Śladami pilickich Żydów

Nowy Kirkut ­ Kirkuty dla wszystkich Żydów to miejsca bardzo szczególne. Cmentarze są miejscem świętym, ale jedno­
cześnie rytualnie nieczystym, stąd przy wyj­
ściu znajduje się studnia, przy której należy dokonać ablucji. Nieczystość cmentarza uniemożliwia też wstęp na jego teren kapła­
nom, choć zakaz ten nie dotyczy pochów­
ków ich bliskich. Nawet wtedy muszą jednak zachować stosowny dystans od grobu. Niezwykle istotna jest za­
sada nienaruszalności grobu. Szczątki ludzkie mają bowiem oczekiwać na nadejście Mesjasza. Dlatego też cmentarzy żydowskich nie wolno roz­
kopywać, a ekshumacja dopuszczalna jest tylko w ściśle określonych przypadkach. Przez szacunek dla zmarłych, na cmentarzu nie wolno spo­
żywać jedzenia, pić, wnosić Tory, a więc wykonywać czynności niedostęp­
nych dla nieboszczyka. Mężczyźni na terenie cmentarza żydowskiego powinni nosić nakrycie głowy! Na żydowskich grobach często widuje się ułożone kamyki. Geneza tego zwyczaju ma kilka wyjaśnień. Prawdopo­
dobnie obyczaj pochodzi z dawnych czasów, gdy zwłoki grzebano na pu­
styni. Zabezpieczenie przed dzikimi zwierzętami miejsca pochówku poprzez ułożenie na nim kamieni, było wyrazem szacunku dla zmarłego. Na groby nie przynoszono kwiatów i zniczy, jednak przenikanie kultur za­
ciera obecnie tą różnicę. Zasady judaizmu sprawiają, że na grobach nie ma zdjęć czy podobizn zmarłych. Możemy natomiast spotkać się z bardzo bogatą symboliczną ornamentyką. Nowy cmentarz żydowski (kirkut) mieści się za miastem niedaleko drogi wiodącej do wsi Kocikowa. Został założony w 1842 roku. Zajmuje powierzchnię około 1ha. Na terenie cmentarza do dnia dzisiejszego zachowało się 327 macew. Są zarówno dobrze zachowane jak i te mocno już zdewastowane. W 1884 roku plano­
wano jego rozbudowę, zachował się projekt rozbudowy. Warto wspo­
mnieć, że w latach 1942­1943 na terenie kirkutu rozstrzeliwano ludność żydowską. Kirkut ogrodzony jest dużym betonowym płotem.
Miejsce straceń – pałac w Pilicy ­ Pod murami obronnymi pałacu w Pili­
cy znajduje się miejsce masowych rozstrze­
liwań. Zginęło tutaj ok. 80 Polaków i 70 Żydów. Zbrodnie te były głównie dziełem plutonu zmotoryzowanej żandarmerii ­ Gan­
darmerie Mot­Zug 63 pod dowództwem lejt­
nanta von Kreske. Stacjonował on w pałacu od końca 1942 do wiosny 1944 r. OBIEKTY NIEISTNIEJĄCE
Synagoga z XVIII w. ­ Synagoga zo­
stała wybudowana na przełomie XVII i XVIII wieku, kiedy Żydzi powrócili do Pilicy. Stanęła na rogu ówczesnej ulicy Ka­
halnej (dzisiaj Armii Krajowej] i Łaziennej). Jako materiału do budowy użyto drewna modrzewiowego, a budowniczym synagogi był Szmul z Wysokiej Lipy. Bożnica stanowi­
ła bardzo ciekawy przykład architektury drewnianej. Jej konstrukcję nośną stanowiły potężne drewniane słupy umieszczone od zewnętrznej strony ścian, elewacja zewnętrzna poprze­
dzona była podcieniami o skomplikowanej ciesielskiej konstrukcji. Wnę­
trze było bogato zdobione polichromią, misternie sklepione. Prawdopodobnie tutaj odbyło się ostatnie w historii Rzeczpospolitej posie­
dzenie żydowskiego parlamentu – Sejmu Czterech Ziem (Waad Arba Ara­
cot). Synagoga przetrwała do czasów okupacji. Niewątpliwie była ona w tym czasie w złym stanie technicznym. Już w 1926 roku, przy okazji oce­
ny budżetu, starostwo zwróciło uwagę zarządowi gminy żydowskiej na brak dbałości o zabytkową bóżnicę. Informacje co do jej dalszych losów są sprzeczne. Według najmniej wiarygodnej wersji, została spalona jesie­
nią 1939. Według kolejnej została rozebrana w lutym 1943 roku kiedy prowa­
dzono rozbiórki i wyburzanie domów żydowskich oraz murów starego kirkutu. Według wiarygodnych informacji uzyskanych od starszych mieszkańców roz­
biórka synagogi odbyła się dopiero po wojnie. Drewno modrzewiowe pocho­
dzące z synagogi miało posłużyć do budowy lub remontu kilku domów nad rzeką.
