, które w świetle litery prawa posiadają odpowiednie kwalifikacje do nabycia gruntów rolnych. Praktycznie każdy posiadający jakiekolwiek średnie lub wyższe wykształcenie takie kwalifikacje posiada. Przyznanie ANR możliwości ingerowania w każde nabycie nieruchomości rolnej na podstawie umowy oraz ostateczność i niezaskarżalność jej decyzji rodzi pytanie o równowagę stron i konstytucyjne prawo obywateli do skargi na działalność państwowej agencji. (M.M.) KANIA J.: Przyszłość doradztwa rolniczego w Polsce. – Zagadnienia Doradztwa Rolniczego 2006 nr 1, s. 63-74. Doradztwo rolnicze w Polsce znajduje się pod wpływem globalnych trendów jakimi są liberalizacja gospodarki i rynków rolnych, spadek wydatków z budżetu na doradztwo, naukę i oświatę oraz komercjalizacja usług doradczych. Trendy te powodują, że systemy doradztwa rolniczego niektórych państw przechodzą przekształcenia w kierunku tworzenia form doradztwa półpaństwowego, autonomicznego (związki rolników, izby rolnicze) i komercyjnego (spółki). Autor artykułu zaproponował koncepcję dalszego rozwoju i funkcjonowania doradztwa w Polsce w układzie wariantowym, tj.: – doradztwa publicznego – funkcjonującego w strukturze państwowej, – doradztwa pluralistycznego – funkcjonującego w strukturze państwowej i samorządu zawodowego rolników, – doradztwa prywatnego – funkcjonującego w strukturze samorządu zawodowego rolników (izby rolnicze). Podstawą do opracowania tych wariantów było określenie cech, jakimi powinien charakteryzować się efektywny system doradztwa, czynników decydujących o efektywności, warunków ścisłego powiązania doradztwa z nauką oraz zasadniczych elementów koncepcji doradztwa rolniczego. Uwzględniono także podstawy prawne tj. Ustawę o jednostkach doradztwa rolniczego w Polsce oraz rozporządzenia Komisji Europejskiej dotyczące przyszłości doradztwa w krajach UE. Zasadniczym elementem budowania koncepcji była analiza SWOT dwóch głównych systemów doradztwa na świecie, a mianowicie: publicznego i prywatnego. (M.M.) Bibliografia 169 KOŁOSZKO-CHOMENTOWSKA Z.: Płatności bezpośrednie a sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolniczych. Roczniki Nauk Rolniczych Seria G 2006 t. 92 z.2, s. 91-99. Płatności bezpośrednie zostały wprowadzone w UE w ramach reformy Mac’Sharryego w 1992 r. i miały rekompensować obniżki cen gwarantowanych podstawowych produktów rolnych. Kraje przyjęte do UE w 2004 r. (w tym Polska) zostały objęte uproszczonym systemem płatności bezpośrednich, który dotyczy wszystkich producentów rolnych posiadających grunty o powierzchni powyżej 1 ha. Autorka artykułu szczegółowo przedstawiła warunki i zasady objęcia polskich rolników systemem dopłat bezpośrednich, które zostały wynegocjowane podczas szczytu w Kopenhadze w grudniu 2002 roku. Następnie w oparciu o dane ARiMR oraz wyniki badań własnych, na próbie gospodarstw rodzinnych z województwa podlaskiego i kujawsko-pomorskiego analizowała wpływ dopłat bezpośrednich na sytuację ekonomiczną gospodarstwa. Stwierdziła, że w gospodarstwach mniejszych obszarowo dopłaty pełnią funkcję socjalną, łagodząc bieżącą sytuację dochodową. Udział dopłat w dochodzie tych gospodarstw przekraczał 85%. Większe korzyści odczuli rolnicy użytkujący duże zasoby ziemi. Średni udział dopłat bezpośrednich w dochodach rolniczych wynosił 46,5% w gospodarstwach województwa podlaskiego i 38% województwa kujawsko-pomorskiego. (M.M.) LEVKOE CH. Z.: Learning democracy through food justice movements (Uczenie ������������� się demokracji poprzez ruchy na rzecz „sprawiedliwości żywnościowej”). – Agriculture ���������������� and Human Values, Gainesville FL 2006 nr 1, s. 89-98. Termin „food justice movements” używany jest do przedstawienia szerokiej rzeszy aktywistów – począwszy od farmerów, po konsumentów, którym