pdf Uwarunkowania środowiskowe rozwoju torfowisk na Polesiu

Przegl¹d Geologiczny, vol. 63, nr 10/2, 2015
Uwarunkowania œrodowiskowe rozwoju torfowisk
na Polesiu Wo³yñskim w obrêbie Ukrainy
Tatiana Solovey1
Environmental conditions development of peatbog in the Polesie Volyn within Ukraine. Prz. Geol., 63: 1063–1067.
A b s t r a c t. An assessment of morphogenetic conditions and forming the hydrological regime of wetlands of theVolyn Polesie Ukraine
were carried. Ukraine is the most swampy/wettest region of the country. At first some bogs within an area exceeding 1 ha were selected.
Then the Author determined the importance of terrain form/shape and water supply conditions in the formation of the hydrological
regime. The location of wetlands were characterized in reference to the shape of base/subsoil and its lithology. The typical structure of
postlakes, paludification, riverine and spring-fed peatlands of Volyn Polesie were shown and their development were also discussed.
According to the origin and water flow/supply four types of wetland were extracted: ombrogenous, topogenous, soligenous and
fluviogenous. On the basis of water balance the role/part of groundwater supply of wetlands (ombrogenous, topogenous, soligenous
and fluviogenous) was determined. It was found that the reasons of the high swampy areas (21%) in Volyn Polesie are the geological
and geomorphological conditions retaining/stopping the runoff and also local groundwater circulation system.
Keywords: Polesie Volyn, Ukraine, peatbog, wetlands, morphologic-genetic analysis, hydrological regime
Polesie Wo³yñskie jest najbardziej zabagnionym regionem Ukrainy. Mokrad³a zajmuj¹ tu oko³o 633 tys. ha, co
stanowi 21,2% jego powierzchni. Analizowany region jest
odrêbn¹ krain¹ ni¿u œrodkowoeuropejskiego i pokrywa
obszar o powierzchni oko³o 30 tys. km2 na pograniczu Polski, Ukrainy i Bia³orusi. Od zachodu granicê Polesia
Wo³yñskiego stanowi dolina Bugu, od wschodu – wyniesienie tarczy ukraiñskiej, natomiast granic¹ po³udniow¹
jest krawêdŸ Wy¿yny Wo³yñskiej. Polesie Wo³yñskie jest
wyd³u¿one w kierunku równole¿nikowym (ok. 270 km).
Krajobrazowo teren ten jest s³abo zró¿nicowany. Monotonne równiny urozmaicone s¹ pagórkami morenowymi,
wydmami, wzniesieniami zbudowanymi z margli, wapieni,
kredy pisz¹cej wieku kredowego oraz szerokimi dolinami
rzecznymi powsta³ymi w wiêkszoœci przypadków w miejscu pradolin.
Wspó³czesna rzeŸba Polesia Wo³yñskiego zosta³a
ukszta³towana g³ównie przez ró¿norodne genetycznie (glacjalne, fluwialne, paludyczne, eoliczne) i wiekowo (zlodowacenia odry, warty oraz wis³y) procesy akumulacyjne
(Marynych, 1962). Powierzchnia omawianego obszaru na
ogó³ jest nachylona ku pó³nocnemu wschodowi, zaœ wysokoœci bezwzglêdne wahaj¹ siê w zakresie od 100 m n.p.m.
w dolinie Prypeci do 210 m n.p.m. na pograniczu Wy¿yny
Wo³yñskiej. Zró¿nicowanie hipsometryczne nie przekracza na ogó³ 10 m, a przewa¿nie mieœci siê w granicach
2–7 m.
Uprzywilejowanymi strefami odp³ywu wód rzecznych
na obszarze Polesia Wo³yñskiego s¹ pradoliny. Najwiêksz¹
pradolin¹, wyznaczaj¹c¹ morfologiczn¹ oœ Polesia, jest
dolina p³yn¹cej z zachodu na wschód rzeki Prypeæ, bêd¹cej
prawym dop³ywem Dniepru. Prypeæ jest rzek¹ zasilan¹
przez liczne dop³ywy, zw³aszcza z kierunku po³udniowego, m.in. przez: Turiê, Stochód, Styr, Goryñ oraz Lwa.
