BAGNO CAŁOWANIE
advertisement
BAGNO CAŁOWANIE Przewodnik po ścieżce przyrodniczej Tekst: Maciej Niemczyk, archiwum Centrum Ochrony Mokradeł Redakcja: Paulina Dzierża Zdjęcia i rysunki: Centrum Ochrony Mokradeł (CMok), Paulina Dzierża (PD), Maciej Niemczyk (MN), Filip Jarzombkowski (FJ) Kilka słów o Bagnie Całowanie Torfowisko Całowanie należy do największych torfowisk niskich na Nizinie Mazowieckiej. Położone jest około 30 km na południe od Warszawy. Leży w granicach administracyjnych 4 gmin: Karczew, Celestynów, Osieck i Sobienie Jeziory. Mokradła ciągną się tu pasem szerokości 3 km i długości 15 km, w większości w granicach Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. Całowanie jest soligenicznym (zasilanym głównie wodami podziemnymi) torfowiskiem niskim, utworzonym we wschodniej części tarasu nadzalewowego niższego w dawnym łożysku Wisły. Zaczęło ono powstawać ok. 11 900 lat temu. Mimo iż nie widać tego gołym okiem, Całowanie wykazuje cechy torfowiska zboczowego – rzędna wysokości jego powierzchni waha się między 98 m n.p.m. w części wschodniej a 94 m n.p.m. w części zachodniej, co daje spadek terenu rzędu 2,5‰. Jest ono zasilane w wodę dwojako: głębokimi wodami podziemnymi wypływającymi spod wysoczyzny doliny Wisły oraz, w mniejszym stopniu, wodami powierzchniowymi. Warstwy nieprzepuszczalne na wysoczyźnie tworzą podziemny zbiornik wody przez blokowanie odpływu wód głębinowych. Zasilają one torfowisko w wodę, mając ujście w jego wschodniej części. Melioracje przeprowadzone na tym terenie w latach 50. spowodowały gwałtowny spadek poziomu wód gruntowych nawet do głębokości 0,65 m poniżej gruntu. W wyniku zaniechania utrzymywania systemu melioracyjnego w latach 70. rowy powoli zaczęły zarastać, co skutkowało wtórnym zabagnianiem tego terenu. W latach 90. odnotowano ponowny spadek poziomu wód związany z zakładanymi w środkowej części torfowiska stawami rybnymi. Pomiary wykonane w roku 2004 wykazały, że w okresie letnim poziom wód gruntowych spada nawet na głębokość 1,2m. Tak złe warunki wilgotnościowe są główną przyczyną wybuchających tu co roku pożarów. Odwodnienia nie pozostały bez wpływu na występującą tu roślinność. Dawniej na Całowaniu dominowały zbiorowiska mszysto-turzycowe i podmokłe łąki. Po kompleksowych melioracjach w latach 50. XX w. większość jego powierzchni przekształcono w łąki i pastwiska. W wyniku trwającego dziesięciolecia odwodnienia torfowiska, wilgotne łąki uległy znacznym przekształceniom, głównie w kierunku mało cennych łąk tzw. wyczyńcowych. Podczas rozpoznania roślinności łąkowej w latach 80. wykazano 7 zespołów roślinnych. Największą powierzchnię zajmowały wówczas łąki świeże (rajgrasowe), wilgotne (wiechlinowo-wyczyńcowe) oraz mokre i zabagniające się łąki trzcinnikowo-turzycowe. Pozostałe zbiorowiska występowały tylko lokalnie nie mając większego znaczenia. Roślinność torfowiskowa przetrwała w miejscach najbardziej mokrych wzdłuż głównego rowu odprowadzającego wodę ze środkowej części torfowiska, wzdłuż którego poprowadzona jest ścieżka przyrodnicza, a także w dołach pozostałych po eksploatacji torfu. 