zależy na realizacji następujących zasad: – konsumenci posiadają skuteczne prawa, a nie prawa hipotetyczne; – zdrowy człowiek i zdrowe środowisko „idą ramię w ramię”; – nie istnieje „przeciętny konsument”; – ważne jest nie tylko co jest zjadane, ale także jak to jest produkowane i dystrybuowane; – polityka może być zmieniana na lepszą, lecz przy tym wymaga ona wyobraźni, sojuszy i starań. Wspomniane ruchy „żywnościowe” są swoistą reakcją na działania wielkoprzemysłowej gospodarki żywnościowej, która oddziela ludzi od źródeł żywności i środków odżywczych. Autor uważa ruchy na rzecz „sprawiedliwości żywnościowej” za „cenne miejsce” przeciwstawienia identyfikowania człowieka tylko z postacią konsumenta. Jest to także miejsce uczenia się aktywnej, obywatelskiej demokracji, gdyż jednoczą się ludzie o różnych korzeniach i poglądach. Ruchy takie jak np. The Stop Community Food Centre w Toronto, są w stanie wywołać wzajemne społeczne oddziaływania i w ten sposób mogą przyczynić się do reaktywowania społeczności lokalnych. (M.K.) 170 Bibliografia MANN S.: Direktzahlungen aus sozialpolitischer Perspektive am Beispiel der Schweizer Landwirtschaft (��������������������������������������������������������������������� Dopłaty bezpośrednie jako element polityki społecznej na przykładzie rolnictwa Szwajcarii������������������������������������������������������������������� ). – Berichte über Landwirtschaft, Münster-Hiltrup 2006 Band 84 nr 1, s. 116-127. Gospodarstwa domowe posiadające źródło dochodu i żyjące poniżej poziomu minimum socjalnego („working poor”) stanowią niepożądany fenomen w nauce o polityce społecznej. Przykładem tego są niektóre gospodarstwa rolne w Szwajcarii. Autor artykułu skonfrontował to częste zjawisko z instrumentem polityki rolnej, jakim są dopłaty bezpośrednie. Przedstawił dwie propozycje, które mogą poprawić efektywność stosowanego wsparcia. Po pierwsze zaproponował, aby w miejsce powiązanych z powierzchnią gospodarstwa dopłat bezpośrednich, wspierać dotknięte biedą gospodarstwa domowe środkami z „negatywnego opodatkowania”. Drugą propozycją jest zagwarantowanie dopłat obecnym kierownikom gospodarstw, ale już nie ich następcom. Zasada „dynamicznego różnicowania” będzie stymulatorem przemian strukturalnych. (P.S.) NAYGA R.M.Jr., FISHER M.G., ONYANGO B.: Acceptance of genetically modified food: comparing consumer perspectives in the United States and South Korea (Akceptacja genetycznie zmodyfikowanej żywności: porównanie konsumenckich punktów widzenia w Stanach Zjednoczonych i Południowej Korei). – Agricultural Economics, Univ. of Nottingham U.K. 2006 nr 3, s. 331-341. Autorzy zbadali społeczne postrzeganie biotechnologii, a w szczególności stopień aprobaty genetycznie zmodyfikowanej żywności, zarówno pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego. W tym celu wykorzystano wyniki ogólnokrajowych badań sondażowych przeprowadzonych w USA i w Południowej Korei. W USA przeprowadzono w marcu 2003 roku 1201 wywiadów telefonicznych z wykorzystaniem techniki CATI, natomiast w Południowej Korei sondaż przeprowadzono na przełomie kwietnia i maja techniką wywiadu face-to-face na próbie 1054 osób. Okazało się, że konsumentów z Korei cechuje lepsze niż Amerykanów zrozumienie procesu produkcji żywności, lepsza znajomość technologii i osiągnięć nauki z tego zakresu. Konsumenci koreańscy więcej słyszeli także o modyfikacjach genetycznych. Zarówno amerykańscy jak i koreańscy konsumenci wiedzący dużo na temat technologii modyfikacji genetycznych, byli bardziej skłonni wyrażać zgodę na ich wykorzystanie w produkcji żywności niż ci, którzy niewiele lub nic nie wiedzą o ww. technologii. Konsumenci, którzy uważają etykietowanie żywności genetycznie modyfikowanej za konieczne, są mniej skłonni aprobować