Od oko³o 150 lat mokrad³a Polesia Wo³yñskiego znajduj¹ siê w strefie zainteresowañ wielu naukowców. Pierwsze badania naukowe torfowisk rozpoczêto na prze³omie
XIX i XX w. W 1873 r. pod koordynacj¹ I. ¯yliñskiego
rozpoczêto kilkuletnie badania terenowe w celu rozpoznania torfowisk Polesia pod k¹tem potrzeb melioracyjnych.
W sk³ad zespo³u badawczego weszli wybitni uczeni koñca
XIX w. w zakresie nauk o Ziemi – V. Dokuchajev (1949),
A. Wojejków, G. Tanfiliew, K. Weselowski, P. Tutkowski.
Na podstawie przeprowadzonych wtedy badañ Tanfiliev
opracowa³ pierwsz¹ monografiê prezentuj¹c¹ warunki rozwoju i wystêpowania torfowisk na obszarze Polesia
Wo³yñskiego pt.: „Bagna i torfowiska Polesia” (Tanfiliev,1895). Do drugiej po³owy XX w. uwaga naukowców
by³a skoncentrowana na opracowaniu charakterystyki
pok³adów torfu i szaty roœlinnej torfowisk. Pierwsz¹ systematykê roœlin bagiennych i klasyfikacjê torfowisk Polesia
Wo³yñskiego opracowa³ prof. S. Kulczyñski – autor monografii „Torfowiska Polesia” (Kulczyñski, 1939). Dopiero
w ostatnich latach uwaga wielu naukowców zosta³a zwrócona na zagadnienia zwi¹zane z hydrogeochemi¹ i hydrologi¹ bagien (Yvanov, 1975; Ilyina, 2004, 2005; Maslov,
2009), antropogeniczn¹ degradacj¹ torfowisk (Voznyuk,
1969), jak równie¿ z mikroklimatem i ekologi¹ bagien
(Bachurina, 1964; Balashov & Kucheryava, 1974). Do tej
pory kwestie roli ukszta³towania pod³o¿a i czynnika hydrogeologicznego w inicjowaniu procesu torfotwórczego na
analizowanym obszarze pozostaj¹ otwarte.
Celem pracy by³a analiza uwarunkowañ œrodowiskowych rozwoju torfowisk na Polesiu Wo³yñskim wraz z ustaleniem roli ukszta³towania terenu w inicjowaniu procesu
torfotwórczego, jak równie¿ warunków zasilania w kszta³towaniu re¿imu hydrologicznego bagien.
MATERIA£ I METODY BADAÑ
Na podstawie numerycznego modelu powierzchni terenu, szczegó³owych map geologicznych (w skali 1 : 50 000),
geomorfologicznych (w skali 1 : 100 000) oraz glebowych
(w skali 1 : 10 000) okreœlono zale¿noœci pomiêdzy ukszta³to-
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; tatiana.solovey@
pgi.gov.pl.
1063
Przegl¹d Geologiczny, vol. 63, nr 10/2, 2015
waniem pod³o¿a a wystêpowaniem poszczególnych rodzajów torfowisk. Dane z otworów wiertniczych zlokalizowanych w ch obrêbie, a tak¿e materia³y archiwalne udostêpnione przez Pó³nocnoukraiñsk¹ Ekspedycjê Geologiczn¹,
dostarczy³y informacji o budowie pok³adów torfu i
wykszta³ceniu utworów podœcie³aj¹cych.
Na podstawie wyników obserwacji meteorologicznych,
hydrologicznych oraz stanów wód podziemnych w obrêbie
obszarów chronionych oszacowano bilans wodny i okreœlono re¿im hydrologiczny wybranych torfowisk.
Informacje na temat zasiêgu torfowisk i bagien, ich
szaty roœlinnej oraz warunków glebowych uzyskano w
Dyrekcji Stacji Glebowo-Rolniczych w £ucku i Równem.
PO£O¯ENIE MOKRADE£ NA TLE FORM
RZEBY TERENU POLESIA WO£YÑSKIEGO
Ostatnie kilkanaœcie lat to okres wielu dyskusji, jak
równie¿ powstawania licznych pojêæ i definicji mokrade³.