142 118 114 102 Wisla 110 106 130 Lasek Torfowisko Całowanie Pekatka 138 134 126 122 118 114 110 106 102 98 98 94 94 90 86 Budowa geologiczna okolicy torfowiska Całowanie opracowanie O.Elverdink/CMok za Żurkiem 1990 Torf Glina Żwir 90 Ił-Muł 86 n.p.m. Piasek Odcinek 1 Skraj torfowiska Początek ścieżki przyrodniczej przechodzi bardzo blisko miejsca najintensywniejszego wypływu wód podziemnych. Już ok. 100 m od wsi Podbiel wody te tworzą dość pokaźny ciek, który przechodzi pod drogą przepustem w niewielkiej olszynie. Jest on widoczny na najstarszych mapach tego terenu, pochodzących z połowy XIX w. W latach 70. XX w. został on skanalizowany i poprowadzony wzdłuż drogi łączącej wsie Podbiel i Całowanie, którą prowadzi pierwszy odcinek ścieżki. Uważny obserwator patrząc na ten rów dostrzeże główne zagrożenie dla tego obszaru. Wiosną jest on pełen wody, jednak już w czerwcu wody gwałtownie ubywa. Świadczy to o drastycznym spadku poziomu wody gruntowej. Jest to wynik braku sprawnie Lokalizacja różnych typów torfowisk w terenie działających urządzeń piętrzących na rowach odwadniających, co skutkuje silnym przesuszeniem torfowiska w okresie letnim, a także zwiększonego poboru wody głębinowej przez gospodarstwa na wysoczyźnie, skąd pochodzi woda zasilająca torfowisko. Odcinek ten to także zmieniający się krajobraz i roślinność, od świeżych, a następnie podmokłych łąk na skraju gruntu mineralnego i torfu po mokre łąki w potorfiach na wysokości tablicy C „Trawy i turzyce”. W tej części torfowiska niegdyś bardzo licznie, a obecnie coraz rzadziej występuje rzadki motyl – modraszek telejus, o którego biologii można się nieco dowiedzieć z tablicy I „drapieżne motyle”. Na płaskich, krótko koszonych i wypasanych łąkach można także spotkać dudki, stąd umieszczona po lewej stronie drogi tablica o tym ptaku, mimo że nie jest on, wbrew nazwie „mieszkańcy mokradeł”, ptakiem związanym z bagnami. Po przejściu zaledwie kilkuset metrów od wsi dochodzimy do miejsca o najgrubszym na całym torfowisku pokładzie torfu. Głębokość złoża na wysokości wieży widokowej sięga 3,5 m. Jest to we wschodniej części torfowiska torf mszystoturzycowy, wytworzony z roślinności wykształconej na siedlisku zasilanym intensywnie wypływającymi wodami podziemnymi. Na samym dnie torfowiska można nawet niekiedy trafić na pokłady gytii, czyli osadu mineralnego, tworzącego się w jeziorze. Dalej w kierunku zachodnim złoże się wypłyca i większy jest w nim udział torfu turzycowego, a w pobliżu dawnej rzeczki Jagodzianki (obecnie kanału Bilińskiego) także trzcinowego. Torf z przewarstwieniami gytii Gytia (osad jasny) z przewarstwieniami torfu (osad ciemny), fot. FJ Modraszek telejus Maculinea teleius fot. PD/CMok Drewniana zastawka na rowie odwadniającym, fot. PD/CMok 1 2 3 5 6 7 4 Przekrój przez torfowisko Całowanie w jego centralnej części (między wsiami Podbiel i Całowanie) 1 – torf turzycowy, 2 – torf mszysto-turzycowy, 3 – torf trzcinowy, 4 – torf rozłożony (mursz) lub piasek, 5 – glina, 6 - gytia, 7 – osady rzeczne Wg Oświta i Dembka (1984) Z poradnika ochrony przyrody Centrum Ochrony Mokradeł w celu poprawy warunków wilgotnościowych w środkowo-wschodniej części torfowiska zainstalowało oraz odrestaurowało zastawki na trzech rowach odwadniających. Pomiary przeprowadzane za pomocą piezometrów wykazały jednak nieznaczny wzrost poziomu wód gruntowych. Główną przyczyną niedoborów wody jest bowiem zwiększony jej pobór w okolicach i w granicach torfowiska. Odcinek 2 Wśród bagien Obszar, przez który prowadzi ten fragment ścieżki, jest jednym z najciekawszych pod względem florystycznym na całym Całowaniu. W tym rejonie miejscowi mieszkańcy od wieków wydobywali torf na cele opałowe. W wyniku takiej działalności powstawały płytkie doły o regularnych kształtach, tzw. torfianki. To właśnie w dołach potorfowych zachowało się wiele typowo bagiennych gatunków roślin, których nie spotkamy w innych rejonach Bagna Całowanie. Wykształcone tutaj mechowiska, składające się z roślinności turzycowo – mszystej, na skutek niedoborów wody przekształcają się w podmokłe łąki, tzw. łąki kaczeńcowe