Jąkanie

Jąkanie – to warto wiedzieć…
Charakterystyka ogólna
Jąkanie stanowi jedno z częściej występujących zaburzeń mowy u dzieci. Nie jest ono
określoną jednostką chorobową, lecz jedynie przejawem zakłóconej struktury bądź funkcji
układu nerwowego.
Jąkanie powstaje zwykle w wieku przedszkolnym, a ujawnia się wtórnie lub nasila w
okresie dojrzewania. W toku kształtowania się mowy istnieje szczególna podatność na wszelkie
jej zaburzenia, bowiem wchodzi tu w grę ogólna ruchliwość dziecka, szybkie wzbogacanie
słownika oraz rozwój myślenia. Reagując emocjonalnie, dziecko nie może należycie wyrazić
swoich myśli. Czuje, że nie potrafi mówić płynnie, że musi powtarzać wyrazy dotąd, aż nie
zjawi się inny wyraz, który nie sprawi mu trudności. Powstaje więc dysproporcja pomiędzy
tym, co dziecko chciałoby, a co może powiedzieć. Jest to źródłem napięć, które przy braku
rozumnej pomocy i życzliwości otoczenia, pogłębiają się i w końcu towarzyszą każdej
wypowiedzi dziecka.
Jąkaniu towarzyszą skurcze mięśni krtani i przepony. Powstaje ono na tle zaburzeń w
oddychaniu, spowodowanych częściowym lub całkowitym brakiem koordynacji mięśni
biorących udział w procesie mówienia. Dodatkowe skurcze mięśni oddechowych obejmują
przede wszystkim przeponę. Mogą one pojawiać się w czasie wdechu lub wydechu. Oddech
jest krótki, arytmiczny, przerywany lub przeciwnie – strumień powietrza bywa zatrzymany.
Dziecko często mówi na wdechu, jakby zachłystując się. Skurcze mięśni fonacyjnych
uniemożliwiają rozwarcie strun głosowych. Struny zaciskają się, zachodzą jedna na drugą, glos
wydobywa się z trudem, przy dużym oporze. Czasem może nie dojść do zwarcia strun
głosowych, stąd długie przerwy w mówieniu lub mowa szeptem. Mowa jąkających się jest
wybuchowa lub odwrotnie – monotonna, cicha, często z zabarwieniem nosowym. Normalny
proces mówienia składa się z szybkich, rytmicznych i skoordynowanych ruchów mięśni
narządów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego. Napięcie tych mięśni jest minimalne.
U jąkających się patologicznie następuje blokada głosu. Zaburzone są rytm i tempo mowy.
Przyczyny jąkania
Poglądy na przyczyny jąkania są bardzo zróżnicowane.
„Hipokrates upatrywał przyczynę jąkania się w ośrodkach, Arystoteles i jego zwolennicy w
organicznych wadach języka, Mercurialis, zarówno w ośrodkach, jak i w obwodzie.”
Obecnie wyróżnia się dwie warstwy przyczyn:
 czynniki usposabiające (pośrednie),
 czynniki wyzwalające (bezpośrednie).
M. Sovak twierdzi, że jakanie = dyspozycja + uraz.
H. Spionek uważa, że do czynników usposabiających należą:
 zachwianie równowagi procesów nerwowych na tle przemęczenia, zaburzeń snu,
nadmiernie silnych podniet psychicznych, zbyt surowych lub niekonsekwentnie
stosowanych wymagań wychowawczych,
 ogólny zły stan fizyczny dziecka wywołany wadliwym odżywianiem i złą pielęgnacją,
okresem rekonwalescencji po przebytej chorobie zakaźnej lub innej długotrwałej
chorobie wyniszczającej organizm,
 nowe układy sytuacji życiowych, które nie są szkodliwe same w sobie, ale stanowią
trudne zadanie dla układu nerwowego danego dziecka,
 gwałtowne przeżycia o ujemnym
 charakterze emocjonalnym, obciążające układ nerwowy.
Do czynników wyzwalających należą:
 silne wstrząsy emocjonalne (psychotrauma),

szok nerwowy, towarzyszący fizycznym urazom (upadek, pobicie).