W celu prawid³owej identyfikacji niezwykle istotne jest
sprecyzowanie pojêcia „mokrad³o”. Za mokrad³o uznajemy obszar, który spe³nia jednoczeœnie trzy kryteria: ma
uwodniony substrat, wystêpuj¹ osady biogeniczne i hydrofilna roœlinnoœæ. Mokrad³a rejonu badañ sklasyfikowano w
dwie podstawowe grupy: torfowiska i bagna nietorfowe.
Do wydzielenia torfowisk przyjêto kryteria sformu³owane
przez Grygora (2005), wed³ug których za torfowisko mo¿na
uznaæ obszar spe³niaj¹cy ww. kryteria, o powierzchni prze-
kraczaj¹cej 1 ha i o œredniej mi¹¿szoœci torfu wiêkszej ni¿
0,3 m. Mokrad³a, które nie spe³niaj¹ kryterium mi¹¿szoœci
warstwy torfu, zaklasyfikowano do grupy bagien nietorfowych. Powierzchnia mokrade³ na Polesiu Wo³yñskim zajmuje 632 747 ha (Solovey, 2013). Podana liczba obejmuje
mokrad³a o powierzchni powy¿ej 1 ha. Zabagnienie tego
terenu wynosi oko³o 21%. Prawie po³owa (45,5%) mokrade³ opisywanego rejonu to mokrad³a okresowe (nietorfowe). Torfowiska wystêpuj¹ na obszarze ponad 334 tys. ha i
stanowi¹ prawie 12% powierzchni Polesia Wo³yñskiego.
Torfowiska niskie, które zajmuj¹ powierzchniê 232 739 ha
(69,6%), s¹ dominuj¹ce, natomiast ³¹czna powierzchnia
torfowisk wysokich i przejœciowych wynosi 101 832 ha
(30,4%). Mokrad³a rozmieszczone s¹ nierównomiernie
(ryc. 1). W dolinach rzecznych wystêpuje ich oko³o 43%,
natomiast na Kostopilskiej równinie sandrowej liczba ta
spada do 5%.
Rozmieszczenie mokrade³ na Polesiu Wo³yñskim w czytelny sposób nawi¹zuje do form polodowcowych. Torfowiska zazwyczaj wystêpuj¹ w nastêpuj¹cych strukturach morfogenetycznych: pradoliny, misy wytopiskowe, obni¿enia
bezodp³ywowe, zag³êbienia rynnowe, œródwydmowe, krasowe i doliny rzeczne. Najwiêksze obszarowo torfowiska
(o powierzchni ponad 10 000 ha) zlokalizowane s¹ w:
– szerokich dolinach odwodnienia marginalnego zlodowacenia odry (pradolina Neretwy oraz górnej Turii,
Ryc. 1. Lokalizacja mokrade³ na Polesiu Wo³yñskim w obrêbie Ukrainy
Fig. 1. Location of wetlands in the Polesie Volyn within Ukraine
1064
Przegl¹d Geologiczny, vol. 63, nr 10/2, 2015
Tab. 1. Geomorfologiczne uwarunkowanie wystêpowania mokrade³ na Polesiu Wo³yñskim
Table 1. Geomorphologic conditions occurrence of wetlands in the Polesie Volyn
Ogólna powierzchnia Powierzchnia bagien
Geomorfologiczne uwarunkowanie
mokrade³
nietorfowych
wystêpowania mokrade³
[ha], ([%])
[ha]
Geomorphologic conditions occurrence
Total area of wetlands Area of peatbog not
of wetlands
[ha], ([%])
[ha]
1. Pradoliny
1. Urstromtal
84 788 (13,4)
2. Misy wytopiskowe
2. Kettles-holes
Powierzchnia torfowisk [ha]
Area of peatbog [ha]
Ogó³em
Total
Wysokich
i przejœciowych
Raised
& transitional
peatbogs
Niskich
Low peatbogs