W składzie gatunkowym łąk nadal jest jednak wiele gatunków typowo bagiennych. Dominującymi gatunkami występującej na tym odcinku roślinności bagiennej są turzyce: dzióbkowata, obła i tunikowa. Spotkać można tutaj także takie gatunki jak: siedmiopalecznik błotny, dziewięciornik błotny czy wełnianka wąskolistna, której okwiat po przekwitnięciu ma postać długich białych włosków przypominających wełnę. Występuje tu również wiele gatunków chronionych. Są wśród nich np. bobrek trójlistkowy, trzy gatunki storczyków:stoplamek krwisty, stoplamek szerokolistny i listera jajowata. Wytrawni obserwatorzy wypatrzą też w runi nasięźrzała pospolitego. Jest to mała paproć o pojedynczym, eliptycznym liściu i jednym kłosie zarodnionośnym. Ciekawostką florystyczną jest także obecność w tym miejscu stanowiska brzozy niskiej, która jako jedyna z brzóz występujących w Polsce ma postać krzewu. Wydobycie torfu dawniej i dziś Na dawnych mapach Całowania widać miejsca, gdzie wydobywany był torf. Jedno z nich znajduje się właśnie w okolicach Podbieli. Stoplamek szerokolistny Stoplamek Dactylorhiza majalis Wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium, fot. MN Nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum, fot. PD/CMok Siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, fot. MN W przeszłości prawdopodobnie rosła ona także i w tych potorfiach, lecz krzewy występujące tu obecnie pochodzą z reintrodukcji, czyli odtworzenia tego dawnego stanowiska z krzewów rosnących na torfowisku. Gatunek ten jeszcze w latach 50. pokrywał olbrzymie obszary torfowiska, jednak w wyniku przeprowadzonych melioracji prawie całkowicie zanikł. Do dzisiaj zachowały się już tylko pojedyncze krzewy tego gatunku. Duże powierzchnie łąk, dawniej bogatych gatunkowo, uległy przekształceniu w łąki ubogie w gatunki, zdominowane przez gatunki ruderalne i sucholubne. Na wyżej położonych powierzchniach, np. na odcinku ścieżki prowadzącym wzdłuż rowu idącego poprzecznie do drogi, występuje wiele pospolitych i ekspansywnych gatunków takich jak pokrzywa zwyczajna czy nawłoć kanadyjska. Ich pojawienie się na tym obszarze świadczy o intensywnych procesach murszenia i mineralizacji zachodzących w torfie. Oba te gatunki dość szybko się rozprzestrzeniają i powoli wypierają z tego terenu gatunki typowo torfowiskowe. Ten fragment ścieżki jest interesujący nie tylko ze względu na występującą tutaj roślinność. Wieża widokowa umożliwia obserwację ptaków. Gatunkiem gniazdującym na tym terenie są czajki. Często dostrzec można nad tym obszarem charakterystyczne czarno – białe sylwetki tych ptaków. Niestety, jaja z ich gniazd są co roku wyjadane przez drapieżniki. Wieża umożliwia także podziwianie krążących w okolicy błotniaków łąkowych i myszołowów. Z poradnika ochrony przyrody Głównym problemem w tym rejonie Bagna Całowanie są procesy murszenia i mineralizacji torfu. Zachodzą one w wyniku silnego przesuszenia torfowisk. Dla siedlisk tych oznacza to powolną degradację. W wyniku obniżenia poziomu wody gruntowej, na jej miejsce wchodzi powietrze. Zawarty w nim tlen aktywuje proces mineralizacji, w trakcie którego dochodzi do uwolnienia z pokładów torfu Czajka Vanellus vanellus dużych ilości azotu. Pierwiastek ten przyczynia się do znacznego użyźnienia torfowiska. Efektem tego jest bardzo często wkraczanie na torfowisko gatunków, które dobrze czują się na żyznych siedliskach. Na zmineralizowanym torfie pojawia się pokrzywa pospolita. Jest to roślina bardzo szybko rozrastająca się i w ten sposób wypierająca z torfowiska gatunki typowo bagienne. Murszenie torfu to proces prowadzący