Prawdopodobnie jąkanie nie jest spowodowane przez jeden izolowany czynnik, ale
przez kompleks czynników. Warto sobie również uświadomić, że to, co u jednych dzieci
wywołuje jąkanie, u innych może powodować wystąpienie innego rodzaju zaburzeń, a w
jeszcze innych przypadkach nie wywoła żadnych widocznych skutków ujemnych.
Niewątpliwie jednak każde dziecko jąkające się, podobnie jak dzieci z innymi zaburzeniami
mowy, powinno zostać zbadane w poradni logopedycznej i jeśli to wskazane – być poddane
specjalistycznemu leczeniu.
Rodzaje jąkania
Jąkanie rozwojowe – pojawia się zwykle między trzecim a piątym rokiem życia. Jest
spowodowane nie ukończonym jeszcze psychofizycznym rozwojem dziecka, pewną
niesprawnością narządów mowy, nie dość szybkim kojarzeniem nazw z przedmiotami oraz
niedostatecznym opanowaniem form gramatycznych. Dziecko pragnie powiedzieć więcej niż
może i umie, zaczyna więc powtarzać sylaby, co daje objawy kloniczne.
Jąkanie nerwicowe (nerwica mowy) – polega na zaburzeniu funkcji układu
nerwowego, Wyróżnia się jąkanie: szokowe (spowodowane przeżyciem drastycznej sytuacji,
wypadku), nękające (powodem są awantury, ciągłe niezadowolenie rodziców itp.), organiczne
(wywołane procesami niszczącymi tkankę mózgową) i psychologiczne (wynikające z braku
poczucia własnej wartości i licznych kompleksów).
Jąkanie kloniczne – polega na powtarzaniu części lub całych wyrazów. (ka – ka – ka
kapusta).
Jąkanie toniczne – polega na przeciąganiu danej głoski lub niemożności
wyartykułowania jej w danym wyrazie, nawet przy próbach wielokrotnego jej powtarzania. (k
k k kapusta). Wymowie towarzyszy często napięcie neuromięśniowe.
Jąkanie mieszane (kloniczno-toniczne) – polega na połączeniu powyższych objawów
wzbogaconych o reakcje „mocowania się” z dźwiękiem oraz współruchy mięśni twarzy, skręty
głowy, zaciskanie powiek, pukanie nogą, machanie rękoma, wysuwanie języka itp.
Diagnoza jąkania
Jednoznaczne zdiagnozowanie jąkania jest bardzo trudne. Określenie stopnia i rodzaju
tej szczególnie uciążliwej wady oparte jest najczęściej na wynikach obserwacji i intuicyjnie
określanych prób. W Polsce pierwszą próbę skonstruowania narzędzia diagnozującego
płynność mówienia podjął Z. Tarkowski. Opracował on „Kwestionariusz niepłynności
mówienia i logofobii. Diagnoza i terapia jąkania.” , który służy do oceny jąkania w różnych
sytuacjach komunikacyjnych oraz do opracowania, stosownego do potrzeb, programu
terapeutycznego.
W uzyskaniu cennych informacji o dziecku jąkającym się bardzo pomocna jest Ankieta
– Wywiad. Przy jej pomocy można uzupełnić dane o badanym, uzyskane z innych źródeł.
Zwykle wywiad przeprowadza się z matką, rzadziej z ojcem dziecka.
Jak pomóc?
W przypadku jąkania trudno jest mówić o jednej, szczególnej i niezawodnej metodzie
terapeutycznej. Bezsprzecznie celem prowadzonych ćwiczeń jest nauczenie jąkającego się
płynnej, wolnej i swobodnej mowy, bez napięcia nerwowego, a także oddziaływanie na jego
psychikę dla wyrobienia u niego odpowiedniego stosunku do własnej wady wymowy i
zwalczanie przekonania, że jest ona nieusuwalna.
Wśród znanych metod można wyróżnić między innymi:
 metody dystrakcji;
 metody oparte na sugestii;
 metody oparte na relaksie;
 psychoterapia.
Metody dystrakcji należą do jednych z najstarszych. Polegają na:
 właściwym wprowadzeniu powietrza do płuc mówiącego bezpośrednio przed
mówieniem;
 regulacji fonooddechowej;
 mówieniu w ściśle określonym rytmie lub w specjalny sposób;
 stosowaniu śmiechu, wypełniającego kłopotliwe dla jąkającego się momenty.