21 197
63 591
17 170
46 421
40 235 (6,4)
0
40 235
28 750
11 485
3. Rozleg³e obni¿enia bezodp³ywowe
na wysoczyznach morenowych
3. Extensive depressions without
outlets the morainic plateau
118 324 (18,7)
39 581
78 743
25 308
53 435
4. Zag³êbienia rynnowe subglacjalne
4. Subglacial channels depressions
18 350 (2,9)
0
18 350
1 835
16 515
5. Zag³êbienia œródwydmowe
5. Intra-dune depressions
71 376 (11,3)
0
71 376
25 074
46 302
6. Krasowe lejki i Ÿródliska
6. Sinkholes & headwater areas
24 677 (3,9)
8 400
16 277
976
15 301
7. Doliny rzeczne
7. River valleys
274 997 (43,4)
228 998
45 999
2 719
43 280
Polesie Wo³yñskie
Volyn Polesie
632 747 (100)
298 176
334 571
101 832
252 739
Stochodu i Styru), otaczaj¹cych z po³udnia pas moren
czo³owych;
– szerokiej pradolinie Prypeci o za³o¿eniach powsta³ych podczas zlodowacenia warty;
– rozleg³ych równinach rozlewiskowo-jeziornych
powsta³ych podczas zlodowacenia wis³y (w okolicach
Wezicy, Kamienia Kaszyrskiego).
Powierzchnie mokrade³ w obrêbie poszczególnych
struktur morfogenetycznych zestawiono w tabeli 1.
W obrêbie Wo³yñskiej Wysoczyzny Morenowej znajduje siê 2/3 torfowisk wysokich i przejœciowych, których
ogólna powierzchnia stanowi ponad po³owê (55%)
powierzchni omawianych torfowisk na obszarze badañ.
Wiêkszoœæ torfowisk ma zachowan¹ kopu³ê, osi¹gaj¹c¹
œredni¹ wysokoœæ 1 m. Dominuj¹ ma³e (poni¿ej 5 ha) i jednoczeœnie g³êbokie torfowiska (2–5 m g³êbokoœci – 58%
torfowisk, ponad 5 m – 23% torfowisk). Pod³o¿em wszystkich torfowisk jest warstwa s³abo przepuszczalnej gliny
zwa³owej. Sporadycznie wystêpuj¹ torfowiska rynnowe
charakteryzuj¹ce siê najwiêksz¹ mi¹¿szoœci¹ dochodz¹c¹
do 8 m, a których pod³o¿e stanowi gytia. Odmienna sytuacja geomorfologiczna wystêpuje na Kostopilskiej równinie sandrowej, gdzie dominuj¹ kompleksy jeziorno-torfowiskowe, których specyficzn¹ cech¹ jest odgórne
l¹dowienie. Wiek obecnych jezior datowany jest na schy³ek zlodowacenia pó³nocnopolskiego (Bogucki, 2005). Na
opisywanym obszarze charakterystyczne jest wystêpowanie w zag³êbieniach miêdzywydmowych licznych p³ytkich
torfowisk o przeciêtnej g³êbokoœci 0,5–1,75 m. Ich pod³o¿em jest warstwa piasków gliniastych zalegaj¹ca na fluwioglacjalnych piaskach ró¿noziarnistych o mi¹¿szoœci
oko³o 10–25 m.
Polesie Wo³yñskie cechuje wysoki wskaŸnik zatorfienia (osi¹gaj¹cy 30–85%) równin tarasowych, zw³aszcza
w pradolinach rzek Prypeæ, Turia, Stochód, Styr, Lwa, cha-
rakteryzuj¹cych siê niewielkimi spadkami. £¹cznie powierzchnia mokrade³ dolinnych wynosi 274 997 ha (43%
ogólnej powierzchni mokrade³ na Polesiu), w tym 45 999 ha
to torfowiska. Charakterystyczn¹ cech¹ omawianych równin jest strefowoœæ wystêpowania torfowisk dolinnych.
