Wieloletnie trendy w rolnictwie polskim i próba projekcji

Wieloletnie trendy
w rolnictwie polskim
i próba projekcji.
Zagadnienia wybrane
Zakład Ekonomiki Gospodarstw Rolnych
Prof. dr hab. Wojciech Józwiak
Mgr Zofia Mirkowska
Warszawa, 23 września 2011
Zakres wystąpienia
Wstęp
Metoda
Ceny produktów i środków produkcji
Plony roślin uprawnych i powierzchnia zasiewów
Wydajności jednostkowe zwierząt
i ich pogłowie
Projekcja wartości dodanej brutto
2
WSTĘP
Szacuje się, że tylko 260-270 tys. (około 14% ogółu)
polskich gospodarstw rolnych jest obecnie w stanie
konkurować z gospodarstwami rolnymi innych krajów Unii
Europejskiej, lub ma szansę, by tę zdolność osiągnąć.
To prawdopodobnie one (lub ich część) będą w dłuższej
perspektywie czasu dostarczać produkty rolnicze na rynek
krajowy i na eksport. Ale nawet dla takich gospodarstw
przyszłość nie przedstawia się optymistycznie, ponieważ:
● muszą się liczyć z pogorszeniem warunków prowadzenia
produkcji rolniczej dyktowanych wspólną polityką rolną
w latach 2014-2020,
● jest prawdopodobne, że nastąpi korekta krajowych
systemów: opodatkowania gospodarstw rolnych,
ubezpieczenia emerytalno-rentowego rolników
indywidualnych i składki na fundusz zdrowotny,
3
postępują
niekorzystne
zmiany
klimatu,
które cechuje występowanie długich posuch
w sezonach wegetacyjnych, a to obniża plony
roślin uprawnych,
●
Polska od 2003 roku ma dodatnie i rosnące
saldo handlu zagranicznego produktami rolnożywnościowymi, to zaś oznacza, że zaczęła ona
brać udział w światowym podziale pracy w wytwarzaniu produktów rolno-żywnościowych. Trzeba
więc liczyć się z tym, że okres wychodzenia
z kryzysu gospodarczego oraz okres pokryzysowy będą charakteryzować zmiany koniunktury
na poszczególne produkty rolnicze, więc część
gospodarstw będzie musiała ponieść wydatki
związane z reorganizacją produkcji,
●
4
● jest prawdopodobne, że wejście do
„eurolandu” obniży poziom konkurencyjności
polskich produktów pochodzenia rolniczego.
Gospodarstwa rolne muszą mieć zatem
dochody na tyle duże, by wraz z kredytami
i subwencjami móc sfinansować niezbędne
przedsięwzięcia służące utrzymaniu zdolności
do konkurowania. Czy zanosi się na to?
5
METODA
Utworzono modele trendów na szeregach
czasowych danych statystycznych, wykorzystując regresję: liniową, potęgową, wykładniczą,
logarytmiczną i wielomianową drugiego oraz
trzeciego stopnia. W sumie sporządzono 172
modele, z tego do dalszych analiz wybrano 45.
Warunkiem wyboru była wielkość wskaźnika
determinacji R2 ≥0,36. Tam, gdzie kilka modeli
spełniało ów warunek, niekoniecznie wybierano
model z największą wielkością wskaźnika. Działo
się tak w kilku przypadkach, gdy podejście
„mechaniczne” kłóciło się z poglądami autorów.
6
Do ustaleń wykorzystano materiały
obejmujące całe polskie rolnictwo w dwudziestoleciu 1990-2009, w tym dane RER oraz
dane statystyczne publikowane w różnych
wydawnictwach GUS.
Część danych dotyczących zmian cen
środków produkcji w okresie przed zmianą
wartości pieniądza (lata 1990-1993), budziła
wątpliwości, więc w tych przypadkach
wykorzystano dane obejmujące okres krótszy
– szesnastolecie 1994-2009.
7
Analizowano trendy obejmujące lata po zmianie
ustroju społeczno-gospodarczego Polski. Analiza
wykazała, że w części przypadków podobne
trendy występowały już wcześniej. Przykładem
jest malejąca powierzchnia uprawy żyta.