tę żywność. Trzeba zaznaczyć, że Korea Południowa wprowadziła obowiązek etykietowania, natomiast w USA jest to nadal zabieg dobrowolny. Konsumenci w obu krajach wyrażają mniejszą aprobatę dla technologii modyfikacji genetycznych dotyczących zwierząt gospodarskich niż roślin uprawnych. Przy tym konsumenci ze Stanów Zjednoczonych bardziej niż Koreańczycy aprobują używanie ww. technologii do produkcji żywności pochodzenia zwierzęcego. (M.K.) Bibliografia 171 SCHIMMELPFENNIG D.E., O’DONNELL CH. J., NORTON G.W.: Efficiency effects of agricultural economics research in the United States (���������������������������� Efektywność badań z zakresu ekonomiki rolnictwa w Stanach Zjednoczonych). – ��������������������������������� Agricultural Economics, Univ. of Nottingham U.K. 2006 nr 3, s. 273-280. Alokacja funduszy badawczych pomiędzy poszczególne programy często jest podejmowana po to, by uzyskać jak największą ich efektywność. Badania z zakresu nauk społecznych w gospodarce rolnej są przedstawiane jako te, które mają opóźniony, choć znaczący wpływ na wydajność amerykańskiego rolnictwa. Natomiast tzw. prace badawczo-rozwojowe (R&D) oraz doradztwo są brane pod uwagę w pierwszej kolejności. Jak dotąd, jednym z głównych tematów prac ekonomistów rolnych w USA była ocena korzyści płynących z badań zorientowanych na sferę produkcyjną oraz na doradztwo rolnicze (ARE). Studia te nierzadko dostarczały informacji służących podjęciu decyzji o przesunięciu środków finansowych z jednego programu badawczego na drugi, poza tym potrzebne były dla celów ewidencyjnych. Niedawno podjęto starania dotyczące konceptualizacji i pomiaru wpływu badań z zakresu nauk społecznych (SSR) na sferę rolnictwa. Badania m.in. Gardnera, Nortona i Alwanga z 2004 roku sugerują, że zasadniczym produktem ww. badań jest informacja. Tak więc problem wyceny wpływu SSR sprowadza się do oceny tejże informacji. Tą kwestią „zainteresowane są”: analiza nadwyżki ekonomicznej, teoria podejmowania decyzji oraz metody ekonometryczne. Autorzy prezentują w tym zakresie metodę Bayesian. (M.K.) Oprac. Zespół ZAGADNIENIA EKONOMIKI ROLNEJ Lipiec – Wrzesień 2006 Nr 3 /308/ SPIS TREŚCI ARTYKUŁY WOJCIECH JÓZWIAK, GRAŻYNA NIEWĘGŁOWSKA, TOMASZ CZEKAJ – Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 MARIUSZ MACIEJCZAK – Ekonomiczne i rynkowe aspekty współistnienia produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych w łańcuchach dystrybucji żywności i pasz . . . . . . . . 16 STANISŁAW SZAREK – Możliwości wynikające z zastosowania efektu hormetycznego do wyjaśnienia prawa malejącej wydajności w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 TOMASZ BRALEWSKI – Globalny rynek nasienny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 MISCELLANEA EUGENIUSZ CHYŁEK – Ocena procesów innowacyjnych w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . 64 BARBARA WIELICZKO – Polityka USA wobec obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 IRENA AUGUSTYŃSKA-GRZYMEK, IZABELA ZIĘTEK, MARCIN ŻEKAŁO – System zbierania danych o rolniczych działalnościach produkcyjnych – struktura organizacyjna i wykorzystanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 JERZY REMBEZA, JADWIGA SEREMAK-BULGE – Asymetria w transmisji cen na rynku mleka i jego przetworów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 WALDEMAR IZDEBSKI – Zastosowanie metody ekspercko-matematycznej do zbudowania prognozy sprzedaży ciągników rolniczych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 STRESZCZENIA ROZPRAW DOKTORSKICH MAGDALENA CZERWIŃSKA – Organizacyjno-ekonomiczne aspekty gospodarki chemicznymi środkami ochrony roślin w okresie przemian rynkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 AGNIESZKA OTŁOWSKA – Uwarunkowania i skutki ekonomiczno-społeczne