Najczêœciej wyró¿nia siê trzy strefy w profilu poprzecznym doliny: immersyjna, immersyjno-emersyjna oraz
emersyjna. W¹ski pas wzd³u¿ rzeki w corocznie zalewanej
strefie immersyjnej tworzy typowy ols. Na pograniczu
strefy immersyjnej wystêpuje w¹ski pas szuwarów wielkoturzycowych. Mniej lub bardziej mszyste szuwary turzycowe rozwijaj¹ siê w nastêpnej strefie immersyjno-emersyjnej, podtapianej przez wody podziemne, jak równie¿ okresowo zalewanej przez wody rzeczne. Najszersz¹
strefê na obrze¿ach doliny tworz¹ emersyjne mechowiska,
zasilane przez wody podziemne oraz opadowe, infiltruj¹ce w kierunku warstw wodonoœnych i drenuj¹cej
doliny. W strefie krawêdziowej doliny wystêpuj¹ olsy
Ÿródliskowe.
Na pograniczu Polesia Wo³yñskiego i Wy¿yny Wo³yñskiej wystêpuje kulminacja wapiennych osadów kredy, a mi¹¿szoœæ pokrywy czwartorzêdowej zmniejsza siê do 2–10 m.
Osady górnokredowe, najczêœciej wykszta³cone jako margle
i kreda pisz¹ca, lokalnie ods³aniaj¹ siê bezpoœrednio na
powierzchni, a na ich wychodniach rozwin¹³ siê zespó³ form
krasowych. W rozleg³ych zag³êbieniach bezodp³ywowych
o genezie krasowej wykszta³ci³y siê niskie torfowiska wêglanowe, w których pocz¹tkowo sedymentowa³a gytia, a nastêpnie torfy (Bogucki, 2005). Mi¹¿szoœæ zalegaj¹cych tutaj
torfów wynosi œrednio 3 m i osi¹ga maksymalnie 8,5 m.
Jest to wy³¹cznie torf niski, przewa¿nie turzycowy i trzcinowy.
Na omawianym obszarze lokalnie wystêpuj¹ torfowiska Ÿródliskowe wykszta³cone w œrodowisku paralimnicznym lub paludycznym. W warunkach paralimnicznych
1065
Przegl¹d Geologiczny, vol. 63, nr 10/2, 2015
osady biogeniczne s¹ reprezentowane martwic¹ mu³kow¹,
zwi¹zan¹ z niewielkim zbiornikiem Ÿródliskowym, który
czasowo retencjonuje wyp³ywaj¹ce ze Ÿród³a wody podziemne. Œrodowisko paludyczne rozwija siê w wyniku
zmniejszenia wydajnoœci lub zaniku Ÿród³a. W warunkach
takich tworz¹ siê torfy kontaminowane wêglanem wapnia.
ROZWÓJ TORFOWISK
Na podstawie analizy profili stratygraficznych z ponad
100 torfowisk Polesia Wo³yñskiego, opracowanych przez
Grygora (2005), stwierdzono, ¿e oko³o po³owa torfowisk
powsta³a przez zaroœniêcie jezior, co jest charakterystyczn¹ cech¹ terenów postglacjalnych. Najstarsze torfowiska rozwinê³y siê w allerödzie w wyniku wytapiania siê
bry³ martwego lodu. Wyró¿niaj¹ siê one obecnymi pod
osadami jeziornymi pok³adami torfu. Masowy rozwój torfowisk rozpocz¹³ siê w atlantyku. Ponad 70% jezior Polesia Wo³yñskiego uleg³o wtedy zaroœniêciu. Pocz¹tek
rozwoju torfowisk wysokich mia³ miejsce w okresie borealnym. Wiek najstarszej martwicy wapiennej torfowiska
Ÿródliskowego zosta³ okreœlony na schy³ek allerödu, co
œwiadczy o odblokowaniu cyrkulacji wód podziemnych w
wyniku degradacji zmarzliny.
Wed³ug sposobu akumulacji osadów biogenicznych
(Tobolski, 2005) na Polesiu Wo³yñskim rozró¿niamy cztery grupy torfowisk: pojezierne, paludyfikacyjne, nadrzeczne i Ÿródliskowe. Budowa torfowisk pojeziernych w tym
rejonie œwiadczy o tym, ¿e w wiêkszoœci przypadków w
trakcie l¹dowienia jezior najpierw powstaj¹ torfowiska
niskie, które w wyniku sukcesji transformuj¹ siê w wysokie.
