Językoznawstwo 08 I DN Dwa rodzaje środków językowych, które

Językoznawstwo 08
I DN
Dwa rodzaje środków językowych, które pozwalają łączyć znaki proste w znaki złożone:
środki słownikowe i środki gramatyczne. Środki słownikowe to zbiór leksemów języka.
Środki gramatyczne to: środki morfologiczne (fleksja leksemów należących do odmiennych
części mowy); szyk (następstwo jednych wyrazów po drugich w ciągu linearnym); środki
prozodyczne (intonacja, akcent zdaniowy, pauza).
Każde połączenie leksemów, między którymi zachodzi zależność składniowa, nazywamy
grupa składniową. Np. grupa rzeczownikowa mali chłopcy, czasownikowa uczą się
mozolnie, przyimkowa w klasie spójnikowa choć mroźnie. Na skutek kalki z języka
angielskiego grupy składniowe często nazywamy frazami, np. fraza rzeczownikowa,
czasownikowa, przymiotnikowa.
Konotacja: ‘otwieranie’ przez dany leksem miejsca lub miejsc dla innych leksemów,
należących do określonych części mowy. Dzięki niej powstaje szkielet konstrukcji
składniowej. Własności konotacyjne leksemów są w pewnej mierze pochodną ich znaczeń.
Własności konotacyjne leksemów przyswajamy sobie razem z ich formą i znaczeniem.
Zosia / dziecko / pies śpi.
Mdli mnie / Janka / dziewczynkę.
Janek ma samochód / książkę / katar.
Piotr daje Marysi jabłko / kwiaty / prezent
Matka każe dziecku spać / wyjść z pokoju.
Janek prosi Piotra, żeby pożyczył Zosi notatki / o pożyczenie Zosi notatek.
Prawidłowe wypełnienie miejsc konotowanych przez czasowniki w powyższych przykładach
prowadzi do utworzenia gramatycznie poprawnych zdań. Na tej podstawie stwierdzamy, że
formy śpi i mdli konotują po jednym rzeczowniku (grupie rzeczownikowej), ma – dwa
rzeczowniki, daje – trzy, każe – dwa rzeczowniki i jeden czasownik, prosi – dwa rzeczowniki
i zdanie (z żeby) lub jego ekwiwalent w postaci grupy rzeczownikowej. Możliwe są też w
języku polskim poprawne zdania z czasownikami, które nie konotują żadnego podrzędnika:
Świta.
Stwierdzamy zatem, że leksemy użyte jako nadrzędniki konstrukcji składniowych różnią się
ilością i jakością członów konotowanych, czyli walencją czynną. Zauważmy jednak, że
odtworzenie miejsc konotowanych przez dany leksem niejednokrotnie może stwarzać
trudności:
Jan sprzedaje Piotrowi samochód za tysiąc dolarów.
Jan sprzedaje Piotrowi samochód.
Jan sprzedaje samochód.
Przy okazji zauważmy, że nie są pełne następujące wypowiedzenia:
*Jan sprzedaje Piotrowi za tysiąc dolarów.
*Ja sprzedaje Piotrowi.
*Jan sprzedaje za tysiąc dolarów.
*Jan sprzedaje.
Marek pisze wypracowanie.
33
Marek pisze.
Marek napisał wypracowanie.
*Marek napisał.
Piotr jest uprzejmy dla koleżanek.
Piotr jest uprzejmy.
*Piotr jest dla koleżanek.
Przykłady ilustrujące konotację leksemów mogą oczywiście zawierać więcej składników
podrzędnych, np. sprzedaje dzisiaj przez pośrednika, pisze ołówkiem na brudno, niezwykle
uprzejmy.
Konieczne jest zatem ustalenie, które składniki zdania są postulowane przez dany leksem
użyty jako nadrzędnik konstrukcji składniowej, a więc są konotowane, a które nie są
konotowane, lecz swobodnie dodane do nadrzędnika, czyli są członami luźnymi. Członami
luźnymi są niewątpliwie dzisiaj, przez pośrednika, na brudno, niezwykle.
Akomodacja: same własności konotacyjne nie wystarczają, by utworzyć poprawne związki
składniowe. Leksemy konotujące nie tylko otwierają miejsca dla typów innych leksemów, ale
często wymagają, aby leksemy konotowane pojawiły się w ściśle określonym kształcie.
Chłopiec ogląda obraz.
*Chłopcem ogląda obrazu.
Także leksemy niekonotowane mogą podlegać takiemu wpływowi, np. czarny kot, a nie
*czarnej kot. Wpływ ten nazywamy składnią rządu, a zjawisko uzgodnienia formalnego
wyrazów w danym związku nazywamy przystosowaniem składniowym lub akomodacją (w
obrębie zdania). Składnia zgody: jeden leksem wymaga od drugiego pojawienia się w tym
samym rodzaju, przypadku i liczbie (w obrębie grupy składniowej).
Konotacja wiąże się ze znaczeniem wyrazów. Podział wyrazów na różne grupy ze względu na
spełnianą funkcję w systemie konotacji wiąże się zatem z ich podziałem ze względu na
znaczenie. Grupę wyrazów pełniących tę samą funkcję w systemie konotacji nazywamy
częścią mowy. Systemy części mowy znacznie odbiegają od siebie w różnych językach.