Zgromadzone materiały wykorzystano do sporządzenia projekcji wartości dodanej brutto na
2013 rok, co dało wstępny ekonomiczny obraz
polskiego rolnictwa w roku kończącym obecny
okres planistyczno-rozliczeniowy obowiązujący
w Unii Europejskiej.
8
Ceny produktów
Typowy schemat to trend rosnący w tempie malejącym
y = 0,3047x 0,4328
Ceny skupu - mleko krowie (zł/l)
R2 = 0,9503
1,2
1,07
0,93
1,0
0,87
0,78
0,8
0,59
0,6
0,61
0,61
0,78
0,93
1,02
0,90
0,72
0,72
0,51
0,44
0,4
0,28
0,2
0,0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
9
Ceny środków produkcji
Typowy schemat, to trend w kształcie litery U, z odwróceniem
kierunku trendu w latach 2003-2009
Wskaźniki zmian cen (rok poprzedni = 100)
y = 0,2501x 2 - 5,0997x + 126,62
- środki ochrony roślin
2
R = 0,8991
140
122,9
120
100
112,9
117,3
108,4
108,4
105,9
102,1
104,3
100,5
99,4
109,9
100,8
101,9
101,7
101,1
80
60
40
20
0
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
10
Tempo zmian cen produktów rolniczych, rolniczych środków produkcji
i wynagrodzeń w gospodarce narodowej
500,0
400,0
300,0
200,0
100,0
0,0
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Ceny produktów rolniczych
Ceny środków produkcji kupowanych przez rolników
Wynagrodzenia w gospodarce narodowej
Źródło: ustalenia prof. W. Ziętary
11
Produkcja roślinna
Plony roślin uprawnych - typową sytuację przedstawia
poniższa plansza.
Plony pszenicy (dt/ha)
y = 0,0542x 2 - 0,9791x + 38,526
R2 = 0,3945
60,0
50,0
40,0
42,8
38,5 39,6 38,0
30,6
33,3 31,8
36,0 34,6
32,1
36,2 35,0
32,3
35,3
38,5
34,0
39,4 40,7
39,5
41,7
32,4
30,0
20,0
10,0
19
89
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
0,0
12
Odnotowano na podstawie ustaleń
modelowych tendencję wzrostową plonów.
Przyrosty plonów liczone w procentach
i odnoszące się np. do lat 2000-2009
zestawiono szeregując uprawy według
malejącego
tempa
ich
przyrostu
(rok 2000=100):
13
rzepak
buraki cukrowe
pszenica
strączkowe pastewne
pszenżyto
żyto
jęczmień
ziemniaki
owies
mieszanki zbożowe jare
148,3%
137,4%
121,0%
115,1%
113,9%
112,0%
111,9%
108,1%
106,6%
102,9%
14
Na oceniane zjawisko wywarły wpływ pozytywny
intensyfikacja produkcji i postęp biologiczny.
Zużycie nawozów mineralnych liczone w NPK
w 2009 roku wyniosło bowiem 129,7% w stosunku do sytuacji z 2000 roku, a analogiczny
wskaźnik odnoszący się do środków chemicznej
ochrony roślin wyniósł 216,7%.
Korzyści z postępu biologicznego mogłyby być
większe, gdyby większość producentów rolnych
stosowała wymianę nasion i sadzeniaków.
Wymianę nasion zbóż kłosowych stosuje np.
zaledwie około 14% gospodarstw rolnych.
15
Negatywny wpływ na plony wywierały
zmiany klimatu, a głównie posuchy
występujące coraz częściej w okresie
wegetacyjnym. Świadczą o tym niewielkie przyrosty plonów roślin uprawianych
na glebach słabych i roślin jarych, które
mają słaby system korzeniowy.
16
Powierzchnia zasiewów
W tym zakresie również wystąpiły duże
zmiany. Istniały trzy rodzaje trendów
zmian powierzchni zasiewów. Jeden to
trend malejący (pszenica, żyto, ziemniaki,
buraki cukrowe). Drugi ma postać litery U
(jęczmień, rośliny strączkowe, rzepik
i rzepak). Trzeci trend - rosnący - obejmuje
kukurydzę.