Rzadziej w trakcie odgórnego l¹dowienia jezior dystroficznych powstaj¹ torfowiska przejœciowe, a niekiedy równie¿
wysokie. W torfowiskach paludyfikacyjnych osady biogeniczne odk³adaj¹ siê bezpoœrednio na mineralnym pod³o¿u.
Przewa¿nie zabagnienie zapocz¹tkowuje powstanie eutroficznych torfowisk szuwarowych, które póŸniej utrzymuj¹
typ torfowiska niskiego, ale s¹ poroœniête zespo³ami ³¹kowymi. Mog¹ czêsto transformowaæ siê w torfowiska wysokie.
Na Polesiu Wo³yñskim zabagnienie rzadziej zapocz¹tkowuje powstawanie oligotroficznych torfowisk przejœciowych.
W profilach torfowisk nadrzecznych charakterystyczn¹ warstwê podœcielaj¹c¹ tworz¹ namu³y, rzadziej mu³y, a z³o¿a torfu s¹ przewa¿nie dwuwarstwowe. W sp¹gu znajduje siê torf
olesowy lub trzcinowy, górn¹ czeœæ buduj¹ torfy trzcinowo-turzycowe, rzadziej olesowe.
Na obszarach krasowych opisywanego rejonu charakterystyczne jest wystêpowanie torfowisk Ÿródliskowych.
Zazwyczaj maj¹ charakter m³ak, a ich profil stanowi rytmit
torfowo-martwicowy, tj. na przemian zmieniaj¹ce siê warstwy martwicy wapiennej, torfu trzcinowego i olesowego.
Znaczniej rzadziej na Polesiu wystêpuj¹ Ÿródliskowe torfowiska kopu³owe.
Na Polesiu Wo³yñskim wyró¿niono cztery typy hydrologiczne mokrade³ (opisane poni¿ej) wed³ug pochodzenia
i sposobu dop³ywu wody do siedliska zgodnie z klasyfikacj¹ Okruszka (1992).
I. Torfowiska ombrogeniczne po³o¿one w obni¿eniach
bezodp³ywowych, których pod³o¿e stanowi¹ utwory praktycznie nieprzepuszczalne, bêd¹ce warstw¹ izoluj¹c¹,
1066
uniemo¿liwiaj¹c¹ zasilanie wodami podziemnymi. Z obliczeñ
bilansu wodnego dla 5 torfowisk ombrogenicznych w obrêbie
wysoczyzn morenowych (dla roku hydrologicznego 2010)
wynika, ¿e w omawianych torfowiskach zachodzi wy³¹cznie
pionowa wymiana wód. Opad oraz ewapotranspiracja w analizowanym okresie stanowi¹ niemal 90% wymiany wód. Cech¹
charakterystyczn¹ sezonowej dynamiki stanu wód w torfowiskach ombrogenicznych s¹ gwa³towny wzrost poziomu wód i
³agodne jego obni¿enie. Jest to zwi¹zane z ma³¹ powierzchni¹
ich zlewni oraz krótszym czasem dop³ywu wód opadowych, a
w rezultacie szybsz¹ reakcj¹ wód na opady.
II. Mokrad³a topogeniczne powstaj¹ce w miejscach p³ytkiego po³o¿enia zwierciad³a wód podziemnych o nieznacznym spadku. Najczêœciej wystêpuj¹ one w krajobrazach
sandrowych i rozwijaj¹ siê w ³¹cznoœci z wodami podziemnymi. Du¿e uwodnienie tych siedlisk jest wynikiem wahañ
zwierciad³a wód podziemnych. W najbardziej wilgotnych
strefach siedliska te przybieraj¹ charakter torfowisk
niskich, natomiast w pozosta³ych warunkach s¹ to mu³owiska i podmokliska. Na przyk³adzie 7 torfowisk topogenicznych w zag³êbieniach miêdzywydmowych ustalono za
pomoc¹ metody Wundta, ¿e udzia³ wód podziemnych w
zasilaniu omawianych torfowisk wynosi od 40 do 70%.