Części mowy otwarte i zamknięte
Wyrazy prymarne: rzeczowniki
Wyrazy sekundarne: czasowniki i przymiotniki
Czasowniki oznaczające stan (nieprzechodnie) wymagają podmiotu; oznaczające czynność
(przechodnie) wymagają podania agensa oraz pacjensa. Język polski: podmiot czasowników
nieprzechodnich i agens przechodnich wyrażany jest przez mianownik, a pacjens przez
biernik.
Podmiotem jest rzeczownik/zaimek (lub grupa rzeczownikowa), ewentualnie przymiotnik
(grupa przymiotnikowa), orzeczeniem zaś czasownik. Między podmiotem a orzeczeniem
zachodzi stosunek predykatywny. Wypowiedzenie zawierające orzeczenie osobowe: zdanie,
nie zawierające go: równoważnik zdania.
Kategorie orzeczenia: tryb, osoba, czas, aspekt, strona.
34
I. W języku angielskim stopniowanie przymiotników wygląda następująco:
funny - funnier
old - older
dear - dearer
clever - cleverer
pleasant - pleasanter
difficult - more difficult
dramatic - more dramatic
generous - more generous
unpleasant - more unpleasant
expensive - more expensive
Dla których przymiotników stosujemy wariant z pierwszej kolumny, a dla których z drugiej?
Jeśli nie znasz reguły, wyprowadź ją z podanych przykładów. Zauważ, że w żadnym
współczesnym dialekcie angielskim nie można powiedzieć
*more difficulter
*more unpleasanter
*more generouser
Równocześnie upowszechniają się następujące formy:
more funnier
more dearer
more cleverer
Jak opiszesz zmianę, która dokonuje się w angielszczyźnie? (PS Nie podnosimy kwestii
rażącego braku wykształcenia i ogólnej degrengolady językowej młodych Brytyjczyków).
II. W wielu językach świata pytania tworzymy ze zdań twierdzących poprzez niewielką
zmianę szyku. Np. w języku angielskim:
Lee doesn’t drink alcohol.
Doesn’t Lee drink alcohol?
Jaka jest reguła w powyższym przykładzie? Zauważ, że poprawne są również następujące
zdania pytające?
She can still dance.
Dance still can she?
We have finished more-or-less.
More-or-less finished have we?
Dla ułatwienia przeanalizuj też poniższe przykłady:
The boy with his arm in a sling is staying at home today.
Is the boy with his arm in a sling staying at home today?
From the swamp will emerge three terrifying monsters!
*Will from the swamp emerge three terrifying monsters?
III. W poniższych przykładach z języka malajskiego znajdź różnice między tym językiem a
językiem polskim. Jak malajski odróżnia podmiot od dopełnienia? Jakiego typu jest to język?
Saya
sayang
ja
kochać
‘Ja kocham jego/ją’
dia.
on/ona
35
Dia
sayang saya.
On/ona
kochać ja
‘On/ona kocha mnie’
Kawan
saya
doktor.
Przyjeciel
ja
lekarz
‘Mój przyjaciel jest lekarzem’
Buku
ini
Książka
ta
‘Ta książka jest droga’
mahal.
droga
Buku-buku
Książka-książka
‘Te książki są tanie’
itu
te/ci
murah.
tani
Maria membeli
sepasang
Maria kupiła
para
‘Maria kupiła mi parę butów’
kasut
but
untuk
dla
saya.
ja
IV. W języku walijskim czasownik pozostaje w związku zgody z jednym z konotowanych
przez niego rzeczowników. Którym? Jakich kategorii gramatycznych dotyczy ten związek
zgody? Jakie są jego ograniczenia?
Gwel-odd
fy
widzieć-PAST:3SG
mój
‘Mój przyjaciel widział smoki’
ffrind
przyjaciel
ddreigiau.
smoki
Gwel-odd
fy
widzieć-PAST:3SG
mój
‘Moi przyjaciele widzieli smoki’
ffrind-iau
przyjaciel-PL
ddreigiau.
smoki
*Gwel-son
fy
widzieć-PAST:3PL
mój
‘Moi przyjaciele widzieli smoki’
ffrind-iau
przyjaciel-PL
ddreigiau.
smoki
*Gwel-son
ein
ffrind-iau
widzieć-PAST:3PL
nasz
przyjaciel-PL
‘Nasi przyjaciele widzieli smoki’
ddreigiau.
smoki
Gwel-ais
widzieć-PAST:1SG
‘Ja widziałem smoki’
i
ja
ddreigiau.
smoki
Gwel-odd
widzieć-PAST:3SG
‘Ona widziała smoki’
hi
ona
ddreigiau.
smoki
Gwel-son
widzieć-PAST:3PL
‘Oni widzieli smoki’
nhw
oni
ddreigiau.
smoki
*Gwel-odd
widzieć-PAST:3SG
‘Oni widzieli smoki’
nhw
oni
ddreigiau.
smoki
36