Synagoga z XVII w. ­ Kapliczka stoi w miejscu, w którym stała pierwsza pilicka synagoga. Stała ona na obrzeżach ówczesnej dzielnicy żydowskiej, obejmującej obszar mię­
dzy obecnymi ulicami Klasztorną i Reformacką. Po usunięciu Żydów z Pilicy przez kasztelana Stanisława Warszyckiego, co nastapiło w I po­
łowie XVII w. synagoga została zmieniona na kościół pw. św.Barbary. Ze źródeł wiemy, że był on murowany, beczkowo sklepiony, dach miał siodłowy, kryty gontem. Kościół został rozebrany z po­
wodu złego stanu budynku, który groził zawaleniem. Na jego miejscu stanęła kapliczka pw. św. Barbary Stary cmentarz żydowski ­ Kirkut znaj­
dował się przy ul. Starego Kierchoffu (dzi­
siejsza ul. Klasztorna). Został założony w XVIII w. Zachowała się informacja, że w 1721 r. przedstawiciele gminy żydowskiej, Jakub Mi­
chałowicz oraz Jakub i Salomon Lewkowiczo­
wie, zwrócili się do władz Pilicy o pozwolenie grzebania ciał na dawnym cmentarzu, który w owym czasie był własnością prywatną. Za prawo użytkowania ziemi Żydzi mieli wnosić opłaty na rzecz kolegiaty pilickiej. Cmentarz został zamknięty dla celów grzebalnych w 1842 r. i w takim stanie przetrwał do czasów II wojny światowej, kiedy został zdewastowany przez Niemców. Od roku 1842 miej­
scem pochówku Żydów stał się nowy cmentarz "Pod Czarnym Lasem". Na terenie starego kirkutu nie pozostała żadna macewa. Wiele nagrobków z tego cmentarza tkwi do dziś w fundamentach i ścianach różnych budynków w Pili­
cy. Należy pamiętać, iż pusty, pozbawiony nagrobków plac nadal jest cmen­
tarzem. Szczątków pochowanych na nim osób nigdy bowiem nie ekshumowano.
Rzeźnia żydowska ­ Zapewnienie koszernego mięsa było jednym z podstawowych obowiązków żydowskiej gminy wyznaniowej. Osobą do­
konującą uboju rytualnego mógł być wyłącznie Żyd, dorosły mężczyzna, znany z pobożności i przestrzegania prawa religijnego oraz uczony w Talmu­
dzie. Nie dopuszcza się do funkcji rzezaka głuchoniemych, chorych psychicz­
nie, upośledzonych manualnie. Kandydat musi odbyć praktykę, zdać egzamin ze znajomości praw rządzących szechitą czyli rytualnym ubojem zwierząt lądowych i ptaków. Szechita podlega regułom prawa religijnego i zwyczajom. Dopuszczone do spożywania jest mięso zwierząt posiadających "rozszczepione kopyto" i przeżuwających, stworzeń wodnych posiadających płetwy i łuski, niektórych gatunków szarańczy, niektórych gatunków ptaków. Nie dotyczy to jednak krwi oraz niektórych części (np. nerw kulszowy), które są zakazane. Zwierzętom przecina się przełyk jednym cięciem przy użyciu specjalnego noża, odmawiając stosowną modlitwę. Zwierzęta zabite w inny sposób nie mogą być spożywane przez ortodoksyjnego żyda. Zabronione jest spożywanie zwierząt padłych lub ze skazą. Kandydat musiał dokonać pod nadzorem trzech rytualnych ubojów. Na stanowisko szojcheta zatwier­
dzał go rabin wydając potwierdzenie zwane kabala. Pierwsze dokumenty do­
tyczące rzeźni w pilickiej gminie wyznaniowej pochodzą z 1923 r. Ustalono w nich taksę uboju. Za ubój woła lub krowy pobierano 10.000 Mk (marek pol­
skich), cielęcia, owcy 7.000 Mk, kozy 5.000 Mk, gęsi 1.800 Mk, kury 700 Mk. Dochody z rzezi były głównym źródłem finansów gminy wyznaniowej. Budy­
nek rzeźni znajdował się na wschód od dzisiejszej ulicy Łaziennej, nad rzeką, do której prowadziło koryto odprowadzające krew, co było przyczyną konflik­
tów z mieszkańcami miasteczka.