do utraty jego retencyjnych właściwości. Wysuszony torf zmienia swoją konsystencję i nie jest już w stanie chłonąć tak dużych ilości wody. Jest to niestety proces nieodwracalny. Nawet przy ponownym podniesieniu poziomu wód gruntowych nie dochodzi do cofnięcia się tych procesów. W ten sposób ekosystem powstający kilkaset (lub nawet kilka tysięcy) lat niszczony jest w przeciągu kilku lat. W wyniku tych procesów powstają tzw. łąki pobagienne, posiadające bardzo małą wartość przyrodniczą. W ramach projektu czynnej ochrony ekosystemów mokradłowych Centrum Ochrony Mokradeł podjęło próby ratowania tego ekosystemu przed jego całkowitą degradacją. Ponieważ proces murszenia jest nieodwracalny, zdecydowano się na wykorzystywaną w Europie zachodniej metodę polegającą na zerwaniu wierzchniej, zmurszałej warstwy torfu. Celem takiego zabiegu było usunięcie zmurszałego torfu razem z nasionami gatunków niepożądanych, takich jak pokrzywa czy gęsiówka piaskowa. Dodatkowo w otrzymanych zagłębieniach woda gruntowa jest bliżej powierzchni niż na terenach otaczających. Na jednej z większych powierzchni rozrzucono świeżą ruń z bogatych gatunkowo obszarów bagiennych, w celu szybszego Schemat usuwania zmurszałej warstwy gleby na torfowisku wykiełkowania na niej roślin torfowiskowych. W celu stwierdzenia wpływu zwierząt na rozprzestrzenianie się nasion, obie większe powierzchnie zostały ogrodzone siatką leśną. Łącznie z powierzchni 0,27 ha zerwano 825m3 murszu. Eksperyment ten został wykonany w sierpniu 2004 roku. Ponieważ okazał się on skuteczny i na poletkach w ciągu 3 lat rozwinęły się bogate gatunkowo łąki podmokłe, w latach 2008-2009 zostanie zastosowany na większej powierzchni. Kolejnym zabiegiem ochrony czynnej przeprowadzonym na tym obszarze była restytucja brzozy niskiej. W ramach tego zabiegu, od zachowanych jeszcze osobników brzozy niskiej pobrano nasiona i pędy, a następnie rozmnożono je w szkółce. Tak wyhodowane sadzonki zostały nasadzone w odpowiednio przygotowanych do tego celu miejscach. Łącznie posadzono kilkaset osobników. Większość osobników posadzonych w latach 2004-2006 przyjęła się i obecnie w potorfiach znajduje się kilka kęp brzozy niskiej. Pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, fot. PD/CMok Polskie brzozy brodawki na gałązkach jajowaty kształt liści młode gałązki i liście omszone sercowaty kształt liści Brzoza brodawkowata Betula pendula (drzewo) Brzoza omszona Betula pubescens (drzewo) na młodych gałązka wyraźne, białe gruczołki Brzoza niska Betula humilis (krzew) Najbardziej znane polskie brzozy to brzoza brodawkowata oraz rosnąca na terenach podmokłych brzoza omszona. W Polsce występują również krzewiaste gatunki brzóz. Jednym z nich jest brzoza niska, która rośnie tylko na torfowiskach. Gatunek ten jest prawnie chroniony i bardzo rzadki. Jednym z niewielu torfowisk gdzie się zachował jest Bagno Całowanie. Odcinek 3 Kiedy na łąki wkracza las Ten odcinek ścieżki prowadzi przez zarośla, częściowo usunięte w latach 2007 i 2008. Można na nim najlepiej zaobserwować, do czego prowadzi zaniechanie użytkowania łąk. Brak koszenia lub wypasu skutkuje zarastaniem takiego obszaru, który tym samym ulega sukcesji wtórnej. Pierwszym etapem tego procesu jest pojawianie się pojedynczych wierzb lub brzóz (te drzewa najszybciej „wchodzą” na nieużytkowane tereny). Z czasem obszar taki całkowicie pokrywany jest przez zakrzaczenia i pojawiają się inne gatunki roślin. Na torfowiskach ostatnim etapem sukcesji jest powstanie lasu z dominacją olchy czarnej - olsu. Przemierzając ten fragment ścieżki przyrodniczej można zaobserwować