wypadków przy pracy w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 ARTUR STEC – Uwarunkowania i skutki dostosowania sektora przetwórstwa żywca wieprzowego do standardów unijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 RECENZJE – POLEMIKI JÓZEF St. ZEGAR – F. Tomczak: Gospodarka rodzinna w rolnictwie – uwarunkowania i mechanizmy rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 KRONIKA KATARZYNA BAŃKOWSKA – Ekonomiczne aspekty produkcji i przetwórstwa mleka w Polsce (2 luty 2006, Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 SEBASTIAN JARZĘBOWSKI, MARZENA CHMIELEWSKA – Wybrane problemy rachunkowości rolniczej i FADN w krajach Unii Europejskiej (21 kwiecień 2006, Warszawa) . . . . 160 BIBLIOGRAFIA Książki ekonomiczno-rolnicze – oprac. M.M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Artykuły ekonomiczno-rolnicze – oprac. Zespół . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 PROBLEMS OF AGRICULTURAL ECONOMICS July – September 2006 No 3 /308/ CONTENTS ARTICLES WOJCIECH JÓZWIAK, GRAŻYNA NIEWĘGŁOWSKA, TOMASZ CZEKAJ – The behaviour of farms operating in the poor conditions areas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 MARIUSZ MACIEJCZAK - Economic and market issues of the co-existence between GM and non GM products in the food and feed supply chains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 STANISŁAW SZAREK - Opportunities resulting from using hormetic effect for explaining the law of diminishing efficiency in agriculture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 TOMASZ BRALEWSKI - Global seed market . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 MISCALLENEA EUGENIUSZ CHYŁEK – The assessment of innovation processes in the European Union . . . . . . . 64 BARBARA WIELICZKO – The U.S.A. policy towards rural areas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 IRENA AUGUSTYŃSKA-GRZYMEK, IZABELA ZIĘTEK, MARCIN ŻEKAŁO – The system of collecting data on agricultural production activities – organizational structure and advantages . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 JERZY REMBEZA, JADWIGA SEREMAK-BULGE – Asymmetry in price transmission on milk and dairy market . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 WALDEMAR IZDEBSKI – Using the expert-mathematic method for forecasting of sells of agricultural tractors in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 SUMMARIES OF DOCTORS` THESES MAGDALENA CZERWIŃSKA – Organizational and economic aspects of chemical means for plant protection economy in the transition period . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 AGNIESZKA OTŁOWSKA – The circumstances and economic and social effects of the injuries at work in agriculture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 ARTUR STEC – The circumstances and the results of adjusting the pork processing sector to the European Union standards . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 REVIEWS AND POLLEMICS JÓZEF ST. ZEGAR – F. Tomczak: Family farming in agriculture – circumstances and mechanisms of development . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 CHRONICAL KATARZYNA BAŃKOWSKA – The economic aspects of production and processing of milk in Poland /2 February 2006, Warszawa/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 SEBASTIAN JARZĘBOWSKI, MARZENA CHMIELEWSKA – The selected problems of agricultural accountancy and FADN in the European Union countries /21 April 2006, Warszawa/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 BIBLIOGRAPHY Economic-agricultural books – worked out by M.M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Economic-agricultural articles – worked out by the collective . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