Rezultaty uzyskiwane za pomocą tej grupy metod są jednak krótkotrwałe.
Metody oparte na sugestii też nie dają wspaniałych wyników. Jąkający na ogół
zaczynają akceptować siebie wraz z jąkaniem, ale zdarza się, że po jakimś czasie objawy
jąkania pojawiają się w negatywnym wzmocnieniu, wywołanym niepowodzeniami. Metody te
sugerują, że jąkający się może mówić płynnie wówczas, gdy w pełni uwierzy w swoje
możliwości płynnego mówienia oraz gdy znajdzie aprobatę otoczenia i przyjazny klimat
społeczny.
Metody oparte na relaksie należą do najczęściej stosowanych. Relaks jest tu
traktowany jako dodatkowa metoda wspomagająca leczenie farmakologiczne w jąkaniu.
Stosuje się go w placówkach leczniczo-rehabilitacyjnych o charakterze zamkniętym, czasami
w placówkach ambulatoryjno-otwartych.
Psychoterapia uważana jest za niezbędny element leczenia jąkania przy postępowaniu
zasadniczym, jakim są ćwiczenia logopedyczne. Wyniki w dużym stopniu zależą od inteligencji
logopedy i jego osobowości.
Inne sposoby leczenia jąkania to:
 refleksoterapia w jąkaniu;
 trening i psychoterapia w metodzie „Echo”;
 dialog czynnościowy;
 zabawy paluszkowe;
 rysowane wierszyki;
 zgadywanki, wyliczanki, rymowanki – skojarzenia;
 budowanie wyrazów;
 malowanie dziesięcioma palcami;
 technika „bricolage”;
 metoda E. Monahan;
 metoda BSM;
 metoda focusingu;
 receptoterapia;
 muzykoterapia;
 metoda rebirthingu;
 terapia kreatywna;
 terapia CCT S. Santostefano;
 metody relaksacyjne;
 teatrzyk cieni, teatr przebierańców;
 psychofizjologiczna metoda terapii jąkania M. Chęćka;
 metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne;
 metoda S. Wilczewskiego itp.
Do pozbycia się jąkania nie wystarczą ćwiczenia z logopedą. Konieczna jest też
systematyczna praca jąkającego się nad własną mową i psychiką. Poza tym ogólne traktowanie
dziecka jąkającego się przez jego najbliższe otoczenie w domu i w szkole powinno chronić je
przed powstawaniem dodatkowych urazów emocjonalnych i odpowiadać tym wskazaniom
pedagogiczno-terapeutycznym, które odnoszą się do dzieci nerwicowych.
W procesie rehabilitacji mowy obowiązują pewne ogólne zasady, które mogą
przyczynić się do jej efektywności. Najważniejsze jest nawiązanie dobrego kontaktu z
dzieckiem, pełna jego akceptacja, współpraca z rodzicami, a także z nauczycielem w
przedszkolu lub w szkole. Dziecko powinno w tym okresie nauczyć się słuchać, koncentrować
uwagę, odnosić satysfakcję z kontaktu z logopedą lub psychologiem. Należy wykorzystywać
uspołecznienie dziecka, stwarzać sytuacje akceptujące i dostarczające dziecku satysfakcji.
Rehabilitacja zawsze powinna być ukierunkowana na indywidualne możliwości
dziecka, różnice wynikające z etiologii stopnia trwania i nasilenia zaburzenia oraz na
możliwości uczestniczenia rodziców w tym procesie. Rodziców trzeba informować na bieżąco,
nad czym dziecko aktualnie pracuje, po to, by mogli oni utrwalać w domu uzyskane efekty
rehabilitacji. Nawet pięciominutowe, ale codzienne ćwiczenia domowe z dzieckiem są wielką
pomocą w leczeniu. Warto o tym pamiętać.
Bibliografia:
1. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola.
2. Demel G., Elementy logopedii.
3. Hurlock E. B., Rozwój dziecka.
4. Minczakiewicz E. M., Logopedia. Mowa – Rozwój – Zaburzenia – Terapia.
5. Sawa B., Dzieci z zaburzeniami mowy.
6. Sovak M., Logopedie.
7. Spionek H., Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka.
8. Styczek I., Logopedia.
9. Żebrowska M. (red), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży.
Opracowała:
mgr Anna Kowalska