różne etapy sukcesji. Zaraz po przejściu przez drewnianą bramę (na początku tego odcinka) widać drzewostan, w którym dominującymi gatunkami są wierzby (głównie wierzba szara) oraz brzoza brodawkowata. Jednak idąc dalej kładką, wyraźnie widoczna jest zmiana składu gatunkowego drzewostanu – zwiększa się udział olszy czarnej. W dalszej części tego odcinka kładka prowadzi już przez dobrze wykształcony ols z takimi gatunkami jak wiązówka błotna czy psianka słodkogórz. Sukcesja wtórna lasu na torfowisku Ścieżka przyrodnicza w tym fragmencie przecina oczko wodne powstałe w wyniku wydobywania torfu. Wzdłuż jego brzegów wykształcił się szuwar pałki szerokolistnej. Jeziorko jest miejscem rozrodu płazów, co najlepiej widać w okresie późnowiosennym. W wodzie gołym okiem widoczne są miliony kijanek. Łąkę, na którą wychodzi ścieżka można zaklasyfikować jako ubogą postać łąki trzęślicowej. Są to łąki jednokośne, nienawożone, ubogie pod względem żyzności, lecz bogate gatunkowo. Ich istnienie uzależnione jest od dużych wahań poziomu wody gruntowej i późnego, wrześniowego koszenia. Umożliwia to rosnącym tam rzadkim, późnokwitnącym roślinom wydanie nasion. Zbiorowiska te są chronione w ramach sieci Natura 2000. Dzięki temu, że łąka ta osłonięta jest z trzech stron zakrzaczeniami, często spotkać na niej można sarny lub żurawie. Czapla i żuraw Szyja w locie zgięta Szyja w locie wyciągnięta Żuraw Grus grus Czapla siwa Ardea cinerea Z poradnika ochrony przyrody Naturalne, nieodwodnione torfowiska bezleśne są ekosystemami stabilnymi. Silne uwodnienie charakterystyczne dla tych siedlisk, powodowało występowanie tam jedynie bagiennych gatunków dobrze radzących sobie w takich warunkach. Melioracje, skutkujące spadkiem poziomu wód gruntowych, tworzyły w gruncie lepsze warunki powietrzne, co umożliwiało wkraczanie na ten teren drzew i krzewów. Sukcesja, którą możemy zaobserwować w trakcie pokonywania tego odcinka ścieżki jest głównym zagrożeniem dla użytków zielonych w Polsce. Zaniechanie użytkowania terenów łąkowych skutkuje stopniowym opanowywaniem ich przez drzewa i inne gatunki inwazyjne. Stopniowo porastają one cały teren, wypierając z niego gatunki łąkowe lub bagienne. Tak zazwyczaj dochodzi do znacznego przyrodniczego zubożenia tego obszaru. Proces ten jest szczególnie niekorzystny na terenach wykazujących duże walory przyrodnicze (np. na torfowiskach i podmokłych łąkach). Zjawisko to jest także bardzo niekorzystne dla ptactwa wodnobłotnego gniazdującego w tych siedliskach. Główną przyczyną postępującego procesu sukcesji są zmiany, jakie zachodzą dzisiaj w polskim rolnictwie. Spadek liczby zwierząt gospodarskich powoduje mniejsze zapotrzebowanie na siano i ściółkę. Skutkuje to zaniechaniem użytkowania łąk i pastwisk i w efekcie ich zarastaniem. Działania przeprowadzone przez Centrum Ochrony Mokradeł w ramach ochrony czynnej widoczne są tuż po przejściu przez drewnianą bramę na początku tego fragmentu ścieżki. Po prawej stronie od kładki znajduje się obszar, z którego usunięte zostały zakrzaczenia. W ten sposób przywrócono temu fragmentowi charakter krajobrazu otwartego. Pozytywnym skutkiem tego zabiegu jest chociażby fakt iż teren ten jest teraz chętnie odwiedzany przez ptaki siedlisk mokradłowych (np. czajki). Odcinek 4 Wśród kwitnących łąk Odcinek ten prowadzi przez w większości użytkowane łąki mokre (łąki kaczeńcowe) i wilgotne (łąki wyczyńcowe). W przeciwieństwie do wspomnianych wcześniej łąk trzęślicowych, te są koszone dwukrotnie w trakcie okresu wegetacyjnego oraz nawożone. Łąki kaczeńcowe przynajmniej w okresie wiosennym są bardzo