17
Powierzchnia uprawy ziemniaki
y = -78,665x + 1978,7
R2 = 0,96
2000 1835 1733 1757 1761
1697
1522
1500
1000
1342 1306 1295 1268
1251 1194
803
766 713
588
597 570 549
508
500
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
18
Powierzchnia zasiewów rzepak i rzepik
y = 2,6417x2 - 38,006x + 528,04
R2 = 0,7423
1200
1000
797 777 810
800
624
606
600 500
468
400
538 550
545
417
466
348 370
283
437 443 439 426
317
200
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
19
Powierzchnia zasiewów kukurydza
y = 0,2513x 2 + 18,858x - 19,87
R2 = 0,811
700
600
464
500
393
400
355
412 390
390
344
370
279
300
214
200
100
59 70
56
55
50
48
69
77
85
104
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
20
Powierzchnia zasiewów i użytków rolnych: średnie dla
trzech/czterech pięcioleci oraz przewidywany stan w 2013 roku
Średnio w latach (tys. ha)
Projekcja
1990-1994
1995-1999
2000-2004
2005-2009
2013 rok
Zboża ogółem
8484
8747
8501
8449
9283
Strączkowe na
nasiona
238
148
117
123
226
1749
883
1347
900
902
828
562
996
576
1251
Ziemniaki
Przemysłowe
954
Pastewne
1607
954
826
911
1519
Pozostałe
uprawy
537
475
458
431
431
RAZEM
ZASIEWY
13497
12570
11632
11472
13286
17888
16999
16063
15191
RAZEM UŻYTKI
ROLNE
.
21
Bardzo szybko rosła powierzchnia uprawy
pszenżyta i kukurydzy na ziarno, w części
kosztem powierzchni uprawy żyta i pszenicy
Bardzo szybko rosła powierzchnia uprawy
roślin przemysłowych, przede wszystkim
z powodu wzrostu powierzchni uprawy
rzepaku i rzepiku.
22
Projekcja na 2013 rok wskazuje że zostanie
zahamowane upraszczanie organizacji produkcji roślinnej, które postępowało w trzech
analizowanych pięcioleciach (1995-1999,
2000-2004 i 2005-2009). Udział powierzchni
uprawy zbóż, rzepaku i rzepiku oraz roślin
strączkowych na nasiona wynosił bowiem
odpowiednio 72, 78 i 82%, natomiast według
projekcji ulegnie on obniżeniu do poziomu
80-81%.
23
Powierzchnia zasiewów w latach 1990-2009 uległa zmniejszeniu o około 2 mln ha, tj. o 15%. Projekcja na 2013 rok
wskazuje jednak na powrót niemal do stanu z pięciolecia
1990-1994. Część trwałych użytków zielonych jest bowiem
zaorywana i przeznaczana głównie pod produkcję pasz
objętościowych i niektórych zbóż. Wpływ na to zjawisko
wywierają dopłaty bezpośrednie i posuchy powodowane
zmianą klimatu.
Powierzchnia użytków rolnych ulegała zmniejszeniu do 2009
roku, a projekcja wskazuje, że proces ten będzie trwał co
najmniej do 2013 roku. Prawdopodobną przyczyną tej
sytuacji jest rezygnowanie z rolniczego wykorzystywania
użytków charakteryzujących się niekorzystnymi przyrodniczymi warunkami produkcji.
24
Produkcja zwierzęca
Wydajności jednostkowe zwierząt
Analizowano jedynie mleczność krów i produkcję żywca w przeliczeniu na 1 sztukę
trzody chlewnej. W obu przypadkach trendy
miały charakter liniowy.
Średnie
tempo przyrostu mleczności
w analizowanym wieloleciu wynosiło 82 l
rocznie. W roku 2009 np. mleczność była
więc w Polsce o 22% większa niż w 2000
roku.
25
Przyrost mleczności krów mógł być większy
zważywszy, że tylko 60% ich pogłowia było
inseminowane, w tym część nasieniem buhajów
mięsnych. Oznacza to, że duża część pogłowia
krów nie była objęta postępem biologicznym.