III. Mokrad³a soligeniczne powstaj¹ce w obszarach
Ÿródliskowych. Analizie poddano 5 torfowisk w niszach
p³ytkich rozciêæ erozyjnych, w dnie tych rozciêæ i na ich
zboczach. Udzia³ wód podziemnych w zasilaniu omawianych torfowisk wynosi od 50 do 70%. Torfowiska soligeniczne charakteryzuj¹ siê najmniejsz¹ amplitud¹ wahañ
stanu wód i najd³u¿sz¹ faz¹ (2,5–3 miesi¹ce) wiosennego
wzrostu zwierciad³a wody.
IV. Mokrad³a fluwiogeniczne powstaj¹ce w miejscach
regularnych i d³ugotrwa³ych zalewów wodami rzecznymi.
Na Polesiu Wo³yñskim mokrad³a fluwiogeniczne to przede
wszystkim ³êgi rozlewiskowe, a wiêc siedliska namuliskowe i mu³owiskowe, a rzadziej torfowiska zalewane (³êgi
zastoiskowe). Wartoœci obliczonego bilansu wodnego dla
torfowiska fluwiogenicznego na tarasie zalewowym rzeki
Prypeæ wskazuj¹, ¿e udzia³ wód rzecznych w zasilaniu torfowiska wynosi ok. 50%. Re¿im hydrologiczny mokrad³a
fluwiogenicznego cechuje najwiêksza amplituda wahañ
zwierciad³a wód spowodowana przede wszystkim zmianami stanu wód w rzece.
PODSUMOWANIE
Mokrad³a Polesia Wo³yñskiego nale¿¹ przewa¿nie do
torfowisk zazwyczaj dolinnych oraz zag³êbieñ bezodp³ywowych. Zdecydowanie dominuj¹ torfowiska niskie.
Prawie po³owa torfowisk powsta³a przez zaroœniêcie
jezior. Zdecydowana wiêkszoœæ z nich jest zasilana przez
wody podziemne. Nieliczne torfowiska rozwinê³y siê w
obszarach z wysiêkami lub wyp³ywami wód podziemnych na powierzchnie terenu – torfowiska Ÿródliskowe
oraz m³aki. Wielkoœæ zasilania podziemnego warunkuje
stabilnoœæ funkcjonowania mokrad³a, a ranga systemu
hydrogeologicznego (lokalny lub regionalny) – trofizm.
Przyczyn¹ wysokiego zabagnienia (21%) Polesia
Wo³yñskiego s¹ korzystne warunki geologiczno-geomorfologiczne sprzyjaj¹ce retencji wód powierzchniowych –
wystêpowanie licznych zag³êbieñ bezodp³ywowych oraz
Przegl¹d Geologiczny, vol. 63, nr 10/2, 2015
rozbudowany lokalny system kr¹¿enia wód podziemnych.
Jako kluczowe w procesach zabagnienia uznano systemy
kr¹¿enia wód podziemnych, wykszta³cone w uk³adach
hydrostrukturalnych dolinnych i pradolinnych oraz strefy
zag³êbieñ bezodp³ywowych ch³onnych i ewapotranspiracyjnych. Mokrad³a fluwio- i soligeniczne funkcjonuj¹ w
uk³adach hydrostrukturalnych dolinnych, topogeniczne –
w ch³onnych zag³êbieniach bezodp³ywowych, ombrogeniczne – w ewapotranspiracyjnych zag³êbieniach bezodp³ywowych. Analiza bilansu wodnego wykaza³a
dominuj¹c¹ rolê wód podziemnych w zasilaniu torfowisk
topo-, fluwio- i soligenicznych. Jedynie w torfowiskach
ombrogenicznych, rzadko wystêpuj¹cych na terenie badañ,
zachodzi niemal wy³¹cznie pionowa wymiana wód, a opad
oraz ewapotranspiracja w okresie rocznym stanowi¹ niemal 90% wymiany wód.
Re¿im hydrologiczny torfowisk ombrogenicznych ma
œciœle sezonowy charakter. Najwy¿sza stabilnoœæ zwierciad³a
wód jest charakterystyczna dla mokrade³ soligenicznych.