podmokłe. Najpospolitsze występujące na nich gatunki przedstawiają tablice znajdujące się na trasie ścieżki: Kwiaty mokrych łąk Ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare Knieć błotna Caltha palustris Kuklik zwisły Geum rivale Niezapominajka błotna Myosotis palustris Rdest wężownik Polygonum bistorta Kwiaty wilgotnych łąk Zegar kwiatowy XII I XI II X goryczka wąskolistna VIII Krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis Wiązówka błotna Filpendula ulmaria Przetacznik długolistny Veronica longifolia III ka cze nie c koz łek lek wiąz ówk arski a bło tna prze y isł zw ik kl ku pana poszar firletka niezapomi jaskier ostry najka bło tna ny golist ik dłu karskiy taczn le ow g ią iśc łąk ik krw eń wn roż żo ost t wę s e rd IX VII IV V VI Kozłek lekarski Valeriana officinalis Jaskier ostry Ranunculus acris Firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi Łąki te stanowią bardzo ważny element wzbogacający krajobraz. Różnorodność kwitnących na nich gatunków roślin sprawia, że łąki w zależności od kwitnących w danym okresie gatunków zmieniają dominujące na nich barwy (tzw. aspekty). Wiosną kolorem dominującym na tym obszarze jest żółty, najpierw ze względu na kwitnące kaczeńce, a następnie jaskry. Latem łąki przybierają kolor czerwono – brunatny dzięki takim gatunkom jak rdest wężownik, ostrożeń łąkowy, szczaw zwyczajny czy krwiściąg lekarski. Koniec tego odcinka ścieżki znajduje się na Kobylej Górze. Jest to najwyższa z kilku wydm znajdujących się na Całowaniu. Wykształcona na niej murawa napiaskowa jest zbiorowiskiem wymagającym szczególnej ochrony w ramach sieci Natura 2000 (jest to tzw. siedlisko priorytetowe). Spośród występujących tu roślin warto wspomnieć o rozchodniku ostrym, goździku kropkowanym i dzwonku skupionym. U podnóża wydmy wykształciły się płaty łąk trzęślicowych z kosaćcem syberyjskim i wielosiłem błękitnym. Ten odcinek ścieżki powinien szczególnie przypaść do gustu miłośnikom ptaków. Przechodząc tędy, często na okolicznych łąkach dostrzec można największego przedstawiciela rodziny bekasowatych w Polsce – kulika wielkiego. Łatwo go rozpoznać po charakterystycznym długim, zagiętym do dołu dziobie. Spośród innych ptaków pojawiających się tutaj warto wymienić np. rycyka, żurawia czy czaplę siwą, której obecność związana jest z bliskością stawów rybnych. Obserwacje ornitologiczne ułatwiają wieże widokowe (jedna przy szlaku, druga na wydmie Pękatce) oraz widok ze szczytu Kobylej Góry. Z poradnika ochrony przyrody Mechowiska torfowisk niskich (takie jak na odcinku 2 ścieżki) powinny być koszone raz w roku lub rzadziej. Działalność ta powinna być prowadzona w okresie najniższego poziomu wód, w sierpniu lub wrześniu, w taki sposób by nie uszkodzić warstwy mszystej (na wysokości większej niż 10 cm). W przypadku łąk trzęślicowych wskazany jest jednokrotny pokos w sierpniu kierunek koszenia kierunek koszenia Łąki, czyli półnaturalne użytki zielone, trwają wyłącznie dzięki działalności człowieka. Miejscowi rolnicy kosząc bądź wypasając te tereny zabezpieczają je przed sukcesją, której skutki były widoczne na poprzednim odcinku ścieżki przyrodniczej. Jednak aby utrzymać łąki w dobrym stanie lub Sposób koszenia: zadbać o ich walory przyrodnicze, działalność rolnicza powinna przebiegać według pewnych kierunek koszenia kierunek koszenia zasad. W zależności od rodzaju łąki koszenie powinno odbywać się z różną częstotliwością i w różnych okresach. zagrażający ptakom przyjazny dla ptaków lub wrześniu, lub nawet koszenie co kilka lat, a nawożenie jest niewskazane. Łąki kaczeńcowe są łąkami dwukośnymi. Jeżeli