Produkcja żywca trzody chlewnej rosła w średnim rocznym tempie około 2 kg w przeliczeniu na
1 sztukę średniego stanu. W 2009 roku zatem
produkcja żywca na 1 sztukę średniego stanu
wyniosła około 113% poziomu z 2000 roku.
26
Pogłowie zwierząt
Spadek pogłowia krów postępował szybko
na początku analizowanego okresu. Stopniowo
jednak wyhamowywał, lecz dopiero od 2008
roku nastąpiło odwrócenie trendu spadkowego.
Spadek wolumenu produkcji związany z tym
zjawiskiem był łagodzony wzrostem mleczności
krów.
Podobne zjawisko wystąpiło w przypadku
pogłowia pozostałego bydła, z tym, że zmiana
trendu spadkowego na rosnący wystąpiła
wcześniej, bo w 2005 roku. Charakteryzowane
zjawiska dobrze oddaje plansza.
27
Przeżuwacze razem, tys.szt.
y = 15,365x 2 - 559,42x + 12393
R2 = 0,9665
14000
12000
10000
8000
12233
11553
10539
9886 9786 9600
9017 9163 9037
8608
8013 7726
7578 7542
7648 7632
7270 7023
7177 7441
6000
4000
2000
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
28
W tempie rosnącym w całym analizowanym
wieloleciu przyrastała produkcja żywca drobiowego.
W 2000 roku nastąpił przyrost wolumenu tego
dobra o około 47 tys. t, a w 2009 roku wskaźnik ten
wzrósł do około 85 tys.t, tj. o około 82% (plansza).
Spadek pogłowia trzody chlewnej w latach 19892009 miał charakter liniowy, a wskaźnik spadku
średnio rocznie wynosił 0,24 mln szt. Analogicznie
jak w przypadku produkcji mleka spadek liczby
sprzedawanych tuczników był łagodzony przyrostem produkcji w przeliczeniu na 1 sztukę
średniego stanu.
29
Drób rzeźny (tys.t)
y = 2,1176x 2 + 8,2153x + 281,87
R2 = 0,9871
1800
1600
1400
1200
1016 1037
1000
794
1248
916
695
800
600
400
860
1115
1165
334 334 359 306 336 364
410
474
520
573 584
200
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
30
y = -0,2388x + 21,123
R2 = 0,631
Pogłowie trzody, mln szt.
25
21,9 22,1
20,0 19,5
20
18,9
19,5
20,4
18,0 18,1
19,2
18,7 18,6
18,5
17,1 17,1
17,0
18,1
18,9
18,1
15,4
14,3
15
10
5
0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
31
Pogłowie zwierząt gospodarskich (tys. SD)
- średnie dla czterech pięcioleci oraz przewidywany
stan w 2013 roku
Średnio w latach
Rodzaje
zwierząt
Projekcja
1990-1994
1995-1999
2000-2004
2005-2009
6738
5642
4526
4577
4993
190
163
156
135
109
3054
2823
2655
2544
2308
Drób
617
660
1080
1558
2310
Konie
849
575
416
311
294
11448
9862
8833
9124
10014
Krowy
i pozostałe
bydło
Pozostałe
przeżuwacze
Trzoda
chlewna
RAZEM
2013 rok
32
Powierzchnia paszowa (łącznie trwałe użytki
zielone i na gruntach ornych) w przeliczeniu na
1 sztukę dużą przeżuwaczy i koni uległa zmniejszeniu. W latach 2005-2009 było to 0,85 ha,
w projekcji na rok 2013 zaś 0,77 ha, tj. o około 9%
mniej. Oznacza to wzrost intensywności produkcji
pasz objętościowych.
Nasuwa się refleksja, że postęp w zakresie
produktywności produkcji bydlęcej (mleko) był
większy niż w produkcji żywca wieprzowego, co
znalazło wyraz w saldach handlu zagranicznego
produktami mlekopochodnymi oraz żywca wieprzowego i produktów pochodnych.