Tekst: Uczniowie kl. II A oraz Dariusz Jaworski (nauczyciel historii)
Zdjęcia udostępnił: Aleksander Kot. Opracowanie mapy: Szymon Kot; Aleksander Kot
Opracowanie graficzne: Szymon Kot, Aleksander Kot
Zapraszamy Państwa na wycieczkę „Śladami pilickich Żydów”. Jej projekt został przygotowany w ramach programu „Szkoła Dialogu” realizowanego przez Liceum Ogólnokształcące im. Królowej Elżbiety z Pilczy w Pilicy. Program ten jest realizowany w ramach współpracy z Fundacją Forum Dialogu z siedzibą w War­
szawie, zajmującą się działalnością na rzecz zbliżenia między Polakami i Żydami oraz przypomnienia naszej wspólnej wielowiekowej historii. My, uczniowie klasy IIA, zostaliśmy wybrani do realizacji projektu na terenie Gminy Pilica. Naszym za­
daniem było między innymi przygotowanie wycieczki po miejscach związanych z historią społeczności żydowskiej w naszej gminie i popularyzacja tego tematu w lo­
kalnym społeczeństwie. Temu właśnie służy niniejszy folder.
Serdecznie dziękujemy Miejsko – Gminnej Bibliotece Publicznej w Pilicy i Towarzystwu Jurajskiemu za pomoc w realizacji projektu a Burmistrzowi i Wła­
dzom Miasta i Gminy Pilica za udostępnienie ratusza jako miejsca zaprezentowa­
nia społeczeństwu efektów naszej pracy. Bez tej pomocy realizowany przez nas program miałby o wiele mniejszy wymiar. Uczniowie klasy II a Liceum Ogólnokształcącego im. Królowej Elżbiety z Pilczy w Pilicy.
SPOŁECZNOŚĆ ŻYDOWSKA W PILICY
Ze względu na brak przekazów źródłowych niezwykle trudno dzisiaj określić, od kiedy Żydzi osiedlali się na terenie Pilicy. Wiele świadczy jednak o tym, że mo­
gli tu przybyć już w okresie średniowiecza. Pierwszy wiarygodny dokument o obecności ludności żydowskiej w Pilicy pochodzi z 1581 r. kiedy to biskup krakow­
ski Piotr Myszkowski oskarżył Żydów o znieważenie hostii. W wyniku procesu zo­
stali oni oczyszczeni z zarzutu. Zamieszkiwali wówczas enklawę u podnóża wzgórza, na którym dzisiaj stoi klasztor franciszkanów. Tutaj, pomiędzy dzisiejszy­
mi ulicami Klasztorną i Reformacką funkcjonowała osada skupiona wokół placu targowego. To, że pod koniec XVI w. istniała dobrze zorganizowana żydowska osada z synagogą i kirkutem świadczy o tym, iż musieli przebywać tutaj już od dawna. W 1638 r. kasztelan Stanisław Warszycki, ówczesny właściciel Pilicy usu­
nął ludność żydowską z miasta. Żydzi powrócili do Pilicy pod koniec XVII w., kiedy to jej właścicielem stał się Michał Warszycki. Osadnictwo żydowskie skupiło się wtedy pomiędzy rynkiem, rzeką Pilica oraz dzisiejszymi ulicami Łazienną i Mar­
kowską. W 1711 roku zorganizowano gminę żydowską. Specjalne przywileje dla Żydów nadane zostały w pierwszej połowie XVIII w. przez kolejną właścicielkę miasta Marię Józefę z Wesslów Sobieską. Dotyczyły one budowy cmentarza oraz łaźni. W 1763 r. w Pilicy odbyło się ostatnie posiedzenie Sejmu Czterech Ziem. W roku 1786 grupa Żydów została oskarżona o włamanie się do kościoła parafialne­
go i zabranie stamtąd wot oraz przyborów liturgicznych. Król Stanisław August Po­
niatowski wydał osadzonym w miejscowym areszcie oskarżonym oraz ich rodzinom glejt zapewniający bezpieczeństwo na czas procesu. Źródła nie wspo­
minają o wyroku, tak więc można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że oskarżenia były bezpodstawne. W XIX wieku społeczność żydowska w Pilicy prężnie się rozwijała. Powstała szkoła żydowska, a niemal cały handel i rzemiosło znajdowało się w ich rękach. Należało do nich 37 spośród 38 domów znajdujących się wokół rynku, elektrownia, tartak, młyn, fabryka wody sodowej oraz ponad 20 in­
nych przedsiębiorstw. Liczne pożary, które nawiedziły nasze miasto w drugiej poło­
wie XIX w. spowodowały falę emigracji ludności do innych miast. W 1941 r. Niemcy utworzyli w Pilicy getto, w którym zgromadzono około 2 tys. Żydów. W 1942 r. wywieziono ich do obozu w Wolbromiu, a następnie do obozów koncentra­
cyjnych. Większość z nich zginęła. Bronisław Janus, jego ojciec i matka (pośmiert­
nie) otrzymali tytuł „Sprawiedliwy Wśród Narodów Swiata"). Sześciu członków rodziny Janusów oraz pięcioro ukrywających się u nich Żydów zostało zabitych przez hitlerowców.