pozwalają na to warunki wilgotnościowe, pierwszy pokos odbywa się w czerwcu, a drugi we wrześniu. Nawożenie obornikiem tych zbiorowisk powinno odbywać się co 3-5 lat. Poza terminami pokosów i ich liczbą, bardzo ważną kwestią jest sposób ich przeprowadzania. Często w trakcie koszenia niszczone są ptasie lęgi. Aby tego uniknąć zaleca się opóźnianie pokosu, koszenie w sposób umożliwiający ptakom, żabom czy gryzoniom ucieczkę przed nadjeżdżającą maszyną oraz pozostawianie fragmentów powierzchni nieskoszonej (które stanowią schronienie dla wielu zwierząt), kęp zakrzaczeń, miedz i zarośli wzdłuż rowów. Szansą na to, że koszenie cennych przyrodniczo łąk odbywać się będzie w sposób przyjazny dla środowiska są rozwijane w Polsce programy rolnośrodowiskowe. Drugim, obok użytkowania, elementem niezbędnym dla utrzymania łąk w dobrym stanie jest ich odpowiednie uwodnienie. Aby zabezpieczyć ten fragment Bagna Całowanie przed zbyt silnym przesuszeniem, Centrum Ochrony Mokradeł przeprowadziło renowację biegnącego tędy rowu odwadniającego i zainstalowanych na nim zastawek. Odcinek 5 Krajobraz łąk i pastwisk Jest to już ostatni fragment ścieżki przyrodniczej. Jednak również tutaj można natrafić na wiele przyrodniczych ciekawostek. Tuż po zejściu z wydmy Kobyla Góra wkracza się na fragmenty łąk intensywnie porastane przez rdest wężownik. Obszar ten szczególnie atrakcyjnie wygląda latem, gdy rdest, razem z innymi gatunkami kwitnącymi w tym okresie, nadaje mu jasnoróżowy kolor. Jednak gatunek ten poza rolą estetyczną, pełni bardzo ważną funkcję przyrodniczą. Jest on rośliną żywicielską dla bardzo rzadkiego motyla – czerwończyka fioletka. Jest to mały brunatno – fioletowy motyl, którego spotkać można w czerwcu na podmokłych łąkach. Populacje czerwończyka fioletkasą w Polsce nieliczne, izolowane i zajmują niewielką powierzchnię. W dużej części Europy gatunek ten całkowicie wyginął. Dlatego, mimo iż polska populacja jest w miarę stabilna, znalazł się w “Polskiej czerwonej księdze zwierząt”. Jest to gatunek wpisany do załącznika 2 dyrektywy siedliskowej, a to znaczy, że powinien być chroniony w ramach sieci Natura 2000. Zagrożeniem dla tego gatunku jest zanik otwartych terenów podmokłych następujący w wyniku melioracji, sukcesji czy intensyfikacji produkcji rolniczej. Inną ciekawostką faunistyczną tego obszaru jest derkacz. Jest to ptak z rodziny chruścieli, nieco podobny do kuropatwy. Gatunek ten występuje na łąkach o wysokiej roślinności, tam zakłada gniazdo, żeruje i ukrywa się. Jest to ptak prowadzący bardzo skryty tryb życia. Rzadko można zobaczyć go w locie, jednak łatwo go usłyszeć. Wydaje on bardzo charakterystyczny, słyszalny z daleka, terkoczący dźwięk. Usłyszeć go można zwykle wieczorami i w nocy, a przy odrobinie szczęścia nawet w środku dnia. W wyniku mechanizacji rolnictwa i osuszania terenów podmokłych staje się gatunkiem coraz rzadszym. Dlatego wymagana jest on również gatunkiem chronionym ramach sieci Natura 2000. Czerwończyk fioletek Lycaena helle, fot. PD/CMok Derkacz Crex crex Przemierzając ten fragment ścieżki warto zwrócić uwagę na walory krajobrazowe tego obszaru. Główną cechą krajobrazu Bagna Całowanie jest jego mozaikowy charakter. Na niewielkim obszarze występuje wiele zbiorowisk roślinnych o różnych warunkach siedliskowych. Tuż obok mechowisk i ekosystemów silnie podmokłych znajdują się skrajnie suche, wykształcone na wydmach murawy napiaskowe. Podmokłe lasy olsowe i brzozowe zakrzaczenia graniczą z otwartymi terenami łąk i pastwisk lub nielicznymi polami. Poza wizualnym zróżnicowaniem krajobrazu, skutkuje to występowaniem