33
Mimo odwrócenia spadkowego trendu pogłowia
zwierząt nie można patrzeć optymistycznie na
możliwość wzbogacania gleb w próchnicę,
ponieważ narasta specjalizacja gospodarstw.
Oznacza to, że jedne gospodarstwa mają
nadmiar obornika, inne zaś (około 47% ogółu)
w najlepszym przypadku stosują jego
substytuty.
34
Wartość dodana brutto w cenach producenta z pięcioleci
2000-2004 i 2005-2009 oraz projekcja na 2013 rok
Liczby średnie z lat
Wyszczególnienie
2000-2004 wyrażone
w cenach 2004 roku
2005-2009 wyrażone
w cenach 2009 roku
Projekcja na 2013 rok
w cenach 2013 roku
Produkcja:
- roślinna
27 294
31 636
32 885
- zwierzęca
27 977
34 280
42 843
- pozostała
1520
615
576
Razem produkcja
56 791
66 531
76 304
Zużycie pośrednie
36 086
43 409
53 103
- w cenach
bieżących
20 705
23 122
23 291
- w cenach stałych
z 2009 roku
22 979
23 122
22 082
Wartość dodana brutto:
35
W latach 2005-2009 nastąpił wzrost wartości dodanej
brutto w cenach bieżących i stałych, odpowiednio o 11,7
i 0,6%. Projekcja na 2013 rok wskazuje natomiast na
niewielki wzrost (o 0,7%) wartości produkcji wyrażonej
w cenach bieżących w stosunku do średniej wielkości
charakteryzowanego miernika stanu z lat 2005-2009, ale
spadek o 4,5% w przypadku użycia cen stałych.
Dochody ludności rolniczej u progu następnego okresu
planistyczno-rozliczeniowego UE (lata 2014-2020) będą
zatem w dużym stopniu zależeć od zmian kształtu WPR,
(głównie od poziomu dopłat bezpośrednich) i od zmian
efektywności produkcji, wynikających w poważnej mierze
ze skali realizowanego postępu (innowacyjności) gospodarstw rolnych.
36
Sytuacja
może być trudna z uwagi na
prawdopodobieństwo wzrostu liczby osób
pracujących (plansza) w gospodarstwach
rolnych (liczonych bez pracowników
najemnych). Sygnalizowany wcześniej
postępujący wzrost średniego poziomu
wynagrodzeń w naszym kraju pogarszał
będzie dodatkowo wskaźnik poziomu
parytetu dochodowego.
37
(AWU)
Liczba osób pracujących w gospodarstwach rolnych
osób fizycznych (bez pracowników najemnych)
3000
y = 6,8993x2 - 121,65x + 2675,3
2650
2329 2341 2376
2500
R2 = 0,8529
2267
2146 2151 2162 2162 2155 2155 2205
2000
1500
1000
500
0
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Źródło: dane RER
38
Próba reasumpcji
Zarysowuje się specjalizacja produkcji polskiego rolnictwa w ramach Unii
Europejskiej. W produkcji roślinnej jest to uprawa zbóż i rzepaku,
w zwierzęcej natomiast zahamowany został spadek pogłowia bydła
notowany od wieloleci i trwa substytucja produkcji żywca trzody chlewnej
produkcją drobiu rzeźnego.
Dokonujący się postęp biologiczny – mimo, że wykorzystywany
w niewielkiej skali – ograniczał skutecznie do niedawna negatywny
wpływ zmian klimatu na plony roślin uprawnych i niekorzystne dla
rolnictwa zmiany cen oraz środków produkcji. Projekcja na 2013 rok
wskazuje jednak, że zjawisko to nie wystarczy by mógł nastąpić wzrost
wartości dodanej brutto wyrażonej w cenach stałych. Sytuacja
dochodowa ludności rolniczej u progu okresu planistycznorozliczeniowego UE (lata 2014-2020) może być więc bardzo trudna,
zważywszy, że może nastąpić wzrost zatrudnienia i średniego krajowego
poziomu wynagrodzeń, co łącznie spowoduje pogorszenie się wskaźnika
dysparytetu dochodowego.
39