Ró¿norodnoœæ Ÿróde³ zasilania mokrade³ fluwiogenicznych
powoduje najbardziej z³o¿ony charakter i najwiêksz¹ dynamikê zmian zwierciad³a i kierunków przep³ywu wód w
mokradle.
LITERATURA
BACHURINA H. 1964 – Torfovi bolota Ukrayinskoho Polissya. Wyd.
Naukova dumka, Kyiv.
BALASHOV L. & KUCHERYAVA L. 1974 – Olihotrofni bolota Poliskoho derzhavnoho zapovidnyka. Ukr. botan. zhurn., 31 (1): 83–88.
BOGUCKIJ A. 2005 – Rozwa¿ania nad morfogenez¹ Polesia. Materia³y XIII ukraiñsko-polskiego seminarium . Centrum wydawnicze
Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franko, Lwów: 211–219.
DOKUCHAEV V. 1949 – Po voprosu ob osushenyy bolot voobshche i,
v chastnosty, ob osushenyy bolot Polesya. Raboty v oblasty geology.
Moskov.
GRYGORA I., VOROBYOV E. & SOLOMAKHA V. 2005 – Lisovi
bolota Ukrayinskoho Polissya (pokhodzhennya, dynamika, klasyfikatsiya). Wyd. Fitosotsiotsentr, Kyiv.
KULCZYNSKI S. 1939 – Torfowiska Polesia. T. 1 i 2. Wyd. Uniw.
Jagielloñski, Kraków.
ILYINA O. 2004 – Bolota i zabolocheni dilyanky Volynskoyi oblasti:
Dovidnyk. Wyd. Teren, Lutsk.
ILYINA O. 2005 – Heokhimichni osoblyvosti riznotypnykh torfyano-bolotnykh kompleksiv Zakhidnoukrayinskoho Polissya. Naukovyy
visnyk Volyn. derzh. un-tu im. Lesi Ukrayinky, 3: 190–195.
MARYNYCH O. 1962 – Ukrayinske Polissya. Wyd. Rad. Shk, Kyiv.
MASLOV B. 2009 – Hydrolohyya torfyanykh bolot. Wyd. Moskva,
Moskva.
MAPA geologiczna obwodu Wo³yñskiego 1 : 50 000 – Materia³y
Pó³nocnoukraiñskiej Ekspedycji Geologicznej, 2000.
MAPA geomorfologiczna obwodu Wo³yñskiego 1 : 100 000 – Materia³y Pó³nocnoukraiñskiej Ekspedycji Geologicznej, 1997.
MAPA glebowa obwodu Wo³yñskiego 1 : 10 000 – Materia³y Dyrekcji
Stacji Glebowo-Rolniczych w £ucku, 2007.
MAPA glebowa obwodu Riwnenskiego 1 : 10 000 – Materia³y Dyrekcji
Stacji Glebowo-Rolniczych w Równym, 2005.
MIOTK-SZPIGANOWICZ G., TOBOLSKI K. & ZACHOWICZ J.
(red.) 2005 – Osady zbiorników akumulacji biogenicznej: przewodnik
do prac laboratoryjnych i terenowych. Pañstw. Inst. Geol., Gdañsk.
OKRUSZKO H. 1992 – Siedliska hydrogeniczne, ich specyfika i
zró¿nicowanie. Bibl. Wiad. IMUZ, 79: 1–100.
SOLOVEY T. 2013 – Osoblyvosti formuvannya i hidroloho-hidrokhimichnyy rezhym bolit v umovakh posthlyatsialnykh terytoriy Ukrayiny
i Polshchi. Wyd. Uniw. Chernivetskyy, Chernivtsi.
TANFILIEV H. 1895 – Bolota y torfyanyky Polesya. SPb, Sankt-Peterburg.
VOZNYUK S. 1969 – Torfyanye pochvy Polesya y Lesostepy USSR.
Avtoref. dyss. d-ra s.-kh. Nauk, Kharkov.
YVANOV K. 1975 – Vodoobmen v bolotnykh landshaftakh. Wyd.
Hydrometeoyzdat, Leningrad.
1067