wielu różnych gatunków roślin i zwierząt na małym obszarze, preferujących bardzo zróżnicowane warunki środowiskowe. Jest to cecha nie tylko Całowania, ale znacznej części obszarów wiejskich w Polsce. W przeciwieństwie do Europy zachodniej, gdzie intensyfikacja rolnictwa doprowadziła do znacznego zubożenia i uproszczenia środowiska, przyroda terenów rolniczych w naszym kraju wciąż wykazuje dużą różnorodność. Dochodząc do końca ścieżki warto zwrócić uwagę na zakrzaczenia ciągnące się wzdłuż niej oraz dochodzące z nich śpiewy ptaków zaroślowych. Inną ciekawostką tego fragmentu są ogłowione wierzby, które podobnie jak mijane w odcinku 1 wielkie stogi siana, stały się symbolem mazowieckiej prowincji. Najczęściej ogławiane gatunki wierzb niesymetryczne końce liści białe omszenie na spodzie liści Wierzba biała Salix alba Wierzba krucha Salix fragilis Publikacja przygotowana w ramach projektu „Motylowe łąki”. Partnerzy projektu: Projekt współfinansowany przez: Za działania prowadzone w projekcie „Motylowe łąki” odpowiadają partnerzy projektu. Koniec ścieżki N Odcinek 5 Odcinek 4 Legenda: 13 błota błota stóp 13 stóp biorą siętorfowiska? torfowiska? 11 -Skąd Skąd biorąsię 13 błota stóp dawno temu 22 -Całowanie Całowaniedawnotemu błota stóp Skąd biorąsię torfowiska? 1 -13 Poco conam namtorfowiska? torfowiska? 332 -Po - Skąd Całowaniedawnotemu biorąsię torfowiska? Wydobycietorfudawnie j i dziś torfu dawniej i dziś 4413 --Wydobycie - Całowaniedawnotemu Po co namtorfowiska? Kiedytorf torfmurszeje murszeje ii co co zztego tegowynika? wynika? 5524 --Kiedy Wydobycietorfudawnie Po co namtorfowiska? j i dziś 3 - Co tojestsukcesjaroślinności? 6 to jest sukcesja roślinności? 645 -Co - Wydobycietorfudawnie Kiedy torfmurszeje i co tego wynika? j izdziś 7 - Krajobrazpółnaturalny - Kiedy Co tojestsukcesjaroślinności? półnaturalny 7856 -Krajobraz torfmurszeje i co z tego wynika? Reniferyna Całowaniu? - Co Krajobrazpółnaturalny na Całowaniu? 8967 --Renifery tojestsukcesjaroślinności? Kosić - alejak? Reniferyna Całowaniu? 8 - ale jak? 97 --Kosić Krajobrazpółnaturalny Czy Całowanietotylkobagno? 10 Kosić - alejak? 9 - Reniferyna Całowaniu? Całowanie to tylko bagno? 10 Ptakilęgnąsię nietylkona drzewach 118 --Czy Czy Całowanietotylkobagno? 10 - Kosić - alejak? Ptakizarośli 129 --Ptaki lęgną sięnietylkona nie tylko na drzewach 11 Ptakilęgnąsię drzewach 11 Czy Całowanietotylkobagno? 10 --Ptaki Żywe muzeum 13 zarośli 12 Ptakizarośli nietylkona drzewach 12 -- Ptakilęgnąsię 11 Żywe 13 Żywemuzeum muzeum 13 Mieszkańcy mokradeł -- Ptakizarośli 12 Żywe muzeum 13- -Mieszkańcy Dudek A Mieszkańcy mokradeł mokradeł Storczyk BA - Mieszkańcy mokradeł Dudek A -Dudek Trawy i turzyce C - Storczyk Storczyk B -- Dudek A - Czaplai żuraw D Trawy i turzyce turzyce C - Storczyk Polskiebrzozy EB -Trawy Czaplai żuraw D żuraw D ---Czapla Trawy i iturzyce Traszkagrzebieniasta FC Polskiebrzozy E brzozy Czaplaimokrychłąk żuraw DE --Polskie Kwiaty G Traszkagrzebieniasta F -- Polskiebrzozy E grzebieniasta Kwiaty wilgotnychłąk HF -Traszka Kwiaty mokrychłąk G -Traszkagrzebieniasta Ropuchamokradeł IFG -- Kwiaty Kwiaty mokrychłąk wilgotnychłąk H -- Kwiaty -Kwiaty Derkaczwilgotnych JG łąk H I -- Ropucha Kwiaty wilgotnychłąk H Ogłowionewierzby K I -Ropucha Derkacz IJ -- Ropucha Ogłowionewierzby Przystankiautobusowe Derkacz JKJ --Derkacz wierzby Parking Ogłowionewierzby KK --Ogłowione Przystankiautobusowe - Tu możeszodpocząć Parking autobusowe --Przystanki Przystankiautobusowe Tu możeszodpocząć --Parking Parking -Tu Tumożesz możeszodpocząć odpocząć Odcinek 3 Początek ścieżki Odcinek 1 Odcinek 2