Zabrania się kopiowania, redystrybucji, publikowania, rozpowszechniania, udostępniania czy wykorzystywania w inny sposób całości lub części danych zawartych na mapie w celach komercyjnych. Zdjęcia, teksty, grafiki wykorzystane w publikacji, jeżeli nie zaznaczono inaczej, są własnością Autorów lub Autorzy posiada zgodę na ich publikację. Korzystanie z materiałów zamieszczonych w opracowaniu wymaga zgody Autorów, poza wyjątkami określonymi w powszechnie obowiązujących przepisach prawa takich jak dozwolony użytek w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2006 r. nr 90 poz. 631, t.jedn. z późn. zm.). OBIEKTY ISTNIEJĄCE
Cheder ­ Szkoła żydowska istniała w Pilicy już w roku 1790 r. W chederach uczo­
no wówczas jedynie Biblii i Tal­
mudu metoda pamięciową. Napis na budynku miał brzmieć: Szkoła elementarna żydowska upoważ­
niona od rządu. Zwrócono szcze­
gólną uwagę na sprawy kadrowe i zdając sobie sprawę z trudności w znalezieniu nauczycieli ję­
zyka polskiego pośród ludności żydowskiej w Pilicy i okolicach, dopuszczono zatrudnienie nauczycieli chrześcijańskich do na­
uki części przedmiotów. W dziewiętnastym wieku istniał muro­
wany budynek chederu. Cheder był szkołą elementarną, do której posyłano wyłącznie chłopców w wieku trzech lub pięciu lat. Nauka w chederze trwała do Bar Micwy. Dawniej nauka w chederze polegała na nauce czytania po hebrajsku z elemen­
tarza Reszit Daat oraz z Księgi Kapłańskiej i jej tłumaczenia. Dzieci przebywały w szkole większość dnia. Dla większości chłopców nauka kończyła się na chederze, tylko niektórzy kon­
tynuowali ją w jesziwie­wyższej szkole talmudycznej dla nieżo­
natych studentów. W okresie międzywojennym działały w Pilicy cztery chedery. O zachowanym do naszych czasów budynku przy ulicy Łaziennej dotrwało niewiele informacji. Sądząc po wielkości obiektu był on utrzymywany przez miejscową żydow­
ską gminę wyznaniową jako dom modlitwy i cheder. Zachowała się jedna przedwojenna fotografia przedstawiająca fragment tego budynku w jego pierwotnej wersji. Na jej podstawie widać, że obiekt został znacznie przekształcony przez przebudowę.
Łaźnia żydowska ­ Mykwa – pierwotnie zbiornik z bie­
żącą wodą lub basen do ablucji (rzeczywistego lub sym­
bolicznego obmycia rytualnego ciała lub jego części, przedmio­
tów kultowych lub narzędzi ofiar­
niczych) oraz mycia naczyń skalanych nieczystością rytualną. Od średniowiecza tą samą nazwą określana jest łaźnia. Osoby przechodzące na judaizm musiały odbyć twilę, rytualną kąpiel w obecności trzech świadków. W czasie takiej kąpieli woda po­
winna pochodzić z naturalnego źródła, a odbywająca ją osoba powinna zanurzyć w wodzie całe ciało. Chasydzi codziennie przed modłami odbywają podobną kąpiel, wszyscy mężczyźni są natomiast zobowiązani do tego przed świętem Jom Kippur. W judaizmie ortodoksyjnym żydówki powinny odbywać kąpiele po każdej menstruacji, a także przed swoim weselem i po po­
rodzie. Pilicka mykwa znajdowała się w zachowanym do dzi­
siaj, jednak mocno zmienionym, domu przy ulicy Łaziennej. Opłaty za dzierżawę mykwy były jednym ze źródeł finansowa­
nia gminy żydowskiej. Miejsce straceń – Ul.Piłsudskiego ­ Mogiła ok. 20 nie­
znanych osób pochodzenia żydowskiego, rozstrzela­
nych 5.IX.1942 roku podczas przeprowadzonej przez gestapo, żandarmów niemieckich z Mie­
chowa i Pilicy oraz granatową policję, likwidacji ludności ży­
dowskiej pozostałej w miastecz­
ku po pacyfikacji prze­ prowadzonej w lipcu 1942 r. Pomnik